Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	98000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Октябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Transfert narxlarini aniqlashda soliq nazoratini ta’minlash yo‘llari

mumkin bo'lgan xamma soliqlar va to'lovlarni, xususan daromadlarni, qo'shimcha
soliqlarni (Birlashgan Millatlar Tashkiloti standartlariga muvofiq) va bojxonani o'z
ichiga olgan modelni hisobga oladi..
Model xorijiy valyutani hisobga oladi va joriy xorijiy soliq hisobi tizimi
valyutani naqd pulda qaytarish mumkin.
Xorijiy davlatlar bilan ikki tomonlama soliqqa tortishni saqlab qolish va
boshqaruv to‘lovlarini o‘zgartirish bo‘yicha kelishuv doirasida kompaniyalar va
soliq organlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni simulyatsiya qilish uchun narxlarni
moslashtirish bo‘yicha mikroiqtisodiy yordamni tahlil qilish zarur.
Zanjirli ishlab chiqarish usulini qo'llash soliqni hisoblash modeli (N) asosida
tavsiflanishi mumkin:N = Nb×C ;
N
1 = N
b 0 × C
0 ;
N 2= Nb1×C1;
∆ N
( N
b ) = N
1 − N
0 ; ∆ N ( C ) = N
2 − N
1 ;
∆(Numum )= ∆N (N¿¿b)+∆N (C)= N2− N0;¿
(1)
bu erda N
b 1 , C
1 - omillarning haqiqiy qiymatlari: soliq bazasi (N
b ) va soliq
stavkasi (C);
N
bo , C
0 - umumiy ko'rsatkichga ta'sir qiluvchi omillarning asosiy qiymatlari -
soliqlar miqdori (N).
bu yerda ∆ N
( N
b ) – Soliq bazasining o'zgarishi soliq solinadigan bazaning
o'zgarishini aks ettiradi;
∆ N
( C )
– soliq stavkasi natijasid a soliq summasining o‘zgarishi;
∆ N
b – soliq bo'yicha soliq solinadigan bazani o'zgartirish ko‘rsatkichlari ;
∆
( C )
- soliq bo'yicha soliq stavkasining o'zgarishi parametrlari .
bu erda
Nb1,Nb0 mos ravishda hisobot va bazaviy davrlar uchun soliq
solinadigan baza;
Xodimning foydasi va almashtirish qiymatini farqlaganda, agar almashtirish
qiymati imkon qadar yuqori belgilansa, foyda ham yuqori bo'lishini ko'rish
32

Mazkur jarayonning umumiy maqsadi yuridik shaxslarga, jumladan, real
tadbirkorlik subyektlari va faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlariga
beriladigan imtiyozlar va soliqlarning adolatliligini ta’minlashdan iborat. Bu soliq
nizolarining oldini olishga yordam beradi va barqaror va shaffof xalqaro savdo
uchun sharoit yaratadi.
10-rasm. 2023-yil davomida byudjetga tushumlar to‘g‘risida ma’lumotlar
Manba: https://soliq.uz
Xalqaro savdo va soliqqa tortish sharoitida yagona tashkilot doirasida
aloqador tomonlarning bitimlari uchun narxlarni belgilash amaliyoti juda muhim
dolzarb kasb etmoqda. ( Юткина Г.Ф. , 2006)
Bunday operatsiyalar turli soliq tizimlariga ega bo'lgan mamlakatlarda sodir
bo'lganda, bu farqlarning transfer narxlari amaliyotiga ta'sirini o'rganish juda
muhim bo'ladi.
Ushbu dissertatsiya turli soliq tizimlariga ega bo'lgan mamlakatlarda transfer
62

4.2. Transfert narxlari siyosatini ishlab chiqish moliyaviy, soliq va
operatsion usulining tadqiqot modeli
Ushbu tadqiqotning maqsadi turli soliq rejimlariga ega bo'lgan mamlakatlarda
transfert stavkalarini aniqlash va solishtirish hamda nazoratga olish hisoblanadi.
Turli soliqlar bo‘yicha va ularning valyuta kursiga ta'sirini tadqiqot qilib, biz
iqtisodiy masalalarni, shuningdek, davlat byudjet daromadi hamda qonuniylik va
halollikni ta'minlash yo'llarini tahlil qilamiz..
Rejalashtirish jarayoni biznes ma'lumotlarini to'plash va ilgari yashirin
soliqlar va operatsiyalarni ochish uchun ham muhim bo'lishi mumkin ( Vaxabov
A.V. va boshq alar, 2010).
Birja qiymati siyosatini ishlab chiqish moliya, soliq va biznes
mutaxassislarini o'z ichiga oladi va jamoalarga g'oyalarni almashish va biznes
ustuvorliklarini baholash uchun hamkorlik imkoniyatlarini taqdim etadi.
Modellar o‘zining o‘tmish dinamikasini miqdoriy tahlil qilish asosida ma'lum
bir o'zgaruvchining xatti-harakatlarini bashorat qilish imkonini beradi.
Iqtisodiy modellar, shuningdek, tahlilning miqdoriy usullaridan foydalanishni
o'z ichiga oladi, ammo, bashorat qilingan ko'rsatkichning o'tmishdagi dinamikasiga
qo'shimcha ravishda, ular ushbu ko'rsatkichning boshqa iqtisodiy o'zgaruvchilarga
bog'liqligini ham hisobga olishga imkon beradi.
Matematik model, rasmiylashtirilgan diagrammadan farqli o'laroq, ob'ektni
tavsiflovchi aniq raqamli ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
Iqtisodiy va matematik modellashtirishdan foydalanish imkoniyatlari juda
keng - tahlildan tortib boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishgacha, shu jumladan
soliq jarayonlarining rivojlanishini prognozlash masalalari ko’rib chiqiladi.
Matematik modellar usuli yordami bilan moliyaviy prognoz va
rejalashtirishni tekshirishning eng yaxshi usuli:
- Iqtisodiy statistika usul hamda uning modellari;
- p rofessional ma'lumot ni to‘g‘ri va qayta ishlash uchun matematik modellar
asosida ;
40

Qo‘shilgan qiymat solig‘i
Aksiz solig‘i
Foyda solig‘i
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i
Mol-mulk solig‘i
Yer solig‘i
Davlat boji va jarimalar
Boshqa tushumlar va yig‘imlar
0 5 10 15 20 25
20.5
9.1
24.6
17.8
3.1
4.2
2.9
6.7
Soliq turlari bo‘yicha 2023-yil davomida budjetga
tushgan tushumlar to‘g‘risida ma'lumot (mlrd. so'm)
foizlarda
Ulushi (foiz) 2024-yil
1-yanvar holatiga
tushum9-rasm. Soliq turlari bo‘yicha 2023-yil davomida budjetga tushgan tushumlar
to‘g‘risida ma ’ lumot
Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan
Qiyosiy tahlil turli soliq tizimlariga ega mamlakatlarda transfert narxlarini
qo'llash muammolari va oqibatlarini ko'rsatadi.
Soliq ma’muriyatchiligining bilimlarini o‘zgartirishga qaratilgan tadqiqot
natijalari va takliflar amaldagi soliq qonunchiligini ishlab chiqishda huquqiy asos
bo‘lishi mumkin.
Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi soliq organlari real loyihalarda
foydalanishi mumkin bo'lgan soliq stavkalarini boshqarish usulini o'zgartirish
xarajatlarini ochib berishdir.
Bunday yondashuv solishtiriladigan kompaniyalarni tanlash va soliq
to'lovchilar tomonidan qo'llaniladigan stavkalarning iqtisodiy jihatdan izchilligini
ta'minlash orqali joriy soliq stavkalarini tuzatish jarayonini yaxshilashi mumkin.
61

- soliq nazoratini tashkil etishning nazariy va huquqiy asoslarini tadqiq etish;
- transfert narxni belgilashda soliq nazorati to‘g‘risida umumiy qoida va
tushunchalarni o‘rganish;
- soliq nazorati va transfert narxni belgilashda soliq nazoratini tashkil etishning
xorij tajribasini tahlil etish;
- umumiy soliq nazorati va transfert narxni belgilashdagi soliq nazoratini
qiyosiy baholash;
- o‘zaro bog‘liq bo‘lgan shaxslar va nazorat qilinadigan bitimlar shakllanishi
xususiyatini aniqlash;
- Jahon amaliyotida transfert narxlarining soliq nazorati institutining
rivojlanishini tahlil qilinishi, hamda O‘zbekistonda (qaysi huquq norma tizim
ushbu vaqt o'tishi bilan u qanday o'zgarganligi va u O‘zbekiston soliq tizimiga
qanday shaklda o‘zgartirishlar kiritilgan), shuningdek, xalqaro amaliyotda
qo'llaniladigan soliq bazasini tuzatishning asosiy tamoyillarini tadqiqot qilish;
- Tr ansfert soliq boshqaruvi amaliyotini xalqaro tan olish imkoniyatini
baholash;
- Soliq boshqaruvi tashkilotlarini O‘zbekiston soliq tizimiga integratsiyalash
hamda soliq boshqaruvi, hisobdorlik, soliq hisobi va reklama, davlat huquqi,
tadbirkorlik va boshqa standartlar bilan hamkorlik qilishga qaratilgan tavsiyalar va
chora-tadbirlar ishlab chiqish;
Tadqiqot umumiy tadqiqot (tahlil, tasnif, sintez, taqqoslash, o‘rganish
usullari) va maxsus tadqiqot (uslubiy huquq, huquq tarixi, qiyosiy huquq, huquqiy
tuzilma)da ilmiy tadqiqotda qo‘llaniladigan an’anaviy usullarni o‘z ichiga oladi.
1.2. Tadqiqot asosiy muammolari va savollari. Bu o'zaro bog'liq
tomonlar o'rtasidagi munosabatlarning alohida iqtisodiy ma'nosi va O‘zbekistonda
bunday munosabatlar natijasida olingan foydani soliqqa tortish xavfining ortishi
bilan bog'liq bo'lgan transfert narxlarini soliq nazorati bo'yicha aniq moddiy va
protsessual qoidalarning kombinatsiyasi hisoblanadi.
- O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida korxona qiymatini va/yoki maxsus
8

Tadqiqot ob'ektini batafsilroq tahlil qilish uchun detallashtirish usullari
qo'llaniladi, bu usul bilan tadqiqot ob'ekti bir nechta kichikroq ob'ektlarga
bo'linadi. U soliqlarni tahlil qilishning individual tartiblarini belgilaydi, to'ldiradi
va kengaytiradi.
Qiyosiy tahlil turli soliq tizimlariga ega bo‘lgan mamlakatlarda transfert
narxlarini joriy etishning qiyinchiliklari va oqibatlarini ko‘rsatadi.
Ushbu farqlarni tushunish transmilliy kompaniyalar va soliq organlari uchun
transfer narxini belgilashning murakkab qoidalaridan samarali foydalanish uchun
juda muhimdir.
Maqsadli tahliliy dastur mazmuni va amalga oshirish ketma-ketligi jihatidan
universal bo'lgan alohida bosqichlarga bo'linadi.
Ushbu tasnif aniq emas, chunki dasturiy ta'minotni ishlab chiqish
jarayonining ketma-ketligi va mazmuni haqida turli xil fikrlar bildirilishi mumkin.
To'g'ri dasturiy ta'minotni ishlab chiqish jarayoni arxitekturasi nafaqat jarayonni
soddalashtiradi, balki uning mazmunini tushunishni ham osonlashtiradi.
Tahlilni ishlab chiqish uchun to'g'ri algoritm yo'q hamda deyarli har bir dastur
noyob bo'lib, ishlab chiquvchining tarkibi va mahoratiga bog'liq.
FOYDALANILGAN A DABIYOTLAR R O‘ YXATI:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 30-oktyabrdagi
“Yashirin iqtisodiyotni qisqartirish va soliq organlari faoliyati samaradorligini
oshirish bo‘yicha tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-6098-son Farmoni.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 10-iyuldagi “Soliq
ma’muriyatchiligini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi PQ-4389-son Qarori.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 29-iyundagi
“O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi
to‘g‘risida”gi PF-5468-son Farmoni.
74

o xshashlik bilan solishtirish orqali transfer bahosini belgilashning maqsadgaʻ
muvofiqligini baholash uchun ushbu qo llanmada tasvirlangan turli transfert
ʻ
narxlarini belgilash usullaridan foydalanishi mumkin ( Tuxliyev B.K., Aliyeva
L.K., Aliyev S.K.2 007).
Soliq to'lovchi shaxslar hamda s oliq organlari o'rtasida transfert narxlari
bo'yicha kelishmovchiliklar tez-tez yuzaga keladi, bu esa butun dunyo bo'ylab
transfert narxlari bo'yicha ko'plab holatlar va soliq nizolariga olib keladi.
Ushbu kelishmovchiliklarni hal qilish uchun mamlakatlar o'zaro kelishuv
tartiblari kabi mexanizmlarni joriy qildilar.
4- rasm. Transfert
narxini belgilash
sxemasi
Manba:
Tadqiqotlar
natijasida tuzilgan.
Mamlakatning soliq tizimi turli soliq majburiyatlariga ega bo'lishi
50

MUNDARIJA
I BOB. KIRISH.................................................................................................
8
1.1. Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi.................. 8
1.2. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari...................................................... 9
1.3. Tadqiqotning asosiy muammolari va savollari...................................... 10
1.4. Tadqiqot ob’yekti va predmeti .............................................................. 11
1.5. Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati................... 12
1.6. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi.............................................. 13
II BOB. ADABIYOTLAR SHARHI................................................................. 1 4
2.1. Nazariy adabiyotlar sharhi ............................ ........................................ . 1 4
2.2.
Emperik adabiyotlar sharhi…………………………………… ...... ...... 19
III BOB. TADQIQOT METODOLOGIYASI.................................................. 2 4
3.1. Tadqiqot dizayni ………………………………………………………. 24
3.2. Ma’lumotlar manbalari, tadqiqotda qo‘llanilgan uslublar. .. .................... 28
3.3. Tahlil uchun qo‘llanilgan usullar……………………………………… 30
IV BOB. TAHLIL VA NATIJALAR..................... ... ............... ........................ ... 33
4.1 Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlash yo‘llarining
rivojlantirishning mazmun-mohiyati va ahamiyati…………………….. 33
4.2 Transfert narxlari siyosatini ishlab chiqish moliyaviy, soliq va
operatsion usulining tadqiqot modeli……………………………..…….. 41
4. 3 . Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlash yo‘llarining
o‘ziga xos xususiyatlari………………..……………………………….. 46
4. 4 . Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlashning
amaldagi holati hamda takomillashtirish yo‘nalishlari
.... ......................... 52
V BOB. XULOSA VA TAKLIFLAR............................................................... 65
5.1. Tadqiqot savoliga tegishli natijalarning qisqacha ifodasi… ................... 65
5.2. Fan va bilimni oshishiga qo‘shilgan hissa………………. ..................... 66
5.3. Tadqiqot cheklovlari va kelgusi tadqiqotlar uchun takliflar…………..... 70
5.4. Tadqiqot natijalarining amaliyotga tegishliligini va natijalarning amaliy
ahamiyati……………………………………………………… 73
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.......................................... 75
ILOVALAR……………………………………………………………………….
3

Transmilliy korporatsiyalar tomonidan transfert narxlarini manipulyatsiya
qilish iqtisodiy xavfsizlikka bevosita tahdiddir, chunki soliq to'lovlaridan byudjet
daromadlarini kamaytiradi.
Bundan tashqari, narxlarning o'zgarishi mamlakat xavfsizligiga tahdid
soluvchi boshqa salbiy natijalarga olib kelishi hamda misol uchun masalan,
korrupsiyaga olib kelishi mumkin.
Transfert bahosi birinchi navbatda soliq tushunchasi bo'lib, lekin buxgalteriya
hisobi va tavakkalchilik bilan bog'liq muhim oqibatlarga ham ega.
Kapitalistik iqtisodiyotning asoslaridan biri - bozor tizimi, bozor tizimining
asosiy tamoyillari esa talab va taklif qonunlaridir. ( S.Nuritdinova,
M.A.Sharapova ,2014)
Mamlakat guruhning soliq yukini kamaytirish uchun o‘zgaruvchan
stavkalardan foydalanish uning moliyaviy natijalariga ta’sir qiladi, deb hisoblaydi
va tashkilotning soliq bazasini nazorat qilish imkonini beruvchi milliy qonunlar va
xalqaro shartnomalarni yaratish orqali soliq yukini yaxshilash choralarini
ko‘rmoqda.
AQSH kompaniyasi o rtasidagi nizo bo yicha 1969-yildagi sud qaroriʻ ʻ
misolidan foydalanib, bir guruh kompaniyalarning soliq bazasini kamaytirib
ko rsatish vositasi sifatida transfert narxlaridan foydalanish misolini ko rib
ʻ ʻ
chiqaylik.
Gipsum va AQSh Ichki daromad xizmati (bundan buyon matnda AQSh IRS
deb yuritiladi)30. Amerika kompaniyasi (AQSh Gipsum) Kanada va AQShda
joylashgan ikkita sho'ba korxonasiga ega edi.
Boshlang'ich material, gips Kanadada qazib olinib, keyin AQSh
kompaniyasiga sotilgan.
Kanada va AQSh soliq yuki yuqori bo'lgan mamlakatlardir, shuning uchun
transfert narxining kattaligi unchalik muhim emas edi.
Biroq, AQShdagi sho''ba korxonasi G'arbiy Yarimshar Savdo Korporatsiyasi
(WHTC) soliq imtiyozlaridan foydalandi va AQShdan past daromad solig'ini
15

ANNOTATION
In recent years, the foreign trade deficit in Uzbekistan has been steadily increasing -
the difference between export and import is widening, and this trend is undoubtedly
starting to worry many people, especially decision-makers.
In order to ensure the general legal principle of equal rights of taxpayers, the
provisions of the Tax Code of the Republic of Uzbekistan on correction by taxpayers in the
court procedure) collection of unpaid taxes on time, the procedure for applying the rules of
reconciliation, methods of calculating market prices, information on market prices sources
of income, tax control measures, grounds for exemption from responsibility for non-
payment (full payment) of tax, possibility. symmetric adjustments) should also be applied
to the procedure for conducting tax audits when tax authorities recognize transfer pricing
and control by the taxpayer.
The objective of tax management in transfer pricing is that transfer pricing is not only
a good way of doing business, but also a way to reduce the amount of tax paid by
taxpayers. Because it reduces the income from income. In addition, price changes can have
other consequences that threaten the security of the country .
Key words: Manipulation, budget organizations, budget expenditures, tax system,
state expenditures, fixed assets, state economy, treasury, income forecast indicators.
2

taqdim etmaganlik uchun javobgarlikni belgilanishi va nazorat qilinadigan bitim
to‘g‘risidagi xabarnomani taqdim etish uchun yagona muddatning o‘rnatilishi
soliq nazoratini amalga oshirish jarayonini takomillashtirishga xizmat qiladi.
Bu keyingi soliq tekshiruvlari va soliq ma'muriyatchiligining samaradorligini
oshirishga yordam beradiIqtisodiy adabiyotlarda transfer bahosi tushunchasiga
yagona nuqtai nazar mavjud emas. Transfer bahosi ta'riflarini tahlil qilish asosida
dissertatsiya muallifi ushbu kontseptsiya quyidagi jihatlarni hisobga olishi
kerakligini aniqladi:
- transfert narxlari faqat tranzaksiya narxlarining shakllanishiga ta'sir
ko'rsatish imkoniyatiga ega bo'ladi;
- Transfer bahosi nafaqat turli mamlakatlardagi kompaniyalar o'rtasida, balki
bir mamlakatdagi kompaniyalar o'rtasida ham amalga oshirilishi mumkin va bu
xalqaro transfert bahosi deyiladi.
8-jadval
Transfer t bahosi ustidan soliq nazorati usullari ning umumiy tahlili
Usullar Usulning mohiyati Kamchiliklar Afzalliklar
Soliq to'lovchining
daromadlarini
boshqa shunga
o'xshash
kompaniyalarning
daromadlari va soliq
to'lovchining
aktivlari,
daromadlari,
xarajatlari yoki
sotishlari bilan
taqqoslash. Moliyaviy qarorlar qabul
qilishning iloji yo'q audit jarayoniga
mos kelmaydigan
loyihalar,
xizmatlar va
aktivlardan
foydalanish;; Usulning
haqiqiyligi
o'zgarishlarni
taqqoslash haqida
ma'lumotsiz ham
aniq o'zgarishlarni
aniqlash imkonini
beradi..
Manba: Tadqiqotchi tomonidan tuzilgan
67

o'ng tomonida joylashgan omillarning bazaviy qiymatiga va uning chap tomonida
joylashgan omillarning haqiqiy qiymatiga ko'paytirish yo'li bilan hisoblanadi.
Har bir modelning ahamiyatini tushunish uchun soliq modellarining umumiy
ko'rinishini yaratish va har bir model o'rtasidagi farqni xarajat modellari va
mahsulot modellariga bo'lish kerak.
Ushbu modelda soliq organlari ushbu usul bo'yicha tovarlarning bozor
qiymatini aniqlay olmaydilar .
Modelga transfert narxi soliq siyosati sohasidagi muayyan qarorlarga javoban
to'lovchilarning xatti-harakatlari qanday o'zgarishi haqida taxminlarni kiritish
mumkin, buning natijasida model statikdan dinamikaga o'tadi.
Barcha soliq to'lovchi shaxslar uchun hisob-kitoblar tugallangandan so'ng,
model olingan natijalarni koeffitsientlarga ko'paytiradi, bu bizga soliq
to'lovchilarning mavjud tanlovi natijalaridan butun aholi uchun kutilgan natijalarga
o'tishga imkon beradi va bir qator chiqish jadvallarini yaratadi.
Transfert narxi muammosining ahamiyati shubhasizdir, chunki bugungi
kunda iqtisodiyotda biznesni boshqarish doirasida yuzaga keladigan eng muhim
muammolardan biri bu narx siyosati muammosidir. Daromadning asosiy iqtisodiy
ko'rsatkichlar bunga tegishli. Biznesning samaradorligi kompaniyada ishlaydigan
hisob-kitoblar tizimiga bog'liq.
5.4.Tadqiqot natijalarining amaliyotga tegishliligini va natijalarning
amaliy ahamiyati
Narxlarni to'g'irlash kompaniyadagi tegishli sub'ektlar o'rtasidagi
munosabatlar natijasi bo'lganligi sababli, menejerlar kompaniya xarajatlarni
to'g'irlash orqali ushbu jarayonni suiiste'mol qilmasligini ta'minlashi va ularning
huquqlarini qo'llab-quvvatlaydigan imtiyozlarni taqdim etishi kerak. Soliq
dunyosida yaxshi narsalar bo'ladi.
Yuqoridagi sabablarga ko'ra valyuta kursi ko'plab mamlakatlarda e'tibor va
moliyaviy boshqaruvni talab qiladigan mahsulotga aylandi.
Shu munosabat bilan, aksariyat mamlakatlarda, mamlakat farqlariga qarab,
72

Hisobot 5 ta asosiy fikrni o'z ichiga olishi kerak: kompaniyaning tuzilishi va
ishlab chiqarish xususiyatlari, biznes ishtirokchilari ro'yxati, bozor tahlili,
kompaniya bo'limlari va xo'jalik operatsiyalarini taqqoslash, moliyaviy tahlil va
natijalardan iboratdir.
Hukumatlar va korxonalar uchun narxlarni moslashtirishdan iqtisodiy foyda
olishning asosiy usuli mos ravishda soliq stavkasini va korxona narxlarini
moslashtirish siyosatini o'zgartirishdir.
Qonunchilikda soliq to‘lovchi tomonidan nazorat qilinadigan operatsiyalarda
narx belgilashning bozor xarakterini tasdiqlashning kompleks mexanizmi nazarda
tutilgan.
Aniqroq aytganda, 4-jadval beshta o'tkazma stavkalari ierarxiyasini va tegishli
hujjatlar ro'yxatini taklif qiladi..
Barcha sanab o'tilgan usullar byudjetda soliq stavkasini pasaytirmasagina
qo'llaniladi.
Agar baholovchi tomonidan qo'llaniladigan narxni tuzatish soliq tushumining
oshishiga olib keladigan bo'lsa, bu soliq to'lovchiga jarima solishga olib kelmaydi.
4 -jadval
Soliq organlari tomonidan tadbirkorlik sub'ektlarini tekshirish tartiblaridagi usullar
Amaldagi usullar Usulning tavsifi
Bozor qiymati orqali
hisobga olganda Biznesni tahlil qilishda foydalaniladigan xarajatlarni operatsion
xarajatlar bilan solish tirganda
qayta sotish qiymati
usuli Biznes tahlilida sotilgan tovarlarni keyingi sotishdan biznes
tahlilchisi tomonidan olingan yalpi daromadni biznesning
umumiy daromadi bilan taqqoslash
Narx tanlov usuli qimmatli qog'ozlar narxining yalpi foyda va aktsiya bahosining
yalpi bozor qiymatini taqqoslash
Usul natijalarini
solishtirish Soliq to‘lovchi tomonidan aniqlangan operatsion daromadning
taqqoslanadigan sanoatning iqtisodiy natijalari bilan qanday
solishtirilish
Tarqatish usuli Birja taraflaridan olingan umumiy foyda taqsimotini qiyosiy
bozor ishtirokchilaridan olingan foyda taqsimoti bilan solishtirish.
48

monografik tadqiqotlar natijalarining tanqidiy tahlili yoritiladi, tadqiqot gipotezasi
asoslanadi.
Dissertatsiyaning 3-bobi tadqiqot metodologiyasiga bag‘ishlanadi, unda
ma’lumotlar manbalari, tadqiqot dizayni, tadqiqotda qo‘llanilgan uslublar, tadqiqot
paradigmasi, tadqiqot dizaynining cheklovlari hamda foydalanilgan vositalar
bayoni keltiriladi.
Dissertatsiyaning 4-bobi. Bu bobda tadqiqot tahlili va natijalari keltiriladi
hamda ular muhokama qilinadi, ulardan kelib chiqqan holda tavsiya va takliflar
keltiriladi, tavsiyalarga ta’rif va asoslar bilan bayon qilinadi.
Dissertatsiyaning 5-bobi xulosa va takliflar qismidan iborat bo‘lib, unda olib
borilgan izlanishlar asosida aniqlangan bilimlarimizni umumlashtiramiz hamda
ular asosida muammolarni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilgan.
Shuningdek, dissertatsiya ishida tadqiqot davomida foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatini keltirib o‘tiladi.
11

7-jadval
O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosining 2023-2025 yillardagi makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliq tushumlarining miqdori va ulushini tahlil qilish
T/r Ko‘rsatkichlar Yillar kesimida 2025-yilda 2023
yildagiga nisbatab
o‘zgarishi (marta)2023 2024 2025
1 YaIM, trln. so‘m 990,34 1147,05 1326,93 1,34
2 Tashqi savdo
aylanmasi, mlrd.
AQSH dollari 48,5 62,1 65,8 1,36
3 Davlat byudjeti
daromadlari, trln.
so‘m 224,7 249,4 275,7 1,23
4 Bilvosita
soliqlardan
tushumlar, trln.
so‘m 82,5 91,4 99,5 1,21
a) QQS: qiymati,
trln. so‘m, ulushi
% 60,1 66,8 72,6 1,21
b) Aksiz solig‘i;
qiymati, trln.
so‘m, ulushi % 15,9 17,8 19,8 1,25
v) Boj to‘lovlari:
qiymati, trln.
so‘m, ulushi, % 6,5 6,8 7,1 1,09
Manba: Soliq qo ‘ mitasi va www.stat.uz sayti ma’lumotlari .
2.4-jadvaldagi ma’lumotlarga ko‘ra, 2023-2026-yillarda jami ichki mahsulot
hajmi 1,34 barobar (336,6 trln. so‘m), xorijiy mahsulot hajmi 1,36 barobar (17,3
mlrd. AQSH dollari) oshadi va respublika byudjeti o‘sadi (51,0 trln so‘m), soliq
tushumlari 1,21 marta (17,0 trln. so‘m), qo‘shimcha tushumlar 1,21 marta (12,5
trln. so‘m), soliq tushumlari 1,25 barobar (3,9 trln. so‘m) ga, bojxona tushumlari
1,11 martaga ko‘paydi (0,6 trln. so m) tashkil etadi. ]ʻ
Mavjud vaziyat va kutilmalar tashqi savdo soliqlarini to‘lash tizimi
samaradorligini baholash yo‘llarini o‘rganish zaruriyatini belgilaydi.
57

- t a'riflovchi modellarga asoslangan bashorat usullari (statik va dinamik).
2-jadval
Iqtisodiy-matematik tahlil va soliq xarajatlarining matematik taxminlarini
prognozlashlash usuli
Usul nomi Xarekteristika
1 2
Iqtisodiy va statistik usullar
d iskriminant tahlil usuli Ikki yoki undan ortiq elementlar guruhlari
orasidagi farqni aniqlash uchun
foydalaniladigan statistik tahlil usuli
f aktor tahli l qilish usuli u bir-biriga bog'langan qiymatlar to'plami
asosida mustaqil o'zgaruvchilar to'plamini
aniqlash imkonini beradi.
klaster tahlili o b y ektlar guruhini nisbatan bir hil
ob'ektlarning o'zaro ajratilgan kichik
to'plamlariga bo'lish imkonini beruvchi
statistik tahlil usuli.
Iqtisodiy matematik modellashtirish usullari
matematik kutilmalar usullari ular biznesni optimallashtirish bilan bog'liq
muammolarni hal qilishda asosiy nuqtalardir
(ular biznesni rejalashtirish harakatlarini
baholashga imkon beradi)).
Operatsion tahlil-tadqiqot usullari maqsadli harakatlarni ishlab chiqish, ishlab
chiqarish resurslarini miqdoriy baholash va
eng yaxshisini tanlash
Empirik-tahlil usullar ular mutaxassislarning fikri, tajribasi va
amaliyotiga asoslangan murakkab biznes
muammolarini hal qilish yo'llarini ifodalaydi.
Optimallashtirish usullari
differensial hisoblash matematik jihatdan aniqlangan uzluksiz
funktsiyalar (va ba'zi boshqalar) uchun
maksimal va minimal qiymatlarni topishga
imkon beradi.
matematik dasturlash uning yordami bilan siz ma'lum shartlar bilan
cheklangan ba'zi funktsiyalar optimal
darajaga yetadigan parametr qiymatlarini
aniqlashingiz mumkin.
statistik nazariyasi maksimal foyda olish imkonini beruvchi
moliyaviy qarorlar qabul qilish
Manba: https://stat.uz/uz
Prognozlashda eng ko'p qo'llaniladigan biznes, statistika va modellar,
shuningdek, ma'lumotlarni qayta ishlashning professional matematikasi qayta
ishlab chiqish zarur.
41

Shu bilan birga, asosiy faoliyati ishlab chiqarish va marketing bo'lgan
tashkilotlar ko'pincha soliq yurisdiktsiyalarida kamroq ish qilish yoki real yoki
uydirma xizmatlar (konsalting, konsalting, reklama) ko'rsatish orqali darhol
daromad yoki qo'shimcha xarajat asosida vujudga keltirishi mumkin.
III.3. Tahlil uchun qo‘llanilgan usullar
Narxlarning o'zgaruvchanligi biotexnologiya, neft va gaz, avtomobilsozlik,
maishiy texnika, telekommunikatsiya, moliyaviy xizmatlar va farmatsevtika kabi
sohalarda keng tarqalgan.
Soliq ma'muriyati tomonidan transfer narxlarini belgilashda duch keladigan
muammoning asosiy sabablaridan biri ma'muriy majburiyatlarning muhimligidir.
Valyuta kursini nazorat qilish moliyaviy barqarorlikka tahdid soladi, chunki bu
davlat byudjeti daromadlarini kamaytiradi.
Bu 2019-2021 yillarda yiliga taxminan 1 trillion AQSH dollarini bo‘lib
xizmat etadi va barcha rivojlanayotgan mamlakatlarning soliq tushumlari yiliga
o rtacha 98-106 milliard AQSH dollarini tashkil etib, umumiy milliy daromadningʻ
4,4 foizini tashkil etadi.
Bu holat mamlakatlar o'rtasida soliqqa tortish huquqi bo'yicha raqobatga olib
keladi. Bundan tashqari, narxlarning o'zgarishi mamlakat xavfsizligiga tahdid
soluvchi boshqa natijalarga olib kelishi mumkin , masalan, korrupsiyani
rivojlanishiga olib keladi.
Bunday holda, soliqqa tortish holatida yaxshi audit o'zgaruvchan xarajatlardan
foydalanadigan soliq to'lovchilar uchun yaxshi soliq boshqaruvi bilan bog'liq.
Ushbu qoidalarni ishlab chiqishdan maqsad tegishli biznesdagi
foydalanuvchilar bilan biznes xarajatlarini muvozanatlashda yordam beradigan
huquqiy vositalarni yaratishdir.
Ilmiy adabiyotlarda transfer bahosi deganda doimo ishtirokchilarning bozor
bahosidagi sotuvi, ishi va xizmatlari tushuniladi.
Transfert bahosi muammolarini o'rganuvchi xorijiy olimlar orasida
mashhurlari Garri Grubert, Kimberli Klauzing, Kliv Emmanuel va boshqa
29

faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlariga beriladigan imtiyozlar va
soliqlarning adolatliligini ta’minlashdan iborat.
Bu soliq nizolarining oldini olishga yordam beradi va barqaror va shaffof
xalqaro savdo uchun sharoit yaratadi.
Ushbu dissertatsiya turli soliq tizimlariga ega bo'lgan mamlakatlarda transfer
narxlarini qiyosiy tahlil qilish, tadqiqot maqsadi, usullari, ob'ekti va predmetiga
e'tibor qaratish vazifasi qo'yilgan.
Business Week tadqiqoti shuni ko'rsatadiki, xalqaro savdo so'nggi o'ttiz
yillikda global yalpi ichki mahsulot o'sishiga qariyb 25 foiz hissa qo'shgan va bu
uning muhimligini ta'kidlaydi.
Tashqi savdo O‘zbekistonga texnologik yutuqlarning 50-75 foizini va zarur
tovarlarning bir qismini yetkazib beradi, bu esa uning ahamiyatini yanada yaqqol
ko‘rsatadi. Shuning uchun import va eksportni soliq qonunlari orqali nazorat qilish
juda muhimdir. (Sh.Mirziyoyev, 2019).
Keyingi yillarda mamlakat iqtisodiyoti uchun tashqi savdoning ahamiyati
ortib, uning moliyaviy ta’siri 2017-yildagi 19,3 foizdan 2022-yilda 38,9 foizgacha
oshdi.
Asosiy model sifatida O‘zbekistonda Respublika dan mahsulot eksporti
modeli ishlatilgan.
Dissertatsiya natijalarining nazariy ahamiyati transfer narxini aniqlashning
toifali apparatini ishlab chiqishda; soliq solinadigan bazaga to'g'rilash faqat soliq
to'lovchilar tomonidan o'zini-o'zi tartibga solish maqsadida kvartallararo
diapazondan kelib chiqqan holda bozor oralig'idan chetga chiqqan taqdirda va
nazorat qilinadigan operatsiyalarni tekshirish natijalariga ko'ra qo'llashni taklif
qilishdir.
Ushbu fikrga ko'ra, T.F. Yutkina shuni aytadiki, soliq ma'muriyati
daromadlarni, shu jumladan shaxsiy soliq va soliqdan tashqari daromadlarni
moliyaviy boshqarishning bir qismidir.
Bugungi kunga qadar dunyoning aksariyat mamlakatlari – xalqaro savdoning
24

Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasida mavjud iqtisodiyotning soliqqa
tortish yo‘li bilan iqtisodiy munosabatlarga ta’sir etishi mumkin emas. Qolaversa,
hududning iqtisodiy rivojlanishiga to‘siq bo‘layotgan, Respublikamizda ko‘plab
sohalarda muammolarni keltirib chiqaradigan iqtisodiy to‘siqlar mavjud bo‘lganda,
soliq xarajatlari qoidalarini tanlash, yaratish va amalga oshirishda to‘g‘ri yo‘ldan
foydalanish mumkin emas.
Ko'rinib turibdiki, mamlakatimizda xalqaro ishlab chiqarish bosqichma-
bosqich rivojlanib bormoqda, bu esa davlatning jarayonli ishlab chiqarish va
xo'jalik munosabatlariga ta'sirining doimiy o'zgarishi va o'zgarishiga olib keladi.
(Sh.Mirziyoyev, 20 19 ).
Davlat tomonidan tartibga solish vositalarini amalga oshirishdagi bunday
tezkor dinamizm ikkinchisi samaradorligini pasayishiga olib kelishi mumkin. Bu
ta'sir birinchi navbatda soliq siyosati orqali amalga oshiriladi, bu siyosat orqali
mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish amalga oshiriladi.
Bunday vaziyatda transfert narxlarini tartibga solish soliq siyosatining tarkibiy
bo'g'inlarida hal qiluvchi nuqta hisoblanadi, chunki u ishlab chiqarishning ortib
borayotgan xalqarolashuvi oqibatlarini zararsizlantirishga qaratilgan.
Bir qarashda, transfert narxlarini belgilash O‘zbekiston Respublikasining
milliy iqtisodiyoti amaliyotidan uzoqdek tuyulsa-da, ikkinchi tomondan, o z-o ziniʻ ʻ
rivojlantirish jarayonida faol ishtirok etib kelmoqda.
So'nggi o'n yilliklarda xalqaro mehnat taqsimoti va transfert narxlaridan
foydalanish norezidentlarning mamlakatdagi iqtisodiy sharoitlarni o'rganishi va
tushunishi uchun faol sabab bo'ldi.
1.1. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Ushbu tadqiqotning maqsadi ijtimoiy
munosabatlarni yaxshilash, shuningdek soliq siyosatini o'zgartirish uchun tadqiqot
va amaliy foydalanish bo'yicha takliflar berishdan iborat.
Ushbu maqsaddan kelib chiqqan xolda quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- T ransfert narxlarining soliq nazorati mintaqaviy darajada asosiy nazariy
yondashuvlarining mohiyatini o‘rganish;
7

har bir ko‘rsatkichiga, eng kam miqdoridan boshlab o‘z tartib raqami beriladi.
Lekin keltirilayotgan shartli misolda 25,0 ming so‘m narx uch marta qayta
takrorlanayapti, 28,7 ming so‘m narx ikki marta takrorlanayapti. Bunday
holatlarda, agar to‘plam narxning ikki va undan ortiq bir xil qiymatini o‘z ichiga
olgan bo‘lsa, unga barcha bunday ko‘rsatkichlar kiritiladi.
So‘ngra to‘plamda taqqoslanadigan bitimlarda qo‘llanilgan narxlar
ko‘rsatkichlari soni 4 ga qoldiqsiz bo‘linishiga bog‘liq holda bozor narxlari oralig‘i
quyidagi ikki usuldan biri bilan aniqlanadi:
1) agar ushbu son qoldiqsiz bo‘linsa, bozor narxlari oralig‘ining eng kam
ko‘rsatkichi taqqoslanadigan bitimlarda qo‘llanilgan narxlar ko‘rsatkichlarining
yarim summasiga teng deb qabul qilinadi, mazkur ko‘rsatkichlar to‘plamda
bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismga teng bo‘lgan tartib raqamiga va keyingi tartib
raqamiga ega bo‘ladi. Bozor narxlari oralig‘ining eng yuqori qiymati ushbu holda
taqqoslanadigan bitimlarda qo‘llanilgan narxlar ko‘rsatkichlarining yarim
summasiga teng deb qabul qilinadi, mazkur ko‘rsatkichlar to‘plamda bo‘linishdan
hosil bo‘lgan qismning uch karrasiga teng bo‘lgan tartib raqamiga va keyingi tartib
raqamiga ega bo‘ladi;
2) agar ushbu son qoldiqsiz bo‘linmasa bo‘linsa, bozor narxlari oralig‘ining
eng kam qiymati taqqoslanadigan bitimlarda qo‘llanilgan narx ko‘rsatkichiga teng
deb qabul qilinadi, mazkur ko‘rsatkich to‘plamda bo‘linishdan hosil bo‘lgan
qismning butun qismi birligiga oshirilgan ko‘rsatkichga teng bo‘lgan tartib
raqamiga ega bo‘ladi. Bozor narxlari oralig‘ining eng yuqori ko‘rsatkichi ushbu
holda taqqoslanadigan bitimlarda qo‘llanilgan narx ko‘rsatkichiga teng deb qabul
qilinadi, mazkur ko‘rsatkich to‘plamda bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismning butun
qismi uch karrasi birligiga oshirilgan qiymatga teng bo‘lgan tartib raqamiga ega
bo‘ladi.
Keltirilgan shartli misolda taqqoslanadigan bitimlarda qo‘llanilgan narxlar
ko‘rsatkichlari soni 4 ga qoldiqsiz (8/4=2) bo‘linganligi tufayli bozor narxlari
oralig‘ining eng kam ko‘rsatkichi 26,2 ming so‘mga teng, chunki ko‘rsatkichlar
36

I BOB. KIRISH
1.1. Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunda mamlakatimizda amalga
oshirilayotgan islohotlar pirovardida iqtisodiyotni jadal rivojlanishiga zamin
yaratmoqda, bunda moliya sohasida huquqbuzarlikning oldini olishning muhim
vositasi bo‘lib soliq nazorati hisoblanadi. Manzilli va aniq maqsadli o‘tkaziladigan
soliq nazorati soliq to‘lovchilarning soliq qonunchiligiga rioya etishini va
kelgusida soliq soliq solinadigan bazani kengayishi hisobiga soliq tushumlarini
oshishiga xizmat qiladi. Respublikamizda soliq nazorati bo‘yicha samarali
amaliyot yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa-da, lekin tranfert narxlarini belgilanishida soliq
nazoratini tashkil qilish bo‘yicha deyarli tajriba mavjud emas.
Tadbirkorlik va xalqaro savdo munosabatlarining xususiyatiga ko‘ra soliqqa
tortish davlatda ma’muriy axborotni boshqarishning muhim qismi hisoblanadi.
Bugungi kundagi xalqaro tijorat munosabatlaridagi o‘zgarishlar yangi
tekshirishlarni talab qiladi, ular ham soliq tekshiruvining muhim qismi hisoblanadi.
Transfert narxlar foydaning soliq stavkalari past bo‘lgan mamlakatlarga olib
o‘tilishiga yoki soliqqa tortishdan qochishga yordam beradi. Dunyo bo‘ylab
hukumatlar adolatli soliqqa tortishni ta minlash va berilgan imtiyozlar suiste molʼ ʼ
qilinishining oldini olish uchun transfert narxlarini qat iy nazorat qiladi. Shu bilan
ʼ
birga, O‘zbekiston Respublikasida transfert narxlar shakllanishini nazorat qilish
yo‘nalishi yangiligi, nazorat jarayoni endi boshlanayotgani tufayli transfert narxlari
shakllanishi hisobiga byudjetga soliq tushumlarining to‘liq tushmasligini aniqlash
muhim hisoblanadi.
Transfert narxlar globallashuv va xalqaro savdoning kuchayishi sharoitida
ayniqsa dolzarb hisoblanadi. Shuningdek, respublika ichidagi savdoda soliqni
to‘lamaslik yoki kam to‘lash maqsadida transfert narxni shakllantirish davlat
byudjetiga tushishi lozim bo‘lgan soliqlarni tushmasligiga olib kelishida ham
dolzarbligi ko‘rinadi.
6

(Alimardonov M.I., Toxsonov Q.N., 2005).
Bu nisbat kompaniyaning umumiy foydasini kompaniyaning turli bo'linmalari
va filiallari o'rtasida taqsimlash imkonini beradi va ko'pincha soliqlarni kamaytirish
uchun ishlatiladi.
Shu sababli, soliq stavkalarini tuzatish orqali foyda soliq stavkalari pastroq
bo'lgan mintaqalar yoki shtatlarda faoliyat yurituvchi kompaniyalarga taqsimlanadi,
zararlar esa soliq stavkalari yuqori bo'lgan mintaqalar yoki shtatlarda faoliyat
yurituvchi kompaniyalarga taqsimlanadi.
Bundan tashqari, soliqlarni minimallashtirishning bu usuli kapitalning chet
elga olib chiqilishiga olib keladi. Masalan: arzonlashtirilgan narxdagi tovarlar
offshor kompaniyaga sotiladi, u o'z navbatida ularni bozor narxlarida sotadi).
Yuqoridagilar bilan bog'liq holda, transfer t narxlari dunyoning barcha
mamlakatlarida nazorat qiluvchi organlarning diqqat markazida bo'ladi.
Guruh ichidagi kompaniyalar muqarrar ravishda o'zaro aloqada bo'lib, bir-
birlari bilan bitimlar tuzadilar.
Biroq, narx transfer narxi bo'ladi va soliq organlarining e'tiborini tortadi.
Soliq munosabatlarining ushbu sohasidagi moliyaviy nazorat barcha uchta ma'lum
shaklda amalga oshirilishi mumkin:
I. dastlabki nazorat, ya'ni soliq to'lov ma'lumoti oldindan oshkor qilish, soliq
organidan bo'lajak operatsiyaning soliq oqibatlarini o‘rganish;
II. joriy nazorat - soliq majburiyatlarini aniqlash uchun xo'jalikda narxlarni
kuzatish va ularni bozor darajasiga moslashtirish;
III. keyingi nazorat - soliq organi tomonidan transfer narxlarining bozor narxlari
darajasiga muvofiqligini tekshirish.
O‘zbekistonda transfert narxlari ustidan dastlabki nazorat ta'minlanmagan,
joriy nazorat majburiy emas va amalda faqat keyingi nazorat qo'llaniladi.
Shunday qilib, salbiy natijalar sezilmaydi va nazorat qonuniy ravishda harakat
qilishdan ko'ra byudjetga hissa qo'shish rejasi yomon yashiringan soliq
to'lovchilarga tanlab ta'sir qilishgacha kamayadi.
19

Model quyidagi nazariy va amaliy vazifalarni o'z zimmasiga oladi va hal
qiladi:
- valyuta kursini nazorat qilish imkoniyatlarining xususiyatlarini aniqlash;
- xorijiy rivojlangan mamlakatlarni boshqarish strategiyalarini tahlil qilish;
- xorijiy soliq boshqaruvi mazmunidagi soliq qonunchiligidagi o'zgarishlar va
transfer narxlarini shakllantirish tajribasini tahlil qilish;
- transfert bahosini belgilash, transfert bahosini belgilash va soliq boshqaruvi
xususiyatlarini aniqlash.
Transfer t bahosini aniqlash hamda r ivojlanish bo'yicha nazariy va amaliy
maslahatlar beradi.
Muallif tomonidan shaxsan olingan eng muhim natijalar quyidagilardan
iborat:
1) transfert bahosi tushunchasiga aniqlik kiritildi, ya'ni transfert bahosi faqat
bitimlar narxlarining shakllanishiga ta'sir ko'rsatish imkoniyatiga ega
bo'lgan o'zaro bog'liq kompaniyalar o'rtasida sodir bo'ladi va nafaqat turli
mamlakatlarda joylashgan kompaniyalar o'rtasida amalga oshirilishi
mumkin;
2) Differensial soliq stavkasini boshqarishning asosiy xususiyatlari va uni
turli yo'llar bilan amalga oshirish tafsilotlari, ayniqsa, xarajatlarni dastlabki
kelishuvni amalga oshirish natijasida qo'shilgan qiymat, foydalanish
qulayligi va boshqalarni aniqlashtirish va o'ziga xos talablarni kiritish;
3) transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratining oltita usulini
qo‘llashning afzalliklari va kamchiliklari aniqlandi va umumlashtirildi, Bu
ishning xususiyatlariga ko'ra barcha usullarni to'g'ri ishlatish imkonini
beradi;
4) Qimmatbaho soliq nazorati usullarini, shu jumladan soliq nazorati
samaradorligini pasaytiruvchi kamchiliklar va mavjud muammolarni
qo‘llagan holda transfert tannarxini aniqlash usulini ishlab chiqishda
foydalanish mumkin.
65

3-jadval
Transfert narxlari belgilashda rentabellik oralig‘ini aniqlashning algoritmi
Manba: Tadqiqotchi timonidan tuzilgan
Miqdor va son - sifat ko'rsatkichlari ko'p bo'lsa, birinchi darajali ko'rsatkichga
qarab, birinchi darajaning qiymatini, so'ngra pastki yarmini o'zgartirishingiz kerak.
Zanjirni almashtirish usulining afzalligi shundaki, bir omilning ta'sirini
alohida hisoblash, boshqalari esa o'zgarishsiz qoladi. Ushbu usulning kamchiligi
shundaki, hisob-kitoblarning turli ketma-ketligi bilan omillar ta'sirining turli
natijalarini olish mumkin (Vaxabov A.V. va boshqalar, 2010) .
Yuqorida sanab o‘tilgan usullardan 2-4-usullarni qo‘llash maqsadida
rentabellik oralig‘i quyidagi tartibda aniqlanadi.
42Т/ r SKning 187-moddasida
belgilangan tartib Hisoblash usuli
Formula Foydalanila-digan
hisobot shakli va
ko‘rsatkichlari
1 Aksiz solig‘ini va qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisobga olmagan
holda hisoblab chiqarilgan,
tovarlarni (xizmatlarni)
realizatsiya qilishdan olingan
yalpi foydaning tovarlarni
(xizmatlarni) realizatsiya
qilishdan olingan sof tushumga
nisbati sifatida aniqlanadigan
yalpi rentabellik Yalpi
foyda
= Yalpi
rentabellik
Sof tushum Moliyaviy natijalar
to‘g‘risidagi
hisobotning 5-ustun
030-satri
ko‘rsatkichini 5-ustun
010-satridagi
ko‘rsatkichga bo‘lish
orqali topiladi.
2 Yalpi foydaning sotilgan
tovarlar (xizmatlar) tannarxiga
nisbati sifatida aniqlanadigan
xarajatlarning yalpi rentabelligi Yalpi foyda
= Xarajatlarning
yalpi
rentabellikSotilgan
tovarlarning
tannarxi Moliyaviy natijalar
to‘g‘risidagi
hisobotning 5-ustun
030-satri
ko‘rsatkichini 6-ustun
020-satridagi
ko‘rsatkichga bo‘lish
orqali topiladi .
3 Aksiz solig‘ini va qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisobga olmagan
holda hisoblab chiqarilgan, asosiy
faoliyatdan olingan foydaning
tovarlarni (xizmatlarni)
realizatsiya qilishdan olingan
tushumga nisbati sifatida
aniqlanadigan sotish rentabelligi Asosiy
faoliyatdan
olingan foyda = Sotish
rentabelligi
Tushum Moliyaviy natijalar
to‘g‘risidagi
hisobotning 5-ustun
100-satri
ko‘rsatkichini 5-ustun
010-satridagi
ko‘rsatkichga bo‘lish
orqali topiladi.

holda soliq to'lovlarini boshqarish va optimallashtirishga qaratilgan.
Bu manfaatdor tomonlar o'rtasidagi maxsus ishbilarmonlik munosabatlarini
aks ettiruvchi, ushbu munosabatlardan Respublikamiz foydasiga soliq
tavakkalchiligiga ta'sir etuvchi va oshiruvchi transfer narxlarining soliq
ma'muriyatchiligiga oid maxsus axborot va huquqiy jarayonning kombinatsiyasi
saqlay olishi kerak.
O'z vaqtida soliq tekshiruvini o'tkazishning eng aniq belgilari xolding
kompaniyasining yuqori foyda yoki katta yo'qotishlar, yuqori ma'muriy xarajatlar,
tarqatishning qisqarishi yoki yopilishi bilan bog'liq biznes modellari hisoblanadi.
Biznes narxlari, keyingi sotish usuli, narx usuli va qiyosiy natijalarni
taqqoslash usulining eng katta kamchiliklari taqqoslash va tashkilotni tanlashning
qiyinligi hisoblanadi. Daromadlarni taqsimlash soliq organlaridan biznesni tahlil
qilishda malaka va tajribani talab qiladi.
Bozor narxlarini taqqoslash usulidan (transfer t narxini belgilashning afzal
usuli) foydalanilganda, kompaniya foydalanadigan narxlarni kompaniyaning davlat
manbalaridan oladigan narxlari bilan taqqoslaganda, taqqoslash uchun y etarli
ommaviy ma'lumotlarni topish qiyin bo'ladi. Bundan tashqari, jarayonni amalga
oshirish mahsulot tarkibini biznes bilan solishtirishni talab qiladi.
Transfert narxi bir kompaniya ishtirokchilari o'rtasida almashiladigan
tovarlar, xizmatlar va intellektual mulk narxini anglatadi. Bu xalqaro soliqqa
tortishning muhim qismidir, chunki u turli yurisdiktsiyalar o'rtasida imtiyozlar va
majburiyatlarni taqsimlashni belgilaydi. Dunyo mamlakatlari soliq to‘lovlari
kechektirmaslikni oldini olish va soliq adolatliligini ta’minlash uchun o‘tkazma
stavkasini nazorat qilish muhimligini anglab yetdi.
O‘zbekiston Respublikasining soliq qonunchiligi tadbirkorlik sub’ektlarining
ish haqi yoki tegishli soliqlarni hisoblash va/yoki hisoblash uchun maxsus
vositalardan foydalanadigan kompaniyalar guruhi uchun soliq stavkasini
pasaytirish uchun o‘tkazma mablag‘laridan foydalanishni belgilashga qaratilgan.
Omillar ta'sirining kattaligi o'rganilayotgan omilning mutlaq o'sishini uning
71

kamaytirilganligi faktlari
aniqlanganida esa, 2 oy
ichida dalolatnoma ham
tuziladi
Manba: Tadqiqotchi timonidan tuzilgan
Bunda taqqoslanadigan bozor narxlari usuli nazorat qilinadigan bitimlar
narxlarining bozor narxlariga muvofiqligini soliq solish maqsadida aniqlash uchun
ustuvor hisoblanadi. Agar soliq solish maqsadlarida taqqoslanadigan bozor narxlari
usulini qo‘llash mumkin bo‘lmasa yoxud uni qo‘llash nazorat qilinadigan bitimlar
narxlarining bozor narxlariga muvofiqligi bo‘yicha asoslangan xulosa chiqarish
imkonini bermasa, boshqa usullarni qo‘llashga yo‘l qo‘yiladi.
Demak eng ko‘p qo‘llaniladigan usul taqqoslanadigan bozor narxlari usuli
ekan dastlab mazkur usulni qo‘llanilishini ko‘rib chiqamiz.
Tushunish oson bo‘lishi uchun shartli misollarda ushbu jarayonlarni ko‘rib
chiqamiz.
1-misol. Nazorat qilinadigan bitim bo‘yicha mahsulot birligi uchun narx –
25,4 ming so‘mdan belgilanib realizatsiya qilingan.
Taqqoslanadigan bitimlar bo‘yicha mahsulot birligi uchun turli korxonalarga
nisbatan qo‘llanilgan quyidagi narxlar tahlil qilinmoqda: 25,6 ming so‘m, 28,7
ming so‘m, 25,0 ming so‘m, 26,8 ming so‘m, 25,0 ming so‘m, 31,5 ming so‘m,
28,7 ming so‘m, 25,0 ming so‘m, 34,5 ming so‘m, 32,8 ming so‘m, 33,6 ming
so‘m.
Ushbu ma lumotlar asosida bozor narxlari oralig‘ini aniqlash va nazoratʼ
qilinadigan bitimning narxi bilan solishtirgan holda transfert narxlari bo‘yicha
soliq nazorati amalga oshirilishi yuzasidan xulosa chiqarish talab etiladi.
Soliq kodeksida keltirilgan qoidaga muvofiq bizning misolimizda keltirilgan
bir xil tovarlar predmeti bo‘lgan bir nechta taqqoslanadigan bitim to‘g‘risida
axborot mavjud bo‘lganda, bozor narxlari oralig‘ini hisoblashda dastlab
taqqoslanadigan bitimlarda qo‘llanilgan, bozor narxlari oralig‘ini aniqlash uchun
foydalaniladigan narxlar majmui ushbu oraliqni aniqlash uchun foydalaniladigan
to‘plamni hosil qilgan holda o‘sib borish tarzida tartibga solinadi. Bunda narxning
35

ikkita qarama-qarshi pozitsiya mavjud bo’lib, ulardan biri valyuta kursini nazorat
qilish va ushlab turish muhim hisoblanadi.
Bundan tashqari, to'g'ridan-to'g'ri ushbu siyosat bilan ishlaydigan buxgalterlar
va buxgalterlar ko'pincha o'z tashkilotlarining moliyaviy ko'rsatkichlariga ta'sir
qiladigan narxlardagi o'zgarishlar haqida kam tushunchaga ega.
Ushbu holat foydalanish xarajatlarini o'zgartirishga odatda noodatiy yoki
salbiy ta'sir ko'rsatadi buning natiajasida, bu esa oldindan aytib bo'lmaydigan
moliyaviy oqibatlarga va salbiy soliq oqibatlariga olib keladi.
O‘zbekiston Respublikasi uchun soliqlarni minimallashtirish uchun o'zaro
bog'liq tashkilotlar tomonidan transfer narxlaridan foydalanishga qarshi choralar
ko'rish dolzarb muammodir.
Ayni paytda ko‘plab xorijiy davlatlar, jumladan, O‘zbekistonda ham
tashkilotlarning nazorat markazining valyuta kursini tekshirish orqali soliqlarni
kamaytirish amaliyoti mavjud ( Vaxabov A.V. va boshq alar, 2010).
Buning sabablari sifatida iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida monopoliyaning
yuqori darajasi, bozor va bozor narxlari to‘g‘risida muhim ma’lumotlarning
yo‘qligi, mamlakatimizdagi turli tashkilotlar o‘rtasidagi soliqqa tortishdagi farqlar
kiradi.
Soliqlarni pasaytirish uchun transfer t narxlarini belgilashdan foydalanishning
asosiy usuli quyidagilardan iborat.:
- O‘zbekiston Respublikasining asosiy tuzilmasiga kiruvchi korxonalardan
daromad to‘layotgan korxonalar uchun imtiyozlar beriladi, imtiyozli soliq
stavkalari ro‘yxatida yaxshiroq sharoitlar ta’minlanadi yoki byudjetdan mablag‘lar
ajratiladi;
- soliq majburiyatlarini bajarmasdan o'z faoliyatini to'xtatgan va iqtisodiy
foydani uchinchi shaxslarga o'tkazgan tashkilotlardan qo'shimcha xarajatlar
undiriladi;
- Tashkilotning foydasi qulay soliq imtiyoz asosida bilan chet elga
yo'naltirilgan ligi .
28

Soliq stavkalarini boshqarish bo'yicha nazariy bilimlarni o'zgartirish bo'yicha
tadqiqot natijasida olingan natijalar va tavsiyalar amaldagi soliq siyosatini
takomillashtirishda qonunchilik sifatida foydalanish mumkin.
Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi real loyihalarda ishlaydigan soliq
o'tkazmalari stavkalarini boshqarish tizimining xarajatlarini ochib berishdir.
Bunday yondashuv solishtiriladigan kompaniyalarni tanlash va soliq
to'lovchilar tomonidan qo'llaniladigan stavkalarning iqtisodiy jihatdan izchilligini
ta'minlash orqali joriy soliq stavkalarini tuzatish jarayonini yaxshilashi mumkin.
5.2. Tadqiqot natijasida keltirilgan asosiy tavsiya va takliflar
Transfert narxlari haqidagi ma'lumotlar soliq organlariga valyuta kurslarini
tushunish, moliyaviy hisobot intizomini yaratish va o'zgaruvchan xarajatlarni
soliqqa tortishni tushunish uchun ma'lumot berish orqali iqtisodiyotning mohiyati
va boshqaruvini tushunishga yordam beradi.
Tadqiqot ishida shakllantirilgan ilmiy xulosalardan kelib chiqib, quyidagi
takliflar ilgari surilmoqda:
1. Nazorat qilinadigan bitimlarda soliq solish maqsadida daromadlarni soliq
qonunchiligida nazarda tutilgan tartibda aniqlashda foydalanish uchun rentabellik
ko‘rsatkichlarini baholash bo‘yicha dasturiy mahsul yaratilishi maqsadga muvofiq.
2. Nazorat qilinadigan bitimlarda soliq solish maqsadida daromadlarni
aniqlash bo‘yicha uslubiy qo‘llanma ishlab chiqish va nazorat qilinadigan bitim
to‘g‘risidagi xabarnomani taqdim etish uchun yagona muddatni belgilash lozim.
3. Transfert narxni belgilashda soliq nazorati doirasida nazorat qilinadigan
bitimlar tuzilganligi munosabati bilan soliqlarning to‘liq hisoblab chiqarilishi va
to‘lanishi tekshiruvini o‘tkazish vakolatini xududiy soliq organlariga ham berish
maqsadga muvofiq.
4. Soliq organlari nazorat qilinadigan bitim mavjud ekanligini aniqlagan
taqdirda tekshiruv o‘tkazilishi imkonini berish bo‘yicha tegishli o‘zgartirishlar
Soliq kodeksiga kiritilishi zarur;
5. Nazorat qilinadigan bitimi mavjud bo‘lgan holda bu haqidagi xabarnomani
66

mumkin.δN
δNtr
=ey (1−t1b)− ey (1+τ)(1−t2b)(1− t1¿− N2¿)+ey (1+τ)t2HДС >0
(1)
e - Valyuta kurslari O‘zbekiston Respublikasi va boshqa mamlakatlar
valyutalarida ko‘rsatilgan ;
N
2¿
− ¿
b oshqa mamlakatlarda to'langan daromad solig'i miqdori da;
t1¿−¿
O'zbekiston Respublikasiga xorijiy manbalardan olinadigan
daromadlardan olinadigan soliqlar stavkasi;
t
2N
, t
1 N
- turli xil daromad solig'i stavkalari .
1-rasm. Davlat byudjeti daromad lari
Manba: stat.uz
Zanjirni almashtirish usuli, mutlaq farq usuli va nisbiy farq usuli bilan
solishtirganda, umumiy usul ta'sirni baholashda ta'sir va xatolardan qochish nuqtai
nazaridan aniqroq natijalarga erishishi mumkin.
Birinchi bosqichda o'tgan yil uchun soliq va soliq ma'lumotlari tuziladi va
solishtirma soliq holati sifatida hisobot yilidagi soliq holati hisoblanadi.
Ushbu ma'lumotlar biznes soliq majburiyatlarini aniqlash uchun ishlatiladi.
33

III BOB. TADQIQOT METODOLOGIYASI
3.1. Tadqiqot dizayni
Ko'pgina mamlakatlarning soliq organlari transfert stavkalari rejimining
asosiy maqsadi tadbirkorlik sub'ektlaridan olinadigan umumiy soliqni kamaytirish
deb hisoblaydi. Biroq soliqlarni hisobga olish narxlarning o'zgarishiga sabab
bo'lgan yagona narsa emas.
Mualliflar transfert narxlari sohasidagi muhim muammo va muammolarni
aniqlash maqsadida o‘zgaruvchan xarajatlarni yaratish bilan bog‘liq mavzular
bo‘yicha mavjud nashrlarning batafsil tahlilini o‘tkazdilar.
Soliq kodeksida transfert narx va transfert narxni belgilash tushunchalariga
tarif berilgan bo‘lib, unga muvofiq:
-o‘zaro aloqador taraflar o‘rtasidagi bitimlarda shakllanadigan va (yoki)
mustaqil shaxslar o‘rtasida bitimlar tuzilayotganda taqqoslanadigan iqtisodiy
sharoitlarda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan xolis tarzda shakllanadigan narxdan farq
qiladigan narx ushbu Kodeks maqsadida transfert narx deb tushuniladi.
-o‘zaro aloqador taraflar faoliyatining mustaqil shaxslar tomonidan
taqqoslanadigan iqtisodiy sharoitlarda olinishi mumkin bo‘lgan sharoitlar va
natijalardan farq qiladigan tijoratga oid va (yoki) moliyaviy sharoitlar va (yoki)
natijalar ushbu Kodeksning maqsadida transfert narxni belgilash deb tushuniladi.
Tadqiqotda turli mamlakatlarda soliq tizimlari va transfert narxlarini
o‘rganish uchun qiyosiy tahlil usuli qo‘llaniladi. Asosiy e'tibor kompaniyalar va
soliq organlariga samarali siyosatni ishlab chiqish uchun ma'lumot beruvchi
22

stavkasini kamaytirishdir. Transfert narxi kompaniyaning turli bo'limlari va
kompaniya a'zolari guruhining biznesi uchun tovarlar yoki xizmatlar narxi sifatida
aniqlanadi.
Egerev A.V.ning ta'rifini alohida guruhga kiritish kerak, chunki transfer
Narxlarni to'g'irlash nafaqat biznesni boshlash uchun, balki biznes egalarining
daromadlarini boshqarish uchun ham qo'llaniladi. Shuning uchun, mualliflar
ko'pchilik egalari o'z foydasiga bozor narxini o'zgartirish uchun narxlarni sozlash
foydalanish mumkin.
Boshqacha qilib aytganda, bu mahsulot yoki xizmatning ichki korporativ
qiymati bo'lib, uning asosida ochiq e'lon qilinishi mumkin bo'lmagan yagona
kompaniyaning tarkibiy bo'linmasi uchun bitim qiymati hisoblanadi.
Transfert narxlari kompaniyalar guruhi doirasida qo'llaniladigan hollarda,
turli mamlakatlarda joylashgan kompaniyalar o'rtasida foydani qayta taqsimlash
mumkin bo'ladi. Bunday narxlarni shakllantirish faoliyati narxlash jarayoni deb
ataladi.
Aloqador tomonlar o'rtasida biznesga kirish uchun soliq ma'muriyati usuli
soliq bazasini yoki olingan daromadni, shu jumladan rentabellikni aniqlash uchun
minimal va maksimal miqdorni aniqlash uchun ishlatiladi.
Daromad solig'i maqsadlari uchun tashkilotning moliyaviy hisobotidan
shakllanadigan bir qator rentabellik ko'rsatkichlari qo'llaniladi.
Bularga yalpi rentabellik, tugallangan sotish rentabelligi, qilingan
xarajatlarning rentabelligi, tijorat va ma'muriy xarajatlarning rentabelligi, mavjud
aktivlarning rentabelligi kiradi.
Soliq nazorati qoidalarining takomillashtirilishi ularni qat’iy
rasmiylashtirishda, mavhum shakllanishlarga barham berishda va shaxslarni o‘zaro
bog‘liq, bitimlarni esa nazorat qilinadigan deb tasniflash mezonlarining to‘liq
ro‘yxatini belgilashda ko‘rinadi.
Buni amalga oshirish amaldagi qonunchilik bazasini, ya'ni Soliq kodeksi
normalarini modernizatsiya qilish orqali ko'rilmoqda.
26

qonunchilikning kompleks yechimini yaratish;
Mamlakatlar o'rtasidagi munosabatlarning kengayishi va ularning sekin, lekin
doimiy aloqalari, ya'ni butun dunyo miqyosida jarayonning rivojlanishi sharoitida
milliy soliqqa tortishning asosiy jarayoni va dizayni bozordan farq qilsa, muammo
sifatida qaraladi. Chunki xar qanday firibgarlik jarimaga olib keladi.
Korxonalar va jismoniy shaxslarning nomlari ko'rsatilishi kerak. Bu soliq
to'lovchilarni ruxsatsiz tekshirishlardan himoya qiladi. Bugungi kunda bu haqda
hech qanday bahs-munozara yo'q.
Konsolidatorlar o'zlari uchun qulay narxlar yaratishi mumkin, bu esa
hukumatni soliq to'lashdan qochishga va tijorat mahsulotlari, ish o'rinlari yoki
xizmatlar uchun raqobat qonunini buzishga olib keladi.
Soliq tavakkalchiligini boshqarishning bir qismi sifatida biz transfert bahosini
qo'llashda biznesning soliq xavfini kamaytiradigan transfert narxlari siyosatini
yaratish usulini ishlab chiqdik. Ertami-kechmi kimdir, albatta, natijaga qarshi
chiqishni xohlashini hisobga olinadi.
Hozirgi noqulay sharoitda "qayta sug'urtalash" strategiyasi yo'q: soliq
to'lovchilar transfer narxlari siyosati va tartiblariga nisbatan dastlabki
yondashuvlari qanchalik konservativ bo'lishidan qat'i nazar, ular muammolarga
duch kelishlarini taxmin qilishlari kerak.
21

ANNOTATSIYA
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda tashqi savdo defitsiti muttasil oshib - eksport
va import orasidagi farq tobora kengayib bormoqda hamda bu tendensiya
ko‘pchilikni, xususan, qaror qabul qiluvchilarni xavotirga sola boshlagani
shubhasiz.
Soliq to lovchilarning teng huquqliligining huquqiy tamoyillarini,ʻ
O zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining (o zgartirishlar kiritilgan soliq turlari,
ʻ ʻ
hisobot berish va to lamaslik qoidalari to g risida) qoidalari, soliq to lash taqvimi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
tijorat qarzlarini hisoblash tartibi, ma lumotlarini ta minlash. tijorat qarzlari
ʼ ʼ
bo'yicha, soliq ma'muriyati, imtiyozlar Soliq bo'lmagan soliqlar (barcha o'tkazma
soliq to'lovlari va soliq olinganidan keyin ma'muriy va soliq hisob-kitoblari). Soliq
to'lovchining ma'lumotlari xuddi shu tarzda qo'llanilishi kerak.
Transfert bahosini shakllantirishda soliq menejmentining maqsadi shundan
iboratki, transfert narxlari nafaqat biznes yuritishning yaxshi usuli, balki soliq
to'lovchilarning soliqlarini kamaytirish usulidir.
Transmilliy korporatsiyalar tomonidan transfert narxlarini manipulyatsiya
qilish iqtisodiy xavfsizlikka bevosita tahdiddir, chunki soliq to'lovlaridan byudjet
daromadlarini kamaytiradi. Bundan tashqari, narxlarning o‘zgarishi mamlakat
xavfsizligiga tahdid soluvchi boshqa oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Kalit so‘zlar: Manipulyatsiya, byudjetni tashkil etish, byudjet tuzish, soliq
xarajatlari, davlat xarajatlari, asosiy fondlar, milliy iqtisodiyot, moliya,
daromadlarni prognozlashlashdir .
1

ayniqsa dolzarb bo'lib qoldi. Bu foydaning soliq stavkalari past bo'lgan
mamlakatlarga o'tishi yoki soliqqa tortishdan butunlay qochishning oldini olishga
yordam beradi.
Dunyo bo‘ylab hukumatlar adolatli va adolatli soliqqa tortishni ta'minlash va
taqdim etilgan imtiyozlardan suiiste'mol qilinishining oldini olish uchun transfert
narxlarini qat'iy nazorat qiladi. (Романовский М.В, 2010)
6-jadval
2017-2022-yillarda O‘zbekistonning tashqi aloqalari bo‘yicha makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar bo‘yicha bilvosita soliq tushumlari miqdori va ulushi tahlili
T/r Ko‘rsatkichlar Yillar kesimida 2022-yilda
2017
yildagiga
nisbatab
o‘zgarishi
(marta)2017 2018 2019 2020 2021 2022
1 YaIM, trln. so‘m 249,1 326,0 524,2 580,2 734,6 776,5 3,12
2 Tashqi savdo
aylanmasi, mlrd.
AQSH dollari 15,90 14,26 16,11 18,69 20,75 39,53 2,49
3 Davlat byudjeti
daromadlari, trln.
so‘m 44,5 62,2 112,3 132,9 164,7 200,0 4,49
4 Bilvosita
soliqlardan
tushumlar, trln.
so‘m 22,3 24,3 33,4 39,8 56,2 71,39 3,2
a) QQS: qiymati,
trln. so‘m, ulushi
% 12,5
28,8 13,4
30,2 22,02
35,4 29,9
35,9 38,44
37,4 52,19
37,9 4,2
1,32
b) Aksiz solig‘i;
qiymati, trln.
so‘m, ulushi % 6,48
16,0 6,87
15,5 8,34
13,4 9,21
13,7 13,09
14,1 13,46
13,9 2,08
0,87
v) Boj to‘lovlari:
qiymati, trln.
so‘m, ulushi, % 1,72
4,2 1,63
3,7 1,42
2,3 1,74
2,4 4,76
3,9 5,75
4,1 3,3
0,98
Manba: Soliq qo’mitasi va www.stat.uz sayti ma’lumotlari
Tegishli yondashuvlar va xalqaro standartlarni qabul qilish orqali
55

Bundan tashqari, bugungi sharoitda energiyadan foydalanish, deklaratsiyalar
mazmunini yengillashtirish, deklaratsiyalarni ma’muriyatchilikka topshirish
jarayonini qisqartirish, turli chora-tadbirlarni qo‘llash kabi tadbirkorlik
sub’yektlarining soliq boshqaruvidan foydalanish zarur.
Mazkur yo‘nalishlarda modernizatsiya majmuasidan foydalanish samarali
soliq nazoratini va soliqlarni transfert narxlarida to‘liq to‘lashni ta’minlaydi.
3. 2 . Ma’lumotlar manbalari, tadqiqotda qo‘llanilgan uslublar
Soliq nizolari bilan bog'liq risklarni aniqlash bilan bir qatorda, transfer
narxlarini puxta rejalashtirish ko'plab kompaniyalarga soliqqa oid bo'lmagan
muammolarni ham hal qilish imkonini beradi.
Masalan, kompaniyani qayta qurish, ta'minot zanjiri, resurslarni taqsimlash,
boshqaruvning ish haqi sxemalari va uchinchi tomonning potentsial
majburiyatlarini boshqarishga ta'siri ham hisobga olinishi kerak.
Narxlarni o'zgartirish siyosatining ta'siri tartibga solish va xulq-atvor
iqtisodiyoti kabi sohalarda munozaralarning kuchayishiga olib keldi va shunday
bo'lib qolmoqda; masalan, mahalliy kompaniyaning operatsion foydasiga qarab
mukofot to'lanadigan rahbarlarning harakatlariga sezilarli ta'sir ko'rsatish
imkoniyatini inkor etib bo'lmaydi. Guruhning transfert narxini belgilash
siyosatidagi o'zgarishlar, ayrim xodimlar tomonidan sezilishi mumkin bo'lgan
ta'sirni hisobga olmagan holda, rahbariyat erishmoqchi bo'lgan xatti-harakatlarning
yaxshilanishiga olib kelmasligi mumkin.
Transfer t bahosi masalasini bugungi kunda soliq tafakkurining eng muhim
masalalaridan biri deb hisoblash mumkin. Bu, odatda, davlat byudjetida soliqqa
tortishda adolat va muvaffaqiyatni ta'minlashda odatda muhim hisoblangan maqsad
bilan bog'liq.
Boshqacha aytganda, soliq solinadigan bazaning yemirilishiga yo‘l
qo‘ymaydigan, soliq imtiyozlarini bartaraf etadigan tizimni tashkil etish
mamlakatimizda muhim vazifa hisoblanadi.
Valyuta kursining mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri bir-biriga qarama-qarshidir:
27

5-
rasm. Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlashning ta’sirini baholash
algoritmi
Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan
Transfer t narxlari globallashuv va xalqaro savdoning kuchayishi sharoitida
54

3-rasm. Soliq tahlilining konseptual asoslari
Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan
Kerakli
ma'lumotlarni ta dqiqot qilish va transfert narxni sozlash asosida mualliflar soliq
organlariga yuboriladigan hisobot uchun eng yaxshi qiymatni aniqlaydilar.
47

Muallif soliqlarni hisoblashda kompaniya manfaatlarini himoya qilish
tamoyilini qabul qiladi va xavfli soliq imtiyozlari qiymatini o'zgartirish uchun
zarur qoidalarni yaratadi.
4.3. Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlash
yo‘llarining o‘ziga xos xususiyatlari
Soliq nazoratining transfert narxlarni belgilash yo‘nalishi yuqorida qayd
etilganidek, O‘zbekiston Respublikasida qonunchiligida yangi yo‘nalish
hisoblanadi. Soliq kodeksining 193-moddasida ushbu moddaning birinchi qismida
ko‘rsatilgan hujjatlar soliq to‘lovchidan nazorat qilinadigan bitimlar tuzilgan
kalendar yildan keyingi yilning 1 iyunidan keyin Soliq qo‘mitasi tomonidan talab
qilinishi mumkinligi belgilangan. Ya ni sodda qilib aytganimizda Soliqʼ
kodeksining transfert narxlarni belgilashga doir qoidalari 2022-yil 1 yanvardan
boshlab amalga kiritildi hamda 2022-yilda amalga oshirilgan nazorat qilinadigan
bitimlar bo‘yicha tekshiruv 2023-yilning 1-iyunidan boshlab o‘tkazilishi
mumkinligi nazarda tutilgan. Bizning fikrimizcha Soliq kodeksining qoidalarida
quyidagi muammolar mavjud deb hisoblaymiz:
1. Soliq kodeksining 194-moddasida tekshiruv Soliq kodeksining 182-
moddasiga muvofiq yuborilgan nazorat qilinadigan bitimlar haqidagi
bildirishnoma yoki hududiy soliq organining xabarnomasi asosida, shuningdek
soliq tekshiruvini o‘tkazish natijasida nazorat qilinadigan bitim aniqlangan
taqdirda o‘tkazilishi belgilangan.
Soliq kodeksining 182-moddasida soliq to‘lovchilar soliq organlarini kalendar
yilda o‘zlari tuzgan nazorat qilinadigan bitimlar to‘g‘risida xabardor qilishi
shartligi hamda xabarnoma soliq to‘lovchi tomonidan o‘zi hisobda turgan joydagi
soliq organiga nazorat qilinadigan bitimlar tuzilgan kalendar yilga oid yillik
moliyaviy hisobotni taqdim etish muddatidan kechiktirmay yuborilishi
belgilangan.
Yillik moliyaviy hisobotlarni taqdim etish muddati xorijiy sarmoyalar
ishtirokidagi korxonalar uchun hisobot yilidan keyingi yilning 25 martidan va
45

Soliq tahlili turlarining tasnifi
Tasniflash xususiyati bilan bog‘liq Tahlil turi
Boshqar ish model daraja  makro darajada soliq tahlili;
 mikro darajada soliq tahlili ;
Axborotni qo'llab-quvvatlash turi  ichki soliq;
 tashqi soliq ;
Bosh qarish jarayonining mazmuni  istiqbolli (dastlabki) soliq;
 retrospektiv (keyingi) soliq;
 operatsion soliq;
 yakuniy (yakuniy) soliq ;
Davriy uzatish holati modeli yillik; har chorakda; oylik; o'n yil;
har kuni
O'rganilayotgan masalalar mazmuni va to'liqligi  umumiy soliq;
 mahalliy soliq;
 tematik soliq
Ob' y ektni o'rganish usullari  umumiy soliq;
 tizimli soliq;
 tanlab olinadigan soliq ;
Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan
Boshqaruv darajasiga ko'ra soliq tahlili makrodarajadagi yoki mamlakat
darajasidagi tahlil va mikrodarajadagi yoki biznes darajasidagi tahlillarga bo'linadi.
Davlat solig'i tahlili O'zbekistondagi tashkilotlar va shaharlarning xo'jalik
faoliyatini prognozlash uchun asos bo'lib hisoblanadi.
Ko'pgina mamlakatlarning soliq organlari transfer stavkalari rejimining asosiy
maqsadi tadbirkorlik sub'ektlaridan olinadigan umumiy soliqni kamaytirish deb
hisoblaydi. Biroq soliqlarni hisobga olish narxlarning o'zgarishiga sabab bo'lgan
yagona narsa emas.
Taqqoslashning ikki turi mavjud:
- Gorizontal yo'nalish o'lchovning aniqligi va tayanch va farq o'rtasidagi
farqni aniqlash uchun ishlatiladi;
- b iznes voqealarini o'rganish naqshlarini vertikal tahlil qilish.
Mualliflar transfert narxlari sohasidagi muhim muammo va muammolarni
aniqlash maqsadida o‘zgaruvchan xarajatlarni yaratish bilan bog‘liq mavzular
bo‘yicha mavjud nashrlarning batafsil tahlilini o‘tkazdilar.
Makrodarajadagi soliq tahlili, shuningdek, mintaqaviy va mahalliy soliq
tahlili sifatida batafsil tavsiflanishi mumkin.
52

Manba: tadqiqotlar natijasida tuzilgan
Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida tejamkor soliq tizimini tayyorlash
bo‘yicha muhim ishlar amalga oshirilmoqda.
O'z vaqtida soliq tekshiruvini o'tkazishning eng aniq belgilari xolding
kompaniyasining yuqori foyda yoki katta yo'qotishlar, yuqori ma'muriy xarajatlar,
tarqatishning qisqarishi yoki yopilishi bilan bog'liq biznes modellari hisoblanadi.
Biznes narxlari, keyingi sotish usuli, narx usuli va qiyosiy natijalarni
taqqoslash usulining eng katta kamchiliklari taqqoslash va tashkilotni tanlashning
qiyinligi hisoblanadi. Daromadlarni taqsimlash soliq organlarining biznes tahlili va
tajribasini talab qiladi.
Bozor narxlarini taqqoslash usulidan (transfer narxini belgilashning afzal
usuli) foydalanilganda, kompaniya foydalanadigan narxlarni kompaniyaning davlat
manbalaridan oladigan narxlari bilan taqqoslaganda, taqqoslash uchun etarli
ommaviy ma'lumotlarni topish qiyin bo'ladi. Bundan tashqari, jarayonni amalga
oshirish mahsulot tarkibini biznes bilan solishtirishni talab qiladi.
Transfer narxi bir kompaniya ishtirokchilari o'rtasida almashiladigan tovarlar,
xizmatlar va intellektual mulk narxini anglatadi.
Bu xalqaro soliqqa tortishning muhim jihati hisoblanadi, chunki u turli
yurisdiktsiyalar o'rtasida foyda va soliq majburiyatlarini taqsimlashni belgilaydi.
Dunyo mamlakatlari soliq to‘lashdan bosh tortishi va soliqning to‘lamaslining
oldini olish va soliq adolatliligini ta’minlash uchun o‘tkazma stavkasini nazorat
qilish muhimligini anglab yetdi.
Yillar davomida transfer narxlari bo'yicha yo'riqnomalarni ishlab chiqish va
aloqador tomonlar o'rtasidagi bitimlarni baholash uchun umumiy asos yaratish
bo'yicha muhim xalqaro sa'y-harakatlar amalga oshirildi. Quyida
4-rasmda transfert narxini belgilash sxemasi keltirilgan.
Transfert bahosini belgilash qoidalarini tatbiq etish birinchi navbatda soliq
organlari tomonidan taftish va tekshirishlar orqali amalga oshiriladi.
Soliq organlari tegishli bozorlarda olingan narxlarni turli shaxslar o rtasidagiʻ
49

jihozlardan foydalanish natijasida ta’sir ko‘rsatadigan tegishli soliq qiymatini
hisoblash maqsadida transfert narxlaridan foydalanishni aniqlash va undan
so‘ng xulosa berishga qaratilgan. xarajatlar ta'sirini quyidagicha
muvozanatlash:
- - soliq nuqtai nazaridan kontrakt narxini aniqlash - buyurtma shaklida soliq
qonunlarida ko'rsatilgan kompaniyaning narxini (rentabelligini) aniqlash
uchun maxsus usuldan foydalanish. Birinchidan. soliq ma’muriyatining
imtiyozlarini o‘z ichiga oladi;
"Soliq to'lovchilarning teng huquqlari to'g'risida"gi umumiy qonunning
qoidalari, O'zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi va soliq to'lovchilarning sudga
murojaat qilish qoidalari) soliqlarni soliqlarni to'lamagan holda o'z vaqtida to'lash
maqsadida, soliqlarni aniqlashda qiyosiy usuldan foydalanish. soliq usuli "tartibga
solish” uchun juda muhimdi. Biznes xarajatlarini hisoblash, hujjatlarning biznes
ma'lumotlari, soliq ma'muriyati, soliq majburiyatidan ozod qilish sabablari (to'liq
to'lov), salohiyat. Soliq organlari narxlarning o'zgarishi va soliq to'lovchi
rahbariyatiga ma'lum bo'lganda, ular soliq tekshiruvi jarayonida tegishli
o'zgarishlardan foydalanishlari kerak.
1.3. Tadqiqot ob’yekti. Tadqiqot ob’yekti – Transfert narxni belgilashda
soliq nazorati tadqiqotning obyekti hisoblanadi. T ransfert bahosini soliq nazorati
institutining pozitsiyasini aniqlashga yondashuvni tahlil qilish va shakllantirishdan
iborat .
1.4. Tadqiqot predmeti - O‘zbekiston Respublikasi transfert bahosini soliq
nazorati munosabatlarining me’yoriy mazmuni, O‘zaro bog‘liq bo‘lgan shaxslar,
nazorat qilinadigan bitimlar bo‘yicha transfert narxni belgilashda yuzaga keladigan
moliyaviy munosabatlar tadqiqotning predmeti bo‘lib hisoblanadi.
1.5. Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati uning natijalaridan ilmiy-tadqiqot faoliyatida,
O‘zbekiston Respublikasi amaliy huquqni qo‘llash faoliyatida, shuningdek, “Soliq
huquqi” fanini o‘qitishda foydalanish mumkin. bag’ishlangan mahsus ilmiy
9

monitoringi ishtirokchilari hisoblanadi. Soliq monitoringi soliq to‘lovchiga nisbatan
ixtiyoriy bo‘lib, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Toshkent shahar va viloyatlar
davlat soliq boshqarmalari tomonidan, yirik soliq to‘lovchilarga nisbatan esa Yirik
soliq to‘lovchilar bo‘yicha hududlararo davlat soliq inspeksiyasi tomonidan
o‘tkaziladi” deb asoslantirilgan. Xalqaro savdo va xalqaro kompaniyalarning biznes
hajmining oshishi o'rtasidagi farq soliqlarning foydalanish xarajatlarini
o'tkazishdagi ahamiyati va ahamiyatini oshirdi.
Kompaniyalar o'z bizneslarini imkon qadar samarali qurish va maksimal foyda
olish uchun jahon iqtisodiyotidagi mavjud vaziyatdan foydalanmoqda.
Kompaniyalarning kengayishi ularni ko'pincha soliqlarni, shu jumladan
korporativ qayta qurish xarajatlarini kamaytirish uchun turli vositalardan
foydalanishga olib keladi ( Vahobov A.V, Jo‘rayev A., 2009).
Soliq to'lovchilar tovarlar, ishlar va xizmatlar uchun ma'lum narxni belgilash
orqali o'z byudjetlariga to'langan soliqni aks ettirish imkoniyatiga ega. shuning
uchun soliq yukini minimallashtirish maqsadida kompaniyalarning transfert
narxlaridan foydalanish amaliyotiga chek qo yish va soliq organlari ishiniʻ
takomilashtirish zarur.
Transfert bahosi, agar kompaniya ma'lum soliq imtiyozlaridan foydalansa,
umumiy tranzaksiya yukining kamayishi hisobiga soliq stavkasini kamaytirish
uchun qo'llaniladi.
Bundan tashqari, kompaniyalar nazorat ostidagi operatsiyalar orqali soliq
to'lovlarini optimallashtiradi.
Transfer t bahosi sohasidagi nazorat masalasining dolzarbligi ushbu nazorat
faoliyati sohasining fiskal ahamiyati bilan izohlanadi.
Soliq to'lovchilar o'rtacha biznes bilan raqobatbardosh narxlarni belgilash
orqali past yoki yuqori narxlarni belgilash maqsadiga erishadilar va soliq
to'lovchilar bu mablag'lardan soliqlarni kamaytirish uchun foydalanishlari mumkin.
Qonunlar va me'yoriy hujjatlarning yo'qligi sababli iqtisodiyotni davlat
tomonidan boshqarish mamlakatning iqtisodiy muhitiga katta ta’sir ko‘rsatadi
18

transfert narxlari amaliyotiga qaratilgan.
Tadqiqot usuli sifatida jarayon va hodisalar o rtasidagi sabab-natijaʻ
munosabatlarini aniqlash, sabab va oqibatlarning qonuniyatlari va munosabatlarini
o rnatish imkonini beruvchi tarixiy-dialektik yondashuv qo llanildi.
ʻ ʻ
Soliqqa tortish jarayonlarini transfert narxlari asosida o'rganish ob'ektni
o'rganishga umumiy yondashuv sifatida iqtisodiy tahlil usuliga asoslanadi.
Soliq tushum o'zgarishi har xolda turli xil sabablari eng asosiy uchta bilim
sohasidan olingan usullardan foydalangan holda o'rganiladi:
- iqtisodiy matematiklar,
- iqtisodiy - statistika,
- iqtisod orqali .
Transfer t narxlari globallashuv va xalqaro savdoning kuchayishi sharoitida
ayniqsa dolzarb bo'lib qoldi. Bu foydaning soliq stavkalari past bo'lgan
mamlakatlarga o'tishi yoki soliqqa tortishdan butunlay qochishning oldini olishga
yordam beradi.
Dunyo bo'ylab hukumatlar adolatli va adolatli soliqqa tortishni ta'minlash va
taqdim etilgan imtiyozlardan suiiste'mol qilinishining oldini olish uchun transfert
narxlarini qat'iy nazorat qiladi.
Qiyosiy tahlilning zaruriy sharti quyidagilardan iborat:
- solishtirilgan ko'rsatkichlarning solishtirilishi; taqqoslash amalga
oshiriladigan vaqt davrlarining birligi; ishlab chiqarish sharoitlarining
solishtirilishi va ko'rsatkichlarni hisoblash usullari.
Tadqiqot ob'ektini batafsilroq tahlil qilish uchun detallashtirish usullari
qo'llaniladi, bu usul bilan tadqiqot ob'ekti bir nechta kichikroq ob'ektlarga
bo'linadi. U soliqlarni tahlil qilishning individual tartiblarini belgilaydi, to'ldiradi
va kengaytiradi.
Transfert bahosi - narxni o'zgartirish murakkab va har bir mamlakat
qonunlari va qoidalariga muvofiq bajarilishi kerak bo'lgan ish. Mazkur jarayonning
umumiy maqsadi yuridik shaxslarga, jumladan, real tadbirkorlik subyektlari va
23

nazorati lozim darajada olib borilmasligiga va respublika byudjetiga tushishi lozim
bo‘lgan soliqlarning to‘liq tushmasligiga sabab bo‘ladi.
2. Transfert narxlarni belgilashda soliq nazoratini ta minlashda muhimʼ
hisoblangan xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun hamda soliq organlari uchun
xo‘jalik yurituvchi subyektlarning rentabellik ko‘rsatkichlarini aks ettiruvchi
dasturiy mahsul yaratilmagan.
3. Transfert narxni belgilashda soliq nazorati doirasida nazorat qilinadigan
bitimlar tuzilganligi munosabati bilan soliqlarning to‘liq hisoblab chiqarilishi va
to‘lanishi tekshiruvini o‘tkazish vakolati xududiy soliq organlariga berilmagan va
bu o‘z navbatida qamrov darajasi to‘liq bo‘lmasligiga olib keladi.
4. Tekshiruvni o‘tkazish uchun asoslar (nazorat qilinadigan bitimlar haqidagi
bildirishnoma yoki hududiy soliq organining xabarnomasi) cheklab qo‘yilgan va
bu tekshirilishi lozim bo‘lgan, lekin asos mavjud bo‘lmaganligi sababli nazorat
qilinadigan bitimlar bo‘yicha tekshiruv o‘tkazilmasdan qolib ketishiga sabab
bo‘ladi.
Bu iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida monopoliyaning yuqori darajasi va
bozor va bozor narxlari haqida muhim ma'lumotlarning yo'qligi bilan bog'liq.
Mamlakatimizda turli korporativ soliqlarning asosiy farqi shundaki: - Daromadlar
kompaniyalar tomonidan yig'iladi. O‘zbekiston Respublikasi daromadlarini to‘lash
va to‘lash Imtiyozli soliq stavkalari yoki fiskal ajratmalar ro‘yxatida eng yaxshi
shartlar nazarda tutilgan – soliq majburiyatlarini bajarmagan holda faoliyat
yurituvchi tashkilot tomonidan to‘lanadigan qo‘shimcha to‘lovlar va uchinchi
shaxslarga soliq tushumlari;
Shu bilan birga, soliq tizimida ishlaydigan tashkilotlar ko'pincha mahsulot va
korxonalarni yaratishi mumkin. yoki ijtimoiy tadbirkorlarga taqdim etilgan ko'plab
soliq imtiyozlari tufayli tashkilotlarda qo'shimcha soliq rejalashtirish alohida o'rin
tutadi.
Soliq rejalashtirish kompaniyada moliyaviy rejalashtirishning
(byudjetlashtirishning) muhim qismi bo'lib, qonuniy vakolatlardan foydalangan
70

Tadqiqot ishi mualliflari transfert narxlarining soliq ma'muriyatchiligini
yaxshilash uchun Yaponiya va Amerika soliq to'lovchilari tomonidan
muvaffaqiyatli qo'llanilgan avans narxlari kelishuvlaridan foydalanishni tavsiya
qiladi. Shuningdek, soliq organlariga yirik soliq to‘lovchilar o‘rtasida shartnomalar
tuzish tavsiya etiladi.
Forvard kursi shartnomalari turli mamlakatlarda, muayyan bozorlarda yoki
bozorlarda bozor stavkalari haqida ma'lumot bo'lmaganda eng samarali
hisoblanadi.
Soliq stavkasini imzolash orqali soliq to‘lovchilar ixtiyoriy ravishda
kompaniya faoliyati to‘g‘risidagi moliyaviy ma’lumotlarni taqdim etadilar, bu
ularga real vaqt rejimida daromadlarni hisoblash va navbatdagi soliq tekshiruvi
vaqtida davlat xarajatlarini kamaytirish imkonini beradi.
Ikki tomonlama yoki ko'p tomonlama shartnomalarni imzolash boshqa
mamlakatlar soliq organlari bilan hamkorlikni osonlashtirishi va soliq organlariga
soliq stavkalarining o'zgarishi to'g'risida ma'lumot almashish imkonini beradi.
Mualliflar tomonidan yaratilgan model mamlakatlarning soliq
ma'muriyatchiligini o'zgartirishni takomillashtirish, dastlabki kelishuvga erishish
ehtimolini o'lchash, soliq to'lovchilar tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlarni
tahlil qilish va qayta ishlash hamda qo'shimcha soliqlarni boshqarishni tushunishga
bo'lgan ehtiyojlarini tushunish uchun yaratilgan.
U tadbirkorlar va soliq to'lovchilar bilan muloqot qilish imkoniyatiga ega.
Bitim kompaniyalar va soliq organlari o rtasida ma lumotlar va ma lumotlarʻ ʼ ʼ
almashinuvini ta minlash orqali soliq tekshiruvchilariga katta ta sir ko rsatdi.
ʼ ʼ ʻ
Mualliflarning ta’kidlashicha, soliq yig‘uvchilarni ajratish yoki transfert
narxlari masalalari bo‘yicha yangi ekspertlarni tayinlash soliq inspektorlari
tomonidan joyida tekshirishni osonlashtiradi va boshqa masalalarga e’tiborni
qaratadi, shu orqali ta’minot solig‘i stavkasini o‘zgartirish oqibatlarini yaxshilaydi.
Axborot va ma’lumotlarni takomillashtirish maqsadida soliq to‘lovchi
oldindan shartnoma tuzsa, moliyaviy ma’lumotlar bilan birga ma’lumotlar bazasi
68

Qiyosiy tahlilning zaruriy sharti quyidagilardan iborat:
-solishtirilgan ko'rsatkichlarning solishtirilishi;
-taqqoslash amalga oshiriladigan vaqt davrlarining birligi; ishlab chiqarish
sharoitlarining solishtirilishi va ko'rsatkichlarni hisoblash usullari.
53

Haqiqiy narxlardan kelib chiqqan holda soliqlar miqdorini hisoblab, soliq
to'lovchi qonuniy harakat qiladi, chunki tekshirish natijalari boshqacha
belgilanmaguncha narx bozor bahosi hisoblanadi.
Agar asrab olish stavkalari bozor stavkalariga mos kelmasa, soliq to'lovchilar
qarz va jarimalar xavfiga duch kelishadi.
Agar soliq organlari tomonidan korxona boshqaruvi to‘g‘risida soliq to‘lovchi
tomonidan taqdim etilmagan haqiqat aniqlansa, soliq to‘lovchi O‘zbekiston Moliya
vazirligiga iqtisodiyotni boshqarish va ma’lumotlarni tarqatish bo‘yicha shaxsan
hisobot beradi va undan shu tarzda hisobot olinadi. O‘zbekiston Respublikasi Soliq
xizmatiga ga taqdim etiladi ( A. Vahobov, Z. Sirojiddinova , 2009).
Shu bilan birga, agar soliq to'lovchi soliq organiga kalendar yilida
yakunlangan nazorat qilinadigan operatsiyalar to'g'risidagi bildirishnomalarni
belgilangan muddatda taqdim etmasa yoki to'g'ri taqdim etilmagan xolatda
ma'lumotlarni o'z ichiga olgan nazorat qilinadigan operatsiyalar to'g'risidagi
bildirishnomalarni soliq organiga taqdim etsa, ushbu qoidabuzarlik jarima solishga
sabab bo'ladi .
Bugungi kunda soliq ma'muriyatchiligining eng muhim muammolari qatoriga
soliq to'lovchilar tomonidan ko'plab soliq chegirmalari rejalarini tuzish, xarajatlar
muammolarini o'zgartirish va korxonalarning O'zbekiston Respublikasiga soliq
xarajatlarini baholash muammolari kiradi.
T ransfer t bahosini qo'llash dolzarb bo'lib qoladi va yechimlarni talab qiladi.
Iqtisodiyotni rivojlantirish, barqarorlikni ta'minlash va yangi korxonalar
o'sishini ko'paytirish uchun soliq tizimi soliqqa oid quyidagi kichik muammoga
duch kelayotgan mamlakatda iqtisodiyotni boshqarishning kuchli vositasidir:
Soliq tushum ma’lumotlarini to‘g‘ri taqdim etish uchun va uni munosib tarzda
taqdim etishni ta'minlash uchun:
• xalqaro soliq raqobatining kuchayishi sharoitida transfert narxlari ustidan
nazoratni kuchaytirish
• Mamlakatda va xorijda ikki tomonlama soliqqa tortish va soliqqa qarshi
20

II BOB. ADABIYOTLAR SHARHI
2.1. Nazariy adabiyotlar sharhi
Soliq to‘lovchilar va soliq yig‘uvchilar odatda, soliq sohasida turli
maqsadlarga ega. Bir tomondan, soliq to‘lovchilar imkon qadar kamroq soliq
to‘lashni xohlashadi, ammo odatda, hukumatlarning moliyaviy resurslarga bo‘lgan
ehtiyoji ortib boradi. Soliq to‘lovchilar uchun soliqlar og‘ir yuk hisoblanadi.
Hukumatlar o‘z vakolatlaridan foydalangan holda va ular bilan ishonchli
munosabatlar o‘rnatish orqali soliq to‘lovchilarni soliq qonunchiligiga rioya
qilishga undashga harakat qiladi. Soliq qoidalariga rioya qilmaslik moliyaviy
yo‘qotishlar va jarimalarga olib keladi, shuningdek, har qanday tashkilot obro‘siga
putur yetkazadi.
Bu esa o‘z navbatida, soliq organlari tomonidan soliq to‘lovchilarni o‘z soliq
majburiyatlarini bajarishga undaydi hamda bu vazifani soliq nazorati ta minlaydi.ʼ
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda transfert narxlarni belgilash byudjet
tizimiga soliq to‘lovlarini minimallashtirishning asosiy usullaridan biri
hisoblanadi. (Alimardonov M.I., Toxsonov Q.N., 2005)
Jahon amaliyotida birinchi marta transfert nazorati instituti AQShda paydo
bo'lgan va rivojlangan, AQSh transfert narxini soliq nazorati qoidalari yaratilgan.
1990-yillardan boshlab AQSh uzoq davom etgan retsessiyaga kirdi va jiddiy
byudjet muammolariga duch keldi. AQSH hukumati savdo va byudjet taqchilligini
boshqarish sohasida o zining xalqaro mavqeini mustahkamlash choralarini ko rar
ʻ ʻ
ekan, siyosat e tibori xorijiy kompaniyalar guruhining AQShdagi faoliyatiga
ʼ
qaratildi. ( S.Nuritdinova, M.A.Sharapova,2014)
Bunday korporatsiyalar daromadlarni xorijiy mamlakatlarga o'tkazish
natijasida AQSh soliqlarining adolatli ulushini to'lamayapti, degan fikr paydo
bo'ldi.
Iqtisodiyotning globallashuvi, kapitalning kontsentratsiyasi, bir qator yirik
transmilliy kompaniyalarning paydo bo'lishi sharoitida,yalpi ichki mahsulotning
12

25. Модели финансирования вузов: анализ и оценка. / Под ред. С.А.
Белякова. - М.: ИЭПП, 2005, - С.282.
26. Романовский М.В., Врублевский О.В. Финансы, денежное
обращение и кредит. Учебник. – М.: «ИД Юрайт», 2010. – С.714 с.
27. Финансы бюджетных организаций: Учебник / под ред. проф. Поляка
Г.Б. – М.: Вузовский учебник, 2006. - 363с
28. Юткина Г.Ф. Налоги и налогообложения. Учебник. – 5-е изд.,
перераб. и доп. – М.: ИНФРА-М, 2006. – 509 с.
29. Яндиев М.И. Финансы регионов.-М.:Финансы и статистика, 2002.-
С.240.
30. . http://www.gov.uz
31. http://www.press-service.uz
32. . http://www.mf.uz
33. . http://www.stat.uz
34. . http://www.soliq.uz
35. . http://www.lex.uz
77

to‘plamda bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismga teng bo‘lgan tartib raqamiga va
keyingi tartib raqamiga ega bo‘lgan ko‘rsatkichlarning yarim summasiga teng deb
qabul qilinadi, 2-ko‘rsatkich 25,6 ming so‘m va 3-ko‘rsatkich 26,8 ming
so‘mlarning yarmi ((25,6+26,8)/2).
Bozor narxlari oralig‘ining eng yuqori miqdori 33,2 ming so‘mga teng,
chunki ko‘rsatkichlar to‘plamda bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismning uch karrasiga
teng bo‘lgan tartib raqamiga va keyingi tartib raqamiga ega bo‘lgan
ko‘rsatkichlarning yarim summasiga teng deb qabul qilinadi, 6 (2*3) ko‘rsatkich
32,8 ming so‘m va 7 (6+1) ko‘rsatkich 33,6 ming so‘mlarning yarmi
((32,8+33,6)/2).
Mamlakat darajasida o'zgaruvchan stavkalarni tahlil qilishning ob'ektiv
yondashuvi quyidagi xususiyatlarga ega:
- Muammolarni hal qilish uchun erishiladigan maqsadlarni aniqlashtirish va
tizimlashtirish;
- Muammoni kamaytirish yoki bartaraf etish uchun harakatlar va tadbirlarni
aniqlash uchun maqsad va harakatlardan foydalanish maqsadida;
- Belgilangan vaqt ichida loyihani amalga oshirish uchun zarur bo'lgan
mablag ‘ lar, resurslar va resurslar miqdorini oshirish chora-tadbirlari;
Dastur soliq masalalarini yaratish va tahlil qilishning samarali vositasi sifatida
ishlab chiqilgan; shunday qilib, muammoni hal qilish uchun barcha zarur
choralarni o'z vaqtida bajarilishini ta'minlash va loyiha maqsadlariga erishish
uchun hamkorlik qilish qobiliyati amalga oshirish zarur.
Maqsadli tahliliy dastur mazmuni va amalga oshirish ketma-ketligi jihatidan
universal bo'lgan alohida bosqichlarga bo'linadi (2-jadval).
Ushbu tasnif aniq emas, chunki dasturiy ta'minotni ishlab chiqish
jarayonining ketma-ketligi va mazmuni haqida turli xil fikrlar bildirilishi mumkin.
To'g'ri dasturiy ta'minotni ishlab chiqish jarayoni arxitekturasi nafaqat jarayonni
soddalashtiradi, balki uning mazmunini tushunishni ham osonlashtiradi.
Tahlilni ishlab chiqish uchun to'g'ri algoritm ishlab chiqilmagan. Deyarli har
37

Keltirilgan rasmlar ro‘yxati:
1 Davlat byudjeti daromadlari
35
2 Milliy TIF tartibga solish yondashuvlarida soliq qoidalarini
tasniflash 40
3 Soliq tahlilining konseptual asoslari
48
4 Transfert narxini belgilash sxemasi
51
5 Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlashning
ta’sirini baholash algoritmi 54
6 O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosining 2023-2025 yillardagi
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliq
tushumlarining miqdori va ulushini tahlil qilinishi 58
7 2023-2025 yillarda m akroiqtisodiy ko'rsatkichlar sur'atlarini tahlil
qilish 59
8 QQS samaradorlik ko‘rsatkichlari, 2000-2020 y
60
9 Soliq turlari bo‘yicha 2023-yil davomida budjetga tushgan tushumlar
to‘g‘risida ma’lumot 61
10 2023-yil davomida byudjetga tushumlar to‘g‘risida ma’lumotlar
62
11 Soliqlarni tahlil qilish metodologiyasi modelining bosqichlar
63
12 Transfert narxlarini belgilashda soliq jarayonining bosqichlarida
soliq tahlili 64
5

YaIM, trln. so‘mTashqi savdo aylanmasi, mlrd. AQSH dollari Davlat byudjeti daromadlari, trln. so‘mBilvosita soliqlardan tushumlar, trln. so‘m
0 200 400 600 800 1000 1200 140099049 22582
114762 25091
132666 27699
2025 2024 2023
6-rasm. O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosining 2023-2025 yillardagi
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliq tushumlarining miqdori va
ulushini tahlil qilinishi
Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan
Barchamizga ma'lumki, har bir davlatning byudjeti barqaror, qat'iy va ortib
borayotgan investitsiya daromadlaridan iborat bo'lib, shuni tushunish kerakki, ortib
borayotgan xarajatlar mamlakatning vaqt va moliyaviy ta'minlanishini ta'minlashga
qaratilgan.
Uning asosiy maqsadi ijtimoiy ehtiyojlardan moliyaviy foydalanish va
hukumat qarori bilan moliya tizimining o'sishiga ta'sir qilishdir.
Soliqlarning umumiy daromaddagi ulushiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqlar,
ayniqsa, ko‘pgina mamlakatlar natijalarining muhim qismi bo‘lgan qo‘shilgan
qiymat solig‘i (QQS) tushumlarining ulushi ham kiradi.
Ushbu tadqiqotda tashqi savdoda soliq tizimining samaradorligi, jumladan,
qo'shilgan qiymatni boshqarish va daromadlarni hisoblash masalalari muhokama
qilinadi. 2019 yilda mening mamlakatimdagi soliq siyosati bo'yicha QQS
samaradorligini baholash ayniqsa muhimdir, chunki QQS qiymati daromadlarni
boshqacha oshirish uchun yaxshi vositadir.
58

bozor narxlari usulidan foydalanadilar.
Masalan, O‘zbekistonda Respublika Konstitutsiyasida faqat huquqiy hujjatlar
amal qiladi, deb belgilab qo‘yilgan. Soliq tizimi soliqqa tortishda global
muammolarga duch kelayotgan mamlakatlarda savdo, xavfsizlik va
innovatsiyalarni yaxshilash uchun iqtisodiy boshqaruvning kuchli vositalardir
hamda bular odatda quyida vazifalarga bo‘linadi:
• soliq tushumlari tushumini ta'minlash.
• xalqaro soliq raqobati sharoitida soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashga qarshi
kurashish mexanizmini ta’minlovchi tashkiliy-huquqiy tartiblarni o‘rnatish.
• xalqaro soliq raqobatining kuchayishi sharoitida transfert narxlari ustidan
nazoratni kuchaytirish.
• s oliq organlari o'rtasidagi hamkorlikni aniqlash va ikki tomonlama soliqqa
tortish mojarosi manbalarini bartaraf etish bilan bog‘liq . ( S.Nuritdinova,
M.A.Sharapova,2014).
Tadqiqotda regressiya tadqiqot usullari va kontent-tahlil qo'llanilgan bo'lib, u
birinchi bo'lib transfert narxlari muammosini tahlil qilishda qo'llanilgan. Transfer t
bahosi modelini yaratishda manfaatlar to'qnashuvini tahlil qilish uchun muallif
o'yin nazariyasi apparatidan foydalangan. Taqqoslash va analogiya usuli muhim rol
o'ynadi, bu xalqaro transfert narxlari rejimi sohasidagi asosiy tendentsiyalarni
aniqlash va milliy transfert narxlari rejimlarini solishtirish imkonini beradi.
(Alimardonov M.I., Toxsonov Q.N., 2005)
2.2. Emperik adabiyotlar sharhi
Soliq monitoringi bo‘yicha esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2020-yil 20-noyabrdagi 736-sonli qaroriga 1-ilova “Soliq
monitoringini o‘tkazish tartibi to‘g‘risida nizom”da “soliq organlari tomonidan
oldingi yil uchun daromadlari yillik moliyaviy hisobot ma lumotlariga ko‘raʼ
kamida besh milliard so‘mni tashkil etgan yuridik shaxslarda soliq monitoringini
o‘tkazish tartibini belgilaydi” deb belgilab quyilgan. Shuningdek, ushbu nizomda
“Soliq organining vakolatli mansabdor shaxslari va soliq to‘lovchi soliq
17

soliq qonunchiligiga amalda rioya qilishni uchta muhim narsaga bo'lish mumkin:
1. Soliq to'lashdan bo'yin tovlash xavfini minimallashtiradigan soliq tizimini
yaratish (masalan, qattiq ogohlantirishlarni joriy etish);
2. Soliq yordami, axborot va ta'lim (shu jumladan, ularni ma'lumot va o'qitish
bilan ta'minlash);
3. soliq to‘lamaydigan shaxslarga nisbatan salbiy sanktsiyalarni qo‘llash.
Mavjud iqtisodiy vaziyatda transfert narxlari kompaniya ichidagi
boshqaruvning mumkin bo‘lgan mexanizmlaridan biri bo'lib xizmat qiladi, bu yirik
tashkilotlar sonining o‘sishi bilan asoslanadi.
Moslashuvchan narxlarni qabul qiladigan tashkilotlar nafaqat resurslarni
taqsimlash, mehnatni taqsimlash va ish joyidagi mustaqillikni oshirish
imkoniyatiga ega, balki soliqlardan qochish uchun siyosat qonunlaridan ham
foydalanishlari mumkin.
Shu bilan birga, transfert narxlari menejerlarni rag‘batlantirishning samarali
mexanizmi, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi sub'yektlarning kuchli va zaif
tomonlarini aniqlash mumkin bo‘lgan ko‘rsatkich bo‘lishi mumkin.
Dissertatsiya natijalarining nazariy ahamiyati transfer narxini aniqlashning
toifali apparatini ishlab chiqishda; soliq solinadigan bazaga to'g'rilash faqat soliq
to'lovchilar tomonidan o'zini-o'zi tartibga solish maqsadida kvartallararo
diapazondan kelib chiqqan holda bozor oralig'idan chetga chiqqan taqdirda va
nazorat qilinadigan operatsiyalarni tekshirish natijalariga ko'ra qo'llashni taklif
qilishdir.
Dunyo bo'ylab hukumatlar adolatli va adolatli soliqqa tortishni ta'minlash va
taqdim etilgan imtiyozlardan suiiste'mol qilinishining oldini olish uchun transfert
narxlarini qat'iy nazorat qiladi.
Qiyosiy tahlilning zaruriy sharti quyidagilardan iborat:
- solishtirilgan ko'rsatkichlarning solishtirilishi; taqqoslash amalga
oshiriladigan vaqt davrlarining birligi; ishlab chiqarish sharoitlarining
solishtirilishi va ko'rsatkichlarni hisoblash usullari.
73

mamlakatlar transchegaraviy biznes operatsiyalari uchun qulay muhit yaratib,
transfer narxlarini belgilash amaliyotining izchilligi va adolatliligini oshirishi
mumkin.
Tadqiqot ob'yektini batafsilroq tahlil qilish uchun detallashtirish usullari
qo'llaniladi, bu usul bilan tadqiqot ob'ekti bir nechta kichikroq ob'ektlarga
bo'linadi.
Birja qiymati siyosatini ishlab chiqish moliya, soliq va biznes
mutaxassislarini o'z ichiga oladi va jamoalarga g'oyalarni almashish va biznes
ustuvorliklarini baholash uchun hamkorlik imkoniyatlarini taqdim etadi.
Ushbu farqni tushunish transmilliy kompaniyalar va soliq organlari uchun
transfer narxlari qoidalaridan samarali foydalanish uchun muhimdir.
Ushbu tadqiqot turli mamlakatlarda soliq va xarajatlar o'zgarishini o'rganish
uchun qiyosiy tahlildan foydalanadi. Asosiy e'tibor davlat byudjet tizimi va soliq
organlariga samarali siyosatni ishlab chiqish uchun ma'lumot beruvchi transfert
narxlari amaliyotiga qaratilgan.
Eksport hajmi (2017 yildan 2022 yilgacha 2,7 marta) va eksport hajmi (2017
yildan 2022 yilgacha 2,1 marta) tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda. Umumiy ichki
mahsulot hajmining o‘sish sur’atidan kelib chiqqan holda (2022-yilda 2017-yilga
nisbatan 1,3 barobar yuqori) 2022-yilda bu miqdor 2017-yilga nisbatan 2,6
barobar, import kvotasi esa 2022-yilda 2017-yilga nisbatan 1,8 barobar ortadi.
2017 yildan 2022 yilgacha bo'lgan davrda makroiqtisodiy ko'rsatkichlar,
tashqi savdo, savdo-jami mahsulot, tashqi daromad, milliy daromad hajmidan qat'i
nazar. foiz stavkalari yuqori, soliqlar adolatsiz va soliq farqlari juda katta
hisoblanadi.
Kelgusi 2023-2025-yillarda mamlakatimiz iqtisodiyoti va iqtisodiy o‘sishi
nuqtai nazaridan valyuta makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarining qiymati va ulushini
baholash zarur.
56

to'ladi. (Alimardonov M.I., Toxsonov Q.N., 2005)
Shu bilan birga, ko'pgina biznes guruhlari narxni nazorat qilish maqsadiga ega
emas, lekin soliq imtiyozlari ulushi uchun har bir mamlakatning turli soliq tizimlari
va usullariga muvofiq narx o'zgarishini kuzatishi kerak.
Soliq solinadigan bazani tuzatishning mohiyati, O‘zbekistonda soliq va
yuridik universitetlari o'rtasida soliq solinadigan bazani moslashtirish qoidalarining
qoidalari, soliq bazasini moslashtirishda shaxsiy va davlat manfaatlari
muvozanatini saqlash masalasiga jiddiy e’tibor berishi zarur. ( Vahobov A.V,
Jo‘rayev A., 2009)
Turli mamlakatlardagi soliq stavkalaridagi farq investitsiyalar oqimiga jiddiy
ta’sir ko‘rsatuvchi hal qiluvchi omillardan biriga aylanib bormoqda.
O'zbekiston Respublikasida o'zgaruvchan xarajatlarni qo'llash orqali
moliyaviy operatsiyalar bo'yicha kompaniyalarning soliq majburiyatlarini qonuniy
va adolatsiz qisqartirish muammosini hal qilish kerak. Transfer t narxlarini soliq
nazorati mamlakat soliq siyosatining asosiy tamoyillaridan biridir. Soliqlarni
kamaytirish uchun tegishli sub'ektlar tomonidan o'zgaruvchan xarajatlardan
foydalanishdan himoya qilish O'zbekiston Respublikasida murakkab masala
hisoblanadi. (Sh.Mirziyoyev, 20 19 ).
Soliq nizolarining tez jadallikda o'sib borishi soliq organlarining ushbu
masalaga e'tibori ortib borayotganidan va soliq organlari tomonidan transfert
narxlari ustidan soliq nazorati bo'yicha amaldagi qonunchilikning noaniq idrok
etilishidan dalolat beradi, natijada qonun hujjatlarida qabul qilingan soliq nazorati
usullarining turlicha talqin qilinishiga olib keladi.
Transfert bahosini ishlatilishiga ko‘ra unga bog'liq soliq nizolari sonining
ko'payishi nafaqat soliq organlarining ushbu mavzuga e'tiborini oshirish
tendentsiyasini aks ettiradi, balki transfert narxlarini nazorat qilish bo'yicha soliq
qonunchiligida muammolar va kamchiliklar mavjudligini qo'shimcha ravishda
tasdiqlaydi.
Ko'pincha soliq organlari nazoratni amalga oshirish uchun taqqoslanadigan
16

2-rasm. Milliy TIF tartibga solish yondashuvlarida soliq qoidalarini tasniflash
Manba: Tadqiqotchi timonidan tuzilgan
39

Keltirilgan jadvallar ro‘yxati:
1 Soliq nazoratini amalga oshirish usullari bo‘yicha qiyosiy tahlil 36
2 Iqtisodiy-matematik tahlil va soliq xarajatlarining matematik taxminlarini
prognozlashlash usuli 42
3 Transfert narxlari belgilashda rentabellik oralig‘ini aniqlashning algoritmi 43
4 Soliq organlari tomonidan bog'liq shaxslar o'rtasidagi bitimlar bo'yicha
tekshirishlarni o'tkazishda qo'llaniladigan usullar 49
5 Soliq tahlili turlarining tasnifi 5 2
6 2017-2022-yillarda O‘zbekistonning tashqi aloqalari bo‘yicha makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar bo‘yicha bilvosita soliq tushumlari miqdori va ulushi tahlili 5 5
7 O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosining 2023-2025 yillardagi
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliq tushumlarining
miqdori va ulushini tahlil qilish 5 7
8 Soliq ma'muriyati siyosatiga umumiy tahlili 6 8
4

IV.BOB. TADQIQOT TAHLILI VA NATIJALAR
4. 1 Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlash
yo‘llarining o‘ziga xos xususiyatlari
Ko'pgina mamlakatlarning soliq organlari transfer t stavkalari rejimining
asosiy maqsadi tadbirkorlik sub'ektlaridan olinadigan umumiy soliqni kamaytirish
deb hisoblaydi.
Biroq, narx tarkibini o'zgartirishda soliqni hisobga olish bir xil emas.
Transfert narxlari sohasidagi muhim muammo va muammolarni aniqlash
maqsadida dissertatsiyada o‘zgaruvchan xarajatlarni yaratish bilan bog‘liq
mavzular bo‘yicha mavjud nashrlarning batafsil tahlilini o‘tkazildi.
Barcha biznes menejerlari singari, u bir qator foydali tamoyillarga amal
qiladi. ( Malikov T. , 2002)
Kompaniya qiymatini oshirish asosiy maqsadlardan biri ekanligini hisobga
olsak, bu maqsadga ikki asosiy strategiyada narx o'zgarishini aniqlash orqali
erishish mumkin:
Asosiy model sifatida O‘zbekistonda Respublika dan mahsulot eksporti
modeli ishlatilgan.
Model kompaniyaning o'zgaruvchan xarajatlarni boshqarishi ta'sir ko‘rsatishi
31

Bundan tashqari, ushbu bosqichda asosiy soliqlarning yuk ko'rsatkichlari ham
kiritilgan.
Jami soliq o'zgarishi umumiy soliqning turli jihatlaridagi o'zgarishlarning
ta'sirini tahlil qilish asosida aniqlanadi. Shundan so'ng, ma'lum soliqlarni, shu
jumladan o'tkazmalarni to'lashdan taxminiy hisob-kitob qilinadi.
1-jadval
Soliq nazoratini amalga oshirish usullari bo‘yicha qiyosiy tahlil
Soliq auditi Kameral soliq
tekshiruvi Transfert tekshiruvi
Boshlashga asos Buyruq Buyruq Qaror
O‘tkazish joyi Soliq to‘lovchining hududida Soliq organi joylashgan
joyda Soliq qo‘mitasida
Soliq to‘lovchini
xabardor qilish Tekshirish boshlanishidan
kamida 30 kalendar kun oldin Tekshirish
boshlanishidan kamida
10 ish kuni oldin Qaror qabul qilingan
kundan 3 kun ichida
Boshlanish kuni Soliq to‘lovchiga buyruq
topshirilgan kundan Buyruqda ko‘rsatilgan
sanadan boshlanadi Qaror chiqarilgan
kundan
Muddati 30 ish kuni 30 kun 6 oy
Muddatni uzaytirish Maksimal muddat 6 oy Maksimal muddat 60
kun Maksimal muddat 21 oy
Hujjat talab qilish
huquqi Mavjud Mavjud emas Mavjud
Mavzusi Belgilangan davrda barcha
soliqlar to‘g‘ri hisoblanganligi Belgilangan davrda
barcha soliqlar yoki
soliqning bir (bir necha)
turi to‘g‘ri
hisoblanganligi Nazorat qilinadigan
bitimlar
O‘tkazilishini tartibga
soluvchi normativ-
huquqiy hujjat Soliq kodeksining
140-moddasi, Vazirlar
Mahkamasining 07.01.2021
yildagi
1-sonli qarori bilan
tasdiqlangan Nizom Soliq kodeksining 138-
moddasi, Vazirlar
Mahkamasining
07.01.2021 yildagi 1-
sonli qarori bilan
tasdiqlangan Nizom Soliq kodeksining
194-195-moddalari,
Vazirlar Mahkamasining
10.03.2022 yildagi 111-
sonli qarori bilan
tasdiqlangan Nizom
Yakuni bo‘yicha
tuziladigan hujjat Dalolatnoma Dalolatnoma va xulosa
tuziladi Dastlab ma lumotnoma,ʼ
soliq bazasi
34

narxlarini qiyosiy tahlil qilish, tadqiqot maqsadi, usullari, ob'yekti va predmetiga
e'tibor qaratish vazifasi qo'yilgan (11-rasm).
11-rasm. Soliqlarni tahlil qilish metodologiyasi modelining bosqichlar
Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan
Ushbu tadqiqotning maqsadi turli soliq rejimlariga ega bo'lgan mamlakatlar
o'rtasidagi transfer stavkalarini aniqlash va solishtirishdir.
Turli soliqlar va ularning valyuta kurslariga ta’sirini tahlil qilib, biz davlat
byudjetlaridagi iqtisodiy muammolarni, qonuniylik va halollikni ta’minlash
yo‘llarini aniqlaymiz. Natijalar viloyat va shahar hokimiyatlarining byudjet va
soliq siyosatida foydalaniladi:
- bosqichli markaziy moliyaviy rejalashtirishdan keyin strategik rejalar va
hududiy rivojlanish rejalarini ishlab chiqish;
U mamlakatimizning R espublika muassasalarining moliyaviy munosabatlarni
boshqarishning amaldagi modeli samaradorligini baholashda foydalaniladi. Shu
sababli, soliq maslahati va boshqaruvidagi tahliliy ish soliqlarga ta'sir qilish
usullarini izlashdan iborat..
12-rasm. Transfert narxlarini belgilashda soliq jarayonining bosqichlarida soliq
tahlili
63

8-rasm. QQS samaradorlik ko‘rsatkichlari, 2000-2020 y
Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan
Transfert bahosi - bu turli mamlakatlarning qonunlari va me'yoriy talablariga
rioya qilishni talab qiluvchi murakkab va texnik yo‘naltirilgan sohadir.
Har qanday davlat soliq siyosatining asosiy muammolaridan biri bu, birinchi
navbatda, soliqlar va tegishli transfert xarajatlarini minimallashtiradigan transfer
stavkalari tizimini yaratishdir. Standartlar va ko'rsatmalardan foydalanish orqali
xalqaro bilimlarning qiymatini yetkazishga olib boradi. (Qosimova G., 2008)
Bundan tashqari, amalga oshirish transmilliy kompaniyadagi barcha
funktsiyalarning hamkorligini talab qiladigan sohadir, chunki muvaffaqiyat
qoidalar va tartiblarning muhim biznes faoliyati bilan samarali va to‘liq rejimda
bo'lishini ta'minlashga bog'liq.
Har qanday davlatning soliq siyosatidagi asosiy masalalardan biri soliqlarni
kamaytirishdan tortib, oqilona valyuta kursini oshirishgacha bo‘lgan ko‘plab
davlatlar va xalqaro tashkilotlar tomonidan o‘rnatilgan o‘zgaruvchan xarajatlarni
rivojlantirishdir.
601,0
0,8
0,6
0,4
0,2
-
- 0,2
- 0,4
- 0,6
- 0,8 35
30
25
20
15
2000 2005 2010 2015 2020
10
5
QQS унумдорлиги QQS
мослашувчанлик S 0
QQС тушуми

Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan
Tayyorgarlik jarayoni biznes ma'lumotlarini to'plash va soliq va mehnat
tarixini taqdim etish uchun ham muhimdir. Zamonaviy jamiyat sharoitida iqtisodiy
munosabatlarda transfert narxlarini qo'llash masalalari dolzarb ko'rinadi. Transfer t
bahosi yuridik shaxslar faoliyatida moliyaviy vositalardan biri sifatida ishlaydi.
Ushbu tadqiqot turli soliq tizimlariga ega mamlakatlarda transfer t narxlarini
tushunishga yordam beradi. Soliq organlari va siyosatchilar uchun qimmatli
ma'lumotlarni taqdim etadi, bu esa ongli qarorlar qabul qilish va samarali transfert
narxlari siyosatini ishlab chiqishga yordam beradi.
V.BOB. XULOSA VA TAKLIFLAR
5.1. Tadqiqot savoliga tegishli natijalarning qisqacha ifodasi
O'zbekiston Respublikasida ma'muriy soliq stavkasini o'zgartirish
muammosining ta'siri va nazariy va amaliy ishlanmalarning etishmasligi tadqiqot
maqsadi va loyihalarini tanlashni belgilaydi.
Nihoyat, ushbu tadqiqot turli soliq rejimlariga ega bo'lgan hududlar o'rtasida
transfert narxlari qoidalariga rioya qilish, shaffoflik va adolatni ta'minlashga
qaratilgan.
Dissertatsiya tadqiqotining maqsadi soliq qonunchiligini takomillashtirish
bo‘yicha nazariy tavsiyalar va amaliy takliflar hamda soliq nazoratining
xarajatlarga asoslangan usulini qo‘llash usullarini ishlab chiqish orqali transfert
narxlarini shakllantirishda soliq nazorati samaradorligini oshirishdan iborat.
Tadqiqot dissertatsiyasining maqsadi soliq qonunchiligini rivojlantirish
bo‘yicha nazariy tavsiyalar va strategiyalar bilan yaratilgan narxlarni o‘tkazishda
soliq ma’muriyatchiligi natijalarini takomillashtirish va bu maqsadga erishish
uchun soliq boshqaruvi tizimidan foydalanishdan iborat.
64

asosiy ishtirokchilari – transfert narxlari bilan bog‘liq masalalarni hujjatlashtirish
bo‘yicha batafsil talablarni ishlab chiqdilar.
So'nggi paytlarning hozirgi tendentsiyalaridan biri bunday beqaror hududda
aniqlikka erishishning yagona mantiqiy yo'li rasmiylar bilan erta muzokaralar olib
borish ekanligini tushunishdan kelib chiqdi.
Bir paytlar eng murakkab operatsion tartib-qoidalarga ega bo'lgan yirik soliq
to'lovchilarning eksklyuziv sohasi hisoblangan soliq to'lovlari va shartnomadan
oldingi to'lovlar bugungi kunda ko'chmas mulkdan ko'proq himoyalangan mulkni
egallaydi.
U shbu tadqiqotning maqsadi turli soliq rejimlariga ega bo'lgan mamlakatlarda
transfer stavkalarini aniqlash va solishtirishdir.
Soliq tizimlari o'rtasidagi farqlarni va ularning narx o'zgarishiga ta'sirini
ko'rib chiqib, mamlakat resurslari va korxonalari duch keladigan muammolarni va
qonuniylik va adolatni ta'minlash usullar modelini ishlab chiqishdan iboratdir.
Rejalashtirish jarayoni biznes ma'lumotlarini to'plash va ilgari yashirin
soliqlar va operatsiyalarni ochish uchun ham muhim bo'lishi mumkin ( Vaxabov
A.V. va boshq alar, 2010).
Transfert narxlari siyosatini ishlab chiqish moliya, soliq va ishchi kuchi
mutaxassislarini o'z ichiga oladi va o'zaro faoliyat guruhlari uchun g'oyalar
almashish va biznes ustuvorliklarini baholash uchun hamkorlik imkoniyatlarini
taqdim etadi.
Bundan tashqari, amalga oshirish transmilliy kompaniyaning turli bo‘limlari
o‘rtasida muvofiqlashtirishni talab qiladigan sohadir, chunki muvaffaqiyat siyosat
va protseduralarning muhim biznes funktsiyalari va ta'sir natijalari bilan
bajarilishini ta'minlashga bog‘liq.
Zamonaviy jamiyat sharoitida iqtisodiy munosabatlarda transfert narxlarini
qo'llash masalalari dolzarb ko'rinadi. Transfer t bahosi yuridik shaxslar faoliyatida
moliyaviy vositalardan biri sifatida ishlaydi.
Hozirgi vaqtda o'zgaruvchan foiz stavkasini qo'llashdan asosiy maqsad soliq
25

shaxslarni ko'rsatish mumkin, ularning ishlari transfer narxlarini soliq tizimini
takomillashtirishga bag'ishlangan.
Soliq qonuni organlarga bitimlar tijorat qoidalarining yopiq ro'yxatiga
nisbatan tijorat ekanligini tekshirish huquqini beradi.
Iqtisodiy o zgarishlarning yangi bosqichi sharoitlari o zgarib, davlat, xo jalikʻ ʻ ʻ
tashkilotlari va jismoniy shaxslar o rtasidagi munosabatlar o zgardi, ko plab
ʻ ʻ ʻ
tadbirkorlar va korxonalar rivojlanishda davom etdi, byudjet o rtasidagi
ʻ
munosabatlar qiyinlashdi, hukumatning roli o zgardi.
ʻ
U milliy moliya boshqaruvi va boshqaruvining muhim qismi bo‘lib,
moliyaviy boshqaruv va soliqqa tortishning to‘liq shakli hisoblanadi.
A. N. Poponova ta'kidlaganidek, "Soliq ma'muriyati" tushunchasini keng va
tor turlarga bo'lish mumkin, u birinchi navbatda vakolatli organning barcha
faoliyatini qamrab oladi hamda shuning natijasi soliq tushunchasi boshqariladi.
Ushbu mazmunda soliq ma'muriyatchiligining mohiyati va ahamiyati, uning
soliq jinoyatlarini aniqlash, oldini olish va oldini olishdagi roli tushuntiriladi. Shu
bilan birga, ushbu mazmunning asosiy mazmuni mamlakatimiz soliq organlari
tomonidan soliq tekshiruvlari uchun soliq to‘lovchilarni tanlash, tadbirkorlik
faoliyatining oldini olish va jarayonlarni takomillashtirish maqsadida amalga
oshirilayotgan ishlarni aniqlashdan iborat.
Transfert bahosi turli mamlakatlardagi tegishli kompaniyalar o'rtasida
tovarlar, xizmatlar va intellektual mulk o'tkazmalari uchun tegishli narxni
aniqlashda muhim rol o'ynaydi.
Transfert bahosi foydaning adolatli taqsimlanishini ta'minlash va xalqaro
savdoda soliqdan qochishning oldini olish uchun juda muhimdir.
Biroq, turli mamlakatlarda turli soliq tizimlarining mavjudligi transfer
operatsiyalari uchun tegishli narxlarni aniqlashda muammolarni keltirib chiqarishi
mumkin.
30

ham yaratiladi va albatta axborotni boshqarish ishlari amalga oshiriladi.
Ushbu ma'lumotlar ma'lumotlarni uzatish, saqlash yoki saqlash, dastlabki
kelishuvni qayta ko'rib chiqish va soliq qonunchiligidagi xodimlarni o'zgartirish va
boshqa masalalar bo'yicha keyingi muzokaralarda foydalaniladi.
Yagona ma'lumotlar bazasini yaratish va turli hududlardagi turli soliq
organlari o'rtasida valyuta kurslari o'zgarishi va soliq boshqaruviga yordam beradi.
Muallif narxlarni moslashtirish jarayonida soliqqa tortish va boshqarish
nazariyasi va amaliyotini o‘rganib, soliq to‘lovchilar qaroriga ko‘ra soliqqa tortish
va boshqarish darajasini belgilovchi soliqqa tortish va boshqaruv strategiyasini
taklif etadi. Narxlar biznes aloqalari tomonidan qo'llaniladi.
Soliq islohotini boshqarishdan foydalanganda foydalanilgan ma'lumotlarning
ishonchliligi va to'liqligi, shuningdek tanlangan kompaniyalarning solishtirilishi va
jismoniy shaxslar tomonidan soliq amaliyoti darajasiga nisbatan sarflangan
xarajatlar hisobga olinishi kerak.
Dizayn jarayoni bizga ushbu kompaniyalar o'rtasidagi taqqoslashni tahlil
qilish uchun kompaniyalarni aniqlash va tanlash va foyda marjasini va shuning
uchun o'zgaruvchan xarajatlarni soliq ma'muriyatchiligini yanada tekshirish uchun
ularning faoliyatini batafsil tahlil qilish imkonini beradi.
5.3. Tadqiqot cheklovlari va kelgusi tadqiqotlar uchun takliflar
Ayni paytda ko‘plab xorijiy davlatlar, jumladan, O‘zbekistonda ham
tashkilotlarning nazorat markazining valyuta kursini tekshirish orqali soliqlarni
kamaytirish amaliyoti mavjud.
Tanlangan mavzu bo‘yicha olib borilgan tadqiqot ishi natijasida quyidagi
ilmiy xulosalar shakllantirildi:
1. Transfert narxlarni belgilashda soliq nazoratini amalga oshirishda transfert
narx shakllanishi bo‘yicha soliq to‘lovchilar uchun qo‘llanma yaratilmaganligi,
soliq to‘lovchilar tomonidan nazorat qilinadigan bitimlari mavjud bo‘lgan holda bu
haqidagi xabarnomani taqdim etmaganlik uchun javobgarlik belgilanmaganligi
kabi muammolarning mavjudligi transfert narxlar shakllanishi ustidan soliq
69

qisqarishi va jahon iqtisodiyotining turg'unligi, transfert narxlari bu jarayonlarning
ob'ektiv natijasidir.
Bunda davlat tomonidan transfer narxini nazorat qilishdan maqsad uni
kooperativ guruhda qo‘llashni taqiqlash emas, balki o‘tkazish uchun huquqiy shart-
sharoitlar yaratishdir. Tuzatilgan xarajat ishning xarajatlari va foydalarini
muhokama qilish uchun ishlatiladi.
Xitoy Xalq Respublikasida transfert narxini rasmiy ravishda ko'rib chiqish
xavfi bartaraf etilishini kafolatlamaydi. Xitoy qonunchiligi, shuningdek,
birlashtiruvchi davlat tashkilotlarining faoliyat doirasiga muvofiq tegishli usulni
tanlash erkinligini ko'rsatadigan transfert narxlari usullarining o'ziga xos
ierarxiyasini nazarda tutmaydi.
Hozirgi raqamli iqtisodiyot sharoitida soliq nazoratini o‘tkazish usullari
zamonaviy tus olishi lozim. Soliq nazorati raqamli texnologiyalarga asoslangan
soliq nazoratining yangi shakllarini amalga oshirish hamda barcha soliq
to‘lovchilar va soliq solish obyektlari uchun yagona ma lumotlar bazasiniʼ
shakllantirish bo‘yicha boshqa vazifalar ham belgilandi, bu esa soliqning yangi
funksiyasining paydo bo‘lishida ham o‘z ifodasini topmoqda. Raqamli
texnologiyalarga asoslangan soliq nazoratining tizimi: nazorat analitik va raqamli
bo‘ladi.
Transfert bahosi bo‘yicha hujjatlarni tayyorlash Xitoy kompaniyalari uchun,
hatto zarar ko'rgan holatlarda ham majburiydir.
Daromad darajasiga qarab, tashkilotlar mahalliy va asosiy faylni yaratadilar,
ular faqat xitoy tilida tuzilishi va rasmiy so'rov bo'lganda soliq organlariga taqdim
etilishi kerak. ( Vahobov A.V, Jo‘rayev A. , 2009)
Biroq, agar Xitoy kompaniyasidagi xorijiy kapitalning ulushi 51% dan
oshmasa va transfer operatsiyalari faqat mahalliy xususiyatga ega bo'lsa, hujjatlarni
taqdim etishdan to'liq ozod qilinadi.
K.A. Nepesov xorijiy qonunchilikda transfert narxlarini tartibga solishning
13

boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun hisobot yilidan keyingi yilning 15
fevralidan kechiktirmay taqdim etilishi belgilangan.
Qonunchilikda doimiy muassasalar va jismoniy shaxslar uchun xabarnomani
taqdim etish muddati belgilanmagan bo‘lib, lekin doimiy muassasalar va jismoniy
shaxslar tomonidan ham nazorat qilinadigan bitimlar amalga oshiriladi.Transfert
narxini realliklarini o'rganar ekanmiz, kompaniyalarning uchta asosiy xususiyatini
ajratib ko'rsatishimiz mumkin:
1) Mudofaa strategiyasi soliq organlari tomonidan so'ralganda javob
berishdir ;
2) Soliq tekshiruvlari paytida to'lovlarni o'tkazayotgan kompaniyalar
to'g'risida aniq ma'lumot to'plash va uni soliq organlariga yuborish uchun yaxshi
xavfsizlik choralari;
3) Huquqiy himoya strategiyasi, bu soliq organlari bilan barcha
munosabatlarni sudda nizo darajasiga olib chiqishni anglatadi.
Transfer t narxlari siyosatini ishlab chiqish bo‘yicha bir qator takliflar kiritildi
va ushbu siyosatlarni belgilash tartiblari taklif qilindi. Tizimda narx o'zgarishining
oldini olishda ikkita asosiy element mavjud: asosiy ma'lumotlarni tayyorlash va
narxlarni nazorat qilish qoidalarining mavjudligi oshirishdan iborat.
Shu bilan birgalikda , transfert narxni to'g'irlash ta'sirini ko'rsatadigan
narxlarni to‘g ‘ irlash hisobotini yaratish kerak.
46

mumkinligini hisobga olsak, o'tkazma stavkasining maqsadi adolatli va turli soliq
qonunchiligiga mos kelishidir.
Hozirgi dunyoda transfert narxlari strategiyasini turli mamlakatlarning turli
soliq tizimlariga moslashtirish zarurati bilan duch kelmoqdalar. Akademik
tadqiqotlar ko'pincha soliq siyosati turlicha bo'lgan mamlakatlarda transfer narxlari
muammosiga e'tibor qaratadi.
Ushbu tizimlarni taqqoslash va ularning xalqaro kompaniyalarning marketing
strategiyalariga ta'siri ushbu sohadagi tahlil ma'lumotlari dalillariga asoslangan
dolzarb tadqiqotdir.
4.4. Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlashning
amaldagi holati hamda takomillashtirish yo‘nalishlari
Ushbu tadqiqotda qiyosiy tahlildan foydalaniladi. Bu har bir davlatning soliq
va transfert narxlari siyosatini o‘rganish va kelishmovchiliklarning asosiy
yo‘nalishlarini aniqlashni o‘z ichiga oladi.
Xalqaro qonunlar, qoidalar va yo'riqnomalarni tahlil qilish orqali turli soliq
rejimlarining transfert narxlari, muvofiqlik va hal qilish jarayonlariga ta'sirini tahlil
tahlil qilindi.
Soliq tahlili biznesni tahlil qilish turiga qarab turli tasniflarga ko'ra amalga
oshirilishi mumkin ( Qosimova G. , 2008).
Biznesga oid adabiyotlarda umuman moliyaviy tahlilning ayrim jihatlari,
xususan, soliq tahlili maqsadlarga erishish va hal qilinishi kerak bo'lgan
muammoning turi sifatida belgilanadi.
Amaliyotda soliq tahlilining alohida turlari kam uchraydi, chunki soliq
ma’muriyatchiligi jarayonida samarali nazoratni aniqlash uchun har xil turdagi
soliq tahlillari kombinatsiyasidan foydalaniladi.
Makrosoliq tahlili asosan asosiy byudjetni tashkil etuvchi soliqlar bo'yicha
amalga oshiriladi: tadbirkorlik solig'i, qo'shilgan qiymat solig'i, jismoniy
shaxslardan olinadigan daromad solig'i, iste'mol solig'i, yer solig'i, mulk solig'i.
5-jadval
51

tadqiqotlar takomillashtirishda va o‘quv-uslubiy qo‘llanma sifatida foydalanish
mumkin.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
- nazorat qilinadigan bitimlarda soliq solish maqsadida daromadlarni soliq
qonunchiligida nazarda tutilgan tartibda aniqlashda foydalanish uchun
rentabellik ko‘rsatkichlarini baholash bo‘yicha dasturiy mahsul yaratilishi
taklif etilgan;
- nazorat qilinadigan bitimlarda soliq solish maqsadida daromadlarni
aniqlash bo‘yicha uslubiy qo‘llanma ishlab chiqish va nazorat qilinadigan bitim
to‘g‘risidagi xabarnomani taqdim etish uchun yagona muddatni belgilash taklif
etilgan;
- transfert narxni belgilashda soliq nazorati doirasida nazorat qilinadigan
bitimlar tuzilganligi munosabati bilan soliqlarning to‘liq hisoblab chiqarilishi
va to‘lanishi tekshiruvini o‘tkazish vakolatini xududiy soliq organlariga ham
berish taklif etilgan;
- soliq organlari nazorat qilinadigan bitim mavjud ekanligini aniqlagan
taqdirda tekshiruv o‘tkazilishi imkonini berish bo‘yicha tegishli
o‘zgartirishlarni Soliq kodeksiga kiritish taklif etilgan;
1.6. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi.
Dissertatsiya ishining tarkibi besh bobdan iborat bo‘lishi rejalashtirildi.
Magistrlik dissertatsiyasining 1-bobi, ya’ni kirish qismi;
Dissertatsiyaning kirish qismida quyidagilar bayon etiladi:
- Dissertatsiya ishining dolzarbligi;
- Tadqiqot maqsadi va vazifalari;
- Tadqiqot ob’yekti va predmeti;
- Tadqiqotning asosiy muammolari va savollari;
- Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati;
Tadqiqot ishining 2-bobi. Ushbu bob adabiyotlar sharhiga bag‘ishlanadi,
unda tadqiqot mavzusi bo‘yicha boshqa manbalarda keltirilgan nazariy, amaliy va
10

bir dastur zarur bo'lib, ishlab chiquvchining tarkibi va mahoratiga bog'liq
( Malikov T. , 2002).
Umuman olganda, almashtirish xarajatlari sotish usullari va o'zgaruvchan
xarajatlarni o'z ichiga oladi. Agar ikkita bitimning oddiy (kutilgan) natijalari
kompaniyaning haqiqiy jamidan yuqori bo'lsa, keyingi sotish usuli narxdan pastroq
almashtirish narxini ko'rsatadi.
38

11. Alimardonov M.I., Toxsonov Q.N. Soliq nazariyasi. O‘quv qo‘llanma, –
T.: O‘zbyokiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2005.
168 b.
12. Vaxabov A.V. va boshq. Xorijiy investitsiyalar. -T.: “Moliya”, 2010. -
328 b.
13. Vahobov A.V, Jo‘rayev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik. -
T:.”Sharq”, 2009. - 448 b.
14. Vahabov A., Jo‘rayev A. Soliqlar va soliqqa tortish: Darslik /Hammual.:
A.Vahobov, A.Jo‘rayev. – T.: ““IQTISOD-MOLIYA»” nashriyoti, 2007. – 309 b.
15. Tuxliyev B.K., Aliyeva L.K., Aliyev S.K. O‘zbekiston Respublikasi
byudjet tizimi: O‘quv qo‘llanma – T.: TDIU., 2007. – 144 b.
16. Tuxliyev B.K., Yusupov O.A., Agzamov A.T, To‘xsanov Q.N. Soliqlar
va soliqqa tortish: O‘quv qo‘llanma. – T.: 2007. -320 b.
17. Qosimova G. Davlat byudjeti ijrosining g‘aznachilik tizimi. O‘quv
qo‘llanma. – T.: “Iqtisod-moliya”, 2008.
18. A. Vahobov, Z. Sirojiddinova. O‘zbekiston Respublikasining Davlat
budjeti. -T., TMI, 2002.
19. Malikov T. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari.
Monografiya; «Akademiya nashriyoti». T.: 2002 y.
20. Yahyoyev Q.A. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti: Darslik. –T.:
“Fan va texnologiyalar”, 2003. – 247 b.
21. Tojiboeva D. Iqtisodiyot nazariyasi. «Sharq». 2003 y
22. . Вахобов А., Жамолов Х. Согласование межбюджетных отношений.
Учеб.пос.-Т.: “Иктисод-молия”, 2003
23. Кирсанов С.А., Борисоглебская Л.Н. Государственные и
муниципальные финансы: Финансирование социальных услуг: Учебник для
вузов. -M.:Андреевский издательский дом, 2008.
24. Лушина С.И., Слепова В.А. Государственные и муниципальные
финансы: Учебник, Москва: Экономистъ, 2006.
76

xususiyatlarini qiyosiy huquqiy o'rganishlar bordi. D.N. Surugin transfert bahosini
mintaqada soliq nazoratining asosi sifatida bitim taraflarining o'zaro bog'liqligini
ko'rib chiqdi.
E.V. Altuxova ikki yoki undan ortiq soliq to'lovchilarning o'zaro bog'liqligini
o'zaro bog'liq shaxslar uchun maxsus huquqiy maqomning paydo bo'lishini nazarda
tutuvchi maxsus huquqiy tuzilma sifatida belgilab berdi.
O.A. Ikonnikova huquqiy rejimlar nazariyasi nuqtai nazaridan o'zaro bog'liq
shaxslarning soliqqa tortish muammosini o'rganish bo‘yicha ilmiy ish olib bordi.
Masalan, B.X.Aliev, X.Musaev, A.M.Abdulgalimovlarning fikricha, umuman
olganda, soliqqa tortish soliqlarni aniqlash, hisoblash va to'lash orqali yaratilgan
ijtimoiy tizimdir.
Transfert bahosining quyidagi maqsadlarini aniqlash mumkin:
 transfert narxlari tizimi bo'lim rahbarlarini samarali qarorlar qabul qilishga
undashi va ularning asosliligini ta'minlash uchun ma'lumotlarni taqdim etishi
kerak. Bu, agar menejerlar o'z bo'linmalari daromadlarini ko'paytirishga intilib,
butun kompaniyaning daromadlarini ko'paytirsalargina mumkin;
 2) transfert narxlarining qiymati to'g'risidagi qarorlar bo'linmalarning
rentabelligida aks ettirilishi va bo'linma faoliyatini o'lchash uchun oqilona
mezon bo'lishi kerak;
 Transfert narxlari tizimi bo'linmalarning avtonomiyasini buzmasligi kerak.
Menejerlarga qo'shimcha mas'uliyat yuklash va shu bilan birga ichki narxlarni
markazlashtirilgan holda belgilash qabul qilinishi mumkin emas.
O‘zbekistonda transfert bahosi mamlakatda olib borilayotgan soliq
islohotining bir qismi sifatida alohida ahamiyat kasb etdi.
Hozirgi ishbilarmonlik dunyosida soliq siyosatining muhim qismi bu
ishtirokchilarning real qiymatining o'zgarishini samarali soliq tekshiruvi
hisoblanadi. Soliq to'lovchining soliq majburiyatini kamaytirishning keng
tarqalgan usulidir transfert usulidir.
14

4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Transfert narxini
belgilashda soliq nazoratini va norezidentlarning soliq solish ma’muriyatchiligini
tartibga soluvchi ayrim qonunchilik hujjatlarini tasdiqlash to‘g‘risida” qarori,2022-
yil 10-mart .
5. O‘zbekiston Respublikasining soliq kodeksi qabul qilinishi munosabati
bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va
qo‘shimcha kiritish, shuningdek ayrim qonun hujjatlarini o‘z kuchini yo‘qotgan
deb topish to‘g‘risida 601-son Qonuni. 2020-yil 7-yanvar. O‘zbekiston
Respublikasi Qonuni, - T.: (Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi,
08.01.2020-y., 03/20/601/0025-son)
6. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori “ Transfert
narxini belgilashda soliq nazoratini va norezidentlarning soliq solish
ma’muriyatchiligini tartibga soluvchi ayrim qonunchilik hujjatlarini tasdiqlash
to‘g‘risida ”
7. O‘zbekiston Respublikasining 2014-yil 4-dekabrdagi «Soliq va byudjet
siyosatining 2015-yilga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari qabul qilinganligi
munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga
o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘RQ-379-son Qonuni. //
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2014- y., 49-son.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2017-yil 7-
fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida"gi PF-4947-son Farmoni. // O‘zbekiston Respublikasi
qonun hujjatlari milliy bazasi, 31.07.2018-y., 06/18/5483/1594-son; 11.12.2019 y.,
06/19/5892/4134-son.
9. O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi (yangi tahriri) // qonun
hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 31.12.2019-y., 02/19/sk/4256-son;
11.03.2020-y., 03/20/607/0279-son
10. V.S.Nuritdinova, M.A.Sharapova. Moliyaviy nazorat. -T.: “IQTISOD-
MOLIYA” nashriyoti, 2014. –380 b.
75

Omillar ta'sirining kattaligi o'rganilayotgan omilning mutlaq o'sishini uning
o'ng tomonida joylashgan omillarning bazaviy qiymatiga va uning chap tomonida
joylashgan omillarning haqiqiy qiymatiga model yo'li bilan hisoblanadi.
Har bir modelning ahamiyatini tushunish uchun soliq modellarining umumiy
ko'rinishini yaratish va har bir model o'rtasidagi farqni xarajat modellari va
mahsulot modellariga bo'lish kerak.
Ushbu model soliq organlari ushbu model bo'yicha tovarlarning bozor
qiymatini aniqlay olmaydi, chunki shunga o'xshash mahsulotlar mavjud emas.
Shuning uchun almashtirish qiymati quyidagi hisob-kitoblardan biri
yordamida aniqlanadi: sotish narxi yoki standart tannarx soliq asosida.
Modelga transfert narxi soliq siyosati sohasidagi muayyan qarorlarga javoban
to'lovchilarning xatti-harakatlari qanday o'zgarishi haqida taxminlarni kiritish
mumkin, buning natijasida model statikdan dinamikaga o'tadi.
Barcha soliq to'lovchi shaxslar uchun hisob-kitoblar tugallangandan so‘ng,
model olingan natijalarni koeffitsientlarga ko'paytiradi, bu bizga soliq
to'lovchilarning mavjud tanlovi natijalaridan butun aholi uchun kutilgan natijalarga
o'tishga imkon beradi va bir qator chiqish jadvallarini yaratadi.
Aslida, ushbu dastur har bir shaxs soliq deklaratsiyasini to'ldirishda amalga
oshiradigan hisob-kitoblar tartibini aniq takrorlaydigan hisob-kitob formulalarining
ma'lum bir to'plamidir.
Soliq qonunchiligidagi o'zgarishlarning ta'sirini ba'zi buxgalteriya
standartlarini soliq qonunchiligidagi o'zgarishlarni aks ettiruvchi boshqa
buxgalteriya standartlari bilan almashtirish orqali hisoblash mumkin.
Soliq kalkulyatori korxonalarning soliq qonunchiligidagi o'zgarishlarga
munosabati kabi murakkabroq munosabatlarni hisobga olgan holda tuzilishi
mumkin.
Ammo ikkinchi holatda, muallif narxni o'zgartirish siyosatini o'rnatish orqali
soliq xavfini kamaytirishga qaror qiladi, asosiy vazifa soliq qonunlari oldida
kompaniyaning foydasini himoya qilishdir.
44

Dastlab rentabellik oralig‘ini aniqlash uchun foydalaniladigan rentabellik jami
ko‘rsatkichlari ushbu oraliqni aniqlash uchun foydalaniladigan tanlamani hosil
qilgan holda, o‘sib borish tarzida tartibga keltiriladi. Bunda rentabellikning har bir
ko‘rsatkichiga, eng kamidan boshlab o‘z tartib raqami beriladi. Agar tanlanma
rentabellikning ikki va undan ortiq bir xil ko‘rsatkichini o‘z ichiga olsa, unga
barcha shunday ko‘rsatkichlar kiritiladi.
Rentabellik oralig‘ini aniqlashda nazorat qilinadigan bitim rentabelligi
hisobga olinmaydi. So‘ngra to‘plamda rentabellik ko‘rsatkichlarining soni to‘rtga
qoldiqsiz bo‘linishiga qarab, rentabellik oralig‘i quyidagi ikki usuldan biri bilan
aniqlanadi:
1) agar ushbu son qoldiqsiz bo‘linsa, rentabellik oralig‘ining eng kam
ko‘rsatkichi rentabellik ko‘rsatkichlarining yarim summasiga teng deb qabul
qilinadi, mazkur ko‘rsatkichlar tanlamada bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismga teng
bo‘lgan tartib raqamiga va keyingi tartib raqamiga ega bo‘ladi. Rentabellik
oralig‘ining eng yuqori qiymati bunday holda rentabellik ko‘rsatkichlarining yarim
summasiga teng deb qabul qilinadi, mazkur ko‘rsatkichlar tanlamada bo‘linishdan
hosil bo‘lgan qismning uch karrasiga teng bo‘lgan tartib raqamiga va keyingi tartib
raqamiga ega bo‘ladi;
2) agar ushbu son qoldiqsiz bo‘linmasa, rentabellik oralig‘ining eng kam
qiymati rentabellik ko‘rsatkichiga teng deb qabul qilinadi, mazkur ko‘rsatkich
tanlamada bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismning butun qismi birligiga oshirilgan
ko‘rsatkichga teng bo‘lgan tartib raqamiga ega bo‘ladi. Rentabellik oralig‘ining
eng yuqori ko‘rsatkichi bunday holda rentabellik ko‘rsatkichiga teng deb qabul
qilinadi, mazkur ko‘rsatkich tanlamada bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismning butun
qismi uch karrasi birligiga oshirilgan qiymatga teng bo‘lgan tartib raqamiga ega
bo‘ladi.
Mutlaq farq usuli yo'q qilishning modifikatsiyalaridan biri bo'lib,
multiplikativ va kombinatsiyalangan modellarda qo'llaniladi.
43

TRANSFERT NARXLARINI ANIQLASHDA SOLIQ NAZORATINI TA’MINLASH YO‘LLARI,

KIRISH.................................................................................................	8
Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uningdolzarbligi..................	8
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari......................................................	9
Tadqiqotning asosiy muammolari va savollari......................................	10
Tadqiqot ob’yekti va predmeti ..............................................................	11
Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliyahamiyati...................	12
Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi..............................................	13
ADABIYOTLAR SHARHI.................................................................	14
Nazariy adabiyotlar sharhi.....................................................................	14
Emperik adabiyotlar sharhi……………………………………............	19
TADQIQOT METODOLOGIYASI..................................................	24
Tadqiqot dizayni……………………………………………………….	24
Ma’lumotlar manbalari, tadqiqotda qo‘llanilgan uslublar.......................	28
Tahlil uchun qo‘llanilgan usullar………………………………………	30
TAHLIL VA NATIJALAR..................................................................	33
Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlash yo‘llarining rivojlantirishning mazmun-mohiyati va ahamiyati……………………..	33
Transfert narxlari siyosatini ishlab chiqish moliyaviy, soliq va operatsion usulining tadqiqot modeli……………………………..……..	41
Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlash yo‘llarining o‘ziga xos xususiyatlari………………..………………………………..	46
Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlashning amaldagi holatihamda takomillashtirish yo‘nalishlari .............................	52
XULOSA VA TAKLIFLAR...............................................................	65
Tadqiqot savoliga tegishli natijalarning qisqacha ifodasi…...................	65
Fan va bilimni oshishiga qo‘shilgan hissa………………......................	66
Tadqiqot cheklovlari va kelgusi tadqiqotlar uchun takliflar………….....	70
Tadqiqot natijalarining amaliyotga tegishliligini va natijalarning amaliy ahamiyati………………………………………………………	73

Купить

Информация о документе

Продавец

Transfert narxlarini aniqlashda soliq nazoratini ta’minlash yo‘llari