Tovush to'lqinlari yordamida lazer nurini tebranishidan Lisaju trektoriyasi ta'svirini hosil qilish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VAʻ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA
UNIVERSITETI
ELEKTRONIKA VA AVTOMATKA FAKULTETI
“LAZER TEXNOLOGIYALARI VA OPTOELEKTRONIKA”  kafedrasi
5312900   –   “Lazer texnologiyalari va optoelektronika” yo’nalishi bo’yich
bakalavr darajasini olish uchun 
BITIRUV MALAKAVIY
ISHI
Tovush to’lqinlari yordamida lazer nurini
tebranishidan Lisaju trektoriyasi ta’svirini hosil
qilish
Kafedra mudiri          
Bitiruv malakaviy ishi rahbari
XFX qism maslahatchisi
Iqtisodiy qism maslahatchisi
Bitiruvchi:                 
    
TOSHKENT
1 Mundarija
Kirish
I- BOB.  Tebranma Harakat Haqida Tushuncha
1.1  Garmonik tebranma harakat kinematikasi va dinamikasi
1.2   Garmonik tebranma harakat energiyasi
1.3   Tebranishlarning skalyar va vektor qo’shilishi. Lisaju shakillari
II-BOB.  Tebranishlarni Qo’shishi
2.1   O’zaro tebranishlarni qo’shish
2.2  To’lqin tenglamasi
2.3 So’nuvchi va majburiy mexanik tebranishlar
III-BOB .   Tovush to’lqinlari yordamida lazer nurini tebranishidan lisaju 
trektoriyasi ta’svirini hosil qiluvchi qurilma haqida
3.1 Qurilma haqida asosiy tushuncha
3.2 Qurilmaning ishlatilinish sohalari
3.3 Qurilamning sxematik ko’rinishi
Iqtisodiy Qism
  XFX Qism
 Xulosa 
 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2 Kirish
Tadqiqot   ishining   dolzarbligi.   O’zbekiston   Respublikasining   “Kadrlar
tayyorlash   milliy   dasturi   to’g’risida”gi   qonuni   va   O’zbekiston   Respublikasi
“Ta’lim   to’g’risida”gi   qonuni   1997   yil   29   avgustda   qabul   qilingan   bo’lib,   ular
yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-
siyosiy   hayotda   mustaqil   ravishda   mo’ljalni   to’g’ri   ola   bilish   mahoratiga   ega
bo’lgan,  istiqbolli  vazifalarini  ilgari  surish  va  hal   etishga  qodir   kadrlarning  yangi
avlodini   shakllantirishga  yo’naltirilgan.  Dastur   kadrlar  tayyorlash  milliy  modelini
ro’yobga   chiqarish,   har   tomonlama   kamol   topgan,   jamiyatda   turmushga
moslashgan,   ta’lim   va   kasb-hunar   dasturlarini   ongli   ravishda   tanlash   va
keyinchalik   puxta   o’zlashtirish   uchun   ijtimoiy-siyosiy,   huquqiy,   psixologik   -
pedogogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni jamiyat, davlat va oila oldida
o’z javobgarligini his etadigan yoshlarni tarbiyalashni nazarda tutadi .
Ushbu bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi shundaki oliy o'quv yurtlarida
talabarga yaratilgan labaratoriyalarida akustik to'lqinlarni qo'shish va ularni vizual
ko'rish   uchun   mo'ljallangan   qurilma   sifatida   faydalaniladi.   Nega   aynan   bu   bu
qurilmani tanladik va bu qurila bizning sohamizda ya’ni lazerlar texnologiyasi  va
optika   elekrtonikasida   qanday   o’ringa   eag   degan   savol   bo’lishi   mumkin.   Javobi
shundaki,   Lisaju   shakillari   garmonik   to’lqinlarning   bir   biriga   qo’shilishidan   hosil
bo’ladi   bu   esa   o’z   navbatida   to’lqin   tenglamalari   mavzusiga   oid   hisoblanadi.
Talabalr asosan bu to’lqinlarni qo’shilishini video roliklar va simulatsion dasturlar
orqali ko’rishlar mumkin lekin bu qonuniyatni assilograflar yordamida ham ko’rish
mumkin.   Kampyuter   davri   endigina   kirib   kelayotganda,   hamma   labaratoriyalarda
ham   kampyuter   bo’lmaganida   assilograflar   yordamida   bu   qonuniyatni   tajribada
vizuval ko’rish imkoni bo’lgan. Biz esa bu qurilmani yasashimizdan maqsad uning
arzonligida va oddiy ishchi sxemaga ega bo’lgaindadir. Bitiruv malakaviy ishimiz
aynan   ushbu   qurimaga   aloqador   mavzularni   ko’rib   chiqamiz.   I-bobimizni
3 tebranma harakat haqida tushuncha  deb nomladik. Ushbu bobda biz  Garmonik
tebranma   harakat   kinematikasi   va   dinamikasi.   Garmonik   tebranma   harakat
energiyasi   va   tebranishlarning   skalyar   va   vektor   qo’shilishilar   haqida   ma’umotlar
berganmiz. Bunga sabab qurilmamiz haqida gapirishdan oldin u qaysis qonunlarga
asoslanib   ishlashi   to’g’risida   bilib   olishimiz   zarurdir.   II-bobimizda   esa
tebranishlarni qo’shishi  va o’zaro tebranishlarni qo’shish., so’nuvchi va majburiy
mexanik   tebranishlar,   to’lqin   tenglamasi   haqida   ma’umot   berdik.   III-bob   tovush
to’lqinlari  yordamida lazer nurini  tebranishidan lisaju trektoriyasi  ta’svirini
hosil   qiluvchi   qurilma   haqida   bo’lib   unda   qurilma   haqida   asosiy   tushuncha,
qurilmaning ishlatilinish sohalari va qurilamning sxematik ko’rinishi keltirilgan.
4 I- BOB  Tebranma Harakat Haqida Tushuncha
1.1 Garmonik tebranma harakat kinematikasi va dinamikasi
 U yoki bu darajada takrorlanuvchanligi bilan ajralib turadigan jarayonlarga 
tebranishlar deyiladi. Takrorlanayotgan jarayonning fizik tabiatiga qarab 
tebranishlar mexanik, elektromexanik, elektromagnit va boshqalarga ajraladi. Biz 
mexanik tebranishlarni ko’ramiz. Tebranishlar erkin (yoki xususiy) tebranishlar, 
majburiy tebranishlar, avtotebranishlar va parametrik tebranishlarga bo’linadi.
Muvozanat   holatidan   chiqarilganidan   so’ng,   o’zicha   tebranadigan   sistemadagi
tebranishlarga   erkin   yoki   xususiy   tebranishlar   deyiladi.   Masalan,   matematik
mayatnikning tebranishi erkin tebranishlarga misol bo’ladi. Tebranishlar sinus yoki
kosinus qonuni bo’yicha sodir bo’lsa, bunday tebranishlarga garmonik tebranishlar
deyiladi. Garmonik tebranishlar tenglamasi shunday yoziladi: 
X  =  A cos ( ωt+  φ).  (1)
Tebranish fazasining fizik ma’nosi shundan iboratki, u vaqtning istalgan paytidagi 
siljishni, ya’ni tebranayotgan sistemaning holatini belgilaydi. Fazaning 2 rad 
o’zgarishiga bir davr T ga teng vaqt oraligi mos keladi. Vaqt birligidagi 
tebranishlar soni n ga chastota deyiladi. 
5 1
-rasm. Sodda garmonik harakatda jismning tezlanishi uning muvozanat
holatidan jism holatigacha bo`lgan masofaga to`g`ri proparsional bo`ladi.
U T davr bilan shunday bog’langan:
  ω = 2 π
T  .   (2)
     2-rasm      moddiy nuqtaning aylana
bo’ylab harakati
nuqta M
0  holatda deb hisoblaymiz. Shu nuqtaga o’tkazilgan  A = 0M
0  aylananing 
radiusi M nuqtaning burchak tezligiga teng tezlik bilan ko’rsatgich yo’nalishida 
aylanadi. Agar  t = 0  da radius gorizontal o’q bilan    burchak hosil qilgan bo’lsa, t 
vaqt o’tgandan so’ng esa  (  t + 	 )  qiymatga ega bo’ladi. M nuqta aylana bo’ylab 
6   burchak tezlik bilan harakatlanganda uning tik diametrga proektsiyasi N aylana 
markazi atrofida garmonik tebranishlar hosil qiladi.
3-rasm 
Tebranish chastotasining birligi 1 Gers. I Gers chastota bir sekunddagi nuqtaning 
tebranishlariga teng. Garmonik tebranma harakat qilayotgan jismning V tezligi (1) 
ifodadan vaqt bo’yicha olingan hosilaga
V  =  x’  = - A sin (ωt +  φ).    (3)
Agar (1) dan yana vaqt bo’yicha hosila olsak, tebranayotgan nuqtaning tezlanishini
topamiz:
a = x” = A cos  (ωt+ φ).   (4)
7 4-rasm
Bu grafik soyaning orqadan oldinga bir martta to`liq aylanib chiqqanligini
ko`rsatilgan.
Gorizontal o’q bo’yicha vaqtning o’zgarishini, vertikal o’q bo’yicha esa 
siljishining o’zgarishini keltirsak, siljishning o’zgarishini grafik ravishda tassavur 
qilish mumkin. Natijada sinusoida qonuniyatini kuzatamiz
         5-rasm
Moddiy nuqtaning aylana traektoriyasidagi holatini u o’qiga proektsiyasining
garmonik tebranishi.
Bu yerda istalgan vertikal A B kesma shu vaqtdagi siljishni ko’rsatadi, A
1  B
1 – 
amplitudaning maksimal qiymatini, T – tebranish davrini ko’rsatadi. Garmonik 
tebranishlarning grafik tasvirlash usullaridan yana biri vektor diagrammalar usuli 
hisoblanadi.
8         6-rasm
Garmonik tebranishning vektor diagramma orqali grafik tasviri.
N nuqtaning siljishini t vaqt ichidagi bosib o’tgan yo’li deb hisoblasak, t vaqtdagi 
uning tezligi quyidagiga teng bo’ladi: 
 	   dy
dt  	  	  A cos (	  t 	  	  )
Yana (1) ifodani sinus orqali ham yozish mumkin va tebranayotgan nuqta tezligi 
va tezlanishi uchun (2) va (3) ga o’xshash ifodalarni hosil qilish mumkin. 
Garmonik tebranma harakatning grafigi sinusoida yoki kosinusoidadan iborat 
bo’ladi. Erkin garmonik tebranishlarning differensial tenglamasi quyidagicha 
bo’ladi.
x” + ω 2 
x = 0.    (5)
Bu tenglamaning yechimi shunday ko’rinishga ega: 
x =  A cos ( ωt+  φ)   (6)  
Bu tenglama yechimini kosinus orqali ham yozish mumkin. Tebranayotgan sistema
tashqaridan madad olib turmasa, vaqt o’tishi bilan so’nadi. Bunday holda 
so’nuvchi tebranishga ega bo’lamiz, uning differensial tenglamasi quyidagicha 
bo’ladi: 
d 2
x
d t 2 = − k
m x − r
m dx
dt  .   (7)
bu yerda r — muhitning qarshilik koeffitsienti, k - kvazielastik kuch koeffitsienti, 
m — moddiy nuqta massasi. Tebranayotgan sistemaga tashqi kuch davriy ravishda 
9 ta’sir etsa, majburiy tebranishlarga ega bo’lamiz. Bunday tebranishlarning 
differensial tenglamasi quyidagicha yoziladi:
F
0   sin  ω
0  t - KY = - mω 2 
X.   (8)
bu yerda K-elastik foeffitsenti, ω-sistemaning xususiy chastotasi, F
0  – majburiy 
etuvchi kuch amplitudasi ω
0  – majburiy etuvchi kuch chastotasi.
1.2  Garmonik tebranma harakat energiyasi.
Garmonik tebranma harakat qilayotgan har qanday sistema ma’lum tebranish 
energiyasiga ega bo’ladi. Bu energiya quyidagicha ifodalanadi:
    a =  K A 2
2      (10)
bu yerda A - tebranish amplitudasi, K- elastiklik koeffitsienti. Tebranayotgan 
sistemalarga misol sifatida matematik va fizik mayatniklarni ko’rsatish mumkin. 
Ularning harakat tenglamasi quyidagicha:
       d2φ
dt	2+ω2φ=0      (11)
bu yerda  ω
 - mayatnikning burilish burchagi,  ω
 - ikki mayatnik uchun har xil 
ko’rinishga ega bo’lgan kattalik. Bu tenglamaning yechimi quyidagicha:
     φ = Acos ( ωt + ω
0 )
   (12)
Matematik mayatnik uchun tebranish davri shunday ko’rinishga ega:
        T = 2 π	
√ l
g       (13)
bu yerda l - matematik mayatnikning uzunligi, g - erkin tushishi tezlanishi. 
  Fizik mayatnik uchun tebranish davri quyidagicha bo’ladi:	
T=2π√	
I
mgL
  (14)
10 bu   yerda   I -   fizik   mayatnikning   inersiya   momenti,   m   –   massasi   ,   L   –   fizik
mayatnikning   osilish   nuqtasi   bilan massa markazi   orasidagi   masofa.
1.3  Tebranishlarning skalyar va vektor qo’shilishi. Lisaju shakillari
  Mexanikada,   akustika,   optika,   elektroradiotexnika   kabi   fanlarda   tebranishlar  
nazariyasida   xilma-xil   davriy   funksiyalar   bilan ish ko’riladi. Davriy funksiyalardan
eng oddiysi sinus yoki kosinusdirgarmonik tebranish shunday sinus va kosinus  
funksiyalar   vositasida   ifodalanadi.   Qo’yilish   nuqtasi   atrofida   tekis   aylanma   harakat
qiluvchi,   o’zgarmas   uzunlikdagi   vektorning   bir-biriga   perpendikulyar   ikki  
yo’nalishga   tushirilgan   proyeksiyalari   garmonik   tebranishlarni   ifodalaydi.   Masalan,
o’garmas   burchak   tezligi   ??????   bilan   o’zining   boshi   atrofidasoat   strelkasining   yurishiga
qarshi   yo’nalishda   aylanuvchi,   o’zgarmas   uzunlikdagi   ??????   vektorning   ??????   yoki   ??????  
o’qdagi   proyeksiyalarini   olaylik.
7-rasm
??????
??????   =   ??????   cos   ,   ??????
??????   =   ??????   sin   ????????????   (15)
 Bu   yerda   boshlang’ich   vaqtda   (
??????   =   0 )  
aylanuvchi vektor   ??????   o’qida   yotadi   deb  
hisoblanadi.
Agar   boshlang’ich   vaqtda   aylanuvchi   vektor   ??????   o’qi   bilan   biror   ??????  
burchak   hosil   qilsa:
11            8-rasm
??????
??????   =   ??????   cos (
????????????   +   ?????? )
, (16)
??????
??????   =   ??????   sin (
????????????   +   ?????? )
(17)
bo’ladi.   Shu   formulalarning   har   biri   bilan   ifodalangan   harakat   garmonik
tebranish   deyiladi,   ??????   −   garmonik   tebranish  amplitudasi	,  	????????????	 +  	??????  	−  	garmonik	
tebranish   fazasi	,  ?????? esa   garmonik   tebranishning   boshlang’ich   fazasi   deyiladi.   To’la	
tebranish	 
biror   holatdan   boshlanib,   o’sha   holatga   yana   qaytish   harakatidan
iboratdir. Bitta to’la tebranish vaqti  ??????   tebranish davri deb,   unga   teskari   miqdor.
Tebranish   chastorasi:         ??????   =   2 ????????????   =   2 ??????
     (18)
esa tebranishning  siklik chastotasi  deb ataladi.
Ushbu   kompleks   funksiyani   olaylik:   	
?????? = (????????????+??????).    (19)
Bu   funksiyaning   haqiqiy   va   mavhum   qismlari   yuqorida   yozib   ko’rsatilgan  
garmonik   skalyar   tebranishlarni   ifodalaydi:  
??????   =   ??????   cos (
????????????   +   ?????? )  
+   ????????????   sin (
????????????   +   ?????? )
.   (20)
Shunday   qilib,   (19)   formula   garmonik   skalyar   tebranishning kompleks  
ifodalanishini   ko’rsatadi: kompleks   funksiya   moduli   tebranish   amplitudasi,  
12 kompleks   funksiya   argumenti   esa tebranish   fazasidir.
Garmonik   tebranishdagi   biror   ??????   skalyarni   sinusoidal   yoki   kosinusoidal  
shakllarning   birida   yozib   ko’rsatsak   bo’ladi:
??????   =   ??????   cos (
????????????   +   ?????? )
, (21)
??????   =   ??????   sin (
????????????   +   ?????? )
. (22)
Ravshanki:    ?????? = ?????? cos	(????????????	 + ??????) = ?????? cos	 ?????? cos	 ????????????	 − ?????? sin 	?????? sin	 ????????????	. (23)
Agar   ??????   cos   ??????   =   ??????
1   va   ??????   sin   ??????   =   ??????
1   desak,
??????   =   ??????
1   cos   ????????????   +   ??????
1   sin   ????????????      (24)
bo’ladi.   Shuningdek	
?????? = ?????? sin	(????????????	 + ??????) = ?????? sin	 ?????? cos	 ????????????	 + ?????? cos	 ?????? sin 	????????????	  (25)
Endi   ??????   sin   ??????   =   ??????
2   va   ??????   cos   ??????   =   ??????
2   desak 
??????   =   ??????
2   cos   ??????   +   ??????
2   sin   ???????????? .	
(26)
bo’ladi.
Xullas,   sinusoidal   (22)   yoki   kosinusoidal   (21)   shakllarning   birida   yozib  
ko’rsatilgan   tebranishni   tubandagi   shaklda   ham   yozib   ko’rsatish   mumkin:	
?????? = ?????? cos	 ????????????	 + ?????? sin	 ????????????	 ,	(27)	
bu	 yerda	 ??????, ?????? − haqiqiy	 o’zgarmas	 sonlar.
Endi   ?????? ,   ??????   sonlardan   ushbu   kompleks   konstanta   ??????   hosil   qilaylik:
??????   =   ??????   −   ???????????? .	
(28)
U   vaqtda:
???????????? ??????????????????
  =   (
??????   −   ???????????? )(
cos   ????????????   +   ??????   sin   ???????????? )  
=
13 = ?????? cos	 ????????????	 + ?????? sin	 ????????????	 + ??????(?????? sin	 ????????????	 − ?????? cos	 ????????????	)	(29)bo’ladi.   Bu   kompleks   funksiyaning   haqiqiy   qismi   (8)   shaklda   yozib   ko’rsatilgan  
tebranishni   ifodalaydi:	
?????? = ????????????{(	?????? − ????????????	)????????????????????????	}.	(30)
Garmonik   tebranishlarni   kompleks   funksiyalar   vositasida   o’rganish   katta  
qulayliklar   tug’diradi.
Biror   garmonik   skalyar   tebranish   ??????   =   ??????   cos (
????????????   +  ?????? )  
berilgan   bo’lsin,   uni  
ifodalovchi   kompleks   funksiyani   quyidagicha   yozishimiz   mumkin:
??????   =  
???????????? ?????? (
???????????? + ?????? )
.	
(31)
Endi yana bur garmonik tebranish berilgan bo’lsin:	
Z1=a1ei(ωt+α+π2)
    	(32)
Amplitudasi  ?????? 1 va fazasi  ????????????  +  ??????  +  ?????? /2 bo’lgan bu garmonik tebranish o’sha 3-
rasmda  ???????????? 1 vektor bilan tasvirlangan. Bu ikki tebranish orasidagi faza ayirmasi
?????? /2 ga tengdir.
Ikkinchi tebranishning fazasi birinchi tebranishnikiga qaraganda  ?????? /2 qadar 
ko’proq, ya’ni ikkinchi tebranish birinchiga nisbatan  ?????? /2 faza oldindir yoki, 
boshqacha qilib aytganda, birinchi tebranish ikkinchiga nisbatan  ?????? /2 kegindir. 
Kompleks funksiyalar bilan bajariladigan amallarni vektorlar vositasida tasvirlash 
masalasini ko’rib chiqqan edik. Garmonik skalyar tebranishlarni vector vositasida 
tasvirlab o’rganishda shu aytilganlardan foydalanamiz.
14 9-rasm
Fazalar farqi.    ga teng bo’lgan tebranishlar qo’shilishidagi natijaviy
tebranish.
fazalar farqi   = 	  	  / 2  ga teng bo’lsin, u holda ellips tenglamasiga o’tadi:
 
Bu yerda ellipsning yarim o’qlari tebranish amplitudalariga teng bo’ladi. 	
  = 	 /2 
va 	
  = - 	  / 2  hollar ellips bo’yicha harakat yo’nalishlari bilan farq qiladilar 
(9.1 - rasm).
A
1  	
  A
2   bo’lganda ellips aylanaga aylanadi. 
  9.1-rasm
Fazalar farqi       / 2 ga teng bo’lgan tebranishlar qo’shilishidagi natijaviy
15 tebranish.
 Ikkala tebranish davrlari bir xil bo’lib, fazalar farqi    / 2  dan farq qilsa, nuqtaning 
traektoriyasi og’ishgan ellips ko’rinishga ega bo’ladi (9.2 – rasm).
Tebranishni tashkil etuvchilar davrlari har xil bo’lganda va har xil boshlang’ich 
fazalarda natijaviy tebranish traektoriyalari murakkab ko’rinishga ega bo’ladi. 
Ularning ayrim ko’rinishlari 9.3 – rasmda keltirilgan.
9.2-rasm
Og’ishgan ellips ko’rinishidagi natijaviy tebranish 
9.3-rasm
16 Lissaju figuralari.
II-BOB   Tebranishlarni Qo’shishi
2.1  O’zaro tebranishlarni qo’shish.
Ayrim tebranuvchi tizimlarda jism bir vaqtning o’zida bir necha harakatda 
qatnashishi mumkin. Shunday tizimlardan biri quyidagi 10 - rasmda keltirilgan. 
 m massali jism rasm tekisligida  ℓ
 1  uzunlikdagi oddiy mayatnik singari tebranadi. 
Shu tekislikka perpendikulyar yo’nalishda esa,  ℓ
2  uzunlikdagi mayatnik kabi 
tebranadi. Shu sababli, jismning natijaviy harakatini aniqlash zarur bo’ladi. Quyida
garmonik tebranishlarni qo’shishning ayrim hollarini ko’rib chiqamiz.
 10-rasm.
M massali jismning bir-biriga perpendikulyar tekisliklardagi tebranishi.
1) Bir yo’nalishdagi tebranishlarni qo’shish. Jism chastotalari bir xil, amplituda va 
fazalari farq qiladigan ikkita.
y
1  = A
1  sin (  t 	
1 ),  y
2  = A
2  sin (	  t 	
2 ),    (1)
tebranishlarda ishtirok etadi, deb hisoblaymiz. Tebranishlarni vektorlar 
diagrammasi usulidan foydalanib qo’shish qulaydir (10 - rasm). Ā
1  va Ā
2  vektorlar 
17 bir xil burchak tezlik bilan aylanishlari sababli, fazalar siljishi doimo o’zgarmasdir.
Natijaviy tebranish tenglamasi quyidagichadir:
y   y
1  	  y
2  	  A sin (	  t 	  	 )        (2)
          11-ram
Bir yo’nalishdagi tebranishlarni vektorlar diagrammasi usulida   qo’shish.
Ā vektori Ā
1  va Ā
2  vektorlarning geometrik yig’indisiga teng, ya’ni Ā = Ā
1  + Ā
2  ,
uning ustiga oldingi    burchak tezlik bilan aylanadi. 
 Natijaviy tebranish amplitudasining kvadrati quyidagiga teng:
A 2
 = A
1 2
 + A
2 2 
+ 2A
1  A
2 COS  (	

1  - 	
2 )     (3)	

 boshlang’ich faza   tg	  		B⃗C
O	⃗C       nisbat bilan aniqlanadi yok
tg	
  	 A
1 sin ❑
1 + A
2 sin ❑
2
A
1 cos ❑
1 + A
2 cos ❑
2      (4)
ga tengdir. Shunday qilib, jism bir xil chastotali, bir yo’nalishda sodir 
bo’ladigan ikkita garmonik tebranishlarda qatnashib, o’sha chastota bilan, o’sha 
yo’nalishda garmonik tebranadi.
(3) - ifodadan,  A  amplituda  
 1 	   2 	  m	    bo’lganda maksimal,	

 	    	  (2m-1) 	  / 2  bo’lganda minimal va  A
1  	  A
2   bo’lganda nol 
qiymatlarga ega bo’lishi ko’rinib turibdi. Bu yerda  m 
  0, 1, 2, 3,...,  qiymatlarni 
qabul qiladi. Natijaviy tebranishga o’sha yo’nalishda    burchak tezlikli uchinchi 
tebranishni qo’shilishi shu chastotali yangi garmonik tebranishga olib keladi.
18 Tebranish yo’nalishi bir xil, chastota, amplituda va boshlang’ich 
fazalari har xil bo’lgan ikkita tebranishlarni qo’shish.
      y
1  = A
1  sin (  t 	
1 ),      (5)
y
2  = A
2  sin (	
  t 	
2 ),
Agarda 	

1  	  	
2  va 	
1  	  	
2  	  	   o’lsa, ikkita tebranishlar amplitudasi bir xil 
bo’ladi.
Faraz qilaylik, 	

2 > 	 1  bo’lsin. Bu holda, tebranishlarni qo’shishni analitik 
usul bilan amalga oshirish qulaydir.
Jism siljishi yo’nalishining ishorasi o’zgarib turganligi uchun, A 
amplitudaning ifodasini moduli bo’yicha olamiz.
12-rasm
Yo’nalishlari bir xil bo’lgan tebranishlarni qo’shishda tepkilarning hosil
bo’lishi.
Amplituda vaqtga bog’liq bo’lib, 	

2 va 	 1  yarim farqlariga teng bo’lgan chastota 
bo’yicha o’zgarib turadi. Bunday tebranish 11- rasmda keltirilgan, uzluksiz chiziq 
siljish o’zgarishini, amplituda o’zgarishi esa natijaviy tebranishni tasvirlaydi. 
Natijaviy tebranish amplitudasi goh ortib, goh kamayib turadi. Shunday davriy 
o’zgaradigan amplitudali tebranish tepkilar yoki tepkili tebranishlar deb ataladi.
Tebranishni tashkil etuvchilarning amplitudalari bir-biriga teng bo’lmasa, natijaviy
tebranish amplitudasi nolgacha tushmaydi va fazalar farqi    ga teng bo’lganda 
minimumdan o’tadi. (5) - tenglamadan quyidagiga ega bo’lamiz:       y = 2A
0  cos 	
  
t sin 	
 t   (6)
19 bu yerda,   = 2	 v =  ❑
1 ❑
2
2 ,
 v =	v1v2
2	, yani 	¿¿   tsiklik chastota 	v=|v1−v2|   chastotaga 
mos keladi.
Bitta to’la tebranish vaqtida tebranish amplitudasi ikki marta maksimumga 
erishadi, shu sababli tepkilar chastotasi qo’shiladigan tebranishlar chastotalari 
farqiga teng bo’ladi. Ko’pincha tepki hodisasi tovushli va elektr tebranishlarida 
kuzatiladi.
 Bir-biriga perpendikulyar bo’lgan tebranishlarni qo’shish. Moddiy nuqta x o’qi 
bo’ylab va unga perpendikulyar bo’lgan u o’qi bo’ylab tebranishi mumkin. Agarda
ikki tebranishni qo’zg’atsak, moddiy nuqta tebranishni tashkil etuvchilari 
traektoriyalaridan farqli bo’lgan qandaydir traektoriya bo’ylab harakatlanadi. 
Nuqtaning siljish tenglamasi mos ravishda u va x o’qlari bo’ylab quyidagicha 
bo’lsin:
    y = A
1  sin (	

0 t 	
1 ), x = A
2  sin (	
0 t 	
2 )     (7)
bu yerda 	
  = 	
2  - 	
1  ikkala tebranish fazalari farqidir. (7) - tenglamalardan ikkita 
bir-biriga o’zaro perpendikulyar bo’lgan tebranishlarda qatnashayotgan nuqtaning 
harakat traektoriyasi tenglamasiga ega bo’lamiz:
2.2  To’lqin tenglamasi.
Tebranishlarning   fazoda tarqalishiga   to’lqin   deb   ataladi.   To’lqinlar   ikki   xil   bo’ladi:
kundalang   va   buylama   to’lqinlar .   Kundalang   to’lqinlarda   muhitning   zarralari 
to’lqin tarqalayotgan yo’nalishga perpendikulyar yo’nalish   bo’ylab   tebranadi. 
To’lqin   uzunligi 	
λ,  to’lqin   tezligi   v ,   tebranish   davri   T   va   chastotasi   n  orasida  
quyidagi   boglanish   bor: 
V = 	
λn  	(1)
Elastik muhitda tarqalayotgan ko’ndalang to’lqin tezligi   formula   bilan   ifodalanadi:
20 bunda   G   -siljish   moduli   (ko’ngdalang   elastiklik   moduli),  p
- muhit   zichligi.
Bo’ylama to’lqin tezligi quyidagi formula bilan   ifodalanadi:
bu yerda   E   -   Yung   moduli.
Bip xil fazada tebranuvchi nuqtalarning geometrik o’rni to’lqin sirti deb ataladi. 
Тo’lqin sirtini fazoning to’lqin protsessi bo’layotgan istalgan nuqtasi orqali uzatish
mumkin. Demak, vaqtning har bir momentiga bitta to’lqin fronti mos kelsa to’lqin 
sirtlari cheksiz ko’p bo’lar ekan. Тo’lqin sirtlari harakatlanmaydi (ular bir xil 
fazada tebranuvchi zarralarning muvozanat holatlari orqali o’tadi), to’lqin fronti 
doim ko’chib yuradi. Yassi to’lqinda sirtlari bir-birga parallel tekisliklardan, sferik 
to’lqinda esa konsentrik sferalardan iborat bo’ladi.
 Тebranayotgan nuqtaning siljishi x,u,z koordinatalari va vaqtning funksiyasi 
sifatida ifodalovchi tenglama
 	  	  (x, y,z,t)   (4)
to’lqin tenglamasi deyiladi.
Тo’lqin X o’qi bo’yicha tarqalayotgan bo’lsin, u holda

 	  	 (x,t)
Faraz qilaylik  x=0  tekislikda (1-rasm) yotuvchi nuqtalarning tebranishi quyidagi 
ko’rinishga ega bo’lsin.	

(o,t) 	  Acos	 t	

 = x/v	

 (x,t) = A cos 	 (t - 	 ) = A cos	  (t - 	    A cos 	 (t – x/v)
21 Shunday qilib, yassi to’lqin tenglamasi quyidagicha yoziladi:
 	  A cos 	 (t- x/v)
Yassi to’lqin energiyasi muhitda yutilmasagina	

(t – x/v) = cos tst
bu ifodani differensiallab
dx / dt = v
Shunday qilib, (4) tenglamadagi tarqalish tezligi    fazaning ko’chish tezligidan 
iborat ekan. Shu sababdan bu tezlik faza tezligi deb ataladi. (4) tenglama x ning 
ortish tomoniga qarab tarqaluvchi to’qinni ifodalar ekan. Qarama-qarshi tomonga 
qarab tarqaluvchi to’lqin quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi       	
  	  A cos 	  (t- x /
v)
dx / dt = v
Yassi to’lqin tenglamasi t va x ga nisbatan simmetrik ko’rinish berish mumkin. 
Buning uchun to’lqin soni deb ataluvchi k kattalikni kiritamiz. 
k = 2 π
λ	
v=	❑
K
e’tiborga olib yassi to’lqin tenglamasini shu ko’rinishda yozishimiz mumkin;	

 	  A cos (	  t 	  kk)
22 Endi sferik to’lqin tenglamasini topamiz.  r  radiusli to’lqin sirtida yotuvchi nuqtalar
( t − r
v )
  faza bilan tebranadi (to’lqin r yo’lni o’tish uchun   = r/	   vaqt kerak.
 Bu holda tebranishlar amplitudasi, hatto to’lqin energiyasi muhit tomonidan 
yutilmasa ham o’zgarishsiz qolmaydi, manbadan yzoqlashgan sari 1/r qonuniyat 
bilan kamaya boradi. Demak sferik to’lqinning tenglamasi quyidagicha ko’rinishga
ega bo’lar ekan:	
¿A
2cos	ω(t−	r
v)
Тurli chastotali to’lqinlar yig’indisi to’lqinlar gruppasi yoki to’lqin “paket” deb 
ataladi. (4) tenglamadan t va x bo’yicha ikkinchi tartibli hususiy hosilalar olaylik:	
❑	2
x2=	
1
v2∗❑	2	
t2
Arap         (x, y,z,t) bo’lganda yuqoridagi tenglama quyidagi ko’rinishga ega 
bo’ladi. 
❑ 2
x 2 + ❑ 2
y 2 + ❑ 2
z 2 = 1
υ 2 ❑ 2
t 2 ( 5 )
tenglamaga to’lqin tenglama deyiladi. Bu tenglama eng umumiy holdagi to’lqin 
protsess tarqalishini ifodalaydi. Тo’lqin yuzaga keladigan muhit qo’shimcha 
energiya zapasiga ega. Bu energiyani tebranishlar manbaidan muhitning turli 
nuqtalariga to’lqinni o’zi tashib keladi, demak, tulqin o’zi bilan energiya olib yurar
ekan. Тo’lqin biror sirt orqali vaqt birligi ichida tashib o’tgan energiya miqdori sirt 
orqali o’tuvchi energiya oqimning deyiladi. Energiya oqimi skalyar kattalik bo’lib, 
uning o’lchamligiga quvvatni o’lchamligiga o’xщaydi (Vatt). Тo’lqinning tarqalish
yo’nalishiga perpendikulyar bo’lgan bir kvadrat metr yuzli sirt orqali bir sekund 
davomida ko’chib o’tadigan energiya oqimning zichligi deyiladi.
j = ∆ E
∆ S ∗ ∆ t ; j = ∆ ϕ
∆ S
1	

E 	  U 	 S 	  	 t
23 ⃗j=U∗⃗u     E  – energiya      faza tezligi.
Energiya oqimi zichligi vektorini birinchi marta N.A.Umov kiritgan bo’lib, uni 
Umov vektori deb ataladi.
Тo’lqinlarning interferensiyasi va difraksiyasi.  Agar muhitning har bir 
nuqtasidagi ayrim-ayrim to’lqinlar yuzaga keltirgan tebranishlarning fazalari farqi 
o’zgarmas bo’lsa, to’lqinlar kogerent deyiladi. Ravshanki faqat bir xil chastotali 
to’lqinlargina kogerent bo’lishi mumkin. Kogerent to’lqinlar qo’shilgan vaqtda 
interferensiya xodisasi yuz beradi. Bu hodisa iboratki, tebranishlar ba’zi nuqtalarda
bir birini kuchaytirsa boshqa nuqtalarni zaiflashtiradi. Тo’lqinlar o’z yo’lida 
to’siqqa uchrasa uni aylanib o’tadi. Bu hodisaga difraksiya deyiladi.
Тurg’un to’lqinlar. Ikkita bir xil amplitudali bir-biriga qapa6 yo’nalgan yassi 
to’lqinlar o’zaro qo’shilganda juda muxim hodisa, interferensiya hodisasi 
kuzatiladi. Natijada yuzaga keluvchi tebranma protsess turg’un to’lqin deyiladi. 
Amaldaturg’un to’lqinlar to’siqlardan qaytgan vaqtlarda yuzaga keladi. Тo’siqqa 
kelib tushayotgan to’lqin bilan unga qarshi kelayotgan to’lqin bir-biriga qo’shilib 
turg’un to’lqin hosil qiladi. Qarama-qarshi yo’nalishlarda tarqalayotgan ikkita 
yassi to’lqinning tenglamasini yozamiz	

1 	  A cos (	  t - Rx)
    	

2  = A cos (	  t + kx)    (6)
Bu ikki tenglamani qo’shib va natijani kosinuslar yig’indisi formulasiga asosan 
o’zgartirib:
   	
  = 	
1  = 	
2  = 2A cos kx cos 	 t    (7) 
 	
  	  (2 cos 2	  	¿x
λ¿cos	t    (8)
tenglama turg’un to’lqin tenglamasidir. 
Bu tebranishlarning amplitudasi x ga bog’liq ekan.
24 (10)
Тenlamani qanoatlantiruvchi nuqtalarda tebranishlar amplitudasi nolga aylanadi. 
Bu nuqtalar turg’un to’lqinlarning tugunlari deyiladi. Muhitning tebranishlar 
tugunida joylashgan nuqtalari tebranmaydi. Тugunning koordinatalari quyidagi 
qiymatlarga ega:
 (11)
Faraz qilaylik, elastik muhitda to’lqin manbaidan biror masofada muhitning 
tebranishlarini sezuvchi (uni biz priyomnik deb ataymiz). Qurulma joylashgan 
bo’lsin. Тo’lqin manbai bilan priyomnik to’lqin tarqalayotgan muhitga nisbatan 
qo’zg’almasa u holda priyomnik qabul qilayotan to’lqinlar chastotasi manbaining  
0 tebranish chastotasiga teng bo’lada. Agar manba yoki priyomnik bo’lmasa yoki 
ikkalasi xam muhitga nisbatan harakatlanayotgan bo’lsa,    chastota    0 dan farq 
qilishi mumkin. Bu hodisa Doppler effekti deb yuritiladi.
  ( 12 )
(12) formulaga binoan priyomnik bilan manba ular orasidagi masofa qisqaradigan 
qilib harakatlanganda priyomnik qabul qiladigan chastota    manbaning 
chastotasidan katta bo’ladi. Agar manba bilan priyomnik orasidagi masofa ortsa, v 
chastota v0 dan kichik bo’ladi.
2.3  So’nuvchi va majburiy mexanik tebranishlar .
 Vaqt o’tishi bilan tebranish tizimining energiyasi asta-sekin yo’qotilishiga bog’liq 
tebranishlar – so’nuvchi tebranishlar deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda, 
25 energiya zahirasi muhitning qarshiligi, ishqalanish kuchlarini yengishga sarf 
bo’ladi va tebranish so’na boshlaydi, tebranish amplitudasi asta-sekin kamaya 
boradi. Bu xollarda erkin so’nuvchi tebranma harakatlar kuzatiladi. Mexanik 
tebranma harakatlarda ishqalanish hisobiga mexanik energiya issiqlik energiyasiga 
o’tib, kamaya boradi. So’nuvchi tebranishlarning differentsial tenglamasini keltirib
chiqarishga harakat qilamiz. Tebranuvchi jismga qaytaruvchi kuch va jismning 
harakat tezligiga proportsional bo’lgan qarshilik kuchlarning yig’indisi ta’sir etadi, 
deb hisoblaylik.
Bu yerda      qarshilik kuchi, r - qarshilik koeffitsienti, dy/dt – harakat 
tezligi “-” ishora ishqalanish kuchi doimo harakat tezligi yo’nalishiga teskari 
ekanligini bildiradi. OU o’q bo’ylab to’g’ri chiziqli so’nuvchi tebranish uchun 
Nyutonning II qonuni quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: 
  (1)
 Bu yerda y - tebranuvchi kattalik,  
0  - qarshilik kuchi yo’qligidagi tebranishlar 
chastotasi yoki tebranuvchi tizimning xususiy chatotasidir. Tenglikning hadlarini 
m ga bo’lsak, quyidagi ifodaga ega bo’lamiz:
 (2)
Bu ifoda erkin so’nuvchi tebranishlarning differentsial tenglamasi deb ataladi. Bu 
yerd:
   - so’nish koeffitsienti deb ataladi. (2) tenglamani quyidagi ko’rinishda 
ham yozish mumkin: 
26  (3)
Bu tenglamaning yechimi  (4) 
dan iboratdir. Bu yerda,  so’nuvchi tebranishning chastotasidir.
 (5)
Muhitning qarshiligi bo’lmagan holatda  (r = 0)  (5) – ifoda tizimning xususiy 
chastotasiga tenglashadi: 
’ = 	
0
(4) - funksiya ko’rinishiga qarab, tizimning harakatini 	
 ’  chastotali, amplitudasi 
vaqt bo’yicha o’zgaradigan quyidagi
 
so’nuvchi tebranish deb qarash mumkin. Bu yerda A
0  - vaqtning boshlang’ich 
holatidagi tebranish amplitudasidir.
    13-rasm
Erkin so’nuvchi tebranishning amplitudasining vaqtga bog’liq o’zgarishi
27 13 - rasmda amplituda va siljishning vaqtga bog’liq egri chiziqlari keltirilgan. Egri 
chiziqlarning yuqorigisi   
funksiya grafigini belgilaydi. Bu yerda  A
0  va y
0   boshlang’ich momentdagi 
amplituda va siljishning qiymatlaridir.
 Boshlang’ich siljish  y
0  o’z vaqtida,  A
0  dan tashqari, boshlang’ich fazaga ham 
bog’liqdir:
y
0    A
0  sin	
Tebranishning so’nish tezligi  bilan aniqlanadi va u so’nish 
koeffitsienti deb ataladi.
Amplituda “ e ” marta kamayishga ketgan vaqt 
 ,   ga tengdir.
So’nuvchi tebranishlar davr	
T=2π/¿
’    (6)
ifoda bilan aniqlanadi. Muhitning qarshiligi sezilarli ravishda kichik bo’lganda
 tebranish davri xususiy davrga teng bo’ladi: 
So’nish koeffitsienti ortishi bilan tebranish davri orta boradi. Bitta to’la davrning 
boshlang’ich va oxirgi holatlariga mos keluvchi amplitudalar nisbati quyidagiga 
tengdir:
  (7)
28 va u so’nish dekrementi deb ataladi. Bu ifodaning logarifmi so’nishning logarifmik
dekrementi deb ataladi:
  (8)
So’nishning logarifmik dekrementi bir davr ichida amplitudaning nisbiy 
kamayishini xarakterlaydi, so’nish koeffitsienti esa apmlitudaning birlik vaqt 
ichidagi nisbiy kamayishini ko’rsatadi. Yuqorida ta’kidlangandek, so’nish 
koeffitsienti r qarshilik koeffitsientiga to’g’ri va tebranuvchi jismning massasiga 
teskari proportsionaldir.
14-rasm
Davriy bo’lmagan aperiodik tebranish   	  	
0
Majburiy mexanik tebranishlar:  Doimo ta’sir qiluvchi, davriy tashqi kuch 
ta’sirida tizimning tebranishi majburiy tebranishlar deb ataladi. Ta’sir etuvchi kuch
majbur etuvchi kuch deb ataladi. Oddiy holatlarda bu kuch garmonik 
qonuniyatlarga asosan o’zgaradi:
F = F
0  sin 	
 t
bu yerda  F
0  – majbur etuvchi kuchning amplitudasi, 	
   - shu kuch o’zgarishining 
tsiklik chastotasi. Odatda, tebranayotgan tizimga majbur etuvchi kuchdan tashqari, 
qaytaruvchi kuch 
F
q  = -ky = -m	

0 2
y  va muhitning qarshilik kuchi  ta’sir etadi.
Bu kuchlarning ta’siri natijasida m massali tizim Nyutonning II qonuniga asosan a 
- tezlanish oladi.
    (1)
29 Bu ifodaning ikki tarafini m massaga bo’lsak, m tebranayotgan jismning tezlanishi 
ifodasiga ega bo’lamiz. 
III-BOB.   TOVUSH TO’LQINLARI YORDAMIDA LAZER NURINI
TEBRANISHIDAN LISAJU TREKTORIYASI TA’SVIRINI HOSIL
QILUVCHI QURILMA HAQIDA
3.1 Qurilma haqida asosiy tushuncha
Biz  bitiruv malakaviy ish imiz uchun tayyorlagan qurilmamiz akustik to’lqinlar 
yordamida Lisaju shakillarini oilsh uchun mo’ljallangan.
15-rasm
Lisaju shakillarining grafik ko’rinish
Qurilamiz asosan ishlatilinish joylari labartoriyalar va o’quv dargohlarida 
elementar va faraziy tushunchalarni berishda qo’llaniladi. Lisaju shakillarini olish 
uchun mo’ljallangan ushbu qurilmamizni asosiy 7 qisimga bo’ldik. 1) Akustik 
qurilma ya’ni past chastotada va yuqori ditsibellarda ishash uchun mo’ljallangan 
dinamik. 2) Dinamikni o’rab turuvchi tashi izalatsion kamera. 3) Havo bosimida 
repiter vazifasini bajaruvchi diffuzor. 4) Difuzorni ustida nurni 100% qaytaruvchi 
30 oyna. 5) Elektr to’ki taminoti. 6) Signal kuchatytirgich. 7) Lazer diodi 0.68mkm 
(680nm). 
3.2 Qurilmaning ishlatilinish sohalari.
Lisaju shakllarini texnikada qo’llanilishi - o’zaro chastotalarni solish tirishda. 
Assilografga “x” va ”y” signallar deyarli bix xil chastotalarda berilsa, assilograf 
ekranida Lisaju shakillarini ko’rish mumkin. Bunday metod asosan ikki signal 
manbalarini bix xil qilib sozlashda va rezanansni olishda foydalaniladi. 
16-rasm  Assilograf yordamida ikki kanalda chiqyotgan signalni qo’shilishi. 
Endi esa biz qilgan tajribalarimizni ko’rsatsak. Asosiy olingan va bir shakilni 
chastotalarini o’zgartirib olingan natijalarni ketma-ketligini suratga olganmiz. 
31 1)  45 0
 ostida egilgan chiziq (233Hz)
2)  Vertikal elips. (195Hz)
  3)   chap tomonga og’gan elips (182Hz)
32 4)    Sakkiz simon (248-620Hz)
 Endi esa biron bir shakilni olib birinchi signalni chastotasini o’zgartirish orqali 
kelib chiqadigan yangi shakillar zanjirini ko’ramiz.
       
5) 1-signal 613Hz. 2-signal 144Hz va 1-signal 723Hz gacha o’zgartirildi.
     
   6)
 Muqobil signal 2-signal 127.5Hz. O’zgaruvchi 1-sinal 255Hz.dan 284Hz gachga.
33          (7)
1-signal ‘zgaruvchan 65.6Hz.dan 81.6Hz gacha.   
2-signal o’zgarmas. 263Hz.
3.3 Qurilamning sxematik ko’rinishi
Yuqorida aytib o’tganimizdak  mo’ljallangan ushbu qurilmamizni asosiy 7 
qisimga bo’ldik (17- rasmlar). Akustik qurilma ya’ni past chastotada va yuqori 
ditsibellarda ishash uchun mo’ljallangan dinamik. 2) Dinamikni o’rab turuvchi 
tashi izalatsion kamera. 3) Havo bosimida repiter vazifasini bajaruvchi diffuzor. 4) 
Diffuzorni ustida nurni 100% qaytaruvchi oyna. 5) Elektr to’ki ta’minoti. 5.1) 
Elektr ta’minot USB porti. 5.2) Elektr ta’minot kaliti. 6) Signal kuchatytirgich. 6.1)
Signal kiruvchi JACK porti. 6.2) Signal kamutatori (ba’zi hollarda qurilma signal 
qabul qila olaolmayotgan bo’lsa foydalaniliadi). 7) Lazer diodi 5mW lik 0.68mkm 
(680nm). 
 Qurilmadan foydalanish uchun bizga tashqi signal beruvchi qurilma kerak bo’ladi.
Biz avvalo qo’limizda turgan mabil aloqa vositlaridan foydalanamiz. Uning uchun 
bizga “frequency sound generator” nomli dastur kerak bo’ladi. Bu dasturni 
faqatgina Android tizimiga ega bo’lgan qurilmalar orqali foydalanmiz.
  QR kodni skanerlab, dasturni yuklab oling
34 17-rasm.  Qurilmaning asl ko’rinishi .
 Endi esa quilmaning hamma kompanentalarini birma bir ko’rib chiqsak.  Dinamik  
past chastotada va yuqori ditsibellarda ishash uchun mo’ljallangan.Quvatt: 10W. 
Qarshiligi 4 om. Diametri 5 sm ni tashkil qiladi. 
         18-rasm.  Akustik dinamik .
35 1.  Dinamikni o’rab turuvchi  tashqi izalatsion kamera diametri 5 sm (PVX) 
materildan tayyorlangan.
       19-rasm.
PVX materialidan tayyorlangan truba
2.  Diffuzor  vazifasini oddiygina bolalar rezina puffagi bajaradi, bunga sabab uning
juda yaxshi elastik material hisoblangani uchun.
     20-rasm.
Bolalar pufagi
3.  Nurni 100% qaytaruvchi oyna  vazifasini standar eng kop ishlatilinadigan 
chumush qoplamali shisha oyna.
      21-rasm. 
36 Shishali kumush oyna
4.  Elektr to’ki ta’minoti.  Impulsli quvvat manbayi. Kuchlanishi: 5V. To’k kuchi 
1500mA.
 22-rasm.  Manbaning plata ko’rinishi 
5.1. Elektr ta’minot USB porti   23-rasm
5.2. Elektr ta’minot kaliti      24-rasm
6. Signal kuchatytirgich vazifasida PAM8403 moduli joylashgan. U ko’rpusning 
ichiga o’rnatilingan. PAM8403 ishchi diapazoni infra tovushdan 20kHz gacha. 
Elektr iste’moli 5V. 1A ni tashkil qiladi.
37             25-rasm 
PAM8403 moduli
6.1. Signal kiruvchi JACK porti.     26-rasm
6.2. Signal kamutatori (ba’zi hollarda qurilma signal qabul qila 
olaolmayotganbo’lsa foydalaniliadi). 
7. Lazer diodi 5mW lik 0.65mkm (650nm). Kuchlanishi 5V-9V gacha. Fokus 
masofasini sozlash imkoniyati.
 27-rasm
Lazer diodi 
Qurilmaning strukturasi. 
38ELEKTR
MANBA SIGNAL
KUCHAY-
TIRRGICH AKUSTIK
DINAMIK LAZER
DIODI  
IQTISODIY QISM
REJA:
Kirish.
Asosiy qism.
2.1 Loyhani texnik-iqtisodiy asoslash
2.2 Investitsiya xajimini aniqlash
2.3 Bino, inshoatlar, dastgohlarning ijara qiymati investisiya hajmi
2.4 Nazorat – o’lchov asboblarining ijara qiymati investisiya hajmi
2.5 Loyixani ishlab chiqarishga sarflangan investisiya hajmi qiymati
  Yillik daromad, iqtisodiy samaradorlikni aniqlash
  Harajatlarni qoplanish muddatini aniqlash
 3.1.  Loyihani texnik-iqtisodis asoslash
 3.2.  Loyihaning iqtisodiy samaradorligi, qo’llanish sferalari
 3.3.  Investisiya hajmini aniqlash
Bitiruv ishi bo’yicha sarflanadigan xarajatlarni quyidagi
keltirilgan jadval
Xulosa.
Kirish
Ushbu  qurilmamiz shundan iboratki,  oliy o'quv yurtlarida talabarga yaratilgan 
labaratoriyalarida akustik to'lqinlarni qo'shish va ularni vizual ko'rish uchun 
mo'ljallangan qurilma sifatida faydalaniladi. Nega aynan bu bu qurilmani tanladik 
va bu qurila bizning sohamizda ya’ni lazerlar texnologiyasi va optika 
39TASHQI
SIGNAL elekrtonikasida qanday o’ringa eag degan savol bo’lishi mumkin. Javobi shundaki, 
Lisaju shakillari garmonik to’lqinlarning bir biriga qo’shilishidan hosil bo’ladi bu 
esa o’z navbatida to’lqin tenglamalari mavzusiga oid hisoblanadi. Talabalr asosan 
bu to’lqinlarni qo’shilishini video roliklar va simulatsion dasturlar orqali ko’rishlar
mumkin lekin bu qonuniyatni assilograflar yordamida ham ko’rish mumkin. 
Kampyuter davri endigina kirib kelayotganda, hamma labaratoriyalarda ham 
kampyuter bo’lmaganida assilograflar yordamida bu qonuniyatni tajribada vizuval 
ko’rish imkoni bo’lgan. Biz esa bu qurilmani yasashimizdan maqsad uning 
arzonligida va oddiy ishchi sxemaga ega bo’lgaindadir.
Loyhani texnik-iqtisodiy asoslash
Qurilman   asosan   labaratoriyalarda   qo’llanilib,   qurilmayordamida   Lisaju
shakillarini   olishda   ishlatilinadi.   Qurilm   bemalol   ancha   qimmat   turadigan
garmonik tebranmaarni mexank va akustik tizimlarda namoyish etadigan qulimalar
bilan   bellasha   oladi.   Akustik   to’lqinlar   yordamida   Lisaju   shakillarini   oluvchi
qurilmamizda   asosan   topsi   osson   va   arzon   bo’lgan   mahsulotlardan
foydalanganmiz.   Bularga   misol:   Dnamik,   ABS   yog’och   paneli   10mm   lik,   PVX
trubasi   50mm   lik,   lazer   diode   5mw   lik,   usb   port,   signal   kuchytirgich   PAM8403,
elektr   ta’minoti   5v   1500mA   lik,   bolalar   shari,   pumush   qoplamali   oyna   100%
qaytaruvchanligi bilan, JACK porti va 16sm lik terak yog’ochi.
Investitsiya xajimini aniqlash
№ Materiallar nomlari Miqdor Bahosi  QQS 12% Umumiyqi
mati
1 ABS yog’ochi 120 sm 2
  10000 1200 11200
2 PVX trubasi 50mm 25sm 15000 1800 16800
3 Lazer diode 1 ta  17000 2040 19040
4 Elektr ta’minoti 1 ta 30000 3600 33600
40 5 Yog’och reka  20 sm 2000 240 2240
6 Dinamik 1 ta 20000 2400 22400
7 Signal kuchaytirgich 1 ta 15000 1800 16800
8 Elektr o’tkazgch 1 ta 10000 1200 11200
9 Usb port 1ta  5000 600 5600
10 JACK porti 1 ta 12000 1440 13440
Jami 136000 16320 152320
Asosiy fondalar qiymati
№ Asosiy fondlar nomi soni Asosiy fondlar 
qiymati
1 Yeg’ish va pastik, yog’och maxsulotlari 
korxonasi 1 100   100 000
2 Sifat nazorati va sinov korxonasi 1 50 000 000
Jami 2 150 000 000
Amortizatsiya ajratmasi asosiy fondlarning 5% ni tashkil qiladi.
A
ajr = 0,05 ∗ Asosiy fond
12 = 0.05 ∗ 150 000 000
12 = 625416
Joriy ta’mirlash va texnik xizmat uchun harajatlar asosiy fondlarning 12% ni 
tashkil qiladi.
J
tam = 0,12 ∗ Asosiy fond
12 = 0.12 ∗ 150 000 000
12 = 1500000
Inventorlar va o’lchov-asboblarini sotib olish uchun investitsiya hajmi
№ Uskuna nomlari S. Bahosi  QQS 12% Umumiy 
qimati
1 Yog’och kesish 
uskunasi 1 5000 000 600 000 5 600 00
41 2 PVX kesish 
uskunasi 1 5000 000 600 000 5 600 00
3 PVXva yog’och
charxlovchiusk
una  1 25700 000 3 084000 28784000
4 Yig’ish 
moslamasi 1 45500 000 5460 000 5 960 000
5 Sinov uskunasi 1 18800 000 2 256000 21056000
6 Sifatni nazorat 
qilish asboblari 1 50000 000 6   000000 56000000
Jami 8 150000000 18000000 168000000
Bajariladigan ishlar nomi va ishchilar soni
№ Bajariladigan 
ishlar nomi Lavozim Kunlar 
soni O’rtacha bir 
kunlik ish 
haqqi Bajarilgan 
ishning 
qiymati
1 PVXga ishlov 
berish Uskuna 
operatori 1 80 000 80 000
2 Yog’ocha ishlov 
berish duradgor 1 100 000 200 000
3 Elekronika 
aparaturasini 
yeg’ish Yig’uvchi 
operator 1 200 000 200 000
4 Sifatni nazorat 
qilish va 
tekshirish Sifat nazorati 1 200 000 200 000
5 Yakuniy sinov 
va qadoqlash Mexanik 1 200 000 200 000
Jami 5 780 000 940 000
 
42 Asosiy ish haqi – barcha ishchilarning ish haqi 40% miqdorida mukofot pulining 
yig’indisi sifatida aniqlanadi
H
Asosiy = SOT ∗ 0.4 + SOT = 940000 ∗ 0.4 + 940000 = 1092000
∑ ¿
Qo’shimcha ish haqi asosiy ish haqining 10% hisobida olinadi
H
qoshimcha = 0.1 ∗ H
Asosiy = 0,1 ∗ 1092000 = 109200
∑ ¿
Mehnatga haq to’lash fondi asosiy va qo’shimcha ish haqilarining yig’indisi 
sifatida aniqlanadi
FOT = H
Asosiy ∗ H
qoshimcha = 1092000 + 109200 = 1201200
∑ ¿
Ijtimoiy ehtiyojlarga harajatlar FOT dan 15% miqdorida hisoblanadiIE	xarajat	=0.15	∗1201200	=180181	∑	¿
Transport xarajatlari asosiy ish haqidan 20%	
Tharajat	=0.2	¿H	asosiy	=	0.2	∗1092000	=218400	∑	¿
Elektr energiyasiga bo’lgan xarajat quyidagi formuladan aniqlanadi	
W	=	N∗T∗S
N – O’rnatilgan quvvat, T – Ishlatilgan vaqt, S – 1kWt/soat elektr energiya narxi.
W = 80 ∗ 10 ∗ 295 = 236000
∑ ¿
Investitsiya hajmi quyidagi formuladan aniqlanadi
K = M + FOT + A
ajr + ⅀ P = 152320 + 1201200 + 625416 + 1259997 = 3238933
∑ ¿
№ Harajatlarning nomi Qiymati
1 Bajarilgan ishning qiymati (1.3*K) 5 358 220
2 Ishlab chiqarish harajatlari 2   862 536
3 Ishlab chiqarish tannarxi 2 717 776
4 Davr harajatlari 144 760
5 Material xarajarlari 152 320
6 Xom-ashyo 526 400
7 Elektr energiya 236 000
8 Mehnatga haq to’lash fondi 1 201 200
9 Ijtimoiy sug’urta 217 140
43 10 Amortizatsiya 625 416
11 Boshqa harajatlar 211 412
12 Ish haqi 940 000
Iqtisodiy samarani quyidagi formuladan aniqlaymiz E=	(C1−C2)∗Q=	(5358	220	−3238933	)∗1=2119287	
C1=1.3	C2
 – avvalgi va keyingi tannarx
Q – Ishlab chiqarish hajmi
Rantabellikni aniqlaymiz
R = E ∗ 100 %
K = 2119287 ∗ 100 %
3238933 = 65 %
Qoplash muddatini aniqlaymiz
Tok = K
E = 3238933
2119287 = 1.5 oy
Xulosa
Qurilman   ishlab   chiqishda   tashkiliy-usuliy   birlikka   erishish   maqsadida   hamda
standartni   ishlab   chiqish   bosqichlari   bajarilishini   nazorat   qilish   uchun   4   bosqich
joriy etiladi. 
1-bosqich   -   zaruriyat   tug’ilganda   aparatni   ishlab   chiqishda   texnikaviy   topshiriq
ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi;
2-bosqich   -   aparat   loyihasini   ishlab   chiqish   (birinchi   tahriri)   va   uni   fikr
mulohazalar olish uchun yuborish;
3-bosqich   -   fikr   -   mulohazalar   ustida   ishlash,   qurilma   loyihasini   (oxirgi   tahririni)
ishlab chiqish, kelishish va tasdiqlashga taqdim etish;
4-bosqich - qurilmani tasdiqlash va davlat ro’yxatidan o’tkazish.
aparatlarni   ishlab   chiqish   bosqichlarini   bir-biri   bilan   qo’shib   olib   borishga   yo’l
qo’yiladi.
44 45 XFX QISM
Reja:
Kirish
Asosiy qism
2.1 Sanoat sanitariyasi va gigyenasi
2.2 Ish joyining yoritilganligi
2.3 Mikro iqlim
2.4 Jang va shovqin.
Texnik xavfsizlik va elektr xavfsizligi talablari
Yong in xavfsizligiʻ
Xulosa
 
46 Kirish
Mamlakatimizda   amalga   oshirilayotgan   iqtisodiy   va   siyosiy   sohalardagi
barcha   islohotlarning   asosiy   maqsadi   yurtimizda   yashayotgan   barcha   fuqarolar
uchun munosib hayot sharoitlarini yaratib berishga qaratilgandir. Albatta, munosib
hayot   sharoitini   yaratish   ilmiy-texnik   taraqqiyot   asosida   amalga   oshiriladi   va   bu
inson   mehnatini   yengillashtirish   bilan   bir   qatorda,   turli   xil   xavfli   faktorlarni
vujudga   keltiradiki,   natijada   har   xil   ko’rinishdagi   baxtsiz   hodisalar:
jarohatlanishlar,   shikastlanishlar   va   kasb   kasalliklari   vujudga   keladi.   Lekin,   bu
muqaddas   zaminda   yashayotgan   har   bir   inson   yaxshi   yashashni,   у a’ni   o’zining
moddiy-ma’naviy va ijtimoiy ehtiyojlarini to’liqroq qondirishni istaydi.  Aynan shu
sababli inson tinimsiz faoliyatda bo’ladi. 
Sanoat sanitariyasi va gigyenasi
Ishlab chiqarishdagi ish jarayonlari va atrof muhitning ishchilar organizmiga
ta’sirini o’rganadigan fan mehnat gigienasi deyiladi.
Mehnat   gigienasi   va   ishlab   chiqarish   sanitariyasi   tibbiy   profilaktika   sohasi
bo’lib, ish qobiliyatini  yuksak darajada ta’minlash, kasb kasalliklari  va odamning
mehnat   faoliyati   bilan   bog’liq   boshqa   salbiy   oqibatlarning   oldini   olishning   ilmiy
asoslarini   va   amaliy   chora-tadbirlarini   ishlab   chiqish   bilan   shug’ullanadi.   To’g’ri
tashkil   etilgan   mehnat,   kishining   jismoniy   intellektual   va   ma’naviy   kamol
topishiga olib keladi .
Mehnat   gigienasi   va   ishlab   chiqarish   sanitariyasining   asosiy   vazifasi,   ish
unumdorligini   eng   yuqori   darajada   oshirish   va   ishlovchilarning   sog’ligiga   zararli
ta’sir qilmaydigan sharoitlarni ta’minlaydigan tadbirlarni ishlab chiqishdan iborat.
Bunda mehnat gigienasi va ishlab chiqarish sanitariyasi, yurak-tomir, onkologik va
asab   kasalliklarning   oldini   olishga   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Ishlab   chiqarish
korxonalariga mavjud bulgan tebranma harakat, ishlab chiqarish shovqinlari, elektr
47 va   magnit   maydonlari,   ionlovchi   radiastiya,   lazer   nurlanishi   va   yangi   kimyoviy
moddalarning inson organizmiga xavfli va zararli ta’sirini qunt bilan ilmiy asoslab
o’rganish zaruriyati tug’ildi.
Yangi texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy qilishdan oldin, ularni inson
sog’ligiga   xavfli   va   zararli   belgilarini   chuqur   o’rganib,   uni   aniqlash   o’ta   muhim
ahamiyatga   ega   hisoblanadi.Birorta   ham   yangi   birikma,   sog’liqni   saqlash
vazirligining ruxsatsiz xalq xo’jaligiga qo’llanishga tavsiya etilmaydi. 
Ish joyining yoritilganligi
Yorug’lik   insonning   hayoti   faoliyati   davomida   juda   muhim   o’ringa   ega
hisoblanadi.   Ko’rish   inson   uchun   asosiy   ma’lumot   manbai   hisoblanib,   umumiy
olinadigan ma’lumotning taxminan 90% ko’z orqali olinadi. 
Ishlab   chiqarish   sharoitida   yoritilganlik   ishchilar   salomatligiga   zarar
etkazmasligi   uchun   u   ko’zni   zo’riqtirmaydigan,   ish   vaqtida   binoning   hamma
qismlarida   bir   tekis   taqsimlangan   bulishi   talab   qilinadi.   Yorug’lik   ko’zni
qamashtirmaydigan   bo’lishi,   boshqacha   qilib   aytganda,   yorug’lik   nurlari   ko’zga
to’g’ridan-to’g’ri tushmasligi kerak.
K orxonalarni me’yoriy yoritish sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlash
bilan   birga   ishlab   chiqarish   sharoitini   yaxshilaydi,   ishchilarni   charchashdan
saqlaydi va mehnat unumdorligini oshiradi.
Yorug’likning   spektral   tarkibi   shunday   tanlanishi   kerakki,   natijada   kishi
atrofdagi  buyumlarning ranglarini to’g’ri qabul  qilsin. Ish joylarida keskin ajralib
turuvchi soyalar bo’lishi va ish joylari bilan atrofdagi muhitning yoritilganligi juda
katta farq qilmasligi kerak, aks holda kishi ko’zini bir sharoitdan ikkinchi sharoitga
tez-tez   o’zgartirib   turishi   natijasida   ko’zining   akkomodastiya   xususiyati   buzilib,
ko’rish organlarining toliqish holati ro’y beradi.
Ishlab   chiqarishda   yoritilganlikni   to’g’ri   tanlash   uchun   zarur   qo’llanma
sifatida me’yoriy hujjatlardan SNiP II-4-79 va GOST 12.1.046-85 xizmat qiladi.
48 Ish  o’rinlarida  yorug’likni   me’yorlashning  asosiy  maqsadi  inson   sog’lig’ini
himoya   qilish   va   tavakkalchilik   asosida   qilinajak   sarf   xarajatni   oldini   olishdan
iborat hisoblanadi.
Tabiiy   yorug’likni   vaqtga   nisbatan   doimiy   o’zgaruvchanligi   sababli,   uni
sifati va miqdorini o’lchash va nazorat qilib turish maqsadida maxsus ko’rsatkich,
o’lchov   mezoni   sifatida   qabul   qilingan.   Bu   ko’rsatkich   tabiiy   yoritilganlik
koeffistienti   deb   ataladi   va   u   bino   ichidagi   yorug’lik   miqdorini   (Ei)   uning
tashqarisidagi miqdori (Et) ga nisbatini foiz hisobida olingan miqdoriga aytiladi va
quyidagi ifoda orqali aniqlanadi.  
Tabiiy   yoritilganlikni   me’yorlashda,   bino   shiftdan   yoritilsa,   yoritilganlikni
o’rtacha miqdori qiymatida me’yorlanadi, agar deraza orqali yoritilsa, unda deraza
qarshisidan   1,0  m.  masofada   turgan   nuqta  uchun  yoritilganlikni  eng  kam  qiymati
me’yorlanadi.
Sun’iy   yorug’likni   me’yorlashdan   maqsad   biror   bir   yuzani   yoritish   uchun
gigiena   nuqtai   nazaridan   eng   kamida   ruxsat   etilgan   minimal   yorug’lik   miqdori
bilan   ta’minlashdir.   Bunda   nazorat   ishini   tasnifi,   muhit   bilan   buyum   o’rtasidagi
yarqiroqlik   farqi   va   yoritilganlik   tizimi   aniq   hisobga   olinadi.   Nazorat   ishining
tasnifi ko’zatilayotgan buyumning o’lchami bilan belgilanadi. Ya’ni me’yorda 8 ta
razryad qabul  qilingan bo’lib, birinchisi  o’ta yuqori  aniqlikda bajariladigan ishlar
turkumi   (<0,15   mm)   -1   razryad   5000lk.   dan   to   dag’al   ishlar   turkumi,   ya’ni   faqat
jarayonni   kuzatish   uchun   xizmat   qiluvchi   -   VIII-razryad   50lk.gacha   bo’lgan
yoritilganlik miqdorlaridir.
Mikro iqlim
Ishlab   chiqarish   muhitida   iqlim   sharoitini   ifodalovchi   ko’rsatkichlar,
havoning   harorati,   nisbiy   namligi,   havo   bosimi   va   havoning   harakat   tezligidan
iborat bo’lib, hammasi birgalikda kishining ish qobiliyatiga, mehnat unumdorligiga
va inson organizmidagi biologik o’zgarishlarga katta ta’sir ko’rsatadi.
49 Inson   tanasidagi   doimiy  mo’tadil   harorat,  modda  almashuv   jarayoni   tufayli
markaziy nerv a’zosining faoliyati orqali boshqarib turiladi 
Inson uchun orombaxsh, mo’tadil iqlim sharoiti deganda, yuqorida aytilgan
havo   o’lchamlarining   o’zaro   mutanosibligi   tushuniladi.   Bu   mutanosiblik   odam
tanasida   harorat   almashuvi   reakstiyasini   hech   qanday   zo’riqishsiz   kechishini
hamda   o’zida   huzur-halovat   sezishi   va   shu   bilan   birga   ishchanlik   qobiliyatini
yuqori bulishligini ta’minlaydi.
Ma’lumki   haroratning  18-25 C ,  nisbiy  namlikni   40-70%  va  bosimning   740-
760mm.   sm   ustunida   bulishi,   odam   tanasi   va   uni   o’rab   turgan   havo   o’rtasidagi
harorat   almashinuvi   jarayoniga   kuchli   ta’sir   ko’rsata   olmaydi,   chunki   bunday
sharoitda muhitlar o’rtasidagi issiqlik almashinuvi mufassal va qoldiqsiz ko’chadi,
ya’ni tanadan chiqayotgan issiqlik tezligi uning havoga singib ketish tezligiga teng
holda almashinadi. 
Muhitning   harorati   18-25 C   bulganda   odam   tanasidan   chiqayotgan   issiqlik
nurlanish   yoki   harorat   almashinuvi   qonuni   asosida   havoga   quruq   g’ubor   holatiga
sekin   tarqaladi,   30 C   dan   yuqori   haroratda   esa   bug’lanish   sodir   buladi,   ya’ni
tanadagi   ortiqcha   issiqlik   mushaklardan   sizib   chiqayotgan   quvvat   ta’siridan   yo’l-
yo’lakay   to’qimalardagi   tuz   eritmalarini   yuvib,   teri   sirtida   ter   shaklida   paydo
buladi.
Muhitning   harorati   oshgan   sari   tananing   issiqlik   uzatish   qobiliyati   susayib
boradi,   bug’lanish   jarayoni   esa   to’xtovsiz   ortib   boradi,   natijada   organizm   tez
holsizlana boshlaydi. Agar havodagi nisbiy namlik 80 foizdan ortib ketsa tanadan
ajralib   chiqayotgan   terning   bug’lanishi   qiyinlashadi   va   natijada   tana   bilan   muhit
o’rtasidagi   harorat   almashuvi   buziladi.   Ishlab   chiqarish   mikroiqlimi   me’yorlari
mehnat   xavfsizligi.   Standartlari   tizimi   “Ish   mintaqalari   mikroiqlimi”   (GOST
12.1005-76)   ga   asosan   belgilangan.   Ular   gigienik,   texnik   va   iqtisodiy   negizlarga
asoslangan.   Ishlab   chiqarish   korxonalardagi   binolar,   yil   fasllari   va   ish   toifalariga
50 qarab, ulardagi harorat, nisbiy namlik va havo harakatining ish joylari uchun ruxsat
etilgan me’yorlari belgilangan
Ishlab   chiqarish   korxonalaridagi   ish   joylarida   iqlim   sharoitlarida   me’yor
darajasida   ta’minlash   uchun   uning   barcha   ko’rsatkichlari   o’zaro   mutanosib   holda
bog’langan   bulishi   kerak.   Ya’ni   havoning   harorati   pasayib   yoki   ko’tarilib   ketsa,
uning harakat tezligi ham unga bog’langan holda pasayishi 
(yoki   ko’tarilishi)   maqsadga   muvofiq   buladi,   aksincha,   agar   havoning
harorati past bulsayu, havoning harakat tezligi me’yoridan oshib ketsa, odam tanasi
bilan   muhit   o’rtasidagi   harorat   almashish   jarayoni   tezlashib   ketadi   va   natijada
havoning harorati tez tushadi.
Jang va shovqin
Аtmоsfеrа   hаvоsidа   dоimо   tаbiiy   vа   аntrоpоgеn   mаnbаlаrdаn   yuzаgа
kеluvchi аrаlаshmаlаr mаvjud bo’lib, tаbiiy аrаlаshmаlаrgа o’simliklаr, vulqоnlаr,
kоsmоsdа hоsil bo’lgаn, tuprоq еmirilishidаn, dеngiz tuzlаrining bo’lаklаri yuzаgа
kеltirаdigаn   chаnglаr,   tumаn,   o’rmоnlаr   vа   cho’llаrdаgi   yong’inlаrning   tutuni   vа
gаzi   vа   bоshqаlаr.   Ulаr   bir   mеyordа   tаrqаlgаn   yoki   lоkаl   xоlаtdа,   аtmоsfеrа
iflоslаnish dаrаjаsi fоnli bo’lib, vаqt o’tishi bilаn sеkin o’zgаrаdi
   Eng ko’p tаrqаlgаn аtmоsfеrаni iflоslоvchi mоddаlаrgа uglеrоd оksidi SО,
оltingugurt   оksidi   SO
2 ,   аzоt   оksidi,   uglеvоdоrоdlаr   vа   chаnglаr   kirаdi.   Bundаn
tаshqаri  elеktrоnikа  sаnоаtidа   ishlаtilаdigаn  xrоm,  оltingugurt,  minеrаl   kislоtа  vа
оrgаnik   mоddаlаrning   pаrlаri   yanаdа   zаhаrli   mоddаlаr   qаtоrigа   kirib,   hоzirgi
pаytdа ulаrning sоni 500 dаn оshib kеtgаn.  
   Аntrоpоgеn bulg’аlоvchi mоddаlаrning аsоsiy xususiyati ulаrning yashаsh
jоylаrgа yaqin еrdа hоsil bo’lib, yashаsh xоnаlаrigа kirib bоrishidаdir. 
    Quyosh   rаdiаsiyasining   аsоsiy   qismi   Еr   yuzаsigа   nurlаnish   diаpаzоnidа,
еrdаn qаytgаni infrаqizil nur diаpаzоnidа uzаtilаdi. Аtmоsfеrаgа аntrоpоgеn tа`sir
ko’rsаtilishi nаtijаsidа quyidаgi nеgаtiv оqibаtlаr yuzаgа kеlishi mumkin:
51   -   аhоli   yashаydigаn   shаhаr   vа   qishlоqlаridа   zаhаrli   mоddаlаr   (SО,   NO
2 ,
SO
2 , uglеvоdоrоdlаr, bеnz(а)pirеn, , bеnzоl vа b.)ning YQОDsi ko’tаrilаdi; 
 - NO, SO, Оz vа SN lаrning intеnsiv tаrqаlishi kislоtаli yomg’irlаrni, pаrnik
effеktini yuzаgа kеltirishi mumkin.
     Ishlаb chiqаrish kоrxоnаlаri, enеrgеtikа, аlоqа vа trаnspоrt shаhаr vа turа
rjоy   muhitini   iflоslоvchi   аsоsiy   enеrgеtik   mаnbаlаr   hisоblаnib,   titrаsh,   аkustik
tа`sir,   elеktrоmаgnit   mаydоn   vа   nurlаnishlаr,   iоnlоvchi   nurlаnishlаrni   yuzаgа
kеltirаdi. 
      Uriluvchi   tеxnоlоgik   jаrаyon,   rеl`sdа   yuruvchi   trаnspоrt,   qurilish
mаshinаlаri, оg’ir аvtоtrаnspоrt vibrаsiya mаnbаi bo’lib, shаhаrdаgi turаr jоylаrgа
tuprоq   оrqаli   tаrqаlаdi.   Vibrаsiyani   tа`sir   qilish   zоnаsini   uzunligi   uning   tuprоqdа
so’nish kаttаligigа bоg’liq bo’lib, оdаtdа 1 dB/m tаshkil etаdi, suv bilаn toyingаn
tuprоqdа bu kаttаlik аnchа yuqоridir.    
   Rеl`sli trаnspоrt yuzаgа kеltirgаn titrаsh mаgistrаldаn 50–60 m. uzоqlikdа,
tеmirchilik   ustоxоnаlаriniki   esа   аnchа   оlisrоq,   150–200   m   dа   so’nаdi.   Turаr   jоy
binоlаridаgi   titrаshni   ulаrdа   jоylаshgаn   tеxnik   qurilmаlаr-   lift,   trаnsfоrmаtоr   vа
nаsоslаr  yuzаgа kеltirаdi. Shаhаrdаgi  shоvqinni аsоsаn trаnspоrt vоsitаlаri, ishlаb
chiqаrish   uskunаlаri,   sаnitаr-tеxnik   qurilmаlаri   yuzаgа   kеltirаdi,   mаgistrаllаrdаgi
shоvqin dаrаjаsi  70–80 dB А vа аerоpоrt rаyоnidа 90 dB А vа undаn оrtiqqаchа
еtаdi.   Infrаtоvush   mаnbаlаri   tаbiiy   –   qurilish   binоlаrini   vа   suv   yuzаsini   shаmоl
urishi   bilаn,   hаmdа   аntrоpоgеn-   rаkеtа   dvigаtеllаri,   kаtа   hаjmdаgi   ichki   yonish
dvigаtеllаri, gаz turbinаlаri, trаnspоrt vоsitаlаri bo’lishi mumkin.
      Turаr   jоylаrdаgi   rаdiоаktivlik   dаrаjаsi   binоning   qаndаy   mаtеriаldаn
qurilgаnigа bоg’liq, g’ishtli, tеmirbеtоn, shlаkоblоkli uydа yog’оch uydаgidаn bir
nеchа mаrtа оrtiq bo’lаdi. Gаz plitаsi nаfаqаt zаhаrli mdаlаr bo’lmish NOx, COni
kеltirаdi,   bаlki   rаdiоаktiv   gаzlаrni   hаm   yuzаgа   kеltirаdi.   Bulаrni   bаrchаsini
xоnаlаgi hаvоni tеz-tеz shаmоllаtish оrqаli bаrtаrаf qilish mumkin. 
52     Iflоslоvchi   mоddаlаr   biоlоgik,   ya`ni   оrgаnik   mikrооrgаnizmlаr   suvning
аynаshigа   оlib   kеlsа,   kimеviy   mоddаlаr   suvning   tаrkibigа,   fizikаviylаri   uning
tiniqligigа vа hаrоrаtigа tа`sir qilаdi. 
    Fizik   iflоslоvchilаrgа   sаnоаt   kоrxоnаlаri,   shаxtа,   kаr`еrlаrdа   fydаlаnilgаn
suvlаr оrqаli birikmаlаr sifаtidа kеlib tushаdi. 
Еrning ustki qаtlаmini buzilishi fоydаli qаzilmаlаrni оlish vа bоyitish, ishlаb
chiqаrish   vа   mаishiy   chiqindilаrni   ko’mish,   hаrbiy   mаshq   vа   sinоvlаr   nаtijаsidа
yuzаgа kеlаdi. Hаr yili еr оstidаn qаzib оlingаn mаssа hаjmidаn ishlаb chiqаrishdа
fаqаt 7% fоydаlаnilаdi, qоlgаnlаri yarоqsizligi tufаyli bir еrgа jаmlаnаdi. 
  Аsоsiy iflоslоvchi sаnоаtgа rаngli vа qоrа mеtаllurgiya (80 %) kоrxоnаlаri
kirib,   ulаr   iflоslаydigаn   zоnа   20-50   km   rаdiusdа   bo’lib,   zаhаrli   mоddаlаrdаn
nikеl`, bеnzаpirеn, simоb, qo’rg’оshinning YQОD 100 bаrоbаr оshiqdir. 
    Hаr   qаndаy   dаvlаtning   rivоjlаnish   dаrаjаsini   undа   ishlаb   chikаrilаyotgаn
elеktr   enеrgiyasi   vа   sаnоаt   kоrxоnаlаridа   ishlаb   chikаrilаyotgаn   mаxsulоtlаrining
sifаti vа dunyo bоzоridаgi rаkоbаt bаrdоrligi bеlgilаydi. 
    Sаnоаtdа,   trаnspоrt   vоsitаlаrini   ishlаtishdа   vа   kishlоk   xo’jаligidа
bаjаrilаdigаn   ishlаrning   dеyarli   xаmmаsidа   chаng   xоsil   bo’lishi   vа   аjrаlishi
kuzаtilаdi.   Umumаn   chаnglаrning   turlаri   ulаrning   kеlib   chikish   mаnbаlаrini
xisоbgа оlib, ulаrni tаbiiy vа sun`iy chаnglаrgа bo’lib kаrаlаdi.
    Mа`lumki   chаnglаngаn   xаvо   muxiti   insоniyatni   kаdim   zаmоnlаrdаn   bеri
tа`kib kilib kеlgаn.
   Tаbiiy chаnglаr sirаsigа tаbiаtdа insоn tа`sirisiz xоsil bo’lаdigаn chаnglаr
kiritilаdi. Bundаy chаnglаr shаmоl vа kаttik bo’rоnlаr tа`siridа kum vа tuprоkning
errоziyalаngаn   kаtlаmlаri   ning   uchishi,   o’simlik   vа   xаyvоnоt   оlаmidа   pаydо
bo’lаdigаn   chаnglаr,   vulkоnlаr   оtilishi,   kоsmоsdаn   еr   аtmоsfеrаsi   tа`sirigа   tushib
kоlgаn mеtiоritlаr vа bоshkа kоsmik jismlаrning yonib kеtishidаn xоsil bo’lаdigаn
chаnglаr   vа   bоshkа   xоllаrdа   xоsil   bo’lаdigаn   chаnglаrni   kiritish   mumkin.   Tаbiiy
chаnglаrning   аtmоsfеrа   muxitidаgi   mikdоri   tаbiiy   shаrоitgа,   xаvоning   xоlаtigа,
53 yilning   fаsllаrigа   vа   аniklаnаyotgаn   zоnаning   kаysi   mintаkаgа   jоylаshgаnligigа
bоglik.   Mаsаlаn   аtmоsfеrаdаgi   chаngning   mikdоri   shimоliy   rаyоnlаrgа   nisbаtаn
jаnubiy   rаyоnlаrdа,   o’rmоn   zоnаlаrigа   kаrаgаndа   cho’l   zоnаlаridа,   shuningdеk
kish оylаrigа nisbаtаn yoz оylаridа ko’prоk bo’lishi mа`lum.
    Sun`iy   chаnglаr   sаnоаt   kоrxоnаlаridа   vа   kurilishlаrdа   insоnning   bеvоsitа
yoki   bilvоsitа   tа`siri   nаtijаsidа   xоsil   bo’lаdigаn   chаnglаr   kirаdi.   Mаsаlаn
enеrgеtikа sаnоаtidа-choyan ishlаb chikаruvchi dоmnа vа mаrtеn pеchlаridа vа bu
sаnоаtning   xаmmа   kuyuvchilik   sеxlаridа   Issiklik   elеktrоstаnsiyalаridа   yokilgаn
ko’mirning   mа`lum   kismi   kul   vа   tutun   sifаtidа   аtmоsfеrаgа   chikаrib   yubоrilаdi,
kurilish   ishlаridа   еr   kаzish   ishlаri,   pоrtlаtish   ishlаri,   sеmеnt   ishlаb   chikаrish,
shuningdеk tоglаrdаn mа`dаnlаrni kаzib оlish ishlаri vа bоshkа judа ko’p ishlаrdа
judа   ko’p   mikdоrdа   chаng   аjrаlаdiki,   bu   chаnglаrni   аtrоf-muxitgа   chikаpib
yubоrish tаbiаtgа xаlоkаtli tа`sir ko’rsаtishi mumkin. 
Nеgаtiv vа zаrаrlоvchi fаktоrlаr quyidаgichа guruxlаnаdi:
  Fizikаviy   -   hаrаkаtlаnuvchi   mаshinа   vа   mеxаnizmlаr,   shоvqin   vа
tеbrаnishning,   elеktrоmаgnit   vа   iоnlоvchi   nurlаishning   yuqоri   dаrаjаlаri,   yaxshi
yoritilmаgаnlik,stаtik elеktrning yuqоri dаrаjаsi.
Kimyoviy   -   аgrеgаt   xоlаti   turlichа   bo’lgаn   zаhаrlоvchi,   ishlоvchining
аsаbigа tеguvchi,mоddа vа birikmаlаr;
biоlоgik   -   zаrаrlоvchi   mikrооrgаnizmlаr   (bаktеriya   vа   viruslаr)   vа   ulаr
fаоliyatining mаhsulоtilаri hаmdа bа`zi bir o’simlik vа jоnivоrlаr;
psixоfiziоlоgik   -   stаtik   vа   dinаmik   mеyoridаn   оrtiq   jismоniy
yuklаmаlаr,аqliy   tоliqishlаr,   аnаlizаtоrlаrning   tоliqishi,   bir   xil   ishlаsh,   emоsiоnаl
yuklаmаlаr.   Nеgаtiv   fаktоrning   yo’l   qoyildаn   оxirgi   dаrаjаsi   dеb,   insоngа   tа`sir
etib,   o’zigа,   аvlоdigа   biоlоgik   o’zgаrishlаr,   vаqtinchа   pаydо   bo’lgаn   kаsаllikni,
shu   jumlаdаn   immunоlоgik   rеаksiyani   o’zgаrishi,   аsаbiy   o’zgаrishlаrni,   ish
qоbiliyatini pаsаyishini yuzаgа kеltirmаydigаn dаrаjаsigа аytilаdi. YQОD ni ishlаb
54 chiqаrish vа аtrоf muhit uchun o’rnаtilаdi. Uni qаbul qilishdа quyidаgi prinsiplаrgа
аmаl qilinаdi: 
55 Texnik xavfsizlik va elektr xavfsizligi
Talablari
  Uskunalar,   asboblar   va   moslamalar   butun   ishlash   muddati   davomida
Qoidalarga muvofiq xavfsizlik talablariga javob berishi kerak. Uskunalarni ishlab
chiqarish   maydonchalariga   joylashtirishda   avtomobil   transporti   korxonalarini
texnologik loyihalashning umumiy standartlari talablarini hisobga olish kerak. 114
Asboblarni brakka chiqarish belgilangan jadvalga muvofiq, lekin oyiga kamida bir
marta   amalga   oshirilishi   kerak.   Statsionar   jihozlar   poydevorga   o rnatilishi   vaʻ
mahkam bog langan bo lishi, xavfli joylar o ralgan bo lishi kerak. Uskunani ishga	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tushirish   va   to xtatish   moslamalari   ish   joyidan   qulay   foydalanish   uchun	
ʻ
joylashtirilishi   va   ularning   o z-o zidan   ishga   tushamasligi   lozim.   Barcha   elektr	
ʻ ʻ
motorlar,   elektr   haydovchiga   ega   uskunalar,   shuningdek   boshqaruv   panellari
ishonchli   tarzda   yerga   ulanadi   yoki   zararsizlantiriladi.   Ularni   yerga   ulanmasdan
ishlatish   taqiqlanadi.   Yangi   yoki   kapital   ta’mirlangan   uskunani   ishga   tushirish
faqat   korxona   mehnatni   muhofaza   qilish   xizmati   xodimlari   va   korxonaning
mehnatni   muhofaza   qilish   bo yicha   katta   vakolatli   vakili   ishtirokidagi   komissiya
ʻ
tomonidan   qabul   qilinganidan   keyin   amalga   oshiriladi.   Ishlayotgan   asbob-
uskunalar   yaxshi   holatda   bo lishi   va   uning   texnik   holati   jihozlar   uchun   mas'ul
ʻ
shaxs   va   ishlab   chiqarish   uchastkasi   rahbarining   nazorati   ostida   bo lishi   shart.	
ʻ
Nosoz uskunaga uchastka  boshligi  ushbu uskunada ishlashga  yo l qo yilmasligini	
ʻ ʻ
ko rsatadigan   belgi   qo yishi   kerak.   Bunday   uskunani   uzib   qo yiladi   (energiyani	
ʻ ʻ ʻ
o chirish, haydash  va hokazo). Uskuna  ishlayotgan paytida uni tozalash, moylash
ʻ
yoki ta’mirlashga yo l qo yilmaydi.	
ʻ ʻ
  Hozirgi   paytda   elektr   toki   xalq   xo jaligining   barcha   sohalarida,   kundalik	
ʻ
turmushning   barcha   jabhalarida   keng   qo llanilmoqda.   AT   korxonalarida   elektr
ʻ
tokidan   jarohatlanish   juda   ko p   uchramasada,   lekin   barcha   o lim   bilan   tugagan	
ʻ ʻ
baxtsiz   hodisalarning   50%   elektr   toki   urishi   oqibatida   bo lganligi   qayd   etiladi.	
ʻ
56 Bundan   tashqari   ko pincha   elektr   tokidan   noto g ri   foydalanish   yong in   vaʻ ʻ ʻ ʻ
portlashga   olib   keladi.   Yuqorida   keltirilganlarning   xammasi   elektr   tokidan
saqlanish usullarini o rganish naqadar ahamiyatli ekanligidan dalolat beradi. Elektr
ʻ
toki   organizm   orqali   o tganda   issiqlik,   elektrolitik   va   biologik   ta’sir   ko rsatadi.	
ʻ ʻ
Issiqlik ta’siri badanning ayrim joylarining kuyishi, qon tomirlari, asab va boshqa
to qimalarning   qizishi   bilan   xarakterlanadi.   Elektrolitik   ta’sir   qonning   va   boshqa	
ʻ
organik   suyuqliklarning   qurishiga   va   ularning   fizik-ximik   buzilishiga   olib   keladi.
Elektr   tokidan   olingan   jarohatlarni   shartli   ravishda   mahalliy   va   umumiy   turlarga
bo lish   mumkin.   Umumiy   turini   odatda   tok   urishi   deyiladi.   Mahalliy   turlari
ʻ
organizmning   ma’lum   qismini   elektr   toki   yoki   elektr   yoyi   ta’sirida
shikastlanishidir.
Yong in xavfsizligi	
ʻ
  Mamlakatimizda sanoat korxonalari, xalq xo jaligining barcha obyektlarini	
ʻ
yong in   xavfsizligini   ta’minlashga   katta   e’tibor   qaratilmoqda.  	
ʻ Yong in   nazorati	ʻ
organlari   tizimi   yaratildi,   davlat   yong in   nazorati   tashkil   etildi.   Korxonalar,	
ʻ
muassasalar,   idoralar   va   alohida   fuqarolar   tomonidan   yong in   xavfsizligi	
ʻ
qoidalarining bajarilishi ustidan tizimli nazorat yong indan himoya qilish organlari	
ʻ
tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, ular yong indan himoya qilish bo yicha
ʻ ʻ
qoidalar,   ko rsatmalar,   texnik   standartlarni   ishlab   chiqish   va   nashr   etish   uchun	
ʻ
javobgardir:   bu   qoidalarning   barchasi   barcha   bo limlar,   korxonalar   va   jismoniy	
ʻ
shaxslar   uchun   majburiydir.   Yong inning   oldini   olishga,   yong in   tarqalish	
ʻ ʻ
yo llarini bostirishga, yong in sodir bo lgan taqdirda odamlar va mulkni binolardan	
ʻ ʻ ʻ
tez   va   xavfsiz   evakuatsiya   qilishni   ta’minlashga   qaratilgan   chora-tadbirlarni   o z	
ʻ
ichiga oladi. Ushbu chora-tadbirlar yong inga qarshi  vositalarni  joylashtirishni va	
ʻ
yong inni   o chirishda   o t   o chirish   brigadalarining   harakatlarini   aniq   tashkil	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilishni   ta’minlashi   kerak.  Avtotransport   korxonalarida  yong in  xavfsizligi   ishlari	
ʻ
"Sanoat   korxonalari   va   xalq   xo jaligining   obyektlarida   ish   paytida   yong in	
ʻ ʻ
57 xavfsizligi   choralari   bo yicha   yo riqnoma"   asosida   tashkil   etiladi.   Davlat   yong inʻ ʻ ʻ
nazorati   Favqulodda   vaziyatlar   vazirligi   tomonidan   viloyat   (shahar   va   tuman)
yong in   xavfsizligi   boshqarmalari   va   ularning   joylardagi   organlari   orqali   amalga	
ʻ
oshiriladi.   Davlat   yong in   nazorati   organlari   va   inspektorlari   zarur   yong inga	
ʻ ʻ
qarshi   choralar   ko rish   to g risida   ko rsatmalar   berish-   125   ga,   qoidabuzarlarga	
ʻ ʻ ʻ ʻ
jarima   solishga,   yong in  xavfi   tug ilganda,   hatto  korxonalar   va   ustaxonalar   ishini	
ʻ ʻ
to xtatishga   haqlidir.   Rahbar   (direktor,   boshliq)   avtotransport   korxonasining	
ʻ
yong in xavfsizligi uchun javobgardir. Bosh muhandis korxonada yong inga qarshi	
ʻ ʻ
ishlarning   holati   uchun   mas'ul   shaxsni   tayinlaydi.   Rahbarning   buyrug i   bilan	
ʻ
tayinlangan shaxslar alohida xizmatlar, bo limlar, uchastkalar, omborlar va boshqa	
ʻ
ishlab   chiqarish   va   ofis   binolarining   yong in   xavfsizligi   uchun   javobgardirlar.	
ʻ
Ularning   mas'uliyati   yong inga   qarshi   vositalarning   sozlig ini   nazorat   qilish,	
ʻ ʻ
yong inga qarshi tadbirlarni amalga oshirishni o z ichiga oladi. 	
ʻ ʻ
  YONISH   -   bu   issiqlik   va   yorug likning   ajralib   chiqishi   bilan   kechadigan	
ʻ
oksidlanishning   kimyoviy   reaksiyasidir.   Yonish   jarayonida   qattiq   yoki   suyuq
yonuvchi   moddaning   gaz   holatiga   aylanishi   sodir   bo ladi.     YONUVCHI	
ʻ
MODDALAR - havodagi kislorod bilan tez birlashib, yonib ketadigan moddalar.
  Ko pgina   moddalarning   yonishi   havoda   kamida   14-18%   kislorod   mavjud	
ʻ
bo lganda   boshlanadi,   kamroq   kislorod   bilan   yonadigan   juda   ko p   moddalar	
ʻ ʻ
bundan   mustasno   (uglerod   disulfidi   -   10,5%,   asetilen   -   3,7%).   Shu   bilan   birga,
yonuvchan modda nafaqat kislorod bilan, balki boshqa oksidlovchi moddalar bilan
ham o zaro ta’sirlashganda yonish sodir bo lishi mumkin. Masalan, atsetilen, temir	
ʻ ʻ
va   boshqa   moddalar   xlor   atmosferasida,   magniy   karbonat   angidridda,   mis   -
oltingugurt   bug ida   va   boshqalarda   yonadi.   Yonish   jarayoni   faqat   yonuvchan	
ʻ
modda   oksidlovchilar   ishtirokida   alangalanish   haroratigacha   qizdirilganda   sodir
bo ladi.   Har   bir   moddaning   o ziga   xos   yonish   harorati   bor,   u   juda   katta	
ʻ ʻ
diapazonlarda   bo ladi.   Alangalanish   harorati   qanchalik   past   bo lsa,   moddaning	
ʻ ʻ
58 xavfliligi   shunchalik   yuqori   bo ladi.   Shunday   qilib,   yog och   295°C,   koks   -   600-ʻ ʻ
700°C, yog  - 420°C, benzin - 390°C haroratda yonadi.	
ʻ
59 Xulosa
Hayot   faoliyati   –   bu   insonning   kunlik   faoliyati,   dam   olishi   va   yashash
tarzidir.   Inson   hayoti   jarayonida   uni   o`rab   turgan   borliq   muhiti   bilan   uzluksiz
aloqada buladi va shu bilan birga har doim uni o`rab turgan muhitga bog’liq bo`lib
kelgan   va   shunday   qolaveradi.   Dunyoning   evolyutsion   jarayonida   bu   sistemani
tashkil   etuvchilar   uzluksiz   o`zgarib   bordi.   Inson   mukammallashdi,   er   sharining
aholisi va uning oqimi o`sdi, jamiyatning ijtimoiy asosi o`zgardi.
Atrof-muhit   o`zgardi:   inson   o`zlashtirgan   y er   yuzi   va   er   osti   hududi
kattalashdi;   tabiiy   tabiat   muhiti   insoniyat   jamiyatining   o`sib   borayotgan   ta`sirini
boshdan kechirmoqda, inson tomonidan sun`iy yaratilgan maishiy, shahar va ishlab
chiqarish muhiti paydo buldi.
Tabiiy muhit o`zi etarli bo`lib, inson ishtirokisiz mustaqil mavjud bula oladi
va   rivojlana   oladi.   Inson   tomonidan   yaratilgan   boshqa   barcha   borliq   muhiti
mustaqil   rivojlana   olmaydi   va   ular   paydo   bulganidan   so`ng   eskirishga   va
emirilishga mahkum.
60 Xulosa
Tadqiqodlarimizdan   kelib   chiqib   shuni   ma’lum   qilamizki   biz   yasagan
qurilma   eksplatasiyda   juda   oson,   tashi   tarafdan   zarba   yegan   yoki   tushib   ketgan
taqdirda o’zining qismlaridan yana yeg’ib olish qiyin emasi va murakkab, o’ta aniq
sozlashlardan   yiroq.   Qurilmamizning   eng   kop   buzilish   mumkin   bo’lgan
kampanentalaridan biri bu diffuzordiz. Uni bolalar pufagidan tayyorlangani sabab
yangisini o’rnash umuman muammo hisoblanmaydi. 
  Yuqorida   aytib   o’tganimizdak   oliy   o'quv   yurtlarida   talabarga   yaratilgan
labaratoriyalarida   akustik   to'lqinlarni   qo'shish   va   ularni   vizual   ko'rish   uchun
mo'ljallangan qurilma sifatida faydalaniladi. Nega aynan bu bu qurilmani tanladik
va   bu   qurila   bizning   sohamizda   ya’ni   lazerlar   texnologiyasi   va   optika
elekrtonikasida qanday o’ringa eag degan savol bo’lishi mumkin. Javobi shundaki,
Lisaju shakillari garmonik to’lqinlarning bir biriga qo’shilishidan hosil bo’ladi bu
esa o’z navbatida to’lqin tenglamalari mavzusiga oid hisoblanadi. Talabalr asosan
bu to’lqinlarni qo’shilishini video roliklar va simulatsion dasturlar orqali ko’rishlar
mumkin   lekin   bu   qonuniyatni   assilograflar   yordamida   ham   ko’rish   mumkin.
Kampyuter   davri   endigina   kirib   kelayotganda,   hamma   labaratoriyalarda   ham
kampyuter bo’lmaganida assilograflar yordamida bu qonuniyatni tajribada vizuval
ko’rish   imkoni   bo’lgan.   Biz   esa   bu   qurilmani   yasashimizdan   maqsad   uning
arzonligida va oddiy ishchi sxemaga ega bo’lgaindadir. 
61 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
[1].   “Xalq so’zi” gazetasi. 28.01.2010 y
[2].  И. А. Гольдфайн. Векторный анализ и теория поля.
   Государственное издательство “Высшая школа”, Москва, 1963
[3].  Матрасов А. Мар le  6: решение задач высшей математики и
   механики. – Санкт Петербург Изд-во БХВПетербург, 2001.          
[4].  Ergashev S, Komiljonov B, Xalilov M. Differensial tenglamalarni
   mehanika va fizikaning ba`zi masalalarini yechishga tadbiqlari. 
   Namangan muhandislik-texnologiya instituti ilmiy-texnika jurnali. –
   nammti ilmiy-texnika jurnali, 2021-yil.
[5].  Djalilova Turgunoy, Gulhayo Komolova, Khalilov Murodiljon.  О 
   распространении сферической волны в нелинейно-сжимаемой и 
   упругопластической средах.  Innovative, educational, natural and 
   social sciences. VOLUME 2 | ISSUE 3. ISSN 2181-1784. 2021 yil. 
   87-92 b. Komolova Gulhayo, Xalilov Murodiljon. Stages of drawing up a 
   mathematical model of the economic issue. Journal of Ethics and 
   Diversity in International Communication. -e-ISSN: 2792-4017 | 
   www.openaccessjournals.eu | Volume: 1 Issue: 8, 2022-yil.
62