• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 508.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Transmilliy korporatsiyalar, ularning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni kurs ishi

4ushbu yo‘nalishning real ifodasi bo‘la oladi. Shunday ekan, transmilliy korporatsiyalar faoliyatining nazariy asoslarini chuqur o‘rganish, ularning iqtisodiyotimizdagi rolini aniqlash va bu tajribadan samarali foydalanish strategiyalarini ishlab chiqish – dolzarb masalalardan biridir. Bu kurs ishi ana shu ehtiyoj va talablarni ilmiy tahlil qilishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Transmilliy korporatsiyalar faoliyati dunyo miqyosida ilmiy jamoatchilik tomonidan keng qamrovda o‘rganilgan bo‘lib, bu boradagi tadqiqotlar XIX asrning oxiri va XX asr boshlaridan boshlab shakllangan. Jumladan, J. Danning tomonidan ilgari surilgan “Ekletik paradigma” nazariyasi TNClarning faoliyat yuritish mexanizmini, ularning investitsion qarorlaridagi tanlov omillarini chuqur tahlil qiladi. Xalqaro biznesda taniqli bo‘lgan M. Porter esa TNClar tomonidan yaratilayotgan raqobat ustunliklarini milliy iqtisodiyotlar bilan bog‘liq holda o‘rganadi. R. Vernonning “Hayot sikli nazariyasi” esa korporatsiyalarning mahsulot rivojlanish bosqichlari va joylashuv qarorlarini o‘z ichiga oladi. Shuningdek, UNCTAD (BMTning savdo va taraqqiyot bo‘yicha konferensiyasi) va OECD (Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti) kabi xalqaro tashkilotlarning yillik hisobotlari TNClar faoliyatiga oid boy statistik ma’lumotlar, iqtisodiy tahlillar va siyosiy tavsiyalarni o‘z ichiga oladi. Aynan shu manbalar orqali TNClar faoliyatining xalqaro huquqiy asoslari, moliyaviy strukturalari, ijtimoiy-iqtisodiy ta’siri va transchegaraviy operatsiyalari ilmiy asosda yoritib boriladi.O‘zbekiston miqyosida bu mavzu so‘nggi yillarda nisbatan kengroq o‘rganilmoqda. Xususan, A. Vaxobov, B. Xolboyev, Q. Rasulov kabi iqtisodchi olimlar tomonidan xalqaro iqtisodiyot, to‘g‘ridan- to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va TNClar faoliyatiga oid ilmiy maqolalar va darsliklar yaratilgan. Biroq TNClar faoliyatining mahalliy sharoitdagi amaliy ta’siri, ularning biznes yuritishdagi strategiyasi, ijtimoiy mas’uliyat bilan 11 yaratish Transmilliy korporatsiyalar tashkil topish jarayoni bir necha bosqichdan iborat. Birinchi bosqich — mahalliy korporatsiya bosqichi bo‘lib, kompaniya faqat o‘z mamlakati ichida faoliyat yuritadi. Bu davrda korxona o‘z ichki bozorida raqobatbardosh bo‘lishga, iste’molchilar ehtiyojini qondirishga harakat qiladi. Odatda bu bosqichda ishlab chiqarish hajmi cheklangan, sarmoya faqat ichki bozor uchun yo‘naltiriladi. Ikkinchi bosqich — eksport faoliyatining boshlanishi. Bu bosqichda kompaniya o‘z mahsulotini xorijiy bozorlarga eksport qilishga kirishadi. Bu holat kompaniyaning milliy doiradan tashqariga chiqishini anglatadi. Ko‘pincha bu faoliyat yirik distribyutorlar, eksport agentlari yoki vositachilar orqali amalga oshiriladi. Bu bosqich TNClar shakllanishining ilk bosqichi hisoblanadi. Uchinchi bosqich — to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar bosqichi bo‘lib, bunda kompaniya boshqa mamlakatda o‘zining filialini ochadi yoki mavjud korxonaga sarmoya kiritadi. Bu bosqichda kompaniya o‘z faoliyatini xalqaro miqyosga kengaytirib, ishlab chiqarishni boshqa mamlakatlarga ko‘chiradi. Bu strategiya bir vaqtning o‘zida ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va yangi bozorlarni egallashga qaratilgan bo‘ladi. To‘rtinchi bosqich — global integratsiya bosqichi bo‘lib, bu davrda kompaniya to‘liq transmilliy korporatsiyaga aylanadi. U o‘zining bosh ofisi, filiallari, ishlab chiqarish markazlari, ilmiy-tadqiqot institutlari va marketing bo‘limlariga ega bo‘lib, ularning barchasi bir nechta davlatlar hududida joylashgan bo‘ladi. Ular yagona boshqaruv tizimi asosida faoliyat yuritadi, resurslarni global miqyosda taqsimlaydi va iqtisodiy, siyosiy xavflarni diversifikatsiya qiladi.Bugungi kunda transmilliy korporatsiyalar dunyo bozorining eng muhim ishtirokchilaridan biridir. Ular global yalpi ichki mahsulotning 25 foizidan ortig‘ini shakllantiradi. 2024-yil holatiga ko‘ra, dunyodagi 100 ta eng yirik TNCning umumiy daromadi ko‘plab 19dividendlar oqimi, obligatsiyalar chiqarilishi moliyaviy tizimlarda sezilarli o‘zgarishlarga sabab bo‘lishi mumkin. Oltinchidan, TNClar siyosiy va ekologik jarayonlarga ham ta’sir ko‘rsatmoqda. Ular faoliyat yuritayotgan davlatlarda siyosiy barqarorlikka alohida e’tibor qaratadi, ba’zan ularning faoliyati davlat siyosatiga bosim ko‘rsatish vositasiga ham aylanishi mumkin. Shu bilan birga, TNClar ekologik me’yorlarga amal qilish, yashil texnologiyalarni tatbiq etish va barqaror rivojlanishga hissa qo‘shish kabi majburiyatlarni ham o‘z zimmasiga olmoqda. Biroq ularning faoliyatida ekologik ifloslanish, resurslardan haddan ortiq foydalanish, ijtimoiy tengsizlik va kapitalning notekis taqsimlanishi kabi muammolar ham mavjud. Yetinchidan, TNClar xalqaro siyosiy-iqtisodiy muvozanatda ham ishtirokchi sifatida namoyon bo‘ladi. Ular jahon savdo tashkiloti (WTO), xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF), Yevropa ittifoqi (EU), ASEAN va boshqa mintaqaviy tashkilotlar orqali global siyosatga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘plab davlatlar TNClar bilan muzokaralar olib borib, ularga alohida huquqiy maqom, soliq imtiyozlari va erkin iqtisodiy zonalar taqdim etmoqda. Bu esa TNClarni suveren davlatlar bilan bir qatorda muhim global o‘yinchiga aylantirgan.Transmilliy korporatsiyalar global iqtisodiyotning strukturaviy ustunlaridan biri hisoblanadi. Ular orqali ishlab chiqarish, sarmoya, bilim va texnologiyalar bir mamlakatdan boshqasiga erkin oqadi. Ularning ta’siri nafaqat iqtisodiy ko‘rsatkichlarda, balki siyosiy, ijtimoiy va ekologik jabhalarda ham seziladi. Shu bois TNClar faoliyatini tartibga solish, ularning ijobiy ta’sirini maksimal darajada oshirish va salbiy oqibatlarini yumshatish masalasi global kun tartibida doimo dolzarb bo‘lib qolmoqda. 2021–2025 yillardagi global FDI oqimlari (trillion USD) Yil Global FDI (trillion O‘zgarish (%) Tushuntirish 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi globallashuv jarayonida davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy, texnologik va investitsion aloqalar yanada kuchaymoqda. Bu holat esa xalqaro maydonda faoliyat yuritayotgan yirik korporatsiyalarning ahamiyatini keskin oshirmoqda. Ayniqsa, transmilliy korporatsiyalar (TNClar) dunyo iqtisodiy tizimining ajralmas elementi sifatida tobora ko‘proq e’tiborni jalb qilmoqda. Ular zamonaviy ishlab chiqarish zanjirlarini boshqaradi, yetkazib berish tizimlarida strategik rol o‘ynaydi va xalqaro moliyaviy oqimlarni shakllantiradi. TNClar ilm-fan va texnologiyalardagi yutuqlarni jadal sur’atlarda tarqatib, mahsulot va xizmatlarning sifatini oshiradi, shu orqali global raqobat muhitini kuchaytiradi. Bugungi kunda ularning ishlab chiqarish quvvatlari bir necha qit’alarda joylashgan bo‘lib, bu ularni ko‘plab milliy iqtisodiyotlarga bevosita ta’sir ko‘rsatishga imkon beradi. Ularning faoliyati, shuningdek, zamonaviy bandlik tizimida millionlab ish o‘rinlarini yaratadi, ichki bozorlarda raqobat muhitini shakllantiradi va xalqaro biznes madaniyatini rivojlantiradi. Bu jihatlar tufayli transmilliy korporatsiyalarning nafaqat xalqaro, balki milliy iqtisodiy rivojlanishga ta’siri tobora kuchaymoqda. O‘zbekiston ham jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashayotgan davlat sifatida TNClarning imkoniyatlaridan samarali foydalanishga intilmoqda. So‘nggi yillarda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, xorijiy investorlar uchun yaratilayotgan qulay sharoitlar, erkin iqtisodiy zonalarning faoliyati, yangi soliq va bojxona imtiyozlari bu jarayonni tezlashtirmoqda. Xususan, Coca-Cola, Lukoil, Huawei kabi yirik TNClar O‘zbekistonda faoliyat yuritayotganligi 32buzilishi va siyosiy-iqtisodiy suverenitet masalalari ekanini aniqladim. Bu kabi holatlarni bartaraf etish uchun davlat tomonidan qat’iy huquqiy tartibga solish mexanizmlari, ijtimoiy va ekologik javobgarlik talablari, shaffof soliq siyosati va mahalliy kontent siyosatlari joriy etilishi muhimligini tushundim. Xulosa qilib aytganda, men transmilliy korporatsiyalar mavzusini o‘rganish orqali nafaqat nazariy bilimlarga ega bo‘ldim, balki ularning amaliy jihatlarini, ayniqsa O‘zbekiston iqtisodiyotidagi real ta’sirini chuqur angladim. Men uchun ushbu mavzu iqtisodiyotning global jarayonlariga qanday moslashish zarurligini, investitsion siyosatni qanday yuritish lozimligini va TNClar bilan o‘zaro manfaatli hamkorlikda milliy iqtisodiy manfaatlarni qanday himoya qilish mumkinligini o‘rgatdi. Ushbu kurs ishi orqali men o‘z ilmiy-tahliliy salohiyatimni kengaytirdim va kelgusida iqtisodiy sohada faoliyat yuritishim uchun muhim amaliy ko‘nikmalarni shakllantirdim. 242.2. O‘zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalar jalb qilishdagi TNClarning roli O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanishida xorijiy investitsiyalarni jalb etish dolzarb masala bo‘lib kelmoqda. Ayniqsa, so‘nggi yillarda mamlakat ochiq iqtisodiyotga o‘tish, biznes muhiti va investitsion muhitni liberallashtirish bo‘yicha chuqur islohotlarni amalga oshirmoqda. Bu jarayonda transmilliy korporatsiyalarning (TNClar) O‘zbekiston iqtisodiyotidagi roli alohida e’tiborga molikdir. Ularning investitsiyaviy, texnologik, infratuzilmaviy va ijtimoiy-iqtisodiy yo‘nalishlardagi faolligi mamlakatning barqaror iqtisodiy o‘sishini ta’minlashda muhim vosita bo‘lib xizmat qilmoqda. TNClar tomonidan O‘zbekistonga kiritilayotgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (TXXI) turli sohalarni qamrab olmoqda. Xususan, neft-gaz sanoati, telekommunikatsiya, yengil sanoat, energetika, bank-moliya tizimi, transport-logistika va farmatsevtika sohalarida TNClar ishtiroki ortib bormoqda. Misol uchun, Rossiyaning “LUKOIL”, Xitoyning “CNPC”, AQShning “Coca-Cola”, Janubiy Koreyaning “LG”, Turkiyaning “Turk Telekom” kabi yirik korporatsiyalar O‘zbekistonda faoliyat yuritmoqda. Ular nafaqat moliyaviy sarmoya kiritmoqda, balki ilg‘or texnologiyalarni olib kelmoqda, zamonaviy boshqaruv tizimlarini joriy qilmoqda va mahalliy kadrlarni malakali ishchi kuchiga aylantirmoqda. Statistik ma’lumotlarga murojaat qiladigan bo‘lsak, 2021-yilda O‘zbekistonga jalb qilingan umumiy to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi 7,5 milliard AQSh dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 2022-yilda bu ko‘rsatkich 8,7 milliard dollarga yetdi. 2023-yilda esa umumiy TXXI hajmi 10,5 milliard dollarga ko‘tarildi. 2024-yil yakunlariga ko‘ra, bu raqam 12,1 milliard dollardan oshgan. Prognozlarga ko‘ra, 2025-yilda TNClar ishtirokidagi investitsiyalar 13,5 milliard dollardan ortishi kutilmoqda. Bu esa o‘sish tendensiyasining barqaror ekanligini ko‘rsatadi. 18yaratish, mavjud infratuzilmani modernizatsiya qilish, mahalliy ishchi kuchini malakali kadrga aylantirish va bilimlar transferini amalga oshirishda katta rol o‘ynaydi. Masalan, Apple, Microsoft, Toyota, Nestlé kabi kompaniyalar faqat o‘z mamlakatida emas, balki yuzlab boshqa davlatlarda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarini yaratgan. Uchinchidan, TNClar ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatining lokomotivi hisoblanadi. Ular yillik daromadlarining katta qismini R&D (research and development) yo‘nalishiga sarflaydi. Bu esa yangi mahsulotlar, texnologiyalar va ishlab chiqarish jarayonlarini yaratishga olib keladi. Masalan, Pfizer, Intel, Tesla va boshqa yirik TNClar butun dunyo bo‘yicha laboratoriyalar, universitetlar bilan hamkorlik qilgan holda innovatsion faoliyat yuritmoqda. TNClar tomonidan ishlab chiqilgan texnologiyalar keyinchalik boshqa korxonalar tomonidan ham qabul qilinadi va butun iqtisodiyotda texnologik yangilanishga turtki beradi. To‘rtinchidan, TNClar dunyo mehnat bozoriga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ular millionlab odamlarni ish bilan ta’minlaydi, global darajadagi mehnat migratsiyasini faollashtiradi, ishchi kuchining malakasini oshirishga xizmat qiladi. Bunday korporatsiyalar odatda xalqaro standartlarga muvofiq mehnat shart-sharoitlarini taqdim etishga harakat qiladi. Shu bilan birga, ular mehnat xarajatlari past bo‘lgan davlatlarda ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish orqali ish o‘rinlarini optimallashtiradi. Bu esa bir tarafdan ijobiy ta’sir ko‘rsatsa, ikkinchi tarafdan ayrim mamlakatlarda ishsizlik xavfini ham tug‘dirishi mumkin. Beshinchidan, TNClar moliyaviy bozorlarning asosiy ishtirokchisidir. Ular xalqaro kapital bozorlariga faol kirib boradi, aksiyalarni ommaviy ravishda chiqaradi, global moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradi. Ularning moliyaviy faoliyati ko‘plab davlatlarning valyuta kursiga, inflyatsiyasiga va hatto pul-kredit siyosatiga ham bevosita yoki bilvosita ta’sir qiladi. Masalan, TNClar tomonidan amalga oshirilayotgan valyuta ayirboshlash, chet eldagi 2Mavzu : Transmilliy korporatsiyalar, ularning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………….……… I BOB. Transmilliy korporatsiyalarning shakllanishi va faoliyatining nazariy asoslari 1.1. Transmilliy korporatsiyalar tushunchasi, xususiyatlari va turlari …. ………... 1.2. Tashkil topish bosqichlari va dunyo bozoridagi o‘rni ……………………….. 1.3. Tashqi iqtisodiy faoliyatdagi asosiy strategiyalari va ularning farqlari ……... II BOB. Transmilliy korporatsiyalarning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni va O‘zbekiston uchun ahamiyati 2.1. Transmilliy korporatsiyalarning global iqtisodiyotga ta’siri ……………….. 2.2. O‘zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalar jalb qilishdagi TNClarning roli … 2.3. TNClar faoliyati bilan bog‘liq muammolar va ularni tartibga solish yo‘llari . Xulosa va takliflar ………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 26kasbiy o‘qituv dasturlarini tashkil etgan. Masalan, CNPC kompaniyasi Buxoro viloyatida energetika yo‘nalishida ta’lim markazlarini tashkil etdi. Bu markazlarda yiliga yuzlab yoshlar malaka oshirib, ishga joylashish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Bunday yondashuv TNClar uchun ijtimoiy mas’uliyatli investitsiya modeli sifatida qadrlanadi. Biroq TNClarning O‘zbekistondagi faoliyati bir qator muammolar bilan ham to‘qnash kelmoqda. Ayrim byurokratik to‘siqlar, soliq siyosatidagi o‘zgaruvchanlik, yer ajratishdagi murakkabliklar va muayyan hollarda kadrlar malakasining pastligi TNClarning sarmoya jalb etishda ehtiyotkor bo‘lishiga olib kelmoqda. Shu sababli, davlat tomonidan investorlar bilan doimiy dialogni rivojlantirish, “yagona oyna” tamoyili asosida xizmat ko‘rsatish tizimini takomillashtirish zarur. Yana bir muhim masala – bu TNClarning faoliyatini mahalliy ishlab chiqaruvchilar bilan integratsiya qilishdir. Hozirda TNClar ko‘pincha o‘z ishlab chiqarish tarmog‘ini import komponentlariga bog‘lab qo‘yayotgan bo‘lsa, istiqbolda ular uchun mahalliy yetkazib beruvchilar tizimini rivojlantirish alohida strategik vazifa bo‘lishi kerak. Bu nafaqat mahalliy sanoatning o‘sishini ta’minlaydi, balki TNClarning xarajatlarini ham kamaytiradi. O‘zbekiston iqtisodiyotiga TNClar tomonidan kiritilayotgan investitsiyalar mamlakatning modernizatsiya, texnologik yangilanish va raqobatbardoshlikka erishish strategiyasida asosiy drayverlardan biri hisoblanadi. Ularning faolligi nafaqat makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarda, balki aholining turmush darajasi, bandlik ko‘rsatkichlari va kasbiy salohiyatida ham aks etmoqda. Kelgusida TNClar bilan hamkorlikni yanada chuqurlashtirish, ularning faoliyatini rag‘batlantirish va milliy manfaatlarga uyg‘unlashtirish O‘zbekistonning barqaror iqtisodiy taraqqiyotida hal qiluvchi rol o‘ynashi mumkin. 15daromad olish imkonini bersa, ularning xavfi – texnologiyani nazoratdan chiqishi. Qo‘shma korxonalar mahalliy sheriklikni rivojlantiradi, ammo muvofiqlik muammolarini keltirib chiqaradi. Bugungi global iqtisodiyotda TNClar bir vaqtning o‘zida bir nechta strategiyani kombinatsiyalash orqali faoliyat yuritadi. Masalan, Apple kompaniyasi mahsulotlarini eksport qiladi, Xitoyda ishlab chiqarish (outsourcing) yo‘lga qo‘ygan, AQSH va boshqa mamlakatlarda to‘liq egalikdagi do‘konlar va filiallarga ega, ayrim joylarda esa franchayzing asosida xizmat ko‘rsatadi. Shuning uchun tashqi iqtisodiy strategiyalarni tanlashda TNClarning global strategik yondashuvi, riskni baholash darajasi va investitsion resurslari muhim o‘rin tutadi. Tashqi iqtisodiy strategiyalar taqqoslovchi jadvali Strategiya turi Afzalliklari Kamchiliklari Eksport Kam sarmoya, past xavf, bozorni sinovdan o‘tkazish imkoniyati Transport xarajatlari, bojxona, bozorni chuqur o‘rganish imkoniyati cheklangan Litsenziyalash Kapital talab etmaydi, tez kengayish Texnologiya ustidan nazorat yo‘qoladi, raqobatchi paydo bo‘lishi mumkin Franchayzing Tez rivojlanish, brendni keng yoyish Standartlar nazorati qiyin, imidjga salbiy ta’sir ehtimoli Qo‘shma korxona Mahalliy tajribadan foydalanish, resurslar birlashadi Boshqaruvdagi kelishmovchilik, foyda taqsimotidagi ziddiyatlar To‘liq egalikdagi filial To‘liq nazorat, yuqori rentabellik, brend mustahkamlanadi Yuqori sarmoya, siyosiy- iqtisodiy xavflarga ochiqlik Outsourcing Xarajatlar kamayadi, asosiy faoliyatga e’tibor qaratiladi Sifat nazorati pasayishi, uzilishlar xavfi 5bog‘liq jihatlari hali ham yetarlicha chuqur va tizimli tahlil qilinmagan 1 . Shu sababli ushbu kurs ishi orqali mavjud ilmiy manbalarni tahlil qilish, yangi real ma’lumotlar asosida TNClar faoliyatini baholash va bu boradagi ilmiy bo‘shliqlarni to‘ldirish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Bu esa mavzuning dolzarbligini ilmiy-nazariy va amaliy nuqtai nazardan yanada mustahkamlaydi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Transmilliy korporatsiyalar faoliyatini o‘rganish nazariy va amaliy jihatdan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Avvalo, nazariy jihatdan olib qaraganda, TNClar zamonaviy xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosi bo‘lib, ularning faoliyatini tahlil qilish orqali global iqtisodiy tizim qanday ishlashini tushunish mumkin bo‘ladi. TNClarning shakllanishi, rivojlanish bosqichlari, strategik qaror qabul qilish mexanizmlari, xalqaro bozorlarda tutgan o‘rni kabi masalalar ilmiy tahlil qilish orqali xalqaro biznes, marketing, investitsion siyosat va global boshqaruv bo‘yicha nazariy bilimlar bazasi boyitiladi. Shuningdek, bu korporatsiyalar doirasida raqobat ustunliklari, iqtisodiy sinergetik ta’sirlar, ishlab chiqarish zanjirlari va texnologik almashuv kabi murakkab jarayonlar o‘rganiladi. Mazkur kurs ishi TNClar nazariyasi bilan bog‘liq mavjud ilmiy qarashlarni umumlashtiradi va ularni O‘zbekiston sharoitida amaliy nuqtai nazardan tahlil qiladi. Bu esa talaba uchun nafaqat bilim darajasini oshiradi, balki tadqiqot ko‘nikmalarini ham shakllantiradi. Bundan tashqari, ushbu mavzuni o‘rganish orqali O‘zbekistonga investitsiya jalb etishda qanday strategik yondashuvlar muvaffaqiyatli bo‘lishi mumkinligini tushunishga zamin yaratiladi. TNClar tomonidan kiritilayotgan investitsiyalarning iqtisodiy o‘sishga qo‘shayotgan hissasi, yangi ish o‘rinlarining yaratilishi, texnologik transfer jarayonlari amaliy jihatdan tahlil qilinadi.Shuningdek, transmilliy kompaniyalar faoliyati bilan bog‘liq salbiy holatlar, masalan, foydaning offshorlarga olib chiqilishi, ekologik 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 22bu davrda yangi ishlab chiqarish loyihalari, qo‘shma korxonalar va yirik xorijiy sarmoyalar soni rekord darajada kamaygan. Dunyo miqyosidagi investitsion muhitga savdo urushlari, proteksionizm siyosati, yangi tariflar va siyosiy beqarorlik omil bo‘lmoqda. Ayniqsa, Yevropada FDI oqimi 2024-yilga nisbatan 58 foizga qisqargan, bu esa iqtisodiy ishonchsizlikni kuchaytirgan. Hududiy kesimda eng ijobiy o‘sish ko‘rsatkichlari Janubi-Sharqiy Osiyoda qayd etildi. 2024-yilda bu mintaqa 225 milliard dollar miqdorida FDI qabul qilgan bo‘lib, bu 10 foizlik real o‘sishni anglatadi. Shuningdek, Afrikada ham TNClarga oid loyihalarga e’tibor kuchaydi – 2024-yilda bu mintaqaga jalb qilingan investitsiyalar 75 foizga oshgan. Bunday ko‘rsatkichlar mintaqaviy siyosat, energiya resurslari va yosh demografik tarkibning TNClar uchun jozibador bo‘lib qolayotganini anglatadi. Shimoliy Amerikada esa o‘sish asosan AQSh hisobiga bo‘ldi. Bu mamlakat 2024-yilda global FDI oqimining 23 foizini jalb qilishga muvaffaq bo‘ldi. Bunda infratuzilma loyihalari, yashil energetika va innovatsion texnologiyalar asosiy yo‘nalish bo‘ldi. Bu holat TNClar strategiyasida barqaror rivojlanish, ESG standartlari va ekologik mas’uliyatni birinchi o‘ringa qo‘yilayotganini anglatadi. 2021–2025 yillar global iqtisodiyotida TNClar tomonidan amalga oshirilgan investitsiyalar iqtisodiy sikllarning tiklanishi, inqirozga moslashish va yangi transformatsion modelga o‘tish davri bo‘ldi. Bu davr TNClar faoliyatining murakkabligi va strategik muhimligini yanada yaqqolroq ko‘rsatdi. Statistika shuni ko‘rsatmoqdaki, TNClar barqarorlikni faqat rivojlangan mamlakatlarda emas, balki rivojlanayotgan hududlarda ham izlamoqda. Bu esa butun global iqtisodiyot uchun yangi raqobat, yangi imkoniyat va yangi xavf-xatarlarni yuzaga keltirmoqda. 31 XULOSA Men ushbu kurs ishini yozar ekanman, transmilliy korporatsiyalar (TNClar) zamonaviy global iqtisodiyotda qanday o‘ringa ega ekani, ularning shakllanishi, strategiyalari, imkoniyatlari hamda O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun tutgan o‘rni borasida kengroq va chuqurroq tahliliy fikrlar yuritdim. O‘rganishlarim davomida shuni angladimki, TNClar xalqaro savdo, investitsiya, texnologik taraqqiyot, mehnat bozorining modernizatsiyasi va innovatsion yangilanishning asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylangan. Ularning global miqyosda faoliyat yuritish mexanizmlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, har bir davlat uchun yangi imkoniyatlar bilan birga muayyan xavflarni ham keltirib chiqaradi. Men tahlil qilgan manbalar va statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatdiki, TNClar tomonidan 2021–2025 yillar davomida amalga oshirilgan investitsiya oqimlari global miqyosdagi iqtisodiy o‘zgarishlarga, jumladan pandemiyadan so‘nggi tiklanish, geosiyosiy tahdidlar, iqtisodiy inqirozlar va raqamli transformatsiyaga bog‘liq holda sezilarli darajada o‘zgarib turgan. Ularning iqtisodiy rolini faqat kapital oqimi bilan emas, balki ishlab chiqarish, texnologiyalar, mehnat resurslari, brend qadriyati va boshqaruv tajribasi orqali ham baholash kerak ekanini angladim. O‘zbekiston misolida olib borilgan tahlillar asosida men quyidagi xulosalarga keldim: TNClar mamlakatimiz iqtisodiyotiga sezilarli investitsiyalar jalb qilmoqda, yangi texnologiyalar olib kirilmoqda, ishlab chiqarish quvvatlari yaratilib, yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda. Masalan, neft- gaz, telekommunikatsiya, ichimliklar sanoati, yengil sanoat va farmatsevtika sohalarida TNClar tomonidan kiritilgan sarmoyalar nafaqat iqtisodiy o‘sishni ta’minlamoqda, balki sanoat modernizatsiyasi va eksport salohiyatining oshishiga ham xizmat qilmoqda. Shuningdek, men TNClar faoliyatidagi muammolarni ham tahlil qildim. Ulardan eng muhimlari soliqdan bo‘yin tovlash, mahalliy ishlab chiqaruvchilar bilan raqobatdagi nomutanosiblik, ekologik muammolar, mehnat qonunchiligi 8Yana bir muhim xususiyat – bu TNClarning global bozor sharoitida faol harakat qila olishi, ya’ni ular ishlab chiqarish xarajatlarining pastligi, soliqqa tortishdagi afzalliklar, siyosiy barqarorlik va mehnat bozori sharoitlariga qarab joylashuv strategiyasini o‘zgartira oladi. Bu ularga ishlab chiqarishni bir davlatdan boshqasiga tezda ko‘chirish, eksport-import yo‘nalishlarini o‘zgartirish va kapital harakatlarini optimallashtirish imkonini beradi. Shu bilan birga, TNClar yuqori darajadagi boshqaruv tizimiga ega bo‘lib, murakkab korporativ tuzilma, audit, marketing va xalqaro moliya tizimlari orqali faoliyat yuritadi. Transmilliy korporatsiyalar turlariga ko‘ra bir necha asosiy shakllarga ajratiladi. Birinchi navbatda, gorizontal transmilliy korporatsiyalar mavjud bo‘lib, ular bir xil turdagi mahsulotlarni bir necha mamlakatda ishlab chiqaradi. Masalan, Coca-Cola kompaniyasi dunyoning ko‘plab mamlakatlarida ichimliklar ishlab chiqaradi, ammo mahsulot turi asosan o‘xshash. Ikkinchidan, vertikal transmilliy korporatsiyalar mavjud bo‘lib, ular ishlab chiqarish jarayonining har xil bosqichlarini turli mamlakatlarda amalga oshiradi. Masalan, xomashyo bir davlatda olinib, qayta ishlash boshqasida, tayyor mahsulotni yig‘ish esa uchinchi davlatda amalga oshiriladi. Bunday korporatsiyalar samaradorlik va xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan. Uchinchi tur – bu konglomerat transmilliy korporatsiyalar bo‘lib, ular turli sohalarda faoliyat yuritadi va bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan mahsulotlar ishlab chiqaradi. Masalan, General Electric kompaniyasi sog‘liqni saqlash, aviatsiya, energetika, moliyaviy xizmatlar kabi ko‘plab sohalarda ishtirok etadi. Bu turdagi TNClar ko‘proq riskni diversifikatsiya qilishga va ko‘p yo‘nalishli o‘sishga qaratilgan strategiyani qo‘llaydi.Shuningdek, TNClar tuzilmasiga qarab ham farqlanadi. Holding korporatsiyalar – markaziy boshqaruv birligiga ega bo‘lib, boshqa korxonalarni nazorat qiladi. Qo‘shma korxonalar – mahalliy va xorijiy sarmoyadorlar o‘rtasida tashkil etiladi. Filialli korporatsiyalar esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijda tashkil etilgan, ammo bosh ofis tomonidan to‘liq 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Transmilliy korporatsiyalar, ularning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 10 shakli 1- bosqich Mahalliy korporatsiya bosqichi Mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish faqat ichki bozorda Faoliyat faqat bitta davlatda, past hajmli sarmoya, mahalliy iste’molchilarga yo‘naltirilgan Ichki bozorni egallash, raqobatga tayyorgarlik 2- bosqich Eksport faoliyatining boshlanishi Mahsulotlarn i xorijga eksport qilish Tashqi bozorlarga chiqish, eksport agentlari bilan hamkorlik, bozor tahlillari Tashqi bozorni o‘rganish, eksport hajmini oshirish 3- bosqich To‘g‘ridan- to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar Chet elda filial yoki qo‘shma korxona ochish Mahalliy ishlab chiqarishni xorijga ko‘chirish, mehnat resurslaridan foydalanuvchi strategiyalar Xarajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarishni kengaytirish 4- bosqich Global integratsiya bosqichi Chet elda keng tarmoqli ishlab chiqarish, ilmiy- tadqiqot va marketing tarmoqlari Bosh ofis va filiallar o‘rtasida yagona boshqaruv, global yetkazib berish zanjiri, xalqaro kapital oqimi Global miqyosda raqobatbardoshlik 252021–2025 yillarda O‘zbekistonga TNClar tomonidan kiritilgan investitsiyalar Yil O‘zbekistonga TNClardan TXXI (mlrd $) 2021.0 7.5 2022.0 8.7 2023.0 10.5 2024.0 12.1 2025.0 13.5 TNClar O‘zbekiston iqtisodiyotiga sarmoya kiritish orqali ko‘plab ijobiy iqtisodiy ta’sirlar ko‘rsatmoqda. Avvalo, ular yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratmoqda. Masalan, Coca-Cola kompaniyasi tomonidan 2023- yilda poytaxtda yangi ichimlik zavodi ishga tushirildi, bu esa 300 dan ortiq yangi ish o‘rinlarini yaratdi. Shuningdek, “LUKOIL” Qandim gaz ishlovchi majmuasi orqali neft-gaz sektori modernizatsiya qilinmoqda. Bu loyihalarning o‘ziga xos jihati shundaki, ular mahalliy resurslarni qayta ishlashni yo‘lga qo‘yish bilan birga, eksport salohiyatini ham kuchaytirmoqda.Bundan tashqari, TNClar tomonidan olib kirilayotgan ilg‘or texnologiyalar O‘zbekiston sanoatini modernizatsiyalash va raqobatbardoshlikni oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Xususan, yengil sanoatda Turkiya, Janubiy Koreya va Hindiston korporatsiyalarining investitsiyalari asosida yaratilgan ishlab chiqarish tarmoqlari bugungi kunda eksport salohiyatiga ega mahsulotlar ishlab chiqarishni boshlab yuborgan. Bu esa nafaqat valyuta tushumini oshirmoqda, balki iqtisodiyotda yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ulushini ham kengaytirmoqda. TNClarning faoliyati nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy jihatdan ham ahamiyatli. Ular ishsizlik darajasini pasaytirishda va yangi malakali kadrlar tayyorlashda bevosita ishtirok etmoqda. Ko‘plab TNClar o‘z xodimlari uchun 29soatlari va sog‘liqni saqlash kafolatlarisiz sharoitlar yaratadi. Bu xalqaro mehnat standartlariga zid hisoblanadi. Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) konvensiyalarini joriy qilish va muntazam mehnat inspeksiyalarini o‘tkazish orqali bu muammoni kamaytirish mumkin. To‘rtinchi muammo — ekologik zarar va resurslardan haddan ortiq foydalanish. TNClar faoliyati ko‘p hollarda atrof-muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, konchilik, neft-gaz, kimyo va metallurgiya sohalaridagi transmilliy kompaniyalar chiqindilarni to‘g‘ri boshqarmaslik, havoga zararli gazlar chiqarish, suv resurslaridan haddan tashqari foydalanish bilan tanqid ostiga olinadi. Bu muammoni hal qilish uchun “yashil audit” tizimini joriy qilish, ekologik standartlarni qat’iylashtirish va ekologik kompensatsiya mexanizmlarini yaratish lozim. Beshinchi muammo — madaniy va siyosiy suverenitetka xavf tug‘dirish. TNClar faoliyat yuritayotgan mamlakatlarning ichki siyosatiga bilvosita ta’sir o‘tkazishi mumkin. Reklama va marketing orqali mahalliy madaniyatga begona bo‘lgan qadriyatlar singdirilishi, yoki korporativ manfaatlar asosida siyosiy bosimlar yuzaga kelishi xavfi mavjud. Bu holatlarda TNClar bilan ishlashda strategik tahlil va milliy manfaatni ustuvor qo‘yish muhim. O‘zbekistonda ham TNClar faoliyati bilan bog‘liq ayrim muammolar mavjud. Masalan, ayrim hollarda ishlab chiqarish loyihalarida mahalliy materiallar emas, xorijiy komponentlardan foydalaniladi. Bu esa importga qaramlikni saqlab qoladi. Shuningdek, ayrim TNClar foydani respublikada emas, xorijiy hisob raqamlarida jamlashga intiladi. Bu kabi holatlar milliy qonunchilik bilan tartibga solinishi zarur. Ushbu muammolarni hal etish uchun O‘zbekiston tomonidan bir qator choralar ko‘rilmoqda. Xususan, 2022-yilda qabul qilingan “Xorijiy investorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi qonun orqali TNClarning faoliyati uchun aniq huquqiy asoslar belgilandi. Bundan tashqari, Investitsiyalar, sanoat 13korporatsiyalar bosqichma-bosqich rivojlanish yo‘li orqali nafaqat iqtisodiy gigantga aylangan, balki global iqtisodiy va siyosiy jarayonlarning muhim subyektiga aylangan. Ularning dunyo bozoridagi o‘rni – bu kapital, texnologiya, ishchi kuchi va bilimlar harakatini boshqarishdagi yadro roli bilan belgilanadi. Shunday ekan, TNClar faoliyatining tashkil topish bosqichlarini o‘rganish va dunyo iqtisodiyotidagi rolini anglash har qanday davlat uchun, xususan, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun strategik ahamiyatga ega hisoblanadi. 1.3. Tashqi iqtisodiy faoliyatdagi asosiy strategiyalari va ularning farqlari Transmilliy korporatsiyalar (TNClar) xalqaro bozorda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishlari uchun aniq ishlab chiqilgan tashqi iqtisodiy strategiyalarni qo‘llaydilar. Ularning har biri korporatsiyaning o‘ziga xos resurs bazasi, maqsadlari, mavjud bozor sharoiti va siyosiy-iqtisodiy muhitga qarab tanlanadi. Ushbu strategiyalar orqali TNClar xalqaro bozorlarga kirib boradi, kapital harakatini amalga oshiradi, ishlab chiqarishni boshqa mamlakatlarga ko‘chiradi va xarajatlarni optimallashtirishga intiladi. Tashqi iqtisodiy strategiyalar ichida eksport strategiyasi eng oddiy va kam xarajatli yo‘l hisoblanadi. Bu strategiyada kompaniya o‘z mahsulotini boshqa mamlakatlarga eksport qiladi, lekin o‘sha hududda ishlab chiqarish faoliyatini yo‘lga qo‘ymaydi. Eksport to‘g‘ridan-to‘g‘ri (ya’ni kompaniya o‘zi amalga oshiradi) yoki bilvosita (vositachilar orqali) bo‘lishi mumkin. Bu strategiya yangi bozorlarni sinab ko‘rish uchun qulay bo‘lib, ishlab chiqarish bazasi saqlanib qoladi. Biroq transport xarajatlari, bojxona to‘lovlari va bozordan uzoqlik ma’lum cheklovlarni yuzaga keltiradi. Litsenziyalash strategiyasida esa TNClar boshqa mamlakat kompaniyasiga o‘z texnologiyasi, brendi yoki ishlab chiqarish sirlarini ma’lum shartlar asosida foydalanishga ruxsat beradi. Buning evaziga litsenziya oluvchi kompaniya TNCga to‘lovlar amalga oshiradi. Ushbu strategiya kapital talab etmaydi, xavf 9boshqariladigan kompaniyalar hisoblanadi. Ushbu turlar ularning yuritayotgan strategiyasiga, moliyaviy mustaqilligiga va davlatlar bilan o‘zaro aloqalariga bog‘liq holda shakllanadi. TNClar o‘z faoliyatini amalga oshirishda ko‘plab strategik yondashuvlardan foydalanadi. Ular uchun ishlab chiqarishni past xarajatlilik, soliq imtiyozlari, bozorga yaqinlik va siyosiy barqarorlik asosida joylashtirish muhim omil hisoblanadi. Shu bilan birga, ular xalqaro standartlarga asoslangan boshqaruvni yo‘lga qo‘yadi, mehnat resurslari va marketing siyosatini mamlakatlar bo‘yicha differensial tarzda amalga oshiradi. transmilliy korporatsiyalar zamonaviy xalqaro iqtisodiyotning ajralmas bo‘g‘ini bo‘lib, ularning turlari, tashkiliy tuzilmasi, strategiyasi va faoliyat yuritish shakllarini chuqur o‘rganish nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham nihoyatda muhimdir. Bu korporatsiyalar iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va global raqobatbardoshlikni oshirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shuning uchun ularni har tomonlama o‘rganish orqali O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan davlatlar o‘zining investitsion siyosatini takomillashtirish va milliy iqtisodiy manfaatlarini himoya qilishda samarali yondashuvlarni ishlab chiqishi mumkin. 1.2. Tashkil topish bosqichlari va dunyo bozoridagi o‘rni Transmilliy korporatsiyalarning tashkil topishi va rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish ularning xalqaro miqyosdagi muvaffaqiyatli faoliyati sabablari va strategik yondashuvlarini tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi. TNClar muayyan tarixiy, iqtisodiy va siyosiy sharoitlar ta’sirida shakllanib kelgan. Ularning paydo bo‘lishi XX asr boshlariga to‘g‘ri keladi, biroq aynan Ikkinchi jahon urushidan so‘ng jadal rivojlangan xalqaro savdo, sanoat ishlab chiqarishi va kapital harakati bilan bu jarayon keskin faollashgan. Transmilliy korporatsiyalarning tashkil topish bosqichlari Bosqic h Nomlanishi Asosiy faoliyat Xususiyatlari Maqsad 16Greenfield investitsiya Butun jarayonni nazorat qilish, zamonaviy infratuzilma barpo etish mumkin Kapital ko‘p talab qiladi, vaqt va ruxsatnomalar talabi ko‘p Mergers & acquisitions Bozorga tez kirish, mavjud resurslar va tarmoqlardan foydalanish 20$) 2021 ~1.5 +64% (2020 ga nisbatan) Pandemiyadan so‘ng kuchli tiklanish OECD+6Reuters+6UN Trade and Development (UNCTAD)+6 2022 1.3 −12% Geosiyosiy va inflyatsion zo‘riqishlar UN Trade and Development (UNCTAD) IMF 2023 1.3 −2% Sezilarli pasayish, rivojlanayotgan davlatlarga oqim −7% UN Trade and Development (UNCTAD) IMF 2024 1.5 +4% (kiritilgan) / −11% (real) 1.5 T$ bo‘lsa-da, asosiy realizatsiya −11% UN Trade and Development (UNCTAD) UN Trade and Development (UNCTAD) 2025 (Q1– Q2) Minimal prognoz — " Rekord past darajalar" kuzatilmoqda So‘nggi besh yillik global iqtisodiy dinamikada transmilliy korporatsiyalar (TNClar) asosiy harakatlantiruvchi kuchlardan biri bo‘lib xizmat qildi. Ayniqsa, 2021–2025 yillar oralig‘ida bu korporatsiyalar orqali amalga oshirilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) global iqtisodiy muvozanatga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Statistika va tahlillar ushbu yillarda TNClar faoliyatining turlicha yo‘nalishda o‘zgarganini ko‘rsatadi: pandemiyadan keyingi tiklanish, geosiyosiy beqarorlik, yangi texnologik transformatsiyalar va investitsiyalarning qayta yo‘naltirilishi. 2021-yil dunyo iqtisodiyotida pandemiyadan chiqish yili bo‘ldi. Bu davrda global FDI hajmi 1,5 trillion AQSh dollarini tashkil etdi. Bu 2020-yilga nisbatan 64 foizlik o‘sishni anglatadi. Asosiy investitsiyalar sanoat va 6muammolar yoki ijtimoiy mas’uliyatning yetarli darajada bo‘lmasligi kabi masalalar ham kurs ishida ko‘rib chiqiladi. Bu orqali talabalar TNClar bilan bog‘liq muammolarni tanqidiy baholash, ularni tartibga solishning xalqaro va milliy mexanizmlarini tushunish imkoniga ega bo‘ladilar. Amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan yana bir jihat — TNClar bilan ishlashda davlat siyosati qanday shakllanishi, investitsion muhit qanday takomillashtirilishi kerakligi bo‘yicha xulosalar ishlab chiqilishi mumkin. Natijada, ushbu kurs ishi amaliyotchi iqtisodchilar, siyosatshunoslar, investitsiya sohasi vakillari va davlat boshqaruvi organlari uchun foydali bo‘lishi mumkin bo‘lgan takliflar asosini yaratadi. Ayniqsa, O‘zbekistonning ochiq iqtisodiyotga o‘tish sharoitida TNClar bilan hamkorlikni tartibga soluvchi huquqiy va institutsional mexanizmlarni takomillashtirishga oid ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqilishi bu ishning amaliy qiymatini yanada oshiradi. Kurs ishi mavzusining obyekti — transmilliy korporatsiyalar va ularning iqtisodiy faoliyati tashkil etadi. Kurs ishi mavzusining predmeti — transmilliy korporatsiyalarning tashkiliy shakllanishi, iqtisodiy strategiyalari, global va mintaqaviy ta’siri, shuningdek O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’sir doirasi o‘rganiladi. Kurs ishi mavzusining maqsadi — transmilliy korporatsiyalarning shakllanish bosqichlarini, global iqtisodiyotdagi o‘rnini, tashqi iqtisodiy strategiyalarini hamda ularning O‘zbekiston iqtisodiyotiga keltiradigan foyda va xavf-xatarlarini chuqur tahlil qilishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  transmilliy korporatsiyalar tushunchasini va ularning belgilovchi xususiyatlarini aniqlash;  TNClar tashkil topish bosqichlarini va tipologiyasini o‘rganish;  ularning tashqi iqtisodiy faoliyatdagi asosiy strategiyalarini tahlil qilish;  TNClarning global iqtisodiy jarayondagi rolini aniqlash; 12rivojlanayotgan mamlakatlarning YAIMidan ham yuqoridir. Masalan, Apple, Amazon, Microsoft, Toyota, Samsung, Nestlé kabi kompaniyalar nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy va madaniy jarayonlarga ham kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda.Ularning dunyo bozoridagi o‘rni bir necha omillar bilan belgilanadi. Birinchidan, TNClar xalqaro savdoda muhim o‘rin egallaydi. Ular tomonidan amalga oshirilayotgan eksport-import hajmi milliardlab dollarlarni tashkil etadi. Ularning ishlab chiqarish tizimlari global yetkazib berish zanjirlari bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, bu ularni dunyo iqtisodiyotidagi uzviy ishtirokchiga aylantiradi. Ikkinchidan, TNClar global innovatsiya tizimining asosiy harakatlantiruvchi kuchidir. Ular har yili milliardlab dollar mablag‘ni ilmiy-tadqiqot ishlariga sarflaydi, yangi texnologiyalar, sun’iy intellekt, raqamli platformalar va yashil energetikaga yo‘naltiradi. Natijada, ular nafaqat ishlab chiqarishni modernizatsiya qiladi, balki yangi bilim va tajribalarni butun dunyo bo‘ylab tarqatadi. Uchinchidan, TNClar dunyo mehnat bozorida ham faol o‘rin tutadi. Ular millionlab ish o‘rinlarini yaratadi, xodimlarga global standartlar asosida sharoitlar yaratadi va xalqaro ish kuchi harakatini rag‘batlantiradi. Bu esa migratsion oqimlar va mehnat bozoridagi tengsizlik masalalariga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. To‘rtinchidan, transmilliy korporatsiyalar moliyaviy bozorlarning ham faol ishtirokchisidir. Ular xalqaro banklar, fond birjalari va investitsiya institutsiyalari bilan uzviy hamkorlikda ishlaydi. Ularning aksiyalari ko‘plab davlatlarning birjalarida sotiladi, bu esa global kapital oqimini shakllantirishda ulkan rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, TNClar tomonidan ishlab chiqilgan boshqaruv, logistika va marketing tizimlari boshqa kompaniyalar uchun namuna bo‘lib xizmat qiladi. Ular tezda yangi bozorlarga kirib boradi, lokal madaniyatga moslashadi va yuqori darajadagi servis xizmatini yo‘lga qo‘yadi. Bu jihatlar ularning global bozordagi ustunlik omillari hisoblanadi. Transmilliy 21texnologik ishlab chiqarish, moliyaviy xizmatlar, logistika va sog‘liqni saqlash sohalariga yo‘naltirildi. Ko‘plab transmilliy korporatsiyalar, jumladan Amazon, Microsoft, Pfizer, Toyota kabi kompaniyalar yangi bozorlarni o‘zlashtirish va ilgari surilgan loyihalarni jonlantirishga harakat qilishdi. 2022-yilga kelib, global FDI oqimlari 1,3 trillion dollarga tushdi. Bu – 12 foizga pasayish demakdir. Bu pasayishning asosiy sabablari sifatida Rossiya va G‘arb davlatlari o‘rtasidagi geosiyosiy taranglik, energiya narxlaridagi beqarorlik, yuqori inflyatsiya va foiz stavkalarining o‘sishi qayd etildi. Ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarga investitsiyalar kamaydi, biroq ayrim rivojlanayotgan davlatlarda FDI nisbatan barqaror bo‘lib qoldi. Bu holat TNClar riskni diversifikatsiya qilishga harakat qilayotganini ko‘rsatdi. 2023-yilda global investitsiyalarning umumiy hajmi 1,3 trillion AQSh dollari atrofida bo‘lib qoldi. Nominal o‘sish bo‘lmagan bo‘lsa-da, sektorlar kesimida sezilarli o‘zgarishlar kuzatildi. Xususan, Yevropa Ittifoqi davlatlarida TNClar faoliyati ancha sekinlashgan bo‘lsa, Janubi-Sharqiy Osiyoda bu korporatsiyalar faoliyati sezilarli darajada faollashdi. Bu mintaqa xalqaro ishlab chiqarish zanjirlarining ko‘chishi uchun yangi markazga aylana boshladi. O‘z navbatida, Xitoy, Hindiston, Vetnam, Malayziya kabi davlatlar yirik korporatsiyalar uchun qulay infratuzilma va soliq imtiyozlari yaratish orqali ko‘plab investitsiyalarni jalb qila oldi. 2024-yil holatiga ko‘ra, FDI global miqyosda 1,5 trillion dollarga yetgan bo‘lsa-da, bu faqat nominal raqam edi. Aslida, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish loyihalariga yo‘naltirilgan investitsiyalar miqdori real hisobda 11 foizga kamaydi. Bunday tafovut konduit orqali amalga oshirilgan, ya’ni faqat tranzit shaklida o‘tgan kapital oqimi ko‘payganligini anglatadi. Yirik TNClar kapitalni offshor hududlar orqali yo‘naltirishni davom ettirdilar, biroq real loyihalarga sarmoya kiritish sekinlashdi. 2025-yil birinchi yarim yillik tahlillariga ko‘ra, TNClarning global investitsiya faolligi yanada pasaygan. UNCTAD ekspertlarining qayd etishicha, 14past bo‘ladi, biroq texnologiya ustidan nazorat yo‘qolishi mumkin. Bundan tashqari, litsenziya muddati tugagach, mahalliy kompaniya yangi raqobatchiga aylanishi mumkin. Yana bir keng tarqalgan yo‘l bu franchayzing strategiyasidir. Bu strategiyada TNClar o‘zining brendini, menejment tizimini, tayyor ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish modelini boshqa mamlakat kompaniyasiga taklif qiladi. Franchayzi esa belgilangan qoidalarga amal qilgan holda ishlaydi. Bunga McDonald's, KFC, Subway kabi kompaniyalar misol bo‘la oladi. Bu strategiya tez kengayish imkonini beradi, biroq korporativ standartlarning saqlanishi har doim ham oson emas. Qo‘shma korxona (joint venture) strategiyasi ikki yoki undan ortiq kompaniyalar tomonidan birgalikda tashkil etilgan yangi sub’yektdan iborat. Bunday korxona aksariyat hollarda mahalliy kompaniya bilan tuziladi. Bu strategiya TNClarga mahalliy bozorga tez moslashish, mahalliy tajriba va resurslardan foydalanish imkonini beradi. Shu bilan birga, sheriklar o‘rtasida kelishmovchiliklar yoki boshqaruvdagi nomutanosiblik xavfi ham mavjud. To‘liq egalikdagi filial ochish strategiyasi esa TNClar o‘zlari 100% egalik qiluvchi kompaniyani boshqa mamlakatda tashkil etish orqali amalga oshiradi. Bu strategiyada to‘liq nazorat, yirik rentabellik va brend imidjini mustahkamlash imkoniyati mavjud. Ammo bunday filiallar yuqori kapital talab qiladi va tashqi siyosiy-iqtisodiy xavflarga nisbatan ochiq bo‘ladi. TNClar tashqi iqtisodiy faoliyatda yana xizmat eksporti, outsourcing, contract manufacturing, greenfield investitsiya va mergers & acquisitions kabi strategiyalardan ham foydalanadi. Ular doimiy ravishda o‘z strategiyasini qayta ko‘rib chiqib, bozor sharoitiga qarab moslashtiradi. Bu esa ularning moslashuvchanligini va global miqyosda tez harakat qilish qobiliyatini ta’minlaydi.Farqlarga kelsak, har bir strategiyaning afzalliklari va kamchiliklari mavjud. Eksport arzon va xavfsiz bo‘lsa, to‘liq egalik esa katta daromad va to‘liq nazoratni ta’minlaydi. Litsenziyalash va franchayzing kapital kiritmasdan 23 17II BOB. Transmilliy korporatsiyalarning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni va O‘zbekiston uchun ahamiyati 2.1. Transmilliy korporatsiyalarning global iqtisodiyotga ta’siri Bugungi global iqtisodiy tizimda transmilliy korporatsiyalar (TNClar) muhim strukturaviy rol o‘ynaydi. Ular nafaqat xalqaro savdo va investitsiya oqimlarini shakllantiradi, balki zamonaviy texnologiyalar, mehnat bozori, innovatsiya siyosati, moliyaviy tizim va ishlab chiqarish zanjirlari ustidan ham ta’sir ko‘rsatadi. TNClar milliy chegaralardan tashqariga chiqib, bir nechta davlatlar iqtisodiyotini birlashtiruvchi yirik institutsional tuzilmalarga aylangan. Bugungi kunda global yalpi ichki mahsulotning katta qismi, xalqaro to‘g‘ridan- to‘g‘ri investitsiyalarning asosiy qismi va texnologik yutuqlarning muhim ulushi TNClarga to‘g‘ri keladi. Birinchidan, transmilliy korporatsiyalar xalqaro savdo jarayonining asosiy ishtirokchilari hisoblanadi. Ular orqali amalga oshirilayotgan eksport va import operatsiyalari global savdoning 60–70 foizini tashkil etadi. Masalan, avtomobil, elektronika, kimyo, farmatsevtika kabi sohalarda TNClarsiz xalqaro savdo deyarli tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ular ishlab chiqarishning turli bosqichlarini turli mamlakatlarda joylashtirish orqali global qiymat zanjirlarini yaratadi va ulardan samarali foydalanadi. Bu esa o‘z navbatida, ixtisoslashuv, iqtisodiy o‘sish va texnologik taraqqiyotni jadallashtiradi. Ikkinchidan, TNClar global to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning (TXXI) asosiy manbai hisoblanadi. UNCTAD ma’lumotlariga ko‘ra, har yili amalga oshirilayotgan TXXIning 80% dan ortig‘i aynan TNClar tomonidan amalga oshiriladi. Bu investitsiyalar yangi ishlab chiqarish quvvatlarini 7 O‘zbekiston iqtisodiyotiga transmilliy korporatsiyalar tomonidan kiritilgan investitsiyalarning ta’sirini baholash;  TNClar faoliyatida uchraydigan muammolarni aniqlab, ularni tartibga solish yo‘llarini ko‘rsatish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. Transmilliy korporatsiyalarning shakllanishi va faoliyatining nazariy asoslari 1.1. Transmilliy korporatsiyalar tushunchasi, xususiyatlari va turlari Zamonaviy global iqtisodiyotni tushunishda transmilliy korporatsiyalar (TNClar) tushunchasi markaziy o‘rin tutadi. Iqtisodiy adabiyotlarda transmilliy korporatsiyalar deb o‘z mamlakatida ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lishiga qaramay, faoliyatini bir necha davlatlarda amalga oshiradigan, ishlab chiqarish, moliyaviy, savdo va boshqaruv tizimlariga ega yirik tijorat tashkilotlariga aytiladi. Ular xalqaro investitsiyalarning asosiy manbai, texnologiyalarni transfer qiluvchi asosiy vosita, zamonaviy menejmentning namunasi sifatida e’tirof etiladi. TNClar faoliyati turli mamlakatlar iqtisodiyotini bir-biriga bog‘lab, global bozor mexanizmlarini shakllantiradi. TNClar bir necha fundamental xususiyatlarga ega. Avvalo, ular transchegaraviy xarakterga ega bo‘lib, faoliyati bir nechta davlat hududida olib boriladi. Bunday korporatsiyalar o‘z markaziy boshqaruvini bir davlatda saqlab qolgan holda, boshqa mamlakatlarda ishlab chiqarish bo‘linmalari, xizmat ko‘rsatish ofislari yoki filiallarini tashkil qiladi. Ikkinchidan, TNClar yirik miqyosdagi kapitalga egaligi, rivojlangan logistik tizimi va yuqori darajadagi innovatsion salohiyati bilan ajralib turadi. Ular ko‘pincha ilmiy tadqiqotlarga katta sarmoya kiritib, texnologik yangiliklarni joriy qilishda yetakchi rol o‘ynaydi. 27 30va savdo vazirligi huzurida “yagona darcha” tamoyili asosida soddalashtirilgan tartibda litsenziyalash va ro‘yxatdan o‘tkazish amaliyoti yo‘lga qo‘yildi. Bundan tashqari, xalqaro tajribani hisobga olgan holda TNClar uchun majburiy ijtimoiy va ekologik hisobotlarni taqdim etish talabi joriy etilishi muhim. Mahalliy kontent (local content) siyosatini ishlab chiqish orqali esa TNClar faoliyatida mahalliy ishlab chiqaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar bilan hamkorlik darajasi oshiriladi. Bu o‘z navbatida iqtisodiy samaraning ichki bozorga qaytishini ta’minlaydi. Transmilliy korporatsiyalar faoliyati iqtisodiy o‘sish va modernizatsiya uchun kuchli imkoniyatlar yaratadi. Biroq ular bilan bog‘liq muammolarni inkor qilib bo‘lmaydi. Shuning uchun TNClar faoliyatini tartibga soluvchi samarali huquqiy, iqtisodiy va ekologik mexanizmlarni joriy etish zarur. Ular bilan shartnomalar tuzishda davlat manfaatlari, mahalliy ishlab chiqarish manfaatlari va barqaror rivojlanish maqsadlari ustuvor bo‘lishi lozim. Faqat shunda O‘zbekiston transmilliy kapitalning ijobiy tomonlarini maksimal darajada o‘zlashtirishi va salbiy ta’sirlarini minimallashtirishi mumkin bo‘ladi. 282.3. TNClar faoliyati bilan bog‘liq muammolar va ularni tartibga solish yo‘llari Zamonaviy global iqtisodiy tizimda transmilliy korporatsiyalar (TNClar) faoliyati iqtisodiy o‘sish, texnologik rivojlanish va xalqaro hamkorlik uchun muhim omil bo‘lsa-da, ular faoliyati bilan bog‘liq muammolar ham mavjud. Bu muammolar iqtisodiy, huquqiy, ekologik, sotsial va siyosiy jihatlardan namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlar, jumladan O‘zbekiston uchun, TNClar faoliyatini tartibga solish va milliy manfaatlarga moslashtirish masalasi alohida ahamiyatga ega. Birinchi muammo — soliqdan bo‘yin tovlash va ofshor tizimlaridan foydalanish. Ko‘plab TNClar o‘z daromadlarini past soliqli hududlarga (offshore zonalarga) yo‘naltirish orqali soliq majburiyatlaridan qochadi. Bu esa faoliyat yuritayotgan davlatlar byudjetiga tushadigan daromadlarni kamaytiradi. Bu jarayon “transfer narxlash” mexanizmi orqali amalga oshiriladi: ya’ni korporatsiya o‘zining turli davlatlardagi bo‘linmalari o‘rtasida sun’iy narxlar o‘rnatib, foydani maqsadli joylarga ko‘chiradi. Buni tartibga solish uchun xalqaro soliq shaffofligi standartlari, BEPS (Base Erosion and Profit Shifting) protokollari joriy etilishi muhim. Ikkinchi muammo — mahalliy ishlab chiqaruvchilarga raqobat bosimi. TNClar ko‘pincha rivojlangan texnologiyalar, past ishlab chiqarish tannarxi va yirik marketing resurslari hisobiga mahalliy kompaniyalarni bozordan siqib chiqaradi. Natijada, milliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligi pasayadi. Bu holat ichki iqtisodiy mustaqillikka xavf tug‘dirishi mumkin. Bunday muammoni hal etish uchun davlat ichki ishlab chiqaruvchilarni subsidiyalar, soliq imtiyozlari va innovatsion grantlar bilan qo‘llab-quvvatlashi lozim. Uchinchi muammo — ishchi kuchi ekspluatatsiyasi va mehnat huquqlarining buzilishi. Ba’zi TNClar rivojlanayotgan davlatlarda mehnat qonunchiligidagi bo‘shliqlardan foydalanib, ishchilarga past maosh, uzoq ish

Transmilliy korporatsiyalar, ularning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni

Купить