Tovarning nafliligi va qadr-qimmati toʻgʻrisidagi nazariyalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	2.3MB
Xaridlar	10
Yuklab olingan sana	15 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Tovarning nafliligi va qadr-qimmati toʻgʻrisidagi nazariyalar

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“ SIRTQI ” FAKULTETI
“_______________________________________ ” kafedrasi
“ __________________________________ ” TA'LIM YO’NALISHI BO’YICHA
______________________________________________________
KURS ISHI
Tayyorladi: ____________ guruh
talabasi _ _________________
Amaliyot rahbari:
O’qituvchi _________________ Kafedra tomonidan ro’yxatga
olingan tartib raqami № ________
“___” ______ 202 3 yil ________
imzo
Hisobot ximoyaga tavsiya qilindi
(qilinmadi)
Sana “____” ________ 2022 yil
Raxbar imzosi:
__________________ Xisobot baxosi ________ ball
Komissiya a'zolari:
_____________________________
_____________________________
_____________________________

Tovarning nafliligi va qadr-qimmati to g risidagiʻ ʻ
nazariyalar
Reja:
Kirish 3
1. Iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida tovar tushunchasi va korxonalarda tovar
ishlab chiqarishni samarali tashkil etish 5
2. Tovar nafliligi turlari, tovarning xususiyatlari va sifati
11
3. Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqish , Tovar qadr-qimmati
to’g’risidagi nazariyalar 20
4. Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqish ni rivojlantirish va
takomillashtirish 28
Xulosa 33
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 36
2

Kirish
Prezident Shavkat Mirziyoev raisligida 26 yanvar kuni 2022-2026 yillarga
mo ljallangan taraqqiyot strategiyasini belgilash hamda uni joriy yilda amalgaʼ
oshirish masalalari muhokamasi yuzasidan videoselektor yig ilishi bo lib o tdi.
ʼ ʼ ʼ
Yig ilishda Yangi O zbekiston taraqqiyot strategiyasi mazmun-mohiyati, uni yaqin
ʼ ʼ
va o rta istiqbolda amalga oshirish mexanizmlari haqida batafsil so z yuritildi.
ʼ ʼ
Yangi O zbekiston taraqqiyot strategiyasida “Harakatlar strategiyasidan —
ʼ
Taraqqiyot strategiyasi sari” tamoyili ilgari surilgan. Binobarin, Harakatlar
strategiyasidagi har bir yo nalishni taraqqiyotning yangi bosqichida mantiqiy, keng
ʼ
ko lamli va izchil asosda rivojlantirish hamda yangi ustuvor yo nalishlarda muhim
ʼ ʼ
natijalarga erishish ko zda tutilmoqda.
ʼ
Korxonalar faoliyatining bozor iqtisodiyoti tizimida tutgan orni va uning
ahamiyatini yoritish hamda forxona faoliyatini togrisida tahliliy malumotlarni
yetkazish. Shuningdek korxona uzi nima, kim uchun xizmat qiladi, qanday faoliyat
yuritadi, nima man-faat keltiradi va bozor tizimidagi orni nimalarga bogliqligini
tahlil qilish.
Kurs ishining vazifalari: Korxonalar, tadbirkorlik sub’ektlari, va xo’jalik
yurituvchi sub’-ektlarning iqtisodiyotdagi vazifalari, roli, ahamiyati, nechog’lik
dolzarbligi va iqtisodiy islohotlar-ning korxona faoliyatiga o’rganish va yoritish
hamda yangi takliflarni berishdan iborat.
Kurs ishining tarkibi; korxonalarning bozor tizimidagi o’rni va ahamiyati,
bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida korxonalar faoliyatini rivojlantirish hamda
O’zbekistonda korxonalar faoliyatini rivijlantirish chora- tadbirlaridan iborat.
Biz korxona faoliyati haqida so'z yuritishdan avval inson hayotining bozor
munosabatlari tizimida yoritib o'tishimiz zarur. Inson yaralibdiki unda ehtiyoj
mujassam. Ehtiyojlarni qondirish esa bu iqtisodiyotning asosiy masalasi bo'lib
o'rtaga chiqadi. Insoniyat hayoti va uning taraqqi- yoti juda murakkab ko'p qirrali
va g'oyat chigal muommolarga boydir. Bu muommolar kishilar-ning moddiy
ne'matlar ishlab chiqarish, xizmatlar, fan, madaniyat, siyosat, mafkura, axloq, dav-
latni boshqarish sohalardagi va nihoyat oiladagi hamda boshqa faoliyat turlarining
3

borgan sari ko'payib rivojlanib va ularning o'zgarib borishi natijasida vujudga
keladi. Bu kabi muommolar yechimi ya'ni cheklangan iqtisodiy resurslardan
unumli foydalanib kishilarning yashashi, kamol topishi uchun uchun zarur bo'lgan
hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va iste'molchilarga yetka -zib berishga
qaratilgan bir-biri bilan bog'liqlikda amal qiladigan turli tuman faoliyatlar bir so'z
bilan iqtisodiy faoliyat natijasi hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ijtimoiy-iqtisodiy faoliyat uchta bir-
biriga bog'liq bo'lgan muommolarga duch keladi. Iqtisodiyot nazariy jihatdan bu
muommoni quyidagicha ta'riflaydi:
Birinchidan nima ishlab chiqarish kerak va qancha;
Ikkinchidan qanday ishlab chiqarish kerak va qancha xarajatlar zarur bo'ladi;
Uchinchidan kim uchun ishlab chiqarish kerak va ular qanday taqsimlanadi;
Yuqorida keltirilgan uchta fundamental muommoni hal qilish, keltirilgan
kamchiliklarni, nuqsonlarni yechimini topish o'z-o'zidan hal bo'lmaydi. Buning
uchun hal qilish usullari va mexa-nizmin i to'g'ri topish, iste'molchilar talabini to'la
qondirish yo'llarini izlash, yuqori samarali ish-lab chiqarishni tashkel qilish, uni
boshqarish, tarmoqlararo va xo'jalik subyektlar o'rtasida iqtiso-diy aloqalarni
bog'lash sotuvchi bilan iste'molchi orasidagi munosabatlarni takomillashtirish
hamda iqtisodiy hodisalarni uyg'unlashtirish kabi masalalarni hal qilish zaruriyati
to'g'iladi.
Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi mavjud bo'lib, u ehtiyojlarni
cheksizligi va iqtisodiy resurslarni cheklanganligidir.
4

1. Iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida tovar tushunchasi va
korxonalarda tovar ishlab chiqarishni samarali tashkil etish
Tovar-pul
munosabatlarini tushunishda tovarning mazmunini, uning
xususiyatlarini bilish muhim ahamiyatga egadir. Tovarga ta’rif berishda ham
iqtisodchilar tomonidan turlicha yondashuvlar mavjud. Jumladan, ye.F. Borisov
ta’rifiga ko’ra «Tovar – bu bozorda boshqa tovarga ekvivalent asosida
ayirboshlashga mo’ljallangan, mehnat orqali yaratilgan ijtimoiy naflikdir».
Bundan ko’rinadiki, u tovarga inson mehnati mahsuli sifatida qaraydi.
V. I. Vidyapin va boshqalar tahriri asosida tayyorlangan darslikda
«ne’mat» va «tovar» tushunchalariga keng izoh berilgan. Unda tovar iqtisodiy
ne’matning maxsus shakli bo’lib hisoblanishi ko’rsatib berilgan: «Tovar – bu
ayirboshlash uchun ishlab chiqarilgan maxsus iqtisodiy ne’mat».
Bu va boshqa
qator olimlarning fikrlari asosida ta’kidlash mumkinki, tovar – bu biron-bir
naflilikka va qiymatga ega bo’lgan ayirboshlash uchun yaratilgan mehnat mahsuli.
Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning hozirgi bosqichida mamlakatlarda ishlab
chiqarilayotgan millionlab turdagi mahsulotlar va ko’rsatilayotgan xizmatlar tovar
shaklini olgan. Jumladan, O’zb е kistonda ham ishlab chiqarilayotgan ko’plab
turdagi tovarlardan ba’zilarini misol k е ltirish mumkin
Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida
tovar ishlab chiqarishni rivojlantirish iqtisodiyotni mod е rnizatsiyalash va
div е rsifikatsiyalash jarayonlarini kuchaytirishni taqozo etib, bu mamlakatimizdagi
2019-2012 yillarga mo’ljallangan Inqirozga qarshi choralar dasturida ham o’z
ifodasini topgan 1
. Ishlab chiqarishni zamonaviy t е xnologiyalar bilan jihozlash, uni
ma’naviy jihatdan yangilash, tarkibiy jihatdan t е xnik va t е xnologik qayta tuzish
kabi chora-tadbirlarni o’z ichiga oluvchi ishlab chiqarishni mod е rnizatsiyalash
1
B о ris о v Ye.F. Ek о n о mich е skaya t ео riya: uch е b. – 2- е izd., p е r е rab. i d о p. - M.: TK V е lbi, Izd-v о Pr о sp е kt,
2015, s.144.
Ek о n о mich е skaya t ео riya: Uch е bnik. - Izd., ispr. i d о p. / P о d о bsh. r е d. akad. V.I.Vidyapina, A.I.D о brinina,
G.P.Juravl е v о y, L.S.Taras е vicha. – M.: INFRA-M, 2015, s.143.
Qaralsin: Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zb е kiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari
va choralari. – T.: O‘zb е kiston, 2019, 39-b.
5

jarayoni pirovardida tovarlar miqdorining oshishi, sifatining takomillashuvi va
turlarining ko’payishiga imkon yaratadi. Ayniqsa, ishlab chiqarishning
samaradorligini oshirish, mahsulot va xizmatlarni sotish bozorlarini k е ngaytirish
maqsadida tarmoq va korxonalar faoliyat sohalarini k е ngaytirish, mahsulot va
xizmatlar assortim е ntlarini ko’paytirish, ularning sifatini takomillashtirishdan
iborat div е rsifikatsiya jarayoni tovar ishlab chiqrishni k е ngaytirishning muhim
yo’nalishlaridan biri hisoblanadi.
1-jadval
O’zb е kistonda 2017-2018 yillarda ishlab chiqarilgan ba’zi tovar turlari
Tovar mahsulotlari nomlari 2017 yil 2018 yil
Еngil avtomobillar, dona 171809 195038
Avtobuslar, dona 1116 1556
Avtomobillar uchun ehtiyot qismlar, mln. so’m 103959,4 141522,4
Traktorlar, dona 2411 2437
Traktor kultivatorlari, dona 1562 1773
Akkumulyatorlar, ming dona 443 447
Tеlеvizorlar, dona 93527 47621
Muzlatgichlar va sovutgichlar, dona 10774 6218
Paxta tolasi, ming tonna 1125,4 1174,2
Gazlamalar, mln. kv.m 160,5 114,1
Trikotaj buyumlar, ming dona 30883 29163
Sut va sut mahsulotlari, ming tonna 16,4 19,4
Mеva-sabzavot konsеrvalari, mln. Shartli banka 112,9 157,9
Shakar, ming tonna 170,9 254,3
O’simlik yog’i, ming tonna 277,5 284,6
Un, ming tonna 1440,7 1425,6
Manba: O’zb е kiston R е spublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.
Tovar ikki xususiyatga ega: birinchidan, u kishilarning qandaydir ehtiyojini
qondiradi; ikkinchidan, u boshqa buyumga ayirboshlana oladigan buyumdir.
Boshqacha aytganda, tovar iste’mol va almashuv qiymatlariga ega.
6

Buyumning iste’mol qiymati shundan iboratki, u kishilar uchun foydali,
naflidir. U shaxsiy iste’mol buyumi yoki ishlab chiqarish vositalari sifatida
kishilarning biron- bir ehtiyojini qondiradi.
Naflilikni aniqlashda ham turlicha yondashuvlar mavjud. Masalan,
marjinalizm maktabi asoschilari ham, ularning keyingi davomchilari ham tovarlar
nafliligini aniqlashda alohida olingan individning hayolidagi psixologik yondashuv
bilan, ya’ni hech kim bilan aloqasi bo’lmagan o’rmondagi cholning yoki kimsasiz
orolda bir o’zi qolib ketgan Robinzonning hayoli bilan aniqlash usulini
qo’llaydilar. Xolbuki, tovar ayirboshlash jamiyat a’zolari o’rtasida, gavjum bozor
qatnashchilari o’rtasida sodir bo’ladi. Ular naflilikning negizida obyektiv iqtisodiy
jarayon borligini, naflilik tabiat ashyosi bilan jonli mehnatning birikishi natijasida,
to’g’rirog’i naflilik aniq mehnat bilan tabiat ashyosining xususiyatlari
o’zgartirilishi natijasida vujudga kelishini o’ylab ham o’tirmaydilar. Albatta,
tabiatda mavjud bo’lgan yoki inson mehnati bilan yaratilgan har qanday narsa ham
naflilikka ega bo’lavermaydi.
Shuning uchun iqtisodiyot nazariyasida ijtimoiy zaruriy naflilik degan
tushuncha ishlatiladi va bozor mana shu ijtimoiy zaruriy naflilikni tan oladi.
Ijtimoiy zaruriy naflilik deb talab miqdoriga mos keladigan miqdordagi
naflilikka aytiladi.
Ne’matlar tovar bo’lishi uchun, ular ayirboshlashga mo’ljallangan, ma’lum
mehnat sarflangan, bozorga sotishga chiqarilgan bo’lishi zarur. Shunga ko’ra,
Tovar mahsulotdan farqlanadi. Tovar, eng avvalo, o’z iste’moli uchun emas, balki
boshqalarning iste’moli uchun bozorga sotish maqsadida tayyorlanadigan
mahsulotdir. Tovarning natural-buyum va ijtimoiy-iqtisodiy tomonlari,
xususiyatlari ana shundan kelib chiqadi.
Tovarning almashuv qiymati – bu biror turdagi naflilikning boshqa turdagi
naflilikka ayirbosh qilinadigan miqdoriy nisbatidir. Masalan, bitta bolta 20 kg
donga ayirbosh qilinadi. Ayirbosh qilinadigan tovarlarning bu miqdoriy nisbatida
ularning almashuv qiymati ifodalanadi.
7

Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari
fikriga ko’ra, tovarlar
qiymatining umumiy asosi bo’lib mehnat hisoblanadi, shu sababli ular ma’lum
miqdorlarda bir- biriga tenglashtiriladi. Tovarlarning og’irligi, hajmi, shakli va shu
kabi tabiiy xususiyatlaridan birortasi qiymatning umumiy asosi bo’la olmaydi.
Ayirboshlashning zarur sharti bo’lib tovarlarning turlicha nafliligi hisoblanadi.
Biroq, turli tovarlarning nafliligi sifat jihatidan farq qilish bilan birga miqdoriy
o’lchamga ega emas. Miqdor jihatdan taqqoslash uchun tovarlarda mavjud
bo’lgan umumiy narsa – ularni yaratish uchun sarflangan mehnatdir.
Tovarlar o’lchovdosh bo’lishining boisi shuki, bularning hammasi umuman
inson mehnati mahsulidir, ya’ni inson kuchi, miyasi, mushagi, asablari va
hokazolari sarfning mahsulidir. Tovarda mujassamlashgan ijtimoiy mehnat uning
qiymatini tashkil qiladi. Bu qiymat tovar ayirboshlaganda ko’rinadi, shuning uchun
almashuv qiymati (ya’ni iste’mol qiymatlarini ayirboshlash nisbati) qiymat shakli
bo’lib, uning ichki mazmunini tashkil etadi. Bu holat L. M. Kulikov tomonidan
qiymat va almashuv qiymatini tovarning alohida asosiy xususiyatlari sifatida
ajratilib ko’rsatilishida namoyon bo’ladi. «Qiymat – bu tovar ishlab chiqarish va
uni sotish (ko’pincha qisqacha qilib «ishlab chiqarish xarajatlari» deb ataydilar)
qanchaga tushganligi ifodasidir. Tovarni ayirboshlaganda (sotilganda) ishlab
chiqaruvchi (sotuvchi), tabiiyki, o’z xarajatlarini qoplashni istaydi, biroq bozorda
boshqacha nisbatlar tarkib topishi mumkin. Endi ularni boshqa ko’rsatkich –
almashuv qiymati ifodalaydi. Bu bir tovar boshqasiga ayirboshlanadigan miqdoriy
nisbatdir» 2

Tovarning o’zi esa ikki tomon – naflilik va qiymatning uzviy birligidan
iboratdir.
Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, L. Kulikov tomonidan qiymatga berilgan
yuqoridagi ta’rif ba’zi hollarda iqtisodchilar tomonidan yo’l qo’yiladigan yanglish
fikrlardan ham holi emas. Ya’ni, qiymatning ishlab chiqarish xarajatlari bilan
ayniylashtirilishini u tomonidan yo’l qo’yilgan xatolik deb hisoblaymiz (ishlab
chiqarish xarajatlari qiymatning bir qismi bo’lib, miqdor jihatidan undan kamdir).
2
T о var qiymatini m е hnat bilan aniqlashga yond о shuvlarida ma’lum farqlar mavjud bo‘lsada ularga A.Smit,
D.Rikard о , U.P е tti, J.S.Mill va b о shqa ayrim iqtis о dchilarni, ularning izd о shlarini kiritish mumkin.
Kulik о v L.M. Ek о n о mich е skaya t ео riya: uch е b. – M.: TK V е bli, Izd-v о Pr о sp е kt, 2015, s.129.
8

Tovar qiymatining miqdori ijtimoiy-zaruriy ish vaqti orqali hisoblanadi.
Ijtimoiy zaruriy ish vaqti muayyan ijtimoiy normal ishlab chiqarish sharoitida va
muayyan jamiyatdagi mehnat malakasi va jadallashuvi darajasi o’rtacha bo’lgan
sharoitda biron bir tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan ish vaqtidir. Tovar
qiymatining miqdorini hisoblashda mehnatning oddiy va murakkab, malakali va
malakasiz, aqliy yoki jismoniy turlari hisobga olinadi. Qiymatni hisoblashda
nisbatan murakkab mehnat ko’paytirilgan yoki darajaga ko’tarilgan oddiy mehnat
sifatida hisobga olinadi, shu sababli oz miqdordagi murakkab mehnat ko’p
miqdordagi oddiy mehnatga tenglashtiriladi.
Tovarning ikki xil xususiyatga ega bo’lishiga sabab tovar ishlab chiqaruvchi
mehnati tabiatining ikki tomonlamaligidadir. Bir tomondan, bu – muayyan turdagi
aniq mehnatdir. Shuning uchun, iste’mol qiymatni yaratgan mehnat aniq mehnat
deb nom olgan (1-rasm).
1-rasm. Mehnatning ikki yoqlama xarakteridan kelib chiquvchi
tovarning ikki xil xususiyati.
Ikkinchi tomondan, mehnat – aniq shakldan qat’iy nazar, umuman
sarflangan inson ishchi kuchidir, jami ijtimoiy mehnatning bir qismidir. U o’zining
shu sifatida abstrakt mehnat deb ataladi. Bu mehnat esa tovar qiymatini yaratadi.
Qiymat tovarning emas, balki faqat mehnatning ijtimoiy xossasi bo’lib, unda
tabiat ashyolarining birorta ham molekulasi, zarrachasi yo’qdir. Qiymatning
asosida odamlar bir-birlari uchun mehnat qilishlarini bildiruvchi ijtimoiy mehnat
9Aniq mеhnat Ijt imoiy
nafl iligi Ijt imoiy
zaruriy
nafl ilik
Mеhnat Tov ar Talabga mos
miqdordagi
t ov ar
Abst rak t
mеhnat Ijt imoiy
qiy mat i Ijt imoiy
zaruriy
mеhnat

yotadi. Biroq, alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar mehnati o’zining ijtimoiy
xususiyatini faqat mehnat mahsullarini ayirboshlash orqali ko’rsatadi.
Tovarlar qiymatining miqdori mehnat unumdorligiga qarab o’zgaradi.
Mehnat unumdorligi ma’lum ish vaqti birligi mobaynida ishlab chiqarilgan
mahsulotning miqdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan ish
vaqti bilan o’lchanadi. Mehnat unumdorligining o’zgarishi tovar birligi
qiymatining o’zgarishiga sabab bo’ladi. Mehnat unumdorligi o’ssa, tovar
birligining qiymati kamayadi yoki aksincha, mehnat unumdorligi pasaysa, tovar
birligining qiymati oshadi.
Mehnat intensivligi ish vaqti birligi mobaynida sarflangan mehnat miqdori
orqali tavsiflanuvchi ko’rsatkich hisoblanadi. Mehnatning intensivligi deganda ish
vaqti birligi davomida ishchi kuchi sarfi orqali aniqlanuvchi mehnat jadalligining
darajasi tushuniladi. Mehnatning jadallik darajasini aniqlashda ish kunining
davomiyligi yoki bir soat vaqt birligi sifatida qabul qilinadi. Mehnat
intensivligining oshishi muayyan vaqt davomida ko’proq qiymat yaratilishiga
imkon beradi.
Tovarlarni tasniflash (klassifikatsiya 1)
- bu ularni biror bir umumiy
belgilariga bog’liq holda kategoriyalarga, darajalarga taqsimlab chiqishning
mantiqiy jarayonidir. Tasniflash inson faoliyatining barcha sohalarida muhim
ahamiyatga egadir. Fanda u tadqiqotlar natijalarini umumlashtiradi va tartibga
soladi hamda ilmiy izlanuvchanlikning muhim vositasi hisoblanadi.
Tovarshunoslikda tovarlar, ularning xususiyatlari, sifat ko’rsatkichlari
kabilar tasniflanadi. Bugungi kunda bozorda o’n minglab nomdagi tovarlar
mavjuddir, ilmiy-texnik taraqqiyot natijasida esa ularning nomenklatura 2
si yanada
kengayib bormoqda.
Ko’pdan-ko’p ashyolarni biron umumiy alomatiga ko’ra guruhlar, sinflar va
boshqa bo’linmalarga taqsimlash tasniflash deyiladi. Mahsulotni birgina alomatiga
ko’ra tartibga solish guruhlash deyiladi. Odatda tasnif lash oddiy guruhlashdan farq
qiladi va o’zaro bog’langan bir necha taqsimot bosqichlari bo’ladi. Bir-biriga
10

muayyan tarzda bo’ysinishgan bo’linmali mahsulotni tasniflash
yo’li ierarxik tartibga solish deyiladi.
2. Tovar nafliligi turlari, tovarning xususiyatlari va sifati
Sanoat mahsulotlarining asosiy tasniflash alomatlari quyidagilardir: kelib
chiqishi (qora metallurgiya, mashinasozliq kimyo sanoati, neftni qayta ishlash
sanoati va hakazolar); ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvi (xom ashyo, asosiy
va yordamchi materiallar, yoqilg’i hamda elektr energiyasi va boshqalar); vazifasi
(flyuslar, dizel yoqilg’isi, sovutuvchi suyuqliklar, payvand elektrodlari va h.k.).
Ishlab chiqarish-texnik ahamiyatidagi mahsulot shakli, kattaligi va boshqa
alomatlardan iborat tabiiy holatiga ko’ra ham tasnif qilinadi.
Mahsulot sarfini hamda mahsulot zahiralarini me’yorlashtirishda, moddiy
texnika ta’minoti rejalarini ishlab chiqishda, milliy iqtisodiyotni moddiy resurslar
bilan ta’minlash holatini nazorat etib turishda va boshqa ishlarda ana shu
tasnifikatordan foydalaniladi. Kodlashtirish natijasida mahsulot nomlariga shartli
belgilar (kodlar, shifrlar , nomenklatura nomeri) qo’yiladi, bu narsa murakkab
nomlardan qochishga, iqtisodiy axborot ishlab chiqishni avtomatlashtirishga imkon
beradi.
Assortiment- bu iste’mol, savdo yoki ishlab chiqarishdagi aniq bir
belgilariga mos holda birlashtirilgan har xil ko’rinishdagi, turdagi tovarlarning
majmuasidir. Assortiment tovarni tavsiflovchi muhim ko’rsatkichlardan biri
hisoblanadi. Sanoat va savdo assortimentlari farqlanadi.
Sanoat assortimenti- bu alohida korxona, korxonalar uyushmasi yoki
sanoat tarmog’i tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlar nomenklaturasidir.
Savdo assortimenti- bu ulgurji va chakana savdo sohasida, muomala
sohasida mavjud bo’lgan tovarlar nomenklaturasidir. U sanoat assortimentiga
bog’liq, ammo undan kengroq bo’ladi, chunki savdo assortimentiga import tovarlar
ham kiradi.
Savdo assortimenti o’z navbatida tovar guruhlari assortimenti va savdo
korxonasi assortimentiga bo’linadi.
11

Tovar guruhlari assortimenti- aniq bir belgilariga mos holda
birlashtirilgan har xil ko’rinishdagi, turdagi tovarlarning majmuasidir; ko’pgina
hollarda u turli sanoat tarmoqlari tovarlaridan tashkil topishi mumkin (attorlik,
metall buyumlar, to’qimachilik, ko’nchilik, plastmassalar kabilar).
Savdoda oddiy va murakkab assortiment li tovarlar farqlanadi. Oddiy
assortimentli tovarlar ko’p bo’lmagan belgilar asosida tasniflanadi (o’quvchi
daftari, bo’yoqlar kabilar). Murakkab assortimentli tovarlar vazifalari, ishlab
chiqarilgan materiallari, ishlab chiqarish usullari, shakl-shamoyili bo’yicha va shu
kabi belgilar bo’yicha bo’lib chiqiladi (kiyim-kechak, poyafzal , idish kabilar).
Bunday assortimentda tovarlar turi ancha ko’p bo’ladi.
Tovarlar belgilariga qarab bir qancha guruhlarga bo'linadi. Ularning
orasida asosiysi bajaradigan vazifasidir. Vazifaga ko’ra, ular quyidagi turlarga
boMinadi:
— iste’mol tovarlari — yakka tartibdagi iste’molchilarning shaxsan
foydalanishlariga mo’ljallangan turlari;
— sanoat tovarlari — boshqa tovarlarni ishlab chiqarishga
moMjallangan va uning xom ashyo va texnologik ta ’m inotini yaratuvchi turlari;
— tashkiliy texnika tovarlari — m a’muriy-boshqaruv faoliyatini
tashkil qilishni yaxshilashga moMjallangan turlari.
Tovarlaming har bir turi turkumlarga boMinadi. Taqsimlash asosini
tovarlaming vazifasi va ehtiyojlarni qondirish tashkil etadi. Tovarlar turkumi —
ehtiyojlarning umumlashtirilgan guruh- larini qondiruvchi ko’plab tovarlardan
iborat. Iste’mol tovarlarining turkumlaridan biri tibbiyot tovarlari turkumidir.
Tibbiyot tovarlari tur kumi inson salomatligini ta ’minlashda ijtimoiy
ehtiyojlarni qondirishga moMjallangan, tashxis qo’yish, davolash va kasallikning
oldini olishda qoMlaniladi, shuningdek shaxsiy gigiyena vositalari, bemor larni
parvarish qilish buyumlari sifatida, tez yordam ko'rsatish uchun foydalaniladi va
hokazo.
T u r k u m lar i s h l a t i l a y o t g a n xom as hy og a va f u n k s i o n a l vazifasiga
ko'ra kichik turkumlar, guruhlar, turlar va xilma-xil turlarga boMinadi.
12

Tovarlaming kichik turkumi deganda muayyan tafovutlarga ega bo’lgan
ehtiyojlarning o’xshash guruhlarini qondiradigan ko’plab tovarlar tushuniladi.
Tovarlar guruhi — ehtiyojlarning ancha o’ziga xos guruhlarini qondiruvchi
kichik tovarlar guruhi bo’lib, ishlatilayotgan xomashyo tuzilishining
xususiyatlariga bogMiqdir.
Yuqorida bayon etilgan xulosaga 2 ta yirik guruh misol boMib xizmat qilishi
mumkin: ashyo (material)lar va buyumlar. Ashyolar buyumlardan davolash-
tashxis jarayonida qoMlanilganda takroran ishlatilishi mumkin emasligi bilan farq
qiladi. Har bir ashyo bitta turdagi xomashyodan tayyorlanadi. Masalan, bogMash,
choklash, plombalash ashyoiari.
Buyumlar bir necha marta ishlatishga va imkon qadar uzoq xizmat
qilishga moMjallangan. Shu sababdan, ular pishiq va mustahkam ashyolardan
yasaladi. Masalan, tibbiy asboblar, rezina va lateks buyumlari.
Tovarlaming kichik guruhi deyilganda bir guruh tovarlar bilan umumiy
vazifaga ega boMgan ko’plab kichik, lekin boshqa kichik guruhga mansub
tovarlardan o’ziga xos belgilar bilan farqlanadigan ko’plab kichik tovarlar guruhi
tushuniladi. Masalan, jarrohlik asboblari guruhi kichik guruhlarga — kesuvchi,
qisqich, jarohat kengaytiruvchi va hokazo guruhlarga boMinadi.
Tovarlar turi — yakka tartibda moMjallanganligi va o ‘xshash belgilar bilan
bir-biridan farq qiladigan tovarlar yigMndisi. Masalan, quyidagi choklash
ashyoiari: ichak ipi (ketgut), ipak, kapron, lavsan va boshqalar.
Ko’pincha tovarlaming turi tashqi ko’rinishi, hidi, rangi, quyuq-suyuqligiga
qarab aniqlanadi. Masalan, choklash ashyo turlari har xil ranglari bilan
farqlanadi: jarrohlik ipagi — oq rangli, ketgut — oqish-sariqdan jigarranggacha,
kapron iplar esa yashil rangda chiqariladi.
Tovarlaming xilma-xilligi — qator o’ziga xos belgilar bilan farqlanadigan
bitta turga mansub tovarlar yig’indisi. Masalan, o’tkir uchli va to’mtoq uchli,
to’g’ri va egilgan uchlarga ega boMganjarrohlik qaychilari va hokazo.
Tovarlaming har biriga nom berilib, o’sha nomga, asosan, uni boshqa
tovarlardan farqlash mumkin. Tovarning nomi — muayyan turdagi, o’z nomi
13

bilan shu turdagi tovarlardan va o’ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadigan
tovarlar yig’indisi. Masalan, Dalgren qisqichi, Jane shprisi, Lister qaychisi.
Tovarlar tovarshunoslik faoliyatining obyektlari sifatida o'zlari- ning
assortiment, sifat, miqdor tasniflariga ega. Ular tovarning iste’mol qiym atini
yaratib, i nsonni ng haqqoniy ehti yojl ari (fiziologik, ijtimoiy, psixologik va
hokazo) ni qondiradi.
Tovarlaming iste’mol qiymati — ulami iste’mol qilish vaqtida namoyon
bo'lib, asosiy tovarshunoslik tavsiflari orqali belgilanadi. Tovarlaming iste’mol
qiymati vazifasiga ko’ra ularni ichki yoki tashqi maqsadlarda ishlatilishi uchun
foydalanish yoki ishlatish yo’li bilan iste’mol qilish paytida namoyon boMadi.
Tibbiyot tovarlaming iste’mol qiymati ularning asosiy tovarshunoslik tavsiflari
orqali namoyon boMadi.
Tasnif — predmet yoki hodisaning farqli xossalari, belgilari
yig’indisi. Mazkur ta ’rifga asoslanib, tovarlaming asosiy tovar shunoslik
tavsiflarini ifodalash mumkin.
Tovarlaming sifat tavsifi — turli xil ehtiyojlarni qondirish qobiliyatiga ega
boMgan ichki turdosh iste’mol xossalar yig’indisi. Bu assortiment bilan uzviy
bog’langan, chunki ularga umumiy xossa vazifa xosdir. Sifat tavsifida xavfsizlik
va ekologik (atrof-muhitga nisbatan tozalik) xossasi muhim o ‘rin egallaydi.
Tovarlaming assortiment tavsifi — tovarlaming funksional yoki ijtimoiy
vazifasini aniqlovchi tovarlaming farqli tur xossalari va belgilari yig’indisi.
Bunday tavsif guruh, kichik guruh, tur, xilma-xillik, nomi, savdo rusumini o ‘z
ichiga olib, tovarning bitta turi yoki boshqa turi nomidan jiddiy tafovutlarni
belgilaydi.
M as al an , ti bbiy a n a t o m ik arr a (bir m u n c h a yum shoq suyaklarni
arralashda ishlatiladi), romli arra (yirik suyaklar uchun) va pichoqli arra
(barmoqlaming suyaklarini kesib tashlash — amputatsiya qilish uchun) bir-
biridan funksional vazifalari bilan farq qiladi. Mazkur tafovutlar ularning sifat
tavsiyalariga bogMiqdir. Assortiment tasnifi tovarlaming eng muhim
14

tasniflaridan biri boMib, har xil turlar va nomlardagi tovarlar o’rtasidagi jiddiy
tafovutlarni aniqlaydi.
Oddiy assortiment — ehti yojl arning ch ek l a ng an sonini qondiradigan
tovarlar guruhlari, turlari va nomlarining kam miqdorini bildiradigan tovarlar
to'plami. Mazkur tovarlar to’plami kundalik talabli tibbiy tovarlarni sotuvchi
dorixonalar va “Tibbiy texnika” do’konlariga xosdir.
2-rasm. Tovarlar assortimentining tasnifi
15

M u r a k k a b assortiment — tovar larga ni sbat an tur li cha ehtiyojlarni
qondiradigan tovarlaming katta miqdordagi guruhlari, turlari, xilma-xilligi va
nomlarini bildiradigan bn turli tovarlar to'plami.
Guruhli assortiment — belgilariga binoan umumiyligi bo’yicha birlashgan
va shunga o'xshash ehtiyojlarni qondiradigan bir xil tovarlar to'plami.
Turli assortiment — shunga o'xshash ehtiyojlarni qondiradigan har xil turlar
va nomli tovarlar to'plami. Ushbu assortiment guruhli assortimentning ajralmas
qismi.
Rusumli assortiment — bir turdagi, rusumli noml ar yoki rusumli tovarlar
guruhiga mansub tovarlar to'plam i. Bunday tovarlar fiziologik ehtiyojlarni
qondirish bilan bir qat or da sezilarli darajada ijtimoiy va psixologik ehtiyojlarni
qondirishga moMjallangan. Keng assortiment — ko'plab kichik guruhlar, turlar,
xilma- xilligi, nom lari, shu jum ladan bir turlilar guruhiga mansub bo’lgan,
lekin yakka tartibda o'ziga xos belgilari bilan ajralib
turadigan rusumlarga tegishli tovarlar to'plami.
Ko'makdosh assortiment — yordamchi vazifalami bajaradigan va ushbu
tashkilot uchun asosiy assortimentga mansub bo'lmagan tovarlar to'plami.
Aralash assortiment — vazifalariga ko'ra katta xilma-xilligi bilan
farqlanadigan turli guruhlar, turlar, nomlarga ega bo'lgan tovarlar to 'p lam i.
Aralash assort im ent tibbiy asbobl ar , a p p a r a t l a r , uskunalar va shu kabilar
bilan savdo qiluvchi do'konlarga XGsdir.
Ehtiyojlarni qondirish darajasiga ko'ra, tovarlar oqilona va mo'tadil
assortimentlarga bo'linadi.
Oqilona assortiment — ilm-fan, texnika va texnologiyalaming muayyan
taraqqiyoti darajasida turmushning maksimal sifatini ta ’minlaydigan, hayotiy
asoslangan ehtiyojlarni qondiradigan tovarlar to'plami.
Mo'tadi l assortiment — loyihalashga, ishlab chiqarishni tayyorlashga va
iste’molchiga yetkazishga kamxaij, foydali, samarali hayotiy ehtiyojlarni
qondiradigan tovarlar to’plami. Tovarlaming mo’tadil assortimenti kuchli
raqobatbardoshligi bilan farqlanadi.
16

$Tovarlaming oqilona va mo'tadil assortimenti, asosan, uning sifat jihatini tavsiflaydi. Assortiment xususiyatlari — assortimentni shakllantirishda namoyon bo’ladigan uning maxsus sifatlari. Assortiment ko ‘rsatkichlari — assortiment xususiyatlarining miqdor tomoni dan ifodalanishi bo’lib, ayni paytda tovarlaming turlari va nomlarining soni bilan o ‘lchanadi. Assortiment kengligi — bir turdagi va har xil guruhga mansub t ovar l am ing t ur l ar i , xilma-xilligi va nom larining mi qdori . Assortiment kengligi bozorni tovarlar bilan to’ldirishning bilvosita ko’rsatkichi bo’lib xizmat qilishi mumkin: qamrov qancha keng bo’lsa, b o z o r ni toMdirish ham s h u n c h a qamrovl i bo 'l ad i . Assortiment kengligi ko’rsatkichi bozorni to’Ialigiga, shuningdek talab holatiga bogMiq holda qo'llaniladi. Assortimentning to’laligi — bir turdagi tovarlar to ‘plamining bir xil ehtiyojlarni qondirish qobiliyati. ToMalik bir xil guruhga mansub tovarlaming turlari, xilma-xilligi va nomlarining miqdori bilan tavsiflanadi. Assortimentning barqarorligi — tovarlar to ‘plamining bir xil tovarlarga nisbatan talabni qondirish qobiliyati. Bunday tovarlaming alohida xususiyatlari — ularga barqaror talabning mavjudligidir. Yangilanish — tovarlar yig’indisiga o’zgargan talabni yangi tovarlar hisobidan qondirish qobiliyati. Yangilanish tashkilotning assortiment bo’yicha siyosati yo'nalishlaridan biri bo'lib, u qoidaga ko’ra to’ldirilgan bozor sharoitlarida amalga oshiriladi. Qondirilayotgan ehtiyojlarga qarab vazifa xususiyatlari kichik guruhlarga boMinadi: funksional, ijtimoiy, tasniflovchi va univer sal vazifa\ax (4-chizma). Funksional vazifa (funksional xossalar) tovarlaming asosiy, ya’ni belgilangan vazifalami bajarishga qodirligini ifoda etadi: skalpellar — yumshoq to ‘qimalami kesish, tibbiy arra — suyak- lami arralashga moMjallangan. 17$

Tovar l am ing funksional xossalarini aniqlash, maqsadga muvofiq
ravishda, ulaming asosiy vazifasi va ehtiyojlarni toMaroq ta’minlashi bilan
belgilanadi.
Ijtim oiy vazifa — t o v a r l a m ing yakka t ar t i b d a g i yoki jamoatchilik
ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga qodirligi. Ijtimoiy vazifa ko'rsatkichlari deb,
ko’pincha tovarlaming tashqi ko’rinishi, tarkibi va ayrim qismlarining
mazmuniga aytiladi. Bunday ko’rsatkichlarga tovarning imidji, tashqi ko’rinishi
(masalan, asboblaming yaltiroq sathi, tibbiy asboblar to ‘plamining qulay
bejirim qadoqlanishi) kiradi.
Tasnifiy (klassifikatsion) vazifa — qator xossalar va ko'rsat- kichlarining
tasnifiy belgilari sifatida chiqishga qodirligi.
Ko’plab ko’rsatkichlar yoki xossalar (kimyoviy tarkibi va ayrim moddalar,
funksional xossalar va hokazo) tasnifiy vazifa bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Universal vazifa — tovarlar xossalari va ko'rsatkichlarining turli xil
ehtiyojlarni qondirishga qodirligi.
Ishonchlilik — tovarlaming oldindan kelishilgan muddatlar davomida
saqlash va iste’mol qilish (foydalanish) jarayonida funksional vazifasini
saqlashga qodirligi.
Tovarlar — ularni saqlash, iste’mol qilish va foydalanishda sodir
bo’ladigan jarayonlar oqibatida doimo o’zgarib turadi.
Ishonchlilik mezoniga bog'liq holda quyidagi kichik guruhlarga bo’linadi:
chidamlilik, to’xtamaslik, ta ’mirlashga yaroqlilik va saqlanishlik.
Chidamlilik — tibbiyot tovarlarining texnik xizmat ko’rsatish
va ta ’mirlashda oxirgi holat yoki belgilangan vaqtning boshla- nishigacha
ishlash qobiliyatini saqlashga qodirligi.
Chidamlilik ko ‘rsatkichlari deb, tovarlardan foydalanish muddatiga
aytiladi.
Foydalanish yoki yaroqlilik muddati — tibbiyot tovarlaridan foydalanishda
asosiy vazifalarining bajarishni davomiyligi. Masalan, rezina buyumlardan
foydalanish muddati 1,5—2 yil qilib belgilangan. Dori vositalaridan
18

foydalanishda yaroqlilik m uddati ularning yorliqlarida va ishlatish bo’yicha
yo’riqnomalarida ko’rsatilgan.
B uy um lar, as bo bl ar , a s b o b - u s k u n a l a r d a n f o y d a l a n i s h muddatlari
me’yoriy hujjatlarda qayd etiladi.
To ‘xtamaslik — tovarlaming funksional vazifasini nuqsonsiz bajarishga
qodirligi bo'lib, ulardan keyingi foydalanishda qiyinchilik tug’ilmasligi.
To’xtamaslik buyum dan uzluksiz va to ‘xtovsiz foydalanish muddatlari,
shuningdek shartli davrda nuqsonlaming paydo bo’lish soni bilan tavsiflanadi.
To’xtamaslik ishonchlilik xossasi bo'lib, k o ' p i n c h a tibbiy tovarlar (tibbiy
texnika, asbob-uskuna) uchun qo'llaniladi. Ta’mirlashga yaroqlilik —
tovarlaming avvalgi xossalarini, avvalo ani ql angan nu qs on l a r n i b a r t a r a f
etilganidan keyin, funksional vazifasini tiklab borishga qodirligi.
Saqlanishlik — saqlashning muayyan muddati davomida sezilarli
yo'qotishlarsiz darajada avvalgi miqdor va sifat tavsiflarini saqlashga qodirlik.
Saqlanishlik barcha iste’mol tovarlarga, shu jumladan tibbiyot tovarlariga ham
xosdir.
Ergonomik xossalar — tovarning iste’molchi ehtiyojlarini
qondirish uchun qulaylik, badast ir li kni his etishni yaratish qobiliyati.
Dori vositalami qabul qilish uchun (burunga, ko'zga tomizgichlar, kapsulalardagi
dori moddalar va hokazo) qulay qadoq ko’rinishida namoyon boMadi.
Estetik xossasi — tovarning tashqi (tovar) ko’rinishi, butun- ligi, moda va
uslubi, axborot ifodaliligi va tovami bozorda sotishga bog’liq boMgan ishlov
berilganligining mukammalligi tovarlaming estetik xossalari ko’rsatkichlari
bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Ekologik xossalar — tovarlardan foydalanilganda ularning atrof-muhitga
zararli ta’sir o’tkazmaslikka qodirligi.
Atrof-muhitning barqarorligini buzadigan elektr va magnit maydonlarning
tavsiflari tibbiy texnikaning ekologik xossalari ko’rsatkichlaridir.
Xavfsizlik — yo’l qo’yiladigan daraja bilan ziyon va zarar yetkazish
ehtimoli cheklangan holat.
19

Tibbiyot tovarlariga nisbatan olganda, xavfsizlik tovarlardan
foydalanilganda yoki iste’mol qilinganda iste’molchi hayoti, sog’lig’i va mulkiga
ziyon-zahmat yetkazishning yo’qligi deb qaraladi.
3. Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqish, Tovar qadr-
qimmati to’g’risidagi nazariyalar
Tovarning hayotiy davri – tovarning bozorda paydo bo’lgan davridan
boshlab, to uning sotilmay qolishigacha bo’lgan vaqt oralig’idir. Tovarning
hayotiy davri konsepsiyasi har qanday tovar qanchalik darajada mukammal
bo’lmasin, bu tovar bozordan ertami-kech undan ham mukammalroq Tovar
tomonidan siqib chiqarilishiga asoslanadi. Amaliy faoliyatda tovar hayotiy
davrining diapazoni ancha keng bo’lib, u bir kunlik tovardan bozorda o’z o’rnini
uzoq vaqt davomida saqlab qoluvchi tovargacha bo’lishi mumkin.
Tovarning hayotiy davri konsepsiyasi ilk bor amerikalik marketolog T.Levitt
tomonidan 1965 yilda tariflangan edi. Ushbu nazariyaning mohiyati shundan
iboratki, tovar o’ziga xos tirik organizm kabi hayotiy davrini o’taydi. Ma’lumki,
tirik organizm rivojlanish, keyin tug’ilish, so’ngra yetuklik, qarilik bosqichlarini
o’tib, o’lim bilan o’z yashash davrini tugatadi. Shunga o’xshash qiyoslasak, tovar
hayotiy davri jarayonida ishlab chiqarish, bozorga chiqish, o’sish, yetuklik va
chiqish kabi bosqichlarni o’taydi.
Tadqiqotlar va tovarni ishlash bosqichi. Tovarning hayoti uning mahsulot
sifatida shakllanishidan ancha oldin – g’oyalar, ishlanmalar ko’rinishida
boshlanadi. Yuqorida keltirilgan chizmada bu bosqichga tartib raqami
qo’yilmagan, chunki hali tovarning o’zi mavjud emas. Bu bosqichda tadqiqotchilar
marketing yordamida iste’molchining mazkur mahsulotga muhtojligini, potensial
iste’molchilar kimlar bo’lishini va g’oyani amalga oshirishda qanday bozorni
mo’ljallash mumkinligini atroflicha o’rganadilar. Korxona uchun tovarni
yaratishning mazkur bosqichi – bu faqat xarajat va kelajakda kutiladigan
daromadlardir. Bu yerda marketingning vazifasi potensial iste’molchilarga yangi
20

g’oya asosida yaratilajak tovar ular uchun qanday foyda keltirishini tushuntirib
berishdan iboratdir.
Bozorga chiqish bosqichi. Bu bosqich tovarni tarqatish va uning bozorga
kelib tushishi bilan boshlanadi. Bu bosqichda sotishning asta-sekin o’sishi
kuzatilsada, tovarni tarqatish xarajatlari ko’pligi tufayli foyda hali hosil bo’lmaydi.
Bu yerda marketingning maqsadi aniq, ya’ni yangi tovar uchun bozorni
yaratishdan iboratdir (ayniqsa, agar bu mutloq yangi tovar va unga extiyoj hali
bozorda namoyon bo’lmasa). Bu bosqichda raqobatchilar deyarlik yo’q yoki ular
juda kam sonni tashkil etadi. Bu bosqichda iste’molchilar deyarlik novatorlar
bo’lganligi uchun, dastlab reklama aynan shularga mo’ljallangan bo’lishi kerak.
Bu bosqichda marketingning asosiy vazifasi birlamchi talabni tez
shakllantirish va potensial xaridorlarni haqiqiy xaridorlarga aylantirishdan
iboratdir. Shuningdek, bu bosqichda sotishni rag’batlantirish, reklamani tashkil
etish va tovarni taqsimlashning ishonchli kanallarini shakllantirish maqsadga
muvofiq hisoblanadi.
O’sish bosqichi. Agar yangi tovar bozorning talabini qoniqtirsa, u holda
tovarni sotish katta darajada ortadi. Chunki, yangi tovarlarni takroran xarid
qilayotgan faol xaridorlarga ko’p sonli boshqa xaridorlar qo’shiladi. Bu bosqichda
tovar ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish hisobiga tovar sifatining
barqarorligiga erishiladi. Bu bosqichda korxona ancha foyda olishga kirishadi, bu
foyda o’sib boradi va ushbu bosqichning oxiriga kelib eng yuqori ko’rsatkichga
yetadi. Korxona bu bosqichning uzoqroq davom etishidan manfaatdor, shuning
uchun ham u butun harakatlarini sotish hajmining o’sishiga qaratishi kerak bo’ladi.
Bu yerda marketingning asosiy vazifasi tovar sifatini oshirish, bozorning
yangi segmentlarini o’zlashtirish, mazkur tovarni sotishning qamrab olinmagan
kanallarini topish, iste’molchilarni tovarlar xususiyatlarining afzalligi haqida
ishonarli reklama ishlarini tashkil etish kabi tadbirlarni amalga oshirishdan iborat
hisoblanadi.
Yetuklik bosqichi. Bu bosqichda tovar yirik partiyalarda takomillashgan
texnologiyalar bo’yicha yuqori sifat bilan ishlab chiqariladi. Bu bosqichda
21

ko’pgina ishlab chiqaruvchilarda sotilmay qolgan tovarlarning zahiralari to’planib
qoladi, oqibatda tovarlarning sotilishi kamayadi. Natijada raqobat keskinlashadi.
Raqobatchilar ko’proq past narxlarda sotishga harakat qiladi. Reklama
kuchaytirilib, tovarlarning yaxshilangan variantlarini ishlab chiqarishga mablag’lar
sarflanadi. Bularning hammasi foydaning kamayishini keltirib chiqaradi. Eng
kuchsiz raqobatchilar kurashdan chetga chiqa boshlaydilar. Tarmoqda faqat
mustahkam o’rin egallagan raqobatchilargina qoladi.
Marketing xizmati tovarning hayotiy davrini uzaytirish, sotish hamda
foydaning kamayishiga yo’l qo’ymaslik uchun tovar, bozor va marketing
kompleksini modifikasiyalash usullarini izlashi kerak bo’ladi.
Chiqish bosqichi. Qanday holat yuz bermasin baribir ma’lum vaqtdan
so’ngra tovarning sotilishi pasaya boradi. Tovar sotilishining pasayishi ba’zan
tezlik bilan borsa, ba’zi hollarda sekinlik bilan bir-tekis boradi.
Tovar sotishning pasayib ketishi tovar ishlab chiqarish texnologiyasidagi
yutuqlar, iste’molchilar talabining o’zgarishi hamda mahalliy va xorijiy raqiblar
tomonidan raqobatning keskinlashuvining vujudga kelishi kabi sabablar bilan
izohlanadi. Sotishning va foydaning kamayishi natijasida bir qancha firmalar va
korxonalar bozordan chiqishga majbur bo’ladilar. Qolganlari esa taklif etilayotgan
tovarlar assortimentini qisqartirishga, samarasi yuqori bo’lmagan savdo kanallari
va bozorning kichik segmentlaridan voz kechishga, rag’batlantirish uchun
sarflanayotgan mablag’larni kamaytirishga va narxni tushurishga majbur
bo’ladilar. Ba’zan tovar hayotiy davrining chiqish bosqichida ham tovarni tiriltirish
va uning hayotiy davrini davom ettirishga harakat qilib ko’rish mumkin. Buning
uchun firmaning marketing xizmati reklamani faollashtirishi, narxni o’zgartirishi,
tovarlarning o’rab-joylanishini takomillashtirishi, sotish tizimini qaytadan tashkil
etishni, eng asosiysi esa yangi bozorlarga kirish va ularni o’zlashtirish kabi ishlarni
amalga oshirishi kerak bo’ladi. Agar bu chora tadbirlar ham ijobiy natija bermasa,
u holda tovar ishlab chiqarishni to’xtatishga o’tish to’g’ri yo’l hisoblanadi. Bunday
holat yuz beradigan bo’lsa iste’molchilar va sotish kanallari muayyan tovarni
ishlab chiqarishning to’xtatilish vaqti, kafolat majburiyatlariga rioya etilishi,
22

kafolatlar tugagandan keyin ta’mirlashni amalga oshirish tartiblari, ishlab
chiqarishdan olingan tovarning qancha vaqt davomida yordamchi qismlar bilan
ta’minlashi haqida oldindan ogohlantirilishi maqsadga muvofiqdir. Bunday harakat
firmaga bo’lgan ishonch yo’qolmasligining va iste’molchilar firmaning yangi
tovarlarini ijobiy qabul qilishlariga mustahkam zamin yaratadi.
Firmanig samarali faoliyat ko’rsatishida marketing taktikasini qo’llash
muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin, bu marketing taktikasi tovarning har xil
hayotiy davri bosqichlarida o’ziga xos-xususiyatga ega bo’ladi.
Korxonaning raqobatchilari, texnologiya jarayonlari va iste’molchilarning
didida bo’ladigan o’zgarishlar faqat mavjud tovarlar bilangina faoliyat yuritish
yetarli emasligidan dalolatdir. Iste’molchilar yangi va takomillashgan
mahsulotlarni xohlaydilar va kutadilar. O’z navbatida raqobatchilar ham
xaridorlarni shunday yangi tovarlar bilan ta’minlashga jon-jahdi bilan harakat
qiladilar. Shu sababli ham, har qanday firma yoki korxonaning yangi tovarlar
yaratish bo’yicha o’z dasturi bo’lmog’i kerak.
Korxona yangilikni ikki xil usul bilan qo’lga kiritishi mumkin. Birinchidan,
yangi korxonani butunlay yoki begona korxonaning tovarini ishlab chiqarishga
ruxsat beradigan patent va lisenziyalarni, nou-xaularni sotib olish yo’li bilan.
Ikkinchidan, o’z korxonasida tadqiqot va ishlab chiqarish bo’limlarini tashkil etib,
shular orqali ishlab chiqarishni amalga oshirish yo’li bilan.
Yangi tovar – mahsulot, g’oya va xizmatlarning ma’lum bir potensial
iste’molchilar tomonidan «yangi» deb qabul qilinishidir.
Yangi tovar ishlab chiqarish – original tovar yaratish, tovarning xususiyatini
yaxshilash va uni modernizasiya qilish, korxonanig o’z ilmiy-tadqiqot va
loyihalash bo’linmalarini tashkil etib, ular orqali tovarning yangi markasini ishlab
chiqarishdan iboratdir. Yangi tovar ishlab chiqarish jarayoni quyidagi sakkiz
bosqichni o’z ichiga oladi: g’oyani izlash, g’oyani tanlash, yangi Tovar
konsepsiyasini ishlab chiqish va uni tekshirish, marketing strategiyasini ishlab
chiqish, biznes tahlili, tovarni ishlab chiqarish, tovarni bozorga chiqarish va tijorat
uchun ishlab chiqarish.
23

G’oyani izlash. Yangi tovarni ishlab chiqarish g’oyani izlashdan boshlanadi.
G’oyani izlash sistematik ravishda olib borilishi kerak. Yangi g’oyani izlash
asosan korxonaning ichki manbalari (yangi texnika bo’limi, tadqiqot
laboratoriyasi, marketing bo’limi), iste’molchilarning, raqobatchilarning, ishlab
chiqaruvchilarning, distribyutorlarning xohish-istaklarini o’rganish, ommaviy
axborot vositalari ma’lumotlari asosida, g’oyalarni generasiya qilishning maxsus
uslublaridan foydalanib olib boriladi.
Yangi g’oyalarni generasiya qilish uslublaridan biri «miya hujumlari» uslubi
hisoblanadi. Bu uslubning asl mohiyati shundaki, g’oyani muhokama etishda
ishtirok etuvchilarning har biriga o’z fikrlarini bemalol bayon etishlari uchun
imkoniyat yaratiladi va har qanday fikr qanchalik g’ayri oddiy bo’lishidan qat’i
nazar tanqid qilinmaydi.
G’oyani tanlash. G’oyani shakllantirish bo’yicha faoliyatdan maqsad
mumkin qadar ko’proq g’oyaga ega bo’lishdan iboratdir. Keyingi bosqichdagi
maqsad esa ularning sonini qisqartirishdan iboratdir. Demak, g’oyani tanlash
deganda yangi tovar haqida ilgari surilgan g’oyalarning hammasini tahlil qilib,
shular orasidan uncha ahamiyatga ega bo’lmagan g’oyalarni qoldirib, ilg’or
g’oyalarni ajratish tushuniladi. Buning natijasida korxona bozorga taklif etilishi
mumkin bo’lgan tovar bo’yicha yangi g’oyani tanlash imkoniyatiga ega bo’ladi.
Yangi tovar konsepsiyasini ishlab chiqish va uni tekshirish. G’oya
tanlangandan keyin uni tovar konsepsiyasiga aylantirish kerak. Bu konsepsiya
potensial iste’molchilarda sinab ko’riladi.
Marketing strategiyasini ishlab chiqish. Marketing strategiyasi – bu dastlab
yangi mahsulotni bozorga chiqarish strategiyasini aniqlashdan iboratdir. Bu yerda
quyidagi savollar ko’rib chiqiladi. Eng avvalo, maqsadli bozorning hajmi,
strukturasi va xarakteri aniqlanadi. So’ngra, sotish hajmi, narxi, keladigan foyda
baholanadi va sotish kanallari tanlanadi. Tabiiyki, bu prognozlash yo’li bilan
baholash aniq bo’lmasada, ma’lum bir mo’ljalni ko’zlagan bo’ladi.
24

Biznes tahlili – bu korxonaning maqsadidan kelib chiqqan holda yangi
mahsulotning kelgusida qancha miqdorda sotilishi, xarajatlari va foydasini
baholashdan iboratdir.
Tovarni ishlab chiqarish. Bu bosqichda tovar g’oyasi fizik shaklda mujassam
qilinadi va mahsulotni loyihalash, o’rash, markani ishlab chiqish, mahsulot va
vaziyatni aniqlash, iste’molchining munosabatini va foydalanishini tekshirish yo’li
bilan marketing strategiyasi belgilanadi. Tayyor mahsulotni odatda test orqali
sinaydilar. Test natijalariga qarab tovardagi ba’zi kamchiliklar va nuqsonlar
tuzatiladi. Umuman, olganda yangi tovar iste’molchilar talabiga to’liq javob
berishi kerak.
Tovarni bozorga chiqarish. Yangi tovar yaratishning oxirgi bosqichi uni
bozorda sinab ko’rishdan iboratdir. Bozorda sinab ko’rishdan asosiy maqsad
mahsulotni va bu mahsulotning marketing dasturini (narx, reklama, marka,
o’rabjoylash, servis xizmati va boshqalar) baholashdan iboratdir. Bu yerda
iste’molchilar va vositachilarning tovarga bo’lgan munosabati muhim ahamiyat
kasb etadi. Natijalar esa sotiladigan mahsulot va olinadigan foyda hajmini
belgilashga asos bo’lib xizmat qiladi. Xalq iste’mol tovarlarining marketing
sinovida bozorni standart testlash, bozorni nazorat testlash va bozorni imitasion
testlash uslublaridan foydalaniladi. Ba’zi firmalar sinab sotishni faqatgina
iste’molchilar e’tirofiga ega bo’lish, boshqalari esa mahsulotda va marketing
rejasida amalga oshirish kerak bo’lgan o’zgarishlarni aniqlash uchun, uchinchilari
esa mahsulot taqdirini hal qilish uchun qo’llaydilar.
Tijorat uchun ishlab chiqarish. Bu oxirgi bosqichda mahsulot tanlangan
bozorga katta hajmda chiqariladi va sotiladi. Yangi mahsulot ishlab chiqarishning
bu bosqichida ishlab chiqaruvchi bozorga chiqish vaqtini, tartibini va har bir
bozordagi faoliyat hajmini, tovar tarqatish va siljitishning eng samarali usullarini
to’g’ri tanlay bilishi va marketing faoliyatining batafsil bitilgan rejasini ishlab
chiqishi kerak.
25

Amaliyot shuni ko’rsatadiki, har qanday g’oya ham real tijorat mahsulotga
aylana bermaydi. Ko’pchilik hollarda 10-15 ta g’oyalardan bittasi real mahsulotga
aylanar ekan.
Yangi mahsulotning bozordagi taqdiri iste’molchining bu mahsulotni qabul
qilishga tayyor va tayyor emasligiga ham bog’liqdir.
Yangi mahsulotni qabul qilish – mushohada qilish jarayoni bo’lib, bu
jarayon yangi mahsulot to’g’risida birinchi axborotga ega bo’lishdan boshlab, to
mahsulotning doimiy iste’molchisiga aylangungacha bo’lgan jarayonni o’z ichiga
oladi. Iste’molchilar yangi mahsulotni sinab ko’rishga tayyorlik darajasiga qarab
ham bir-biridan keskin farq qiladi. Ba’zilari yangi mahsulotni tezda qabul qilishsa,
ba’zilari esa sekinlik bilan qabul qiladi.
Iste’molchilar yangilikni qanday qabul qilishga tayyor ekanligi darajasiga
qarab ularni supernovator, novator, oddiy iste’molchilar, konservator,
superkonservator deb guruhlarga ajratiladi.
Supernovatorlar – bu iste’molchilarning shunday guruhiki, ular no’malum
mahsulotni sinab ko’rishga har doim tayyor turadilar. Novatorlar esa
iste’molchilarning shunday guruhiki, ular yangi mahsulotni sotib olgandan keyin
uning taqdirini chuqur o’ylab, tovarni birinchilar qatorida sotib oladilar. Oddiy
iste’molchilar – bular novatorlar guruhiga kiruvchi iste’molchilardan keyingi
o’rinda turib, yangi tovarlarni oddiy tovarlar kabi qabul qiladilar.
Konservatorlar – skeptiklar, boshqa iste’molchi guruhlari singari, yangi
mahsulotlarni ulardan foydalanish tajribasiga ega bo’lganlari uchungina sotib
oladilar.
Superkonservatorlar – bu iste’molchilarning shunday guruhiki, ular har
qanday o’zgarishlarga shubha bilan qaraydilar, ular yangi tovarlarni faqatgina
o’zlarining an’analariga va odatlariga mos kelgandagina sotib oladilar.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, yangi tovarlarni
ishlab chiqaruvchilar birinchi navbatda supernovator va novatorlarning iqtisodiy,
psixologik, demografik va boshqa tavsiflarini o’rganishlari kerak.
26

2. Qisqa muddatda foydalaniladigan tovarlar. Bu tovarlar bir yoki bir necha
marta ishlatiladi. Bularga pivo, sovun, tuz, oziq-ovqatlarning boshqa turlarini
kiritish mumkin.
3. Xizmatlar – insonga foydali natija va qoniqish beradigan xatti-harakatlar.
Bundan tashqari tovarlarga so’nggi qo’llanilishi nuqtai nazaridan qaraganda
ular ikki guruhga bo’linadi: iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish– texnik
maqsadlarga mo’ljallangan tovarlar.
Iste’mol tovarlari – bu bevosita insonlarning shaxsiy ehtiyojlarini
qondirishga mo’ljallangan eng zarur tovarlardir. O’z navbatida iste’mol tovarlari
jiddiy tanlanadigan tovarlar, alohida ahamiyatga ega bo’lgan tovarlar, talab juda
kichik bo’lgan tovarlar guruhlariga bo’linadi.
Kundalik ehtiyoj tovarlari – bu iste’mol tovarlari bo’lib, xaridor uni
o’ylamasdan va boshqa tovarlar bilan deyarlik taqqoslamasdan, tez-tez xarid
qiladigan tovarlardir.
Jiddiy tanlov tovarlari – bularga sotib olish vaqtida sifati, narxi, tashqi
ko’rinishi, yaroqlilik darajasi kabi ko’rsatkichlari bo’yicha o’xshash tovarlar bilan
solishtiriladigan tovarlar kiradi. Masalan, kiyim-kechak, mebel, elektrotovarlarni
shu guruhga kiritish mumkin.
Alohida ahamiyatga ega bo’lgan tovarlar – bular tengi yo’q tavsifga ega
bo’lgan yoki mashhur firmaning nomi bilan bog’liq bo’lgan tovarlardir. Masalan,
mashinaning noyob markasi, o’ta qimmatbaho taqinchoqlar.
Talab juda kichik bo’lgan tovarlar – bular kam iste’mol tovarlari bo’lib,
odatda xaridorlar bu tovarlarni sotib olishni o’ylamaydilar. Masalan, yangi
tovarlar. Bu guruh tovarlarini sotish uchun anchagina marketing harakatlarini
bajarishga to’g’ri keladi.
Ishlab chiqarish – texnik maqsadlarga mo’ljallangan tovarlar – bu yakka
shaxslar va tashkilotlar tomonidan boshqa tovarlarni ishlab chiqarishni davom
ettirish yoki biznes sohasida foydalanish uchun sotib olinadigan tovarlardir. Tovar
bilan bog’liq elementlardan biri uning markasi hisoblanadi.
27

Marka – bu nom, atama, belgi, rasm, simvol bo’lib, u muayyan tovarni
identifikasiyalashda qo’llaniladi. Bu bilan tovar raqobatchilar tovaridan osongina
farqlanadi. Markali tovar tovarlarning umumiy massasi orasidan yaqqol ko’rinadi,
iste’molchilar ongida u ijobiy tasavvurga egadir.
Marka siyosatini amalga oshirish marka nomini tanlash, markaning bozor
kuchini aniqlash va nihoyat, marka strategiyasini ishlab chiqish bilan bog’liq.
Markaning nomi, avvalo, tovarning xususiyati, asosiy sifatini aks ettirishi va
boshqa belgilarga to’g’ri kelmasligi kerak.
4. Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqishni rivojlantirish va
takomillashtirish
Strategik g’oyalar- firmaning harakat dasturiga aylanishi kerak bo’lib, bu
dasturda strategik maqsadlar aniqlanadi va tanlangan rivojlanish strategiyasining
amalga oshirilishini ta’minlovchi vositalar belgilanadi. Firmaning yaqin
kelajakdagi muvaffaqiyatini, avvalo uning joriy faoliyatidagi turli yo’nalishlarning
moliyaviy jihatdan qay darajada muvofiqlashtirilganligi belgilaydi. Uning uzoq
kelajakdagi rivojlanishi va taraqqiy etishi esa bozordagi o’zgarishlarni o’z vaqtida
oldindan ko’ra bilish hamda o’z tuzilmasi va tovar portfelining tarkibini tegishli
ravishda bunga moslashtira olish qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Bunday strategik,
faol fikrlar samarali bo’lishi uchun ular izchil bo’lishi va «kelajakni tashkil
qilish»ga, ya’ni kutilayotgan natijalarga olib keladigan harakatlarga tayyorlanishga
qaratilgan bo’lishi lozim. SHuningdek, strategik reja qabul qilingan qarorlarni
hayotga tatbiq etuvchilargacha etkazib berishi lozim. Bu vazifa kelajakning
mavhumligi sababli murakkablashadi. Strategik rejani ishlab chiqish oldindan
bilish mumkin bo’lmagan o’zgarishlarni
«rejalashtirish»ni ham o’z ichiga oladi.
Strategik marketing rejasining maqsadi - firmaning uzoq muddatli
taraqqiyotini ta’minlash maqsadida tanlagan strategiyasini aniq va izchil bayon
tavsiflab berishdir. Bu tanlov asta-sekin qarorlar va harakat dasturlariga aylanishi
28

kerak. Quyidagi 11.1- rasmda rejaning umumiy tuzilishini va strategik
rejalashtirishdan kutiladigan foydalarni ko’rib chiqamiz.
Strategik marketing rejasining umumiy tuzilishi. Strategik marketing
jarayoni oltita hal qiluvchi masala bilan bog’liqdir. Bu savollarga javob topish
firmaning maqsadlari va shunga mos ravishda rejaning tuzilishini belgilab beradi.
1. Biz olib borayotgan biznes qanday ko’rinishda (ya’ni firma uchun
asosiy bozor qaysi) va firmaning bu bozordagi strategik missiyasi qanday?
2. Qanday tovar bozorlari asosiy bozorni tashkil etadi va bu bozorlarda
qanday pozitsiyalashni tanlash mumkin?
3. Tovar bozorlarining ob’ektiv jalb qiluvchanligi qanday va ular bilan
bog’liq qanday imkoniyat va xatarlar bor?
4. Firmaning bozordagi tovarlarga nisbatan farq qiluvchi jihatlari, uning
kuchli va zaif tomonlari va raqobatli ustunligi nimada?
5. Qamrab olish va rivojlanish bo’yicha qanday strategiyani tanlash
kerak va firma portfeliga kiruvchi tovar bozorlarida strategik mo’ljallar darajasi
qanday bo’lishi lozim?
6. Tanlangan strategik maqsadlar qanday qilib operasion marketing
majmuiga: tovar, sotish, narx va kommunikasiyaga aylantiriladi?
4-rasm. Strategik rejalashtirish jarayoni
29Tashkilotning
vazifalarini
aniqlash Stratеgik xo`jalik
bo`limlarini
vujudga kеltirish Markеting
maqsadlarini
bеlgilash
Taktikani amalga
oshirishMarkеting
stratеgiyasini ishlab
chiqishHolat taxlili
Natijalarni kutish

Bozor strategik tahlil qilinib, oltita hal qiluvchi savolga javob topilgach,
yakunlovchi bosqichda tanlangan maqsadlarni, ularga erishish vositalarini,
bajarilishi kerak bo’lgan muayyan harakat dasturlarini va, nihoyat, har faoliyat
yo’nalishi bo’yicha va umuman firma bo’yicha dastlabki daromad va xarajatlar
ro’yxatini muvofiqlashtirish kerak bo’ladi.
Aslida strategik marketing rejasi moliyaviy rejadir, biroq u moliyaviy
oqimlarning manbalari va maqsadlari haqidagi ma’lumotlar bilan boyitilgan
bo’ladi. Amalda u firmaning jami iqtisodiy faoliyatini belgilab beradi va uning
qolgan barcha funksiyalariga: ITTKI (ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktirlik
ishlari) bevosita ta’sir ko’rsatadi.
-ITTKI: bozor ehtiyojlari yangi, yaxshilangan yoki moslashtirilgan
tovarlarga o’tkazilishi kerak;
-moliyaviy mablag’lar: marketing dasturi moliyaviy cheklashlarni
va resurlarning mavjudligini hisobga olishi lozim;
-ishlab chiqarish: savdo hajmlari ishlab chiqarish imkoniyatlari va etkazib
berish tezligi bilan cheklangan;
-xodimlar resurslari: rejaning bajarilishi malakali va tayyorgarlikdan
o’tgan xodimlarning mavjud bo’lishini ko’zda tutadi.
Marketingni rejalashtirish jarayoni quyidagi chizmada keltirilgan.
30Korxona maqsadlariMarketing tahlili
Vaziyat tahlili
SWOT - tahlil

5- rasm . Marketingni rejalashtirish jarayonining tuzilishi
Strategik marketingning vazifasi firmaning barcha faoliyat turlarini uning
taraqqiyoti va rentabelligini ta ’ minlaydigan yo ’ nalishlarga har doim yo ’ naltirish
va qayta yo ’ naltirib turishdan iborat . Uning impulslari faqat marketingga emas,
balki barcha funksiyalarga ta’sir ko’rsatadi. SHuning uchun uning roli an’anaviy
marketing boshqaruvining roliga qaraganda anchagina kengdir: u funksiyalararo
muvofiqlashtirishni ham o’z ichiga oladi.
Hozirgi davrning asosiy talabi bu ilmiy izlanish va tajriba tadqiqot ishlarini
(ITTKI) firmalar strategiyasida hal etuvchi sohaga aylanishi bilan belgilanadi.
Shu bilan birga biznes strategiyasini belgilashda va IITTIni amalga
oshirishda uning istiqboldagi natijalarini dastavval to’liq baholash imkonining
yo’qligi (turli loyihalar ehtimoliy jihatlarining mavjudligi, barcha ixtiro va
yangiliklar tijorat ahamiyatiga molik emasligi va boshqalar), strategiya albatta
tasodifiy va yuqori tavakkalchilik evaziga amalga oshirilishi lozimligini nazarda
tutishi kerak. Amerikalik olimlarning fikricha, hozirgi paytdagi barcha ilmiy
izlanishlarning faqat 10 foizigina katta tijorat g’alabasini keltiradi. Demak,
firmaning umumiy va IITTI strategiyasi o’zaro bog’liq holdagi bir-birlarini
to’ldiruvchi siyosatlarning mushtarak ko’lami ekan.
31 Baholash, nazorat qilishTaklif
Alternativ terma rejalarKo`zda tutilayotgan natijalarni
baholashMarkеting maqsadlari va
stratеgiyalari
Reja-dastur

Strategik rejaning ahamiyati. Har qanday firmaning rahbari, hatto u
rejalashtirish g’oyasiga qarshi bo’lsa ham, hech bo’lmaganda uch yo’nalishdagi
istiqbollarni belgilab olishga majburdir:
-bozor evolutsiyasiga tegishlicha moslashish yoki yangi tovar bozorlariga
kirib borish uchun kerak bo’lgan investitsiyalar;
Savdo korxonasi va marketing strategiyasi darajasidagi rejalashtirish
jarayoni quyidagi chizmasida berilgan.
Ko’rinib turibdiki, sanab o’tilgan boshqaruv vazifalarini hal qilish uchun
ishonchli savdo istiqbollariga ega bo’lish lozim.
Marketing strategiyasini ishlab chiqish metodologiyasi quyidagi
chizmada berilgan.
6-rasm. Marketing strategiyasini ishlab chiqish metodologiyasi.
Strategik rejalashtirishning ahamiyatini yuqori qo’shimcha jihatlar belgilab
beradi:
-reja qiymatlar tizimini, firma oliy rahbariyatining qarashlarini, uning
kelgusidagi mo’ljallarini ifodalaydi, bu esa firma xodimlarini kerakli tomonga
yo’naltirishga yordam beradi;
-reja dastlabki vaziyatni va muhitdan kelib chiquvchi cheklashlarni hamda
uning evolyusiyasini izohlab beradi. Bu rejalashtirilayotgan natijalarning firma
rahbariyati uchun yanada tushunarli bo’lishini ta’minlaydi;
32 Marketing strategiyasi
Marketing rejalari va dasturlariKorxonaning marketing maqsadlarisituasiya (tashqi)
swot-tahlil (holat, vaziyat)tahlilKorxonani maqsadlari

-reja muvofiqlashtirish vositasi bo’lib, u maqsadlarning bir-biriga muvofiq
bo’lishini ta’minlaydi va ziddiyat yoki qarama-qarshiliklar yuzaga kelgan paytda
ob’ektiv mezonlar asosida kelishuvga erishishni osonlashtiradi;
-reja firma faoliyatini kuzatib borishni osonlashtiradi va maqsadlar va
natijalar o’rtasidagi tafovutlarni ob’ektiv talqin etishga imkon beradi;
-reja firmaning kutilmagan o’zgarishlarga tayyorlik darajasini oshiradi,
ammo buning uchun mumkin bo’lgan o’zgarishlar rejalashtirish bosqichida tahlil
qilingan bo’lishi kerak;
33

Xulosa
Korxona va uning faoliyati to'g'risida so'z yuritishdan avval inson hayotida
tutgan o'rni haqida biroz fikr yuritsak. Biz bilamizki iqtisodiyotda shunday oltin
qoida bor: " iqtisodiyot cheklangan resurslar sharoitida inson yashashi, kamol
topishi, u yoki bu cheklanmagan ehtiyojlarni qondirish chora tadbirlarini
o'rganadi". Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun muhim shartlardan
biri ishlab chiqarish-ning mustaqilligi, tadbirkorlikning erkinligi, resurslarning
erkin almashinuvidan iborat. Ishlab chiqaruvchi qanchalik mustaqil bo'lsa, bozor
ham shu darajada rivojlanadi.
Biz bozor iqtisodiyotini ishlab chiqarish samarasi, rivojlanish bilan talqi n
qilar ekanmiz, bozor iqtisodiyotiga qisqacha ta'rif bersagan edek
Bozor iqtisodiyoti- bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomilasi
qonun-qoidalari asosida tashkel etiladigan va boshqarila-digan tizimdir.
Shundan so'ng Yuqoridagi qisqa ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, korxona
tovar va xizmatlar ishlab chiqa-radi, ularni tashish, saqlash, sotish kabi ish va
xizmatlarni amalga oshiradi hamda tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanadi.
Shunday qilib korxona insoniyatni ehtiyojlarini qondirish uchun vujudga kelgan
jamiyatning birlamchi va asosiy bo'g'inidir.
Korxonaning mohiyati ham yuqorilardan kelib chiqadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishlatiladigan resurslarning turlari, ishlab chi
qariladigan mahsu-lotlar, tovarlar va xizmatlar jihatiga qarab tarmoqlarga bo'linadi.
Masalan: og'ir sanoat, yengil sanoat, qishloq xo'jaligi, transport, aloqa, savdo, har
xil xizmatlar ko'rsatish tarmoqlari kabilar. Tarmoqlar esa korxonalar va ularni
birlashmalarini o'z ichiga oladi.
Yuqoridagi qisqa ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, korxona tovar va
xizmatlar ishlab chiqa-radi, ularni tashish, saqlash, sotish kabi ish va xizmatlarni
amalga oshiradi hamda tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanadi. Shunday qilib
korxona insoniyatni ehtiyojlarini qondirish uchun vujudga kelgan jamiyatning
birlamchi va asosiy bo'g'inidir.
34

Korxonaning mohiyati ham yuqorilardan kelib chiqadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishlatiladigan resurslarning turlari, ishlab chi
qariladigan mahsu-lotlar, tovarlar va xizmatlar jihatiga qarab tarmoqlarga bo'linadi.
Masalan: og'ir sanoat, yengil sanoat, qishloq xo'jaligi, transport, aloqa, savdo, har
xil xizmatlar ko'rsatish tarmoqlari kabilar. Tarmoqlar esa korxonalar va ularni
birlashmalarini o'z ichiga oladi.
Tabiatda ikki xil ishlab chiqarish mavjud: tabiy ishlab chiqarish va takror
ishlab chiqarish.
Tabiiy ishlab chiqarish bu tabiat yaratadigan tabiiy ne'matlardir. Shu bilan
bir qatorda takror ishlab chiqarish jarayoni ham mavjud bo'lib bu bevosita xalq
xo'jaligida, firma, sex, korxona va kompaniyalarida amalga oshiriladigan ishlab
chiqarish jarayoni tushuniladi. Endi so'zimizni korxonalarning bozor tizimidagi
o'rni haqida yuritar ekanmiz, avvalo ishlab chiqarishda tovar moddiy boyliklarni
kim uchun ishlab chiqarish kerak, nima ishlab chiqarish kerak, va qancha ishlab
chiqarish kerak tamoyilini unutmagan holda amalga oshirilishi kerak. Bu esa
korxona uchun bozordagi talab va taklif qonuniyatlarini o'rgangan holda amalga
oshiriladi. Korxona bozor tizimiga kirishni va unda munosib joy egallashi uchun
albatta bozor munosabatlarini o'rganib boradi va o'z takliflarini kiritib o'zining
o'rnini egallaahga harakat qiladi.
Misol cheklangan resurslar sharoitida deganimizda bir marta
foydalaniladigan va oxiri mavjud resurslarni tushunamiz. Takeor ishlab chiqarish
esa o'rinbosar tovarlarni yaratish bilan birga yaroqsiz resurslardan ham yangi tovar
yaratishga intiladi. Misol tariqasida Urgut ASIA FEBER korxonasi bizning
ehtiyojimiz bo'lgan paxta mahsuloti o'rniga o'rinbosar tovar sentafon tolasini ishlab
chiqaradi. Bu tovar esa o'z navbatida yaroqsiz bo'lgan poleplast maxsulotlaeini
qayta ishlash oraqli amalga oshiriladi. Sentafon tolasi hozirgi kunda
bozorlarimizda aholining ehtiyojlarini qondirayotgan tovar sifatida ishlab
chiqarilmoqda. Bundan ko'rinadiki Urgut ASIA FEBER korxonasi bozor tizimida
o'z o'rniga ega korxona.
35

Har qanday korxona faoliyati davomida iqtisodiy faoliyatda muntazam
qatnashadi va iqtisidiy masalarni bir muncha yechishda ishtirok etadi.
Iqtisidiy faoliyat ham o'z ichiga ishlab chiqarish bosqichlarini, ishlab
chiqarish usullarini, ularning tahlili va tadbiqini qamrab oladi. Bu faoliyat uz
navbatida moliyaviy munosabatlarda, ijtimoiy munosabatlarda, xalq xo'jalik
subyektlarida, davlat va jamiyat orasida amalga oshiriladigan islohotlarda yaqqol
namayon bo'ladi.
Korxona tashkel etilayotganda beznis reja asosida daromad va foyda ko'rish
maqsadida tashkel etiladi va inson hayoti uchun zarur bo'lgan ehtiyojlarni
qondirishga qaratilgan bo'ladi.
Davlatning salohiyati ham iqtisodiy islohotlarda ishlab chiqarish kengligida
ham o'z aksini topadi. Bilamizgi bugungi kunda davlatimizda amalga
oshirilayotgan islohotlar jarayonida ishlab chiqarishni kengaytirish, tadbirkorlikni
rivojlantirish o'z-o'zini band qilish tamoyili asosidan korxona, sex, firma, yakka
tadbirkorlik yaratish bo'yicha ko'plab ishlar amalga oshirilmoqda. Bu ham
oz''o'zidan ko'rinib turibdiki korxona faoliyati nechog'lik bozor tizimining bir
bo'g'ini ekanligini tasdig'ini beradi.
Korxona faoliyatini bozor tizimidagi o'rni naqadar muhimligini va bu
jarayon qanchalik dolzarbligini yuqorida keltirib o'tgan ma'lumotlardan ham
yaxshi bilib olish mumkin. Korxona faoliyati, tadbirkorlik va kichik beznisni
rivojlantirish borasidagi davlat say harakatlari, amalga oshirilayotgan qonun
loyihalari, iqtisodiyotni yaxshilash bo'yicha o'tkazilayotgan selektorlar, Oliy
Majlisga murojatnomalarda bod-bod tilga olinadi, tahlil qilinadi, yangi
konsepsiyalar ishlab chiqiladi va hayotga tadbiq qilinmoqda.
Mamlakatimizda ishsizlikni kamaytirish, kambag'allikni oldini olish, ishlab
chiqarishni mahalliylashtirish, qishloq xo'jalik mahsulotlarini qayta ishlash, va
eksport hamda raqobatbardoshlikni oshirish borasida korxonalar tizimini
modernizaysiya qilinishi, yangi korxonalarni tashkel etilishi, yildan yilga ortib
bormoqda.
Bu iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim omilidir.
36

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent-"O'zbekiston"-2021.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2020.
3. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2021.
4. 2020-2021-yillarda iqtisodiy o'sishni tiklash va iqtisodiyot tarmoqlari da hamda
sohalarida tizimli islohotlarni davom ettirish chora-tarbirlari to'gri sidagi
Vazirlarlar Mahkamasining 2020-yil 29-avgustdagi 526-son qaroriga ilova.
5. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Sh. Mirziyoyevning " "Urgut", "G'ij divon",
"Qo'qon", "Xazoraps" erkin iqtisodiy zonalarini tashkel etish to'grisida" gi 2017-
yil 12-yanvardagi farmoni.
6. Shavkat Mirziyoyevning “Yangi O’zbekiston strategiyasi”
7 . B. A. Abdukarimov, A. B. Bektemerov, M. Q. Pardaev, SH. S. Salimov,
E.SH.Shavqiyev, F.B.Abdukarimov. Korxona iqtisodiyoti. Darslik. -T.: <<Fan va
texnologiya>>, 2013, 368 bet.
8. Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'afurov. "Iqtisodiyot nazariyasi" (darslik). T.,
<<Fan va texnologiya>> nashriyoti. 2015. 784 bet.
9. O'zbekiston respublikasi o'zb davlat byudjeti ijrosini ta’minlash, tadbirkorlikni
rivojlantirish uchun qo’shimcha imkoniyatlar aniqlash. Toshkent shahri vedio
selektor yig’ilishi. 07.11.2019
10. O’zbekiston respublikasidagi korxona va tashkilotlar demografiyasi bo’yicha
ma’lumot 2020-yil 1-fevral holatiga ko'ra.
37

Tovarning nafliligi va qadr-qimmati toʻgʻrisidagi nazariyalar

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Tovarning nafliligi va qadr-qimmati toʻgʻrisidagi nazariyalar

O'xshash dokumentlar