Tovarning nafliligi va qadr-qimmati toʻgʻrisidagi nazariyalar

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	2.3MB
Покупки	9
Дата загрузки	15 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Tovarning nafliligi va qadr-qimmati toʻgʻrisidagi nazariyalar

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“ SIRTQI ” FAKULTETI
“_______________________________________ ” kafedrasi
“ __________________________________ ” TA'LIM YO’NALISHI BO’YICHA
______________________________________________________
KURS ISHI
Tayyorladi: ____________ guruh
talabasi _ _________________
Amaliyot rahbari:
O’qituvchi _________________ Kafedra tomonidan ro’yxatga
olingan tartib raqami № ________
“___” ______ 202 3 yil ________
imzo
Hisobot ximoyaga tavsiya qilindi
(qilinmadi)
Sana “____” ________ 2022 yil
Raxbar imzosi:
__________________ Xisobot baxosi ________ ball
Komissiya a'zolari:
_____________________________
_____________________________
_____________________________

Tovarning nafliligi va qadr-qimmati to g risidagiʻ ʻ
nazariyalar
Reja:
Kirish 3
1. Iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida tovar tushunchasi va korxonalarda tovar
ishlab chiqarishni samarali tashkil etish 5
2. Tovar nafliligi turlari, tovarning xususiyatlari va sifati
11
3. Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqish , Tovar qadr-qimmati
to’g’risidagi nazariyalar 20
4. Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqish ni rivojlantirish va
takomillashtirish 28
Xulosa 33
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 36
2

Kirish
Prezident Shavkat Mirziyoev raisligida 26 yanvar kuni 2022-2026 yillarga
mo ljallangan taraqqiyot strategiyasini belgilash hamda uni joriy yilda amalgaʼ
oshirish masalalari muhokamasi yuzasidan videoselektor yig ilishi bo lib o tdi.
ʼ ʼ ʼ
Yig ilishda Yangi O zbekiston taraqqiyot strategiyasi mazmun-mohiyati, uni yaqin
ʼ ʼ
va o rta istiqbolda amalga oshirish mexanizmlari haqida batafsil so z yuritildi.
ʼ ʼ
Yangi O zbekiston taraqqiyot strategiyasida “Harakatlar strategiyasidan —
ʼ
Taraqqiyot strategiyasi sari” tamoyili ilgari surilgan. Binobarin, Harakatlar
strategiyasidagi har bir yo nalishni taraqqiyotning yangi bosqichida mantiqiy, keng
ʼ
ko lamli va izchil asosda rivojlantirish hamda yangi ustuvor yo nalishlarda muhim
ʼ ʼ
natijalarga erishish ko zda tutilmoqda.
ʼ
Korxonalar faoliyatining bozor iqtisodiyoti tizimida tutgan orni va uning
ahamiyatini yoritish hamda forxona faoliyatini togrisida tahliliy malumotlarni
yetkazish. Shuningdek korxona uzi nima, kim uchun xizmat qiladi, qanday faoliyat
yuritadi, nima man-faat keltiradi va bozor tizimidagi orni nimalarga bogliqligini
tahlil qilish.
Kurs ishining vazifalari: Korxonalar, tadbirkorlik sub’ektlari, va xo’jalik
yurituvchi sub’-ektlarning iqtisodiyotdagi vazifalari, roli, ahamiyati, nechog’lik
dolzarbligi va iqtisodiy islohotlar-ning korxona faoliyatiga o’rganish va yoritish
hamda yangi takliflarni berishdan iborat.
Kurs ishining tarkibi; korxonalarning bozor tizimidagi o’rni va ahamiyati,
bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida korxonalar faoliyatini rivojlantirish hamda
O’zbekistonda korxonalar faoliyatini rivijlantirish chora- tadbirlaridan iborat.
Biz korxona faoliyati haqida so'z yuritishdan avval inson hayotining bozor
munosabatlari tizimida yoritib o'tishimiz zarur. Inson yaralibdiki unda ehtiyoj
mujassam. Ehtiyojlarni qondirish esa bu iqtisodiyotning asosiy masalasi bo'lib
o'rtaga chiqadi. Insoniyat hayoti va uning taraqqi- yoti juda murakkab ko'p qirrali
va g'oyat chigal muommolarga boydir. Bu muommolar kishilar-ning moddiy
ne'matlar ishlab chiqarish, xizmatlar, fan, madaniyat, siyosat, mafkura, axloq, dav-
latni boshqarish sohalardagi va nihoyat oiladagi hamda boshqa faoliyat turlarining
3

borgan sari ko'payib rivojlanib va ularning o'zgarib borishi natijasida vujudga
keladi. Bu kabi muommolar yechimi ya'ni cheklangan iqtisodiy resurslardan
unumli foydalanib kishilarning yashashi, kamol topishi uchun uchun zarur bo'lgan
hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va iste'molchilarga yetka -zib berishga
qaratilgan bir-biri bilan bog'liqlikda amal qiladigan turli tuman faoliyatlar bir so'z
bilan iqtisodiy faoliyat natijasi hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ijtimoiy-iqtisodiy faoliyat uchta bir-
biriga bog'liq bo'lgan muommolarga duch keladi. Iqtisodiyot nazariy jihatdan bu
muommoni quyidagicha ta'riflaydi:
Birinchidan nima ishlab chiqarish kerak va qancha;
Ikkinchidan qanday ishlab chiqarish kerak va qancha xarajatlar zarur bo'ladi;
Uchinchidan kim uchun ishlab chiqarish kerak va ular qanday taqsimlanadi;
Yuqorida keltirilgan uchta fundamental muommoni hal qilish, keltirilgan
kamchiliklarni, nuqsonlarni yechimini topish o'z-o'zidan hal bo'lmaydi. Buning
uchun hal qilish usullari va mexa-nizmin i to'g'ri topish, iste'molchilar talabini to'la
qondirish yo'llarini izlash, yuqori samarali ish-lab chiqarishni tashkel qilish, uni
boshqarish, tarmoqlararo va xo'jalik subyektlar o'rtasida iqtiso-diy aloqalarni
bog'lash sotuvchi bilan iste'molchi orasidagi munosabatlarni takomillashtirish
hamda iqtisodiy hodisalarni uyg'unlashtirish kabi masalalarni hal qilish zaruriyati
to'g'iladi.
Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi mavjud bo'lib, u ehtiyojlarni
cheksizligi va iqtisodiy resurslarni cheklanganligidir.
4

1. Iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida tovar tushunchasi va
korxonalarda tovar ishlab chiqarishni samarali tashkil etish
Tovar-pul
munosabatlarini tushunishda tovarning mazmunini, uning
xususiyatlarini bilish muhim ahamiyatga egadir. Tovarga ta’rif berishda ham
iqtisodchilar tomonidan turlicha yondashuvlar mavjud. Jumladan, ye.F. Borisov
ta’rifiga ko’ra «Tovar – bu bozorda boshqa tovarga ekvivalent asosida
ayirboshlashga mo’ljallangan, mehnat orqali yaratilgan ijtimoiy naflikdir».
Bundan ko’rinadiki, u tovarga inson mehnati mahsuli sifatida qaraydi.
V. I. Vidyapin va boshqalar tahriri asosida tayyorlangan darslikda
«ne’mat» va «tovar» tushunchalariga keng izoh berilgan. Unda tovar iqtisodiy
ne’matning maxsus shakli bo’lib hisoblanishi ko’rsatib berilgan: «Tovar – bu
ayirboshlash uchun ishlab chiqarilgan maxsus iqtisodiy ne’mat».
Bu va boshqa
qator olimlarning fikrlari asosida ta’kidlash mumkinki, tovar – bu biron-bir
naflilikka va qiymatga ega bo’lgan ayirboshlash uchun yaratilgan mehnat mahsuli.
Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning hozirgi bosqichida mamlakatlarda ishlab
chiqarilayotgan millionlab turdagi mahsulotlar va ko’rsatilayotgan xizmatlar tovar
shaklini olgan. Jumladan, O’zb е kistonda ham ishlab chiqarilayotgan ko’plab
turdagi tovarlardan ba’zilarini misol k е ltirish mumkin
Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida
tovar ishlab chiqarishni rivojlantirish iqtisodiyotni mod е rnizatsiyalash va
div е rsifikatsiyalash jarayonlarini kuchaytirishni taqozo etib, bu mamlakatimizdagi
2019-2012 yillarga mo’ljallangan Inqirozga qarshi choralar dasturida ham o’z
ifodasini topgan 1
. Ishlab chiqarishni zamonaviy t е xnologiyalar bilan jihozlash, uni
ma’naviy jihatdan yangilash, tarkibiy jihatdan t е xnik va t е xnologik qayta tuzish
kabi chora-tadbirlarni o’z ichiga oluvchi ishlab chiqarishni mod е rnizatsiyalash
1
B о ris о v Ye.F. Ek о n о mich е skaya t ео riya: uch е b. – 2- е izd., p е r е rab. i d о p. - M.: TK V е lbi, Izd-v о Pr о sp е kt,
2015, s.144.
Ek о n о mich е skaya t ео riya: Uch е bnik. - Izd., ispr. i d о p. / P о d о bsh. r е d. akad. V.I.Vidyapina, A.I.D о brinina,
G.P.Juravl е v о y, L.S.Taras е vicha. – M.: INFRA-M, 2015, s.143.
Qaralsin: Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zb е kiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari
va choralari. – T.: O‘zb е kiston, 2019, 39-b.
5

jarayoni pirovardida tovarlar miqdorining oshishi, sifatining takomillashuvi va
turlarining ko’payishiga imkon yaratadi. Ayniqsa, ishlab chiqarishning
samaradorligini oshirish, mahsulot va xizmatlarni sotish bozorlarini k е ngaytirish
maqsadida tarmoq va korxonalar faoliyat sohalarini k е ngaytirish, mahsulot va
xizmatlar assortim е ntlarini ko’paytirish, ularning sifatini takomillashtirishdan
iborat div е rsifikatsiya jarayoni tovar ishlab chiqrishni k е ngaytirishning muhim
yo’nalishlaridan biri hisoblanadi.
1-jadval
O’zb е kistonda 2017-2018 yillarda ishlab chiqarilgan ba’zi tovar turlari
Tovar mahsulotlari nomlari 2017 yil 2018 yil
Еngil avtomobillar, dona 171809 195038
Avtobuslar, dona 1116 1556
Avtomobillar uchun ehtiyot qismlar, mln. so’m 103959,4 141522,4
Traktorlar, dona 2411 2437
Traktor kultivatorlari, dona 1562 1773
Akkumulyatorlar, ming dona 443 447
Tеlеvizorlar, dona 93527 47621
Muzlatgichlar va sovutgichlar, dona 10774 6218
Paxta tolasi, ming tonna 1125,4 1174,2
Gazlamalar, mln. kv.m 160,5 114,1
Trikotaj buyumlar, ming dona 30883 29163
Sut va sut mahsulotlari, ming tonna 16,4 19,4
Mеva-sabzavot konsеrvalari, mln. Shartli banka 112,9 157,9
Shakar, ming tonna 170,9 254,3
O’simlik yog’i, ming tonna 277,5 284,6
Un, ming tonna 1440,7 1425,6
Manba: O’zb е kiston R е spublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.
Tovar ikki xususiyatga ega: birinchidan, u kishilarning qandaydir ehtiyojini
qondiradi; ikkinchidan, u boshqa buyumga ayirboshlana oladigan buyumdir.
Boshqacha aytganda, tovar iste’mol va almashuv qiymatlariga ega.
6

Buyumning iste’mol qiymati shundan iboratki, u kishilar uchun foydali,
naflidir. U shaxsiy iste’mol buyumi yoki ishlab chiqarish vositalari sifatida
kishilarning biron- bir ehtiyojini qondiradi.
Naflilikni aniqlashda ham turlicha yondashuvlar mavjud. Masalan,
marjinalizm maktabi asoschilari ham, ularning keyingi davomchilari ham tovarlar
nafliligini aniqlashda alohida olingan individning hayolidagi psixologik yondashuv
bilan, ya’ni hech kim bilan aloqasi bo’lmagan o’rmondagi cholning yoki kimsasiz
orolda bir o’zi qolib ketgan Robinzonning hayoli bilan aniqlash usulini
qo’llaydilar. Xolbuki, tovar ayirboshlash jamiyat a’zolari o’rtasida, gavjum bozor
qatnashchilari o’rtasida sodir bo’ladi. Ular naflilikning negizida obyektiv iqtisodiy
jarayon borligini, naflilik tabiat ashyosi bilan jonli mehnatning birikishi natijasida,
to’g’rirog’i naflilik aniq mehnat bilan tabiat ashyosining xususiyatlari
o’zgartirilishi natijasida vujudga kelishini o’ylab ham o’tirmaydilar. Albatta,
tabiatda mavjud bo’lgan yoki inson mehnati bilan yaratilgan har qanday narsa ham
naflilikka ega bo’lavermaydi.
Shuning uchun iqtisodiyot nazariyasida ijtimoiy zaruriy naflilik degan
tushuncha ishlatiladi va bozor mana shu ijtimoiy zaruriy naflilikni tan oladi.
Ijtimoiy zaruriy naflilik deb talab miqdoriga mos keladigan miqdordagi
naflilikka aytiladi.
Ne’matlar tovar bo’lishi uchun, ular ayirboshlashga mo’ljallangan, ma’lum
mehnat sarflangan, bozorga sotishga chiqarilgan bo’lishi zarur. Shunga ko’ra,
Tovar mahsulotdan farqlanadi. Tovar, eng avvalo, o’z iste’moli uchun emas, balki
boshqalarning iste’moli uchun bozorga sotish maqsadida tayyorlanadigan
mahsulotdir. Tovarning natural-buyum va ijtimoiy-iqtisodiy tomonlari,
xususiyatlari ana shundan kelib chiqadi.
Tovarning almashuv qiymati – bu biror turdagi naflilikning boshqa turdagi
naflilikka ayirbosh qilinadigan miqdoriy nisbatidir. Masalan, bitta bolta 20 kg
donga ayirbosh qilinadi. Ayirbosh qilinadigan tovarlarning bu miqdoriy nisbatida
ularning almashuv qiymati ifodalanadi.
7

Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari
fikriga ko’ra, tovarlar
qiymatining umumiy asosi bo’lib mehnat hisoblanadi, shu sababli ular ma’lum
miqdorlarda bir- biriga tenglashtiriladi. Tovarlarning og’irligi, hajmi, shakli va shu
kabi tabiiy xususiyatlaridan birortasi qiymatning umumiy asosi bo’la olmaydi.
Ayirboshlashning zarur sharti bo’lib tovarlarning turlicha nafliligi hisoblanadi.
Biroq, turli tovarlarning nafliligi sifat jihatidan farq qilish bilan birga miqdoriy
o’lchamga ega emas. Miqdor jihatdan taqqoslash uchun tovarlarda mavjud
bo’lgan umumiy narsa – ularni yaratish uchun sarflangan mehnatdir.
Tovarlar o’lchovdosh bo’lishining boisi shuki, bularning hammasi umuman
inson mehnati mahsulidir, ya’ni inson kuchi, miyasi, mushagi, asablari va
hokazolari sarfning mahsulidir. Tovarda mujassamlashgan ijtimoiy mehnat uning
qiymatini tashkil qiladi. Bu qiymat tovar ayirboshlaganda ko’rinadi, shuning uchun
almashuv qiymati (ya’ni iste’mol qiymatlarini ayirboshlash nisbati) qiymat shakli
bo’lib, uning ichki mazmunini tashkil etadi. Bu holat L. M. Kulikov tomonidan
qiymat va almashuv qiymatini tovarning alohida asosiy xususiyatlari sifatida
ajratilib ko’rsatilishida namoyon bo’ladi. «Qiymat – bu tovar ishlab chiqarish va
uni sotish (ko’pincha qisqacha qilib «ishlab chiqarish xarajatlari» deb ataydilar)
qanchaga tushganligi ifodasidir. Tovarni ayirboshlaganda (sotilganda) ishlab
chiqaruvchi (sotuvchi), tabiiyki, o’z xarajatlarini qoplashni istaydi, biroq bozorda
boshqacha nisbatlar tarkib topishi mumkin. Endi ularni boshqa ko’rsatkich –
almashuv qiymati ifodalaydi. Bu bir tovar boshqasiga ayirboshlanadigan miqdoriy
nisbatdir» 2

Tovarning o’zi esa ikki tomon – naflilik va qiymatning uzviy birligidan
iboratdir.
Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, L. Kulikov tomonidan qiymatga berilgan
yuqoridagi ta’rif ba’zi hollarda iqtisodchilar tomonidan yo’l qo’yiladigan yanglish
fikrlardan ham holi emas. Ya’ni, qiymatning ishlab chiqarish xarajatlari bilan
ayniylashtirilishini u tomonidan yo’l qo’yilgan xatolik deb hisoblaymiz (ishlab
chiqarish xarajatlari qiymatning bir qismi bo’lib, miqdor jihatidan undan kamdir).
2
T о var qiymatini m е hnat bilan aniqlashga yond о shuvlarida ma’lum farqlar mavjud bo‘lsada ularga A.Smit,
D.Rikard о , U.P е tti, J.S.Mill va b о shqa ayrim iqtis о dchilarni, ularning izd о shlarini kiritish mumkin.
Kulik о v L.M. Ek о n о mich е skaya t ео riya: uch е b. – M.: TK V е bli, Izd-v о Pr о sp е kt, 2015, s.129.
8

Tovar qiymatining miqdori ijtimoiy-zaruriy ish vaqti orqali hisoblanadi.
Ijtimoiy zaruriy ish vaqti muayyan ijtimoiy normal ishlab chiqarish sharoitida va
muayyan jamiyatdagi mehnat malakasi va jadallashuvi darajasi o’rtacha bo’lgan
sharoitda biron bir tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan ish vaqtidir. Tovar
qiymatining miqdorini hisoblashda mehnatning oddiy va murakkab, malakali va
malakasiz, aqliy yoki jismoniy turlari hisobga olinadi. Qiymatni hisoblashda
nisbatan murakkab mehnat ko’paytirilgan yoki darajaga ko’tarilgan oddiy mehnat
sifatida hisobga olinadi, shu sababli oz miqdordagi murakkab mehnat ko’p
miqdordagi oddiy mehnatga tenglashtiriladi.
Tovarning ikki xil xususiyatga ega bo’lishiga sabab tovar ishlab chiqaruvchi
mehnati tabiatining ikki tomonlamaligidadir. Bir tomondan, bu – muayyan turdagi
aniq mehnatdir. Shuning uchun, iste’mol qiymatni yaratgan mehnat aniq mehnat
deb nom olgan (1-rasm).
1-rasm. Mehnatning ikki yoqlama xarakteridan kelib chiquvchi
tovarning ikki xil xususiyati.
Ikkinchi tomondan, mehnat – aniq shakldan qat’iy nazar, umuman
sarflangan inson ishchi kuchidir, jami ijtimoiy mehnatning bir qismidir. U o’zining
shu sifatida abstrakt mehnat deb ataladi. Bu mehnat esa tovar qiymatini yaratadi.
Qiymat tovarning emas, balki faqat mehnatning ijtimoiy xossasi bo’lib, unda
tabiat ashyolarining birorta ham molekulasi, zarrachasi yo’qdir. Qiymatning
asosida odamlar bir-birlari uchun mehnat qilishlarini bildiruvchi ijtimoiy mehnat
9Aniq mеhnat Ijt imoiy
nafl iligi Ijt imoiy
zaruriy
nafl ilik
Mеhnat Tov ar Talabga mos
miqdordagi
t ov ar
Abst rak t
mеhnat Ijt imoiy
qiy mat i Ijt imoiy
zaruriy
mеhnat

yotadi. Biroq, alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar mehnati o’zining ijtimoiy
xususiyatini faqat mehnat mahsullarini ayirboshlash orqali ko’rsatadi.
Tovarlar qiymatining miqdori mehnat unumdorligiga qarab o’zgaradi.
Mehnat unumdorligi ma’lum ish vaqti birligi mobaynida ishlab chiqarilgan
mahsulotning miqdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan ish
vaqti bilan o’lchanadi. Mehnat unumdorligining o’zgarishi tovar birligi
qiymatining o’zgarishiga sabab bo’ladi. Mehnat unumdorligi o’ssa, tovar
birligining qiymati kamayadi yoki aksincha, mehnat unumdorligi pasaysa, tovar
birligining qiymati oshadi.
Mehnat intensivligi ish vaqti birligi mobaynida sarflangan mehnat miqdori
orqali tavsiflanuvchi ko’rsatkich hisoblanadi. Mehnatning intensivligi deganda ish
vaqti birligi davomida ishchi kuchi sarfi orqali aniqlanuvchi mehnat jadalligining
darajasi tushuniladi. Mehnatning jadallik darajasini aniqlashda ish kunining
davomiyligi yoki bir soat vaqt birligi sifatida qabul qilinadi. Mehnat
intensivligining oshishi muayyan vaqt davomida ko’proq qiymat yaratilishiga
imkon beradi.
Tovarlarni tasniflash (klassifikatsiya 1)
- bu ularni biror bir umumiy
belgilariga bog’liq holda kategoriyalarga, darajalarga taqsimlab chiqishning
mantiqiy jarayonidir. Tasniflash inson faoliyatining barcha sohalarida muhim
ahamiyatga egadir. Fanda u tadqiqotlar natijalarini umumlashtiradi va tartibga
soladi hamda ilmiy izlanuvchanlikning muhim vositasi hisoblanadi.
Tovarshunoslikda tovarlar, ularning xususiyatlari, sifat ko’rsatkichlari
kabilar tasniflanadi. Bugungi kunda bozorda o’n minglab nomdagi tovarlar
mavjuddir, ilmiy-texnik taraqqiyot natijasida esa ularning nomenklatura 2
si yanada
kengayib bormoqda.
Ko’pdan-ko’p ashyolarni biron umumiy alomatiga ko’ra guruhlar, sinflar va
boshqa bo’linmalarga taqsimlash tasniflash deyiladi. Mahsulotni birgina alomatiga
ko’ra tartibga solish guruhlash deyiladi. Odatda tasnif lash oddiy guruhlashdan farq
qiladi va o’zaro bog’langan bir necha taqsimot bosqichlari bo’ladi. Bir-biriga
10

muayyan tarzda bo’ysinishgan bo’linmali mahsulotni tasniflash
yo’li ierarxik tartibga solish deyiladi.
2. Tovar nafliligi turlari, tovarning xususiyatlari va sifati
Sanoat mahsulotlarining asosiy tasniflash alomatlari quyidagilardir: kelib
chiqishi (qora metallurgiya, mashinasozliq kimyo sanoati, neftni qayta ishlash
sanoati va hakazolar); ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvi (xom ashyo, asosiy
va yordamchi materiallar, yoqilg’i hamda elektr energiyasi va boshqalar); vazifasi
(flyuslar, dizel yoqilg’isi, sovutuvchi suyuqliklar, payvand elektrodlari va h.k.).
Ishlab chiqarish-texnik ahamiyatidagi mahsulot shakli, kattaligi va boshqa
alomatlardan iborat tabiiy holatiga ko’ra ham tasnif qilinadi.
Mahsulot sarfini hamda mahsulot zahiralarini me’yorlashtirishda, moddiy
texnika ta’minoti rejalarini ishlab chiqishda, milliy iqtisodiyotni moddiy resurslar
bilan ta’minlash holatini nazorat etib turishda va boshqa ishlarda ana shu
tasnifikatordan foydalaniladi. Kodlashtirish natijasida mahsulot nomlariga shartli
belgilar (kodlar, shifrlar , nomenklatura nomeri) qo’yiladi, bu narsa murakkab
nomlardan qochishga, iqtisodiy axborot ishlab chiqishni avtomatlashtirishga imkon
beradi.
Assortiment- bu iste’mol, savdo yoki ishlab chiqarishdagi aniq bir
belgilariga mos holda birlashtirilgan har xil ko’rinishdagi, turdagi tovarlarning
majmuasidir. Assortiment tovarni tavsiflovchi muhim ko’rsatkichlardan biri
hisoblanadi. Sanoat va savdo assortimentlari farqlanadi.
Sanoat assortimenti- bu alohida korxona, korxonalar uyushmasi yoki
sanoat tarmog’i tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlar nomenklaturasidir.
Savdo assortimenti- bu ulgurji va chakana savdo sohasida, muomala
sohasida mavjud bo’lgan tovarlar nomenklaturasidir. U sanoat assortimentiga
bog’liq, ammo undan kengroq bo’ladi, chunki savdo assortimentiga import tovarlar
ham kiradi.
Savdo assortimenti o’z navbatida tovar guruhlari assortimenti va savdo
korxonasi assortimentiga bo’linadi.
11

Tovar guruhlari assortimenti- aniq bir belgilariga mos holda
birlashtirilgan har xil ko’rinishdagi, turdagi tovarlarning majmuasidir; ko’pgina
hollarda u turli sanoat tarmoqlari tovarlaridan tashkil topishi mumkin (attorlik,
metall buyumlar, to’qimachilik, ko’nchilik, plastmassalar kabilar).
Savdoda oddiy va murakkab assortiment li tovarlar farqlanadi. Oddiy
assortimentli tovarlar ko’p bo’lmagan belgilar asosida tasniflanadi (o’quvchi
daftari, bo’yoqlar kabilar). Murakkab assortimentli tovarlar vazifalari, ishlab
chiqarilgan materiallari, ishlab chiqarish usullari, shakl-shamoyili bo’yicha va shu
kabi belgilar bo’yicha bo’lib chiqiladi (kiyim-kechak, poyafzal , idish kabilar).
Bunday assortimentda tovarlar turi ancha ko’p bo’ladi.
Tovarlar belgilariga qarab bir qancha guruhlarga bo'linadi. Ularning
orasida asosiysi bajaradigan vazifasidir. Vazifaga ko’ra, ular quyidagi turlarga
boMinadi:
— iste’mol tovarlari — yakka tartibdagi iste’molchilarning shaxsan
foydalanishlariga mo’ljallangan turlari;
— sanoat tovarlari — boshqa tovarlarni ishlab chiqarishga
moMjallangan va uning xom ashyo va texnologik ta ’m inotini yaratuvchi turlari;
— tashkiliy texnika tovarlari — m a’muriy-boshqaruv faoliyatini
tashkil qilishni yaxshilashga moMjallangan turlari.
Tovarlaming har bir turi turkumlarga boMinadi. Taqsimlash asosini
tovarlaming vazifasi va ehtiyojlarni qondirish tashkil etadi. Tovarlar turkumi —
ehtiyojlarning umumlashtirilgan guruh- larini qondiruvchi ko’plab tovarlardan
iborat. Iste’mol tovarlarining turkumlaridan biri tibbiyot tovarlari turkumidir.
Tibbiyot tovarlari tur kumi inson salomatligini ta ’minlashda ijtimoiy
ehtiyojlarni qondirishga moMjallangan, tashxis qo’yish, davolash va kasallikning
oldini olishda qoMlaniladi, shuningdek shaxsiy gigiyena vositalari, bemor larni
parvarish qilish buyumlari sifatida, tez yordam ko'rsatish uchun foydalaniladi va
hokazo.
T u r k u m lar i s h l a t i l a y o t g a n xom as hy og a va f u n k s i o n a l vazifasiga
ko'ra kichik turkumlar, guruhlar, turlar va xilma-xil turlarga boMinadi.
12

Tovarlaming kichik turkumi deganda muayyan tafovutlarga ega bo’lgan
ehtiyojlarning o’xshash guruhlarini qondiradigan ko’plab tovarlar tushuniladi.
Tovarlar guruhi — ehtiyojlarning ancha o’ziga xos guruhlarini qondiruvchi
kichik tovarlar guruhi bo’lib, ishlatilayotgan xomashyo tuzilishining
xususiyatlariga bogMiqdir.
Yuqorida bayon etilgan xulosaga 2 ta yirik guruh misol boMib xizmat qilishi
mumkin: ashyo (material)lar va buyumlar. Ashyolar buyumlardan davolash-
tashxis jarayonida qoMlanilganda takroran ishlatilishi mumkin emasligi bilan farq
qiladi. Har bir ashyo bitta turdagi xomashyodan tayyorlanadi. Masalan, bogMash,
choklash, plombalash ashyoiari.
Buyumlar bir necha marta ishlatishga va imkon qadar uzoq xizmat
qilishga moMjallangan. Shu sababdan, ular pishiq va mustahkam ashyolardan
yasaladi. Masalan, tibbiy asboblar, rezina va lateks buyumlari.
Tovarlaming kichik guruhi deyilganda bir guruh tovarlar bilan umumiy
vazifaga ega boMgan ko’plab kichik, lekin boshqa kichik guruhga mansub
tovarlardan o’ziga xos belgilar bilan farqlanadigan ko’plab kichik tovarlar guruhi
tushuniladi. Masalan, jarrohlik asboblari guruhi kichik guruhlarga — kesuvchi,
qisqich, jarohat kengaytiruvchi va hokazo guruhlarga boMinadi.
Tovarlar turi — yakka tartibda moMjallanganligi va o ‘xshash belgilar bilan
bir-biridan farq qiladigan tovarlar yigMndisi. Masalan, quyidagi choklash
ashyoiari: ichak ipi (ketgut), ipak, kapron, lavsan va boshqalar.
Ko’pincha tovarlaming turi tashqi ko’rinishi, hidi, rangi, quyuq-suyuqligiga
qarab aniqlanadi. Masalan, choklash ashyo turlari har xil ranglari bilan
farqlanadi: jarrohlik ipagi — oq rangli, ketgut — oqish-sariqdan jigarranggacha,
kapron iplar esa yashil rangda chiqariladi.
Tovarlaming xilma-xilligi — qator o’ziga xos belgilar bilan farqlanadigan
bitta turga mansub tovarlar yig’indisi. Masalan, o’tkir uchli va to’mtoq uchli,
to’g’ri va egilgan uchlarga ega boMganjarrohlik qaychilari va hokazo.
Tovarlaming har biriga nom berilib, o’sha nomga, asosan, uni boshqa
tovarlardan farqlash mumkin. Tovarning nomi — muayyan turdagi, o’z nomi
13

bilan shu turdagi tovarlardan va o’ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadigan
tovarlar yig’indisi. Masalan, Dalgren qisqichi, Jane shprisi, Lister qaychisi.
Tovarlar tovarshunoslik faoliyatining obyektlari sifatida o'zlari- ning
assortiment, sifat, miqdor tasniflariga ega. Ular tovarning iste’mol qiym atini
yaratib, i nsonni ng haqqoniy ehti yojl ari (fiziologik, ijtimoiy, psixologik va
hokazo) ni qondiradi.
Tovarlaming iste’mol qiymati — ulami iste’mol qilish vaqtida namoyon
bo'lib, asosiy tovarshunoslik tavsiflari orqali belgilanadi. Tovarlaming iste’mol
qiymati vazifasiga ko’ra ularni ichki yoki tashqi maqsadlarda ishlatilishi uchun
foydalanish yoki ishlatish yo’li bilan iste’mol qilish paytida namoyon boMadi.
Tibbiyot tovarlaming iste’mol qiymati ularning asosiy tovarshunoslik tavsiflari
orqali namoyon boMadi.
Tasnif — predmet yoki hodisaning farqli xossalari, belgilari
yig’indisi. Mazkur ta ’rifga asoslanib, tovarlaming asosiy tovar shunoslik
tavsiflarini ifodalash mumkin.
Tovarlaming sifat tavsifi — turli xil ehtiyojlarni qondirish qobiliyatiga ega
boMgan ichki turdosh iste’mol xossalar yig’indisi. Bu assortiment bilan uzviy
bog’langan, chunki ularga umumiy xossa vazifa xosdir. Sifat tavsifida xavfsizlik
va ekologik (atrof-muhitga nisbatan tozalik) xossasi muhim o ‘rin egallaydi.
Tovarlaming assortiment tavsifi — tovarlaming funksional yoki ijtimoiy
vazifasini aniqlovchi tovarlaming farqli tur xossalari va belgilari yig’indisi.
Bunday tavsif guruh, kichik guruh, tur, xilma-xillik, nomi, savdo rusumini o ‘z
ichiga olib, tovarning bitta turi yoki boshqa turi nomidan jiddiy tafovutlarni
belgilaydi.
M as al an , ti bbiy a n a t o m ik arr a (bir m u n c h a yum shoq suyaklarni
arralashda ishlatiladi), romli arra (yirik suyaklar uchun) va pichoqli arra
(barmoqlaming suyaklarini kesib tashlash — amputatsiya qilish uchun) bir-
biridan funksional vazifalari bilan farq qiladi. Mazkur tafovutlar ularning sifat
tavsiyalariga bogMiqdir. Assortiment tasnifi tovarlaming eng muhim
14

tasniflaridan biri boMib, har xil turlar va nomlardagi tovarlar o’rtasidagi jiddiy
tafovutlarni aniqlaydi.
Oddiy assortiment — ehti yojl arning ch ek l a ng an sonini qondiradigan
tovarlar guruhlari, turlari va nomlarining kam miqdorini bildiradigan tovarlar
to'plami. Mazkur tovarlar to’plami kundalik talabli tibbiy tovarlarni sotuvchi
dorixonalar va “Tibbiy texnika” do’konlariga xosdir.
2-rasm. Tovarlar assortimentining tasnifi
15

M u r a k k a b assortiment — tovar larga ni sbat an tur li cha ehtiyojlarni
qondiradigan tovarlaming katta miqdordagi guruhlari, turlari, xilma-xilligi va
nomlarini bildiradigan bn turli tovarlar to'plami.
Guruhli assortiment — belgilariga binoan umumiyligi bo’yicha birlashgan
va shunga o'xshash ehtiyojlarni qondiradigan bir xil tovarlar to'plami.
Turli assortiment — shunga o'xshash ehtiyojlarni qondiradigan har xil turlar
va nomli tovarlar to'plami. Ushbu assortiment guruhli assortimentning ajralmas
qismi.
Rusumli assortiment — bir turdagi, rusumli noml ar yoki rusumli tovarlar
guruhiga mansub tovarlar to'plam i. Bunday tovarlar fiziologik ehtiyojlarni
qondirish bilan bir qat or da sezilarli darajada ijtimoiy va psixologik ehtiyojlarni
qondirishga moMjallangan. Keng assortiment — ko'plab kichik guruhlar, turlar,
xilma- xilligi, nom lari, shu jum ladan bir turlilar guruhiga mansub bo’lgan,
lekin yakka tartibda o'ziga xos belgilari bilan ajralib
turadigan rusumlarga tegishli tovarlar to'plami.
Ko'makdosh assortiment — yordamchi vazifalami bajaradigan va ushbu
tashkilot uchun asosiy assortimentga mansub bo'lmagan tovarlar to'plami.
Aralash assortiment — vazifalariga ko'ra katta xilma-xilligi bilan
farqlanadigan turli guruhlar, turlar, nomlarga ega bo'lgan tovarlar to 'p lam i.
Aralash assort im ent tibbiy asbobl ar , a p p a r a t l a r , uskunalar va shu kabilar
bilan savdo qiluvchi do'konlarga XGsdir.
Ehtiyojlarni qondirish darajasiga ko'ra, tovarlar oqilona va mo'tadil
assortimentlarga bo'linadi.
Oqilona assortiment — ilm-fan, texnika va texnologiyalaming muayyan
taraqqiyoti darajasida turmushning maksimal sifatini ta ’minlaydigan, hayotiy
asoslangan ehtiyojlarni qondiradigan tovarlar to'plami.
Mo'tadi l assortiment — loyihalashga, ishlab chiqarishni tayyorlashga va
iste’molchiga yetkazishga kamxaij, foydali, samarali hayotiy ehtiyojlarni
qondiradigan tovarlar to’plami. Tovarlaming mo’tadil assortimenti kuchli
raqobatbardoshligi bilan farqlanadi.
16

$Tovarlaming oqilona va mo'tadil assortimenti, asosan, uning sifat jihatini tavsiflaydi. Assortiment xususiyatlari — assortimentni shakllantirishda namoyon bo’ladigan uning maxsus sifatlari. Assortiment ko ‘rsatkichlari — assortiment xususiyatlarining miqdor tomoni dan ifodalanishi bo’lib, ayni paytda tovarlaming turlari va nomlarining soni bilan o ‘lchanadi. Assortiment kengligi — bir turdagi va har xil guruhga mansub t ovar l am ing t ur l ar i , xilma-xilligi va nom larining mi qdori . Assortiment kengligi bozorni tovarlar bilan to’ldirishning bilvosita ko’rsatkichi bo’lib xizmat qilishi mumkin: qamrov qancha keng bo’lsa, b o z o r ni toMdirish ham s h u n c h a qamrovl i bo 'l ad i . Assortiment kengligi ko’rsatkichi bozorni to’Ialigiga, shuningdek talab holatiga bogMiq holda qo'llaniladi. Assortimentning to’laligi — bir turdagi tovarlar to ‘plamining bir xil ehtiyojlarni qondirish qobiliyati. ToMalik bir xil guruhga mansub tovarlaming turlari, xilma-xilligi va nomlarining miqdori bilan tavsiflanadi. Assortimentning barqarorligi — tovarlar to ‘plamining bir xil tovarlarga nisbatan talabni qondirish qobiliyati. Bunday tovarlaming alohida xususiyatlari — ularga barqaror talabning mavjudligidir. Yangilanish — tovarlar yig’indisiga o’zgargan talabni yangi tovarlar hisobidan qondirish qobiliyati. Yangilanish tashkilotning assortiment bo’yicha siyosati yo'nalishlaridan biri bo'lib, u qoidaga ko’ra to’ldirilgan bozor sharoitlarida amalga oshiriladi. Qondirilayotgan ehtiyojlarga qarab vazifa xususiyatlari kichik guruhlarga boMinadi: funksional, ijtimoiy, tasniflovchi va univer sal vazifa\ax (4-chizma). Funksional vazifa (funksional xossalar) tovarlaming asosiy, ya’ni belgilangan vazifalami bajarishga qodirligini ifoda etadi: skalpellar — yumshoq to ‘qimalami kesish, tibbiy arra — suyak- lami arralashga moMjallangan. 17$