Transmilliy korporatsiyalar, ularning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	508.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

39 Sotish

Transmilliy korporatsiyalar, ularning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Transmilliy korporatsiyalar, ularning iqtisodiy taraqqiyotdagi
o‘rni
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu : Transmilliy korporatsiyalar, ularning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………….………
I BOB. Transmilliy korporatsiyalarning shakllanishi va faoliyatining
nazariy asoslari
1.1. Transmilliy korporatsiyalar tushunchasi, xususiyatlari va turlari ….
………...
1.2. Tashkil topish bosqichlari va dunyo bozoridagi
o‘rni ………………………..
1.3. Tashqi iqtisodiy faoliyatdagi asosiy strategiyalari va ularning
farqlari ……...
II BOB. Transmilliy korporatsiyalarning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni va
O‘zbekiston uchun ahamiyati
2.1. Transmilliy korporatsiyalarning global iqtisodiyotga ta’siri ………………..
2.2. O‘zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalar jalb qilishdagi TNClarning roli …
2.3. TNClar faoliyati bilan bog‘liq muammolar va ularni tartibga solish yo‘llari .
Xulosa va
takliflar ……………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi globallashuv jarayonida
davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy, texnologik va investitsion aloqalar yanada
kuchaymoqda. Bu holat esa xalqaro maydonda faoliyat yuritayotgan yirik
korporatsiyalarning ahamiyatini keskin oshirmoqda. Ayniqsa, transmilliy
korporatsiyalar (TNClar) dunyo iqtisodiy tizimining ajralmas elementi sifatida
tobora ko‘proq e’tiborni jalb qilmoqda. Ular zamonaviy ishlab chiqarish
zanjirlarini boshqaradi, yetkazib berish tizimlarida strategik rol o‘ynaydi va
xalqaro moliyaviy oqimlarni shakllantiradi. TNClar ilm-fan va
texnologiyalardagi yutuqlarni jadal sur’atlarda tarqatib, mahsulot va
xizmatlarning sifatini oshiradi, shu orqali global raqobat muhitini kuchaytiradi.
Bugungi kunda ularning ishlab chiqarish quvvatlari bir necha qit’alarda
joylashgan bo‘lib, bu ularni ko‘plab milliy iqtisodiyotlarga bevosita ta’sir
ko‘rsatishga imkon beradi. Ularning faoliyati, shuningdek, zamonaviy bandlik
tizimida millionlab ish o‘rinlarini yaratadi, ichki bozorlarda raqobat muhitini
shakllantiradi va xalqaro biznes madaniyatini rivojlantiradi. Bu jihatlar tufayli
transmilliy korporatsiyalarning nafaqat xalqaro, balki milliy iqtisodiy
rivojlanishga ta’siri tobora kuchaymoqda.
O‘zbekiston ham jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashayotgan davlat
sifatida TNClarning imkoniyatlaridan samarali foydalanishga intilmoqda.
So‘nggi yillarda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, xorijiy investorlar uchun
yaratilayotgan qulay sharoitlar, erkin iqtisodiy zonalarning faoliyati, yangi soliq
va bojxona imtiyozlari bu jarayonni tezlashtirmoqda. Xususan, Coca-Cola,
Lukoil, Huawei kabi yirik TNClar O‘zbekistonda faoliyat yuritayotganligi

4ushbu yo‘nalishning real ifodasi bo‘la oladi. Shunday ekan, transmilliy
korporatsiyalar faoliyatining nazariy asoslarini chuqur o‘rganish, ularning
iqtisodiyotimizdagi rolini aniqlash va bu tajribadan samarali foydalanish
strategiyalarini ishlab chiqish – dolzarb masalalardan biridir. Bu kurs ishi ana
shu ehtiyoj va talablarni ilmiy tahlil qilishga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Transmilliy
korporatsiyalar faoliyati dunyo miqyosida ilmiy jamoatchilik tomonidan keng
qamrovda o‘rganilgan bo‘lib, bu boradagi tadqiqotlar XIX asrning oxiri va XX
asr boshlaridan boshlab shakllangan. Jumladan, J. Danning tomonidan ilgari
surilgan “Ekletik paradigma” nazariyasi TNClarning faoliyat yuritish
mexanizmini, ularning investitsion qarorlaridagi tanlov omillarini chuqur tahlil
qiladi. Xalqaro biznesda taniqli bo‘lgan M. Porter esa TNClar tomonidan
yaratilayotgan raqobat ustunliklarini milliy iqtisodiyotlar bilan bog‘liq holda
o‘rganadi. R. Vernonning “Hayot sikli nazariyasi” esa korporatsiyalarning
mahsulot rivojlanish bosqichlari va joylashuv qarorlarini o‘z ichiga oladi.
Shuningdek, UNCTAD (BMTning savdo va taraqqiyot bo‘yicha
konferensiyasi) va OECD (Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti) kabi
xalqaro tashkilotlarning yillik hisobotlari TNClar faoliyatiga oid boy statistik
ma’lumotlar, iqtisodiy tahlillar va siyosiy tavsiyalarni o‘z ichiga oladi. Aynan
shu manbalar orqali TNClar faoliyatining xalqaro huquqiy asoslari, moliyaviy
strukturalari, ijtimoiy-iqtisodiy ta’siri va transchegaraviy operatsiyalari ilmiy
asosda yoritib boriladi.O‘zbekiston miqyosida bu mavzu so‘nggi yillarda
nisbatan kengroq o‘rganilmoqda. Xususan, A. Vaxobov, B. Xolboyev, Q.
Rasulov kabi iqtisodchi olimlar tomonidan xalqaro iqtisodiyot, to‘g‘ridan-
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va TNClar faoliyatiga oid ilmiy maqolalar va
darsliklar yaratilgan. Biroq TNClar faoliyatining mahalliy sharoitdagi amaliy
ta’siri, ularning biznes yuritishdagi strategiyasi, ijtimoiy mas’uliyat bilan

5bog‘liq jihatlari hali ham yetarlicha chuqur va tizimli tahlil qilinmagan 1
. Shu
sababli ushbu kurs ishi orqali mavjud ilmiy manbalarni tahlil qilish, yangi real
ma’lumotlar asosida TNClar faoliyatini baholash va bu boradagi ilmiy
bo‘shliqlarni to‘ldirish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Bu esa mavzuning
dolzarbligini ilmiy-nazariy va amaliy nuqtai nazardan yanada mustahkamlaydi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Transmilliy
korporatsiyalar faoliyatini o‘rganish nazariy va amaliy jihatdan ham muhim
ahamiyat kasb etadi. Avvalo, nazariy jihatdan olib qaraganda, TNClar
zamonaviy xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosi bo‘lib, ularning faoliyatini
tahlil qilish orqali global iqtisodiy tizim qanday ishlashini tushunish mumkin
bo‘ladi. TNClarning shakllanishi, rivojlanish bosqichlari, strategik qaror qabul
qilish mexanizmlari, xalqaro bozorlarda tutgan o‘rni kabi masalalar ilmiy tahlil
qilish orqali xalqaro biznes, marketing, investitsion siyosat va global boshqaruv
bo‘yicha nazariy bilimlar bazasi boyitiladi. Shuningdek, bu korporatsiyalar
doirasida raqobat ustunliklari, iqtisodiy sinergetik ta’sirlar, ishlab chiqarish
zanjirlari va texnologik almashuv kabi murakkab jarayonlar o‘rganiladi.
Mazkur kurs ishi TNClar nazariyasi bilan bog‘liq mavjud ilmiy qarashlarni
umumlashtiradi va ularni O‘zbekiston sharoitida amaliy nuqtai nazardan tahlil
qiladi. Bu esa talaba uchun nafaqat bilim darajasini oshiradi, balki tadqiqot
ko‘nikmalarini ham shakllantiradi. Bundan tashqari, ushbu mavzuni o‘rganish
orqali O‘zbekistonga investitsiya jalb etishda qanday strategik yondashuvlar
muvaffaqiyatli bo‘lishi mumkinligini tushunishga zamin yaratiladi. TNClar
tomonidan kiritilayotgan investitsiyalarning iqtisodiy o‘sishga qo‘shayotgan
hissasi, yangi ish o‘rinlarining yaratilishi, texnologik transfer jarayonlari amaliy
jihatdan tahlil qilinadi.Shuningdek, transmilliy kompaniyalar faoliyati bilan
bog‘liq salbiy holatlar, masalan, foydaning offshorlarga olib chiqilishi, ekologik
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

6muammolar yoki ijtimoiy mas’uliyatning yetarli darajada bo‘lmasligi kabi
masalalar ham kurs ishida ko‘rib chiqiladi. Bu orqali talabalar TNClar bilan
bog‘liq muammolarni tanqidiy baholash, ularni tartibga solishning xalqaro va
milliy mexanizmlarini tushunish imkoniga ega bo‘ladilar. Amaliy ahamiyatga
ega bo‘lgan yana bir jihat — TNClar bilan ishlashda davlat siyosati qanday
shakllanishi, investitsion muhit qanday takomillashtirilishi kerakligi bo‘yicha
xulosalar ishlab chiqilishi mumkin. Natijada, ushbu kurs ishi amaliyotchi
iqtisodchilar, siyosatshunoslar, investitsiya sohasi vakillari va davlat boshqaruvi
organlari uchun foydali bo‘lishi mumkin bo‘lgan takliflar asosini yaratadi.
Ayniqsa, O‘zbekistonning ochiq iqtisodiyotga o‘tish sharoitida TNClar bilan
hamkorlikni tartibga soluvchi huquqiy va institutsional mexanizmlarni
takomillashtirishga oid ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqilishi bu ishning
amaliy qiymatini yanada oshiradi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — transmilliy korporatsiyalar va ularning
iqtisodiy faoliyati tashkil etadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — transmilliy korporatsiyalarning
tashkiliy shakllanishi, iqtisodiy strategiyalari, global va mintaqaviy ta’siri,
shuningdek O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’sir doirasi o‘rganiladi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — transmilliy korporatsiyalarning
shakllanish bosqichlarini, global iqtisodiyotdagi o‘rnini, tashqi iqtisodiy
strategiyalarini hamda ularning O‘zbekiston iqtisodiyotiga keltiradigan foyda va
xavf-xatarlarini chuqur tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 transmilliy korporatsiyalar tushunchasini va ularning belgilovchi
xususiyatlarini aniqlash;
 TNClar tashkil topish bosqichlarini va tipologiyasini o‘rganish;
 ularning tashqi iqtisodiy faoliyatdagi asosiy strategiyalarini tahlil qilish;
 TNClarning global iqtisodiy jarayondagi rolini aniqlash;

7 O‘zbekiston iqtisodiyotiga transmilliy korporatsiyalar tomonidan kiritilgan
investitsiyalarning ta’sirini baholash;
 TNClar faoliyatida uchraydigan muammolarni aniqlab, ularni tartibga solish
yo‘llarini ko‘rsatish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. Transmilliy korporatsiyalarning shakllanishi va faoliyatining
nazariy asoslari
1.1. Transmilliy korporatsiyalar tushunchasi, xususiyatlari va turlari
Zamonaviy global iqtisodiyotni tushunishda transmilliy korporatsiyalar
(TNClar) tushunchasi markaziy o‘rin tutadi. Iqtisodiy adabiyotlarda transmilliy
korporatsiyalar deb o‘z mamlakatida ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lishiga qaramay,
faoliyatini bir necha davlatlarda amalga oshiradigan, ishlab chiqarish,
moliyaviy, savdo va boshqaruv tizimlariga ega yirik tijorat tashkilotlariga
aytiladi. Ular xalqaro investitsiyalarning asosiy manbai, texnologiyalarni
transfer qiluvchi asosiy vosita, zamonaviy menejmentning namunasi sifatida
e’tirof etiladi. TNClar faoliyati turli mamlakatlar iqtisodiyotini bir-biriga
bog‘lab, global bozor mexanizmlarini shakllantiradi.
TNClar bir necha fundamental xususiyatlarga ega. Avvalo, ular
transchegaraviy xarakterga ega bo‘lib, faoliyati bir nechta davlat hududida olib
boriladi. Bunday korporatsiyalar o‘z markaziy boshqaruvini bir davlatda saqlab
qolgan holda, boshqa mamlakatlarda ishlab chiqarish bo‘linmalari, xizmat
ko‘rsatish ofislari yoki filiallarini tashkil qiladi. Ikkinchidan, TNClar yirik
miqyosdagi kapitalga egaligi, rivojlangan logistik tizimi va yuqori darajadagi
innovatsion salohiyati bilan ajralib turadi. Ular ko‘pincha ilmiy tadqiqotlarga
katta sarmoya kiritib, texnologik yangiliklarni joriy qilishda yetakchi rol
o‘ynaydi.

8Yana bir muhim xususiyat – bu TNClarning global bozor sharoitida faol
harakat qila olishi, ya’ni ular ishlab chiqarish xarajatlarining pastligi, soliqqa
tortishdagi afzalliklar, siyosiy barqarorlik va mehnat bozori sharoitlariga qarab
joylashuv strategiyasini o‘zgartira oladi. Bu ularga ishlab chiqarishni bir
davlatdan boshqasiga tezda ko‘chirish, eksport-import yo‘nalishlarini
o‘zgartirish va kapital harakatlarini optimallashtirish imkonini beradi. Shu bilan
birga, TNClar yuqori darajadagi boshqaruv tizimiga ega bo‘lib, murakkab
korporativ tuzilma, audit, marketing va xalqaro moliya tizimlari orqali faoliyat
yuritadi.
Transmilliy korporatsiyalar turlariga ko‘ra bir necha asosiy shakllarga
ajratiladi. Birinchi navbatda, gorizontal transmilliy korporatsiyalar mavjud
bo‘lib, ular bir xil turdagi mahsulotlarni bir necha mamlakatda ishlab chiqaradi.
Masalan, Coca-Cola kompaniyasi dunyoning ko‘plab mamlakatlarida
ichimliklar ishlab chiqaradi, ammo mahsulot turi asosan o‘xshash. Ikkinchidan,
vertikal transmilliy korporatsiyalar mavjud bo‘lib, ular ishlab chiqarish
jarayonining har xil bosqichlarini turli mamlakatlarda amalga oshiradi.
Masalan, xomashyo bir davlatda olinib, qayta ishlash boshqasida, tayyor
mahsulotni yig‘ish esa uchinchi davlatda amalga oshiriladi. Bunday
korporatsiyalar samaradorlik va xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan.
Uchinchi tur – bu konglomerat transmilliy korporatsiyalar bo‘lib, ular turli
sohalarda faoliyat yuritadi va bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan mahsulotlar
ishlab chiqaradi. Masalan, General Electric kompaniyasi sog‘liqni saqlash,
aviatsiya, energetika, moliyaviy xizmatlar kabi ko‘plab sohalarda ishtirok etadi.
Bu turdagi TNClar ko‘proq riskni diversifikatsiya qilishga va ko‘p yo‘nalishli
o‘sishga qaratilgan strategiyani qo‘llaydi.Shuningdek, TNClar tuzilmasiga
qarab ham farqlanadi. Holding korporatsiyalar – markaziy boshqaruv birligiga
ega bo‘lib, boshqa korxonalarni nazorat qiladi. Qo‘shma korxonalar – mahalliy
va xorijiy sarmoyadorlar o‘rtasida tashkil etiladi. Filialli korporatsiyalar esa
to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijda tashkil etilgan, ammo bosh ofis tomonidan to‘liq

9boshqariladigan kompaniyalar hisoblanadi. Ushbu turlar ularning yuritayotgan
strategiyasiga, moliyaviy mustaqilligiga va davlatlar bilan o‘zaro aloqalariga
bog‘liq holda shakllanadi.
TNClar o‘z faoliyatini amalga oshirishda ko‘plab strategik yondashuvlardan
foydalanadi. Ular uchun ishlab chiqarishni past xarajatlilik, soliq imtiyozlari,
bozorga yaqinlik va siyosiy barqarorlik asosida joylashtirish muhim omil
hisoblanadi. Shu bilan birga, ular xalqaro standartlarga asoslangan boshqaruvni
yo‘lga qo‘yadi, mehnat resurslari va marketing siyosatini mamlakatlar bo‘yicha
differensial tarzda amalga oshiradi. transmilliy korporatsiyalar zamonaviy
xalqaro iqtisodiyotning ajralmas bo‘g‘ini bo‘lib, ularning turlari, tashkiliy
tuzilmasi, strategiyasi va faoliyat yuritish shakllarini chuqur o‘rganish nafaqat
ilmiy, balki amaliy jihatdan ham nihoyatda muhimdir. Bu korporatsiyalar
iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va
global raqobatbardoshlikni oshirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shuning uchun
ularni har tomonlama o‘rganish orqali O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan
davlatlar o‘zining investitsion siyosatini takomillashtirish va milliy iqtisodiy
manfaatlarini himoya qilishda samarali yondashuvlarni ishlab chiqishi mumkin.
1.2. Tashkil topish bosqichlari va dunyo bozoridagi o‘rni
Transmilliy korporatsiyalarning tashkil topishi va rivojlanish bosqichlarini
tahlil qilish ularning xalqaro miqyosdagi muvaffaqiyatli faoliyati sabablari va
strategik yondashuvlarini tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi. TNClar
muayyan tarixiy, iqtisodiy va siyosiy sharoitlar ta’sirida shakllanib kelgan.
Ularning paydo bo‘lishi XX asr boshlariga to‘g‘ri keladi, biroq aynan Ikkinchi
jahon urushidan so‘ng jadal rivojlangan xalqaro savdo, sanoat ishlab chiqarishi
va kapital harakati bilan bu jarayon keskin faollashgan.
Transmilliy korporatsiyalarning tashkil topish bosqichlari
Bosqic
h Nomlanishi Asosiy
faoliyat Xususiyatlari Maqsad

10 shakli
1-
bosqich Mahalliy
korporatsiya
bosqichi Mahsulot
ishlab
chiqarish va
xizmat
ko‘rsatish
faqat ichki
bozorda Faoliyat faqat
bitta davlatda,
past hajmli
sarmoya,
mahalliy
iste’molchilarga
yo‘naltirilgan Ichki bozorni
egallash,
raqobatga
tayyorgarlik
2-
bosqich Eksport
faoliyatining
boshlanishi Mahsulotlarn
i xorijga
eksport qilish Tashqi bozorlarga
chiqish, eksport
agentlari bilan
hamkorlik, bozor
tahlillari Tashqi bozorni
o‘rganish, eksport
hajmini oshirish
3-
bosqich To‘g‘ridan-
to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalar Chet elda
filial yoki
qo‘shma
korxona
ochish Mahalliy ishlab
chiqarishni
xorijga
ko‘chirish,
mehnat
resurslaridan
foydalanuvchi
strategiyalar Xarajatlarni
kamaytirish,
ishlab chiqarishni
kengaytirish
4-
bosqich Global
integratsiya
bosqichi Chet elda
keng tarmoqli
ishlab
chiqarish,
ilmiy-
tadqiqot va
marketing
tarmoqlari Bosh ofis va
filiallar o‘rtasida
yagona
boshqaruv, global
yetkazib berish
zanjiri, xalqaro
kapital oqimi Global miqyosda
raqobatbardoshlik

11 yaratish
Transmilliy korporatsiyalar tashkil topish jarayoni bir necha bosqichdan
iborat. Birinchi bosqich — mahalliy korporatsiya bosqichi bo‘lib, kompaniya
faqat o‘z mamlakati ichida faoliyat yuritadi. Bu davrda korxona o‘z ichki
bozorida raqobatbardosh bo‘lishga, iste’molchilar ehtiyojini qondirishga
harakat qiladi. Odatda bu bosqichda ishlab chiqarish hajmi cheklangan,
sarmoya faqat ichki bozor uchun yo‘naltiriladi.
Ikkinchi bosqich — eksport faoliyatining boshlanishi. Bu bosqichda
kompaniya o‘z mahsulotini xorijiy bozorlarga eksport qilishga kirishadi. Bu
holat kompaniyaning milliy doiradan tashqariga chiqishini anglatadi. Ko‘pincha
bu faoliyat yirik distribyutorlar, eksport agentlari yoki vositachilar orqali
amalga oshiriladi. Bu bosqich TNClar shakllanishining ilk bosqichi hisoblanadi.
Uchinchi bosqich — to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar bosqichi
bo‘lib, bunda kompaniya boshqa mamlakatda o‘zining filialini ochadi yoki
mavjud korxonaga sarmoya kiritadi. Bu bosqichda kompaniya o‘z faoliyatini
xalqaro miqyosga kengaytirib, ishlab chiqarishni boshqa mamlakatlarga
ko‘chiradi. Bu strategiya bir vaqtning o‘zida ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirish va yangi bozorlarni egallashga qaratilgan bo‘ladi.
To‘rtinchi bosqich — global integratsiya bosqichi bo‘lib, bu davrda
kompaniya to‘liq transmilliy korporatsiyaga aylanadi. U o‘zining bosh ofisi,
filiallari, ishlab chiqarish markazlari, ilmiy-tadqiqot institutlari va marketing
bo‘limlariga ega bo‘lib, ularning barchasi bir nechta davlatlar hududida
joylashgan bo‘ladi. Ular yagona boshqaruv tizimi asosida faoliyat yuritadi,
resurslarni global miqyosda taqsimlaydi va iqtisodiy, siyosiy xavflarni
diversifikatsiya qiladi.Bugungi kunda transmilliy korporatsiyalar dunyo
bozorining eng muhim ishtirokchilaridan biridir. Ular global yalpi ichki
mahsulotning 25 foizidan ortig‘ini shakllantiradi. 2024-yil holatiga ko‘ra,
dunyodagi 100 ta eng yirik TNCning umumiy daromadi ko‘plab

12rivojlanayotgan mamlakatlarning YAIMidan ham yuqoridir. Masalan, Apple,
Amazon, Microsoft, Toyota, Samsung, Nestlé kabi kompaniyalar nafaqat
iqtisodiy, balki siyosiy va madaniy jarayonlarga ham kuchli ta’sir
ko‘rsatmoqda.Ularning dunyo bozoridagi o‘rni bir necha omillar bilan
belgilanadi. Birinchidan, TNClar xalqaro savdoda muhim o‘rin egallaydi. Ular
tomonidan amalga oshirilayotgan eksport-import hajmi milliardlab dollarlarni
tashkil etadi. Ularning ishlab chiqarish tizimlari global yetkazib berish zanjirlari
bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, bu ularni dunyo iqtisodiyotidagi uzviy
ishtirokchiga aylantiradi.
Ikkinchidan, TNClar global innovatsiya tizimining asosiy harakatlantiruvchi
kuchidir. Ular har yili milliardlab dollar mablag‘ni ilmiy-tadqiqot ishlariga
sarflaydi, yangi texnologiyalar, sun’iy intellekt, raqamli platformalar va yashil
energetikaga yo‘naltiradi. Natijada, ular nafaqat ishlab chiqarishni
modernizatsiya qiladi, balki yangi bilim va tajribalarni butun dunyo bo‘ylab
tarqatadi.
Uchinchidan, TNClar dunyo mehnat bozorida ham faol o‘rin tutadi. Ular
millionlab ish o‘rinlarini yaratadi, xodimlarga global standartlar asosida
sharoitlar yaratadi va xalqaro ish kuchi harakatini rag‘batlantiradi. Bu esa
migratsion oqimlar va mehnat bozoridagi tengsizlik masalalariga ham bevosita
ta’sir ko‘rsatadi.
To‘rtinchidan, transmilliy korporatsiyalar moliyaviy bozorlarning ham faol
ishtirokchisidir. Ular xalqaro banklar, fond birjalari va investitsiya
institutsiyalari bilan uzviy hamkorlikda ishlaydi. Ularning aksiyalari ko‘plab
davlatlarning birjalarida sotiladi, bu esa global kapital oqimini shakllantirishda
ulkan rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, TNClar tomonidan ishlab chiqilgan
boshqaruv, logistika va marketing tizimlari boshqa kompaniyalar uchun
namuna bo‘lib xizmat qiladi. Ular tezda yangi bozorlarga kirib boradi, lokal
madaniyatga moslashadi va yuqori darajadagi servis xizmatini yo‘lga qo‘yadi.
Bu jihatlar ularning global bozordagi ustunlik omillari hisoblanadi. Transmilliy

13korporatsiyalar bosqichma-bosqich rivojlanish yo‘li orqali nafaqat iqtisodiy
gigantga aylangan, balki global iqtisodiy va siyosiy jarayonlarning muhim
subyektiga aylangan. Ularning dunyo bozoridagi o‘rni – bu kapital,
texnologiya, ishchi kuchi va bilimlar harakatini boshqarishdagi yadro roli bilan
belgilanadi. Shunday ekan, TNClar faoliyatining tashkil topish bosqichlarini
o‘rganish va dunyo iqtisodiyotidagi rolini anglash har qanday davlat uchun,
xususan, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun strategik ahamiyatga ega
hisoblanadi.
1.3. Tashqi iqtisodiy faoliyatdagi asosiy strategiyalari va ularning
farqlari
Transmilliy korporatsiyalar (TNClar) xalqaro bozorda muvaffaqiyatli
faoliyat yuritishlari uchun aniq ishlab chiqilgan tashqi iqtisodiy strategiyalarni
qo‘llaydilar. Ularning har biri korporatsiyaning o‘ziga xos resurs bazasi,
maqsadlari, mavjud bozor sharoiti va siyosiy-iqtisodiy muhitga qarab tanlanadi.
Ushbu strategiyalar orqali TNClar xalqaro bozorlarga kirib boradi, kapital
harakatini amalga oshiradi, ishlab chiqarishni boshqa mamlakatlarga ko‘chiradi
va xarajatlarni optimallashtirishga intiladi.
Tashqi iqtisodiy strategiyalar ichida eksport strategiyasi eng oddiy va kam
xarajatli yo‘l hisoblanadi. Bu strategiyada kompaniya o‘z mahsulotini boshqa
mamlakatlarga eksport qiladi, lekin o‘sha hududda ishlab chiqarish faoliyatini
yo‘lga qo‘ymaydi. Eksport to‘g‘ridan-to‘g‘ri (ya’ni kompaniya o‘zi amalga
oshiradi) yoki bilvosita (vositachilar orqali) bo‘lishi mumkin. Bu strategiya
yangi bozorlarni sinab ko‘rish uchun qulay bo‘lib, ishlab chiqarish bazasi
saqlanib qoladi. Biroq transport xarajatlari, bojxona to‘lovlari va bozordan
uzoqlik ma’lum cheklovlarni yuzaga keltiradi.
Litsenziyalash strategiyasida esa TNClar boshqa mamlakat kompaniyasiga
o‘z texnologiyasi, brendi yoki ishlab chiqarish sirlarini ma’lum shartlar asosida
foydalanishga ruxsat beradi. Buning evaziga litsenziya oluvchi kompaniya
TNCga to‘lovlar amalga oshiradi. Ushbu strategiya kapital talab etmaydi, xavf

14past bo‘ladi, biroq texnologiya ustidan nazorat yo‘qolishi mumkin. Bundan
tashqari, litsenziya muddati tugagach, mahalliy kompaniya yangi raqobatchiga
aylanishi mumkin.
Yana bir keng tarqalgan yo‘l bu franchayzing strategiyasidir. Bu
strategiyada TNClar o‘zining brendini, menejment tizimini, tayyor ishlab
chiqarish va xizmat ko‘rsatish modelini boshqa mamlakat kompaniyasiga taklif
qiladi. Franchayzi esa belgilangan qoidalarga amal qilgan holda ishlaydi. Bunga
McDonald's, KFC, Subway kabi kompaniyalar misol bo‘la oladi. Bu strategiya
tez kengayish imkonini beradi, biroq korporativ standartlarning saqlanishi har
doim ham oson emas.
Qo‘shma korxona (joint venture) strategiyasi ikki yoki undan ortiq
kompaniyalar tomonidan birgalikda tashkil etilgan yangi sub’yektdan iborat.
Bunday korxona aksariyat hollarda mahalliy kompaniya bilan tuziladi. Bu
strategiya TNClarga mahalliy bozorga tez moslashish, mahalliy tajriba va
resurslardan foydalanish imkonini beradi. Shu bilan birga, sheriklar o‘rtasida
kelishmovchiliklar yoki boshqaruvdagi nomutanosiblik xavfi ham mavjud.
To‘liq egalikdagi filial ochish strategiyasi esa TNClar o‘zlari 100% egalik
qiluvchi kompaniyani boshqa mamlakatda tashkil etish orqali amalga oshiradi.
Bu strategiyada to‘liq nazorat, yirik rentabellik va brend imidjini
mustahkamlash imkoniyati mavjud. Ammo bunday filiallar yuqori kapital talab
qiladi va tashqi siyosiy-iqtisodiy xavflarga nisbatan ochiq bo‘ladi.
TNClar tashqi iqtisodiy faoliyatda yana xizmat eksporti, outsourcing,
contract manufacturing, greenfield investitsiya va mergers & acquisitions kabi
strategiyalardan ham foydalanadi. Ular doimiy ravishda o‘z strategiyasini qayta
ko‘rib chiqib, bozor sharoitiga qarab moslashtiradi. Bu esa ularning
moslashuvchanligini va global miqyosda tez harakat qilish qobiliyatini
ta’minlaydi.Farqlarga kelsak, har bir strategiyaning afzalliklari va kamchiliklari
mavjud. Eksport arzon va xavfsiz bo‘lsa, to‘liq egalik esa katta daromad va
to‘liq nazoratni ta’minlaydi. Litsenziyalash va franchayzing kapital kiritmasdan

15daromad olish imkonini bersa, ularning xavfi – texnologiyani nazoratdan
chiqishi. Qo‘shma korxonalar mahalliy sheriklikni rivojlantiradi, ammo
muvofiqlik muammolarini keltirib chiqaradi.
Bugungi global iqtisodiyotda TNClar bir vaqtning o‘zida bir nechta
strategiyani kombinatsiyalash orqali faoliyat yuritadi. Masalan, Apple
kompaniyasi mahsulotlarini eksport qiladi, Xitoyda ishlab chiqarish
(outsourcing) yo‘lga qo‘ygan, AQSH va boshqa mamlakatlarda to‘liq
egalikdagi do‘konlar va filiallarga ega, ayrim joylarda esa franchayzing asosida
xizmat ko‘rsatadi. Shuning uchun tashqi iqtisodiy strategiyalarni tanlashda
TNClarning global strategik yondashuvi, riskni baholash darajasi va investitsion
resurslari muhim o‘rin tutadi.
Tashqi iqtisodiy strategiyalar taqqoslovchi jadvali
Strategiya turi Afzalliklari Kamchiliklari
Eksport Kam sarmoya, past xavf,
bozorni sinovdan o‘tkazish
imkoniyati Transport xarajatlari, bojxona,
bozorni chuqur o‘rganish
imkoniyati cheklangan
Litsenziyalash
Kapital talab etmaydi, tez
kengayish Texnologiya ustidan nazorat
yo‘qoladi, raqobatchi paydo
bo‘lishi mumkin
Franchayzing Tez rivojlanish, brendni keng
yoyish Standartlar nazorati qiyin,
imidjga salbiy ta’sir ehtimoli
Qo‘shma
korxona Mahalliy tajribadan
foydalanish, resurslar
birlashadi Boshqaruvdagi
kelishmovchilik, foyda
taqsimotidagi ziddiyatlar
To‘liq egalikdagi
filial To‘liq nazorat, yuqori
rentabellik, brend
mustahkamlanadi Yuqori sarmoya, siyosiy-
iqtisodiy xavflarga ochiqlik
Outsourcing Xarajatlar kamayadi, asosiy
faoliyatga e’tibor qaratiladi Sifat nazorati pasayishi,
uzilishlar xavfi

16Greenfield
investitsiya Butun jarayonni nazorat
qilish, zamonaviy
infratuzilma barpo etish
mumkin Kapital ko‘p talab qiladi, vaqt
va ruxsatnomalar talabi ko‘p
Mergers &
acquisitions Bozorga tez kirish,
mavjud resurslar va
tarmoqlardan foydalanish

17II BOB. Transmilliy korporatsiyalarning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni va
O‘zbekiston uchun ahamiyati
2.1. Transmilliy korporatsiyalarning global iqtisodiyotga ta’siri
Bugungi global iqtisodiy tizimda transmilliy korporatsiyalar (TNClar)
muhim strukturaviy rol o‘ynaydi. Ular nafaqat xalqaro savdo va investitsiya
oqimlarini shakllantiradi, balki zamonaviy texnologiyalar, mehnat bozori,
innovatsiya siyosati, moliyaviy tizim va ishlab chiqarish zanjirlari ustidan ham
ta’sir ko‘rsatadi. TNClar milliy chegaralardan tashqariga chiqib, bir nechta
davlatlar iqtisodiyotini birlashtiruvchi yirik institutsional tuzilmalarga aylangan.
Bugungi kunda global yalpi ichki mahsulotning katta qismi, xalqaro to‘g‘ridan-
to‘g‘ri investitsiyalarning asosiy qismi va texnologik yutuqlarning muhim
ulushi TNClarga to‘g‘ri keladi.
Birinchidan, transmilliy korporatsiyalar xalqaro savdo jarayonining asosiy
ishtirokchilari hisoblanadi. Ular orqali amalga oshirilayotgan eksport va import
operatsiyalari global savdoning 60–70 foizini tashkil etadi. Masalan, avtomobil,
elektronika, kimyo, farmatsevtika kabi sohalarda TNClarsiz xalqaro savdo
deyarli tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ular ishlab chiqarishning turli bosqichlarini
turli mamlakatlarda joylashtirish orqali global qiymat zanjirlarini yaratadi va
ulardan samarali foydalanadi. Bu esa o‘z navbatida, ixtisoslashuv, iqtisodiy
o‘sish va texnologik taraqqiyotni jadallashtiradi.
Ikkinchidan, TNClar global to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning
(TXXI) asosiy manbai hisoblanadi. UNCTAD ma’lumotlariga ko‘ra, har yili
amalga oshirilayotgan TXXIning 80% dan ortig‘i aynan TNClar tomonidan
amalga oshiriladi. Bu investitsiyalar yangi ishlab chiqarish quvvatlarini

18yaratish, mavjud infratuzilmani modernizatsiya qilish, mahalliy ishchi kuchini
malakali kadrga aylantirish va bilimlar transferini amalga oshirishda katta rol
o‘ynaydi. Masalan, Apple, Microsoft, Toyota, Nestlé kabi kompaniyalar faqat
o‘z mamlakatida emas, balki yuzlab boshqa davlatlarda ishlab chiqarish va
xizmat ko‘rsatish tarmoqlarini yaratgan.
Uchinchidan, TNClar ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatining
lokomotivi hisoblanadi. Ular yillik daromadlarining katta qismini R&D
(research and development) yo‘nalishiga sarflaydi. Bu esa yangi mahsulotlar,
texnologiyalar va ishlab chiqarish jarayonlarini yaratishga olib keladi. Masalan,
Pfizer, Intel, Tesla va boshqa yirik TNClar butun dunyo bo‘yicha
laboratoriyalar, universitetlar bilan hamkorlik qilgan holda innovatsion faoliyat
yuritmoqda. TNClar tomonidan ishlab chiqilgan texnologiyalar keyinchalik
boshqa korxonalar tomonidan ham qabul qilinadi va butun iqtisodiyotda
texnologik yangilanishga turtki beradi.
To‘rtinchidan, TNClar dunyo mehnat bozoriga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Ular millionlab odamlarni ish bilan ta’minlaydi, global darajadagi mehnat
migratsiyasini faollashtiradi, ishchi kuchining malakasini oshirishga xizmat
qiladi. Bunday korporatsiyalar odatda xalqaro standartlarga muvofiq mehnat
shart-sharoitlarini taqdim etishga harakat qiladi. Shu bilan birga, ular mehnat
xarajatlari past bo‘lgan davlatlarda ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish orqali ish
o‘rinlarini optimallashtiradi. Bu esa bir tarafdan ijobiy ta’sir ko‘rsatsa, ikkinchi
tarafdan ayrim mamlakatlarda ishsizlik xavfini ham tug‘dirishi mumkin.
Beshinchidan, TNClar moliyaviy bozorlarning asosiy ishtirokchisidir. Ular
xalqaro kapital bozorlariga faol kirib boradi, aksiyalarni ommaviy ravishda
chiqaradi, global moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradi. Ularning
moliyaviy faoliyati ko‘plab davlatlarning valyuta kursiga, inflyatsiyasiga va
hatto pul-kredit siyosatiga ham bevosita yoki bilvosita ta’sir qiladi. Masalan,
TNClar tomonidan amalga oshirilayotgan valyuta ayirboshlash, chet eldagi

19dividendlar oqimi, obligatsiyalar chiqarilishi moliyaviy tizimlarda sezilarli
o‘zgarishlarga sabab bo‘lishi mumkin.
Oltinchidan, TNClar siyosiy va ekologik jarayonlarga ham ta’sir
ko‘rsatmoqda. Ular faoliyat yuritayotgan davlatlarda siyosiy barqarorlikka
alohida e’tibor qaratadi, ba’zan ularning faoliyati davlat siyosatiga bosim
ko‘rsatish vositasiga ham aylanishi mumkin. Shu bilan birga, TNClar ekologik
me’yorlarga amal qilish, yashil texnologiyalarni tatbiq etish va barqaror
rivojlanishga hissa qo‘shish kabi majburiyatlarni ham o‘z zimmasiga olmoqda.
Biroq ularning faoliyatida ekologik ifloslanish, resurslardan haddan ortiq
foydalanish, ijtimoiy tengsizlik va kapitalning notekis taqsimlanishi kabi
muammolar ham mavjud.
Yetinchidan, TNClar xalqaro siyosiy-iqtisodiy muvozanatda ham
ishtirokchi sifatida namoyon bo‘ladi. Ular jahon savdo tashkiloti (WTO),
xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF), Yevropa ittifoqi (EU), ASEAN va boshqa
mintaqaviy tashkilotlar orqali global siyosatga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Ko‘plab davlatlar TNClar bilan muzokaralar olib borib, ularga alohida huquqiy
maqom, soliq imtiyozlari va erkin iqtisodiy zonalar taqdim etmoqda. Bu esa
TNClarni suveren davlatlar bilan bir qatorda muhim global o‘yinchiga
aylantirgan.Transmilliy korporatsiyalar global iqtisodiyotning strukturaviy
ustunlaridan biri hisoblanadi. Ular orqali ishlab chiqarish, sarmoya, bilim va
texnologiyalar bir mamlakatdan boshqasiga erkin oqadi. Ularning ta’siri nafaqat
iqtisodiy ko‘rsatkichlarda, balki siyosiy, ijtimoiy va ekologik jabhalarda ham
seziladi. Shu bois TNClar faoliyatini tartibga solish, ularning ijobiy ta’sirini
maksimal darajada oshirish va salbiy oqibatlarini yumshatish masalasi global
kun tartibida doimo dolzarb bo‘lib qolmoqda.
2021–2025 yillardagi global FDI oqimlari (trillion USD)
Yil Global
FDI
(trillion O‘zgarish
(%) Tushuntirish

20$)
2021 ~1.5 +64% (2020
ga nisbatan) Pandemiyadan so‘ng kuchli tiklanish
OECD+6Reuters+6UN Trade and
Development (UNCTAD)+6
2022 1.3 −12% Geosiyosiy va inflyatsion zo‘riqishlar
UN Trade and Development
(UNCTAD) IMF
2023 1.3 −2% Sezilarli pasayish, rivojlanayotgan
davlatlarga oqim −7% UN Trade and
Development (UNCTAD) IMF
2024 1.5 +4%
(kiritilgan) /
−11% (real) 1.5 T$ bo‘lsa-da, asosiy realizatsiya
−11% UN Trade and Development
(UNCTAD) UN Trade and
Development (UNCTAD)
2025 (Q1–
Q2) Minimal
prognoz — " Rekord past darajalar" kuzatilmoqda
So‘nggi besh yillik global iqtisodiy dinamikada transmilliy korporatsiyalar
(TNClar) asosiy harakatlantiruvchi kuchlardan biri bo‘lib xizmat qildi. Ayniqsa,
2021–2025 yillar oralig‘ida bu korporatsiyalar orqali amalga oshirilgan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) global iqtisodiy muvozanatga
sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Statistika va tahlillar ushbu yillarda TNClar
faoliyatining turlicha yo‘nalishda o‘zgarganini ko‘rsatadi: pandemiyadan
keyingi tiklanish, geosiyosiy beqarorlik, yangi texnologik transformatsiyalar va
investitsiyalarning qayta yo‘naltirilishi.
2021-yil dunyo iqtisodiyotida pandemiyadan chiqish yili bo‘ldi. Bu davrda
global FDI hajmi 1,5 trillion AQSh dollarini tashkil etdi. Bu 2020-yilga
nisbatan 64 foizlik o‘sishni anglatadi. Asosiy investitsiyalar sanoat va

21texnologik ishlab chiqarish, moliyaviy xizmatlar, logistika va sog‘liqni saqlash
sohalariga yo‘naltirildi. Ko‘plab transmilliy korporatsiyalar, jumladan Amazon,
Microsoft, Pfizer, Toyota kabi kompaniyalar yangi bozorlarni o‘zlashtirish va
ilgari surilgan loyihalarni jonlantirishga harakat qilishdi.
2022-yilga kelib, global FDI oqimlari 1,3 trillion dollarga tushdi. Bu – 12
foizga pasayish demakdir. Bu pasayishning asosiy sabablari sifatida Rossiya va
G‘arb davlatlari o‘rtasidagi geosiyosiy taranglik, energiya narxlaridagi
beqarorlik, yuqori inflyatsiya va foiz stavkalarining o‘sishi qayd etildi. Ayniqsa,
rivojlangan mamlakatlarga investitsiyalar kamaydi, biroq ayrim rivojlanayotgan
davlatlarda FDI nisbatan barqaror bo‘lib qoldi. Bu holat TNClar riskni
diversifikatsiya qilishga harakat qilayotganini ko‘rsatdi.
2023-yilda global investitsiyalarning umumiy hajmi 1,3 trillion AQSh
dollari atrofida bo‘lib qoldi. Nominal o‘sish bo‘lmagan bo‘lsa-da, sektorlar
kesimida sezilarli o‘zgarishlar kuzatildi. Xususan, Yevropa Ittifoqi davlatlarida
TNClar faoliyati ancha sekinlashgan bo‘lsa, Janubi-Sharqiy Osiyoda bu
korporatsiyalar faoliyati sezilarli darajada faollashdi. Bu mintaqa xalqaro ishlab
chiqarish zanjirlarining ko‘chishi uchun yangi markazga aylana boshladi. O‘z
navbatida, Xitoy, Hindiston, Vetnam, Malayziya kabi davlatlar yirik
korporatsiyalar uchun qulay infratuzilma va soliq imtiyozlari yaratish orqali
ko‘plab investitsiyalarni jalb qila oldi.
2024-yil holatiga ko‘ra, FDI global miqyosda 1,5 trillion dollarga yetgan
bo‘lsa-da, bu faqat nominal raqam edi. Aslida, ishlab chiqarish va xizmat
ko‘rsatish loyihalariga yo‘naltirilgan investitsiyalar miqdori real hisobda 11
foizga kamaydi. Bunday tafovut konduit orqali amalga oshirilgan, ya’ni faqat
tranzit shaklida o‘tgan kapital oqimi ko‘payganligini anglatadi. Yirik TNClar
kapitalni offshor hududlar orqali yo‘naltirishni davom ettirdilar, biroq real
loyihalarga sarmoya kiritish sekinlashdi.
2025-yil birinchi yarim yillik tahlillariga ko‘ra, TNClarning global
investitsiya faolligi yanada pasaygan. UNCTAD ekspertlarining qayd etishicha,

22bu davrda yangi ishlab chiqarish loyihalari, qo‘shma korxonalar va yirik xorijiy
sarmoyalar soni rekord darajada kamaygan. Dunyo miqyosidagi investitsion
muhitga savdo urushlari, proteksionizm siyosati, yangi tariflar va siyosiy
beqarorlik omil bo‘lmoqda. Ayniqsa, Yevropada FDI oqimi 2024-yilga nisbatan
58 foizga qisqargan, bu esa iqtisodiy ishonchsizlikni kuchaytirgan.
Hududiy kesimda eng ijobiy o‘sish ko‘rsatkichlari Janubi-Sharqiy Osiyoda
qayd etildi. 2024-yilda bu mintaqa 225 milliard dollar miqdorida FDI qabul
qilgan bo‘lib, bu 10 foizlik real o‘sishni anglatadi. Shuningdek, Afrikada ham
TNClarga oid loyihalarga e’tibor kuchaydi – 2024-yilda bu mintaqaga jalb
qilingan investitsiyalar 75 foizga oshgan. Bunday ko‘rsatkichlar mintaqaviy
siyosat, energiya resurslari va yosh demografik tarkibning TNClar uchun
jozibador bo‘lib qolayotganini anglatadi.
Shimoliy Amerikada esa o‘sish asosan AQSh hisobiga bo‘ldi. Bu mamlakat
2024-yilda global FDI oqimining 23 foizini jalb qilishga muvaffaq bo‘ldi.
Bunda infratuzilma loyihalari, yashil energetika va innovatsion texnologiyalar
asosiy yo‘nalish bo‘ldi. Bu holat TNClar strategiyasida barqaror rivojlanish,
ESG standartlari va ekologik mas’uliyatni birinchi o‘ringa qo‘yilayotganini
anglatadi.
2021–2025 yillar global iqtisodiyotida TNClar tomonidan amalga
oshirilgan investitsiyalar iqtisodiy sikllarning tiklanishi, inqirozga moslashish
va yangi transformatsion modelga o‘tish davri bo‘ldi. Bu davr TNClar
faoliyatining murakkabligi va strategik muhimligini yanada yaqqolroq
ko‘rsatdi. Statistika shuni ko‘rsatmoqdaki, TNClar barqarorlikni faqat
rivojlangan mamlakatlarda emas, balki rivojlanayotgan hududlarda ham
izlamoqda. Bu esa butun global iqtisodiyot uchun yangi raqobat, yangi
imkoniyat va yangi xavf-xatarlarni yuzaga keltirmoqda.

242.2. O‘zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalar jalb qilishdagi
TNClarning roli
O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanishida xorijiy investitsiyalarni jalb etish
dolzarb masala bo‘lib kelmoqda. Ayniqsa, so‘nggi yillarda mamlakat ochiq
iqtisodiyotga o‘tish, biznes muhiti va investitsion muhitni liberallashtirish
bo‘yicha chuqur islohotlarni amalga oshirmoqda. Bu jarayonda transmilliy
korporatsiyalarning (TNClar) O‘zbekiston iqtisodiyotidagi roli alohida
e’tiborga molikdir. Ularning investitsiyaviy, texnologik, infratuzilmaviy va
ijtimoiy-iqtisodiy yo‘nalishlardagi faolligi mamlakatning barqaror iqtisodiy
o‘sishini ta’minlashda muhim vosita bo‘lib xizmat qilmoqda.
TNClar tomonidan O‘zbekistonga kiritilayotgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalar (TXXI) turli sohalarni qamrab olmoqda. Xususan, neft-gaz
sanoati, telekommunikatsiya, yengil sanoat, energetika, bank-moliya tizimi,
transport-logistika va farmatsevtika sohalarida TNClar ishtiroki ortib
bormoqda. Misol uchun, Rossiyaning “LUKOIL”, Xitoyning “CNPC”,
AQShning “Coca-Cola”, Janubiy Koreyaning “LG”, Turkiyaning “Turk
Telekom” kabi yirik korporatsiyalar O‘zbekistonda faoliyat yuritmoqda. Ular
nafaqat moliyaviy sarmoya kiritmoqda, balki ilg‘or texnologiyalarni olib
kelmoqda, zamonaviy boshqaruv tizimlarini joriy qilmoqda va mahalliy
kadrlarni malakali ishchi kuchiga aylantirmoqda.
Statistik ma’lumotlarga murojaat qiladigan bo‘lsak, 2021-yilda
O‘zbekistonga jalb qilingan umumiy to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar
hajmi 7,5 milliard AQSh dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 2022-yilda bu
ko‘rsatkich 8,7 milliard dollarga yetdi. 2023-yilda esa umumiy TXXI hajmi
10,5 milliard dollarga ko‘tarildi. 2024-yil yakunlariga ko‘ra, bu raqam 12,1
milliard dollardan oshgan. Prognozlarga ko‘ra, 2025-yilda TNClar ishtirokidagi
investitsiyalar 13,5 milliard dollardan ortishi kutilmoqda. Bu esa o‘sish
tendensiyasining barqaror ekanligini ko‘rsatadi.

252021–2025 yillarda O‘zbekistonga TNClar tomonidan kiritilgan
investitsiyalar
Yil O‘zbekistonga TNClardan
TXXI (mlrd $)
2021.0 7.5
2022.0 8.7
2023.0 10.5
2024.0 12.1
2025.0 13.5
TNClar O‘zbekiston iqtisodiyotiga sarmoya kiritish orqali ko‘plab ijobiy
iqtisodiy ta’sirlar ko‘rsatmoqda. Avvalo, ular yangi ishlab chiqarish
quvvatlarini yaratmoqda. Masalan, Coca-Cola kompaniyasi tomonidan 2023-
yilda poytaxtda yangi ichimlik zavodi ishga tushirildi, bu esa 300 dan ortiq
yangi ish o‘rinlarini yaratdi. Shuningdek, “LUKOIL” Qandim gaz ishlovchi
majmuasi orqali neft-gaz sektori modernizatsiya qilinmoqda. Bu loyihalarning
o‘ziga xos jihati shundaki, ular mahalliy resurslarni qayta ishlashni yo‘lga
qo‘yish bilan birga, eksport salohiyatini ham kuchaytirmoqda.Bundan tashqari,
TNClar tomonidan olib kirilayotgan ilg‘or texnologiyalar O‘zbekiston sanoatini
modernizatsiyalash va raqobatbardoshlikni oshirishda muhim omil bo‘lib
xizmat qilmoqda. Xususan, yengil sanoatda Turkiya, Janubiy Koreya va
Hindiston korporatsiyalarining investitsiyalari asosida yaratilgan ishlab
chiqarish tarmoqlari bugungi kunda eksport salohiyatiga ega mahsulotlar ishlab
chiqarishni boshlab yuborgan. Bu esa nafaqat valyuta tushumini oshirmoqda,
balki iqtisodiyotda yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ulushini ham
kengaytirmoqda.
TNClarning faoliyati nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy jihatdan ham
ahamiyatli. Ular ishsizlik darajasini pasaytirishda va yangi malakali kadrlar
tayyorlashda bevosita ishtirok etmoqda. Ko‘plab TNClar o‘z xodimlari uchun

26kasbiy o‘qituv dasturlarini tashkil etgan. Masalan, CNPC kompaniyasi Buxoro
viloyatida energetika yo‘nalishida ta’lim markazlarini tashkil etdi. Bu
markazlarda yiliga yuzlab yoshlar malaka oshirib, ishga joylashish
imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Bunday yondashuv TNClar uchun ijtimoiy
mas’uliyatli investitsiya modeli sifatida qadrlanadi.
Biroq TNClarning O‘zbekistondagi faoliyati bir qator muammolar bilan
ham to‘qnash kelmoqda. Ayrim byurokratik to‘siqlar, soliq siyosatidagi
o‘zgaruvchanlik, yer ajratishdagi murakkabliklar va muayyan hollarda kadrlar
malakasining pastligi TNClarning sarmoya jalb etishda ehtiyotkor bo‘lishiga
olib kelmoqda. Shu sababli, davlat tomonidan investorlar bilan doimiy dialogni
rivojlantirish, “yagona oyna” tamoyili asosida xizmat ko‘rsatish tizimini
takomillashtirish zarur.
Yana bir muhim masala – bu TNClarning faoliyatini mahalliy ishlab
chiqaruvchilar bilan integratsiya qilishdir. Hozirda TNClar ko‘pincha o‘z ishlab
chiqarish tarmog‘ini import komponentlariga bog‘lab qo‘yayotgan bo‘lsa,
istiqbolda ular uchun mahalliy yetkazib beruvchilar tizimini rivojlantirish
alohida strategik vazifa bo‘lishi kerak. Bu nafaqat mahalliy sanoatning o‘sishini
ta’minlaydi, balki TNClarning xarajatlarini ham kamaytiradi.
O‘zbekiston iqtisodiyotiga TNClar tomonidan kiritilayotgan investitsiyalar
mamlakatning modernizatsiya, texnologik yangilanish va raqobatbardoshlikka
erishish strategiyasida asosiy drayverlardan biri hisoblanadi. Ularning faolligi
nafaqat makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarda, balki aholining turmush darajasi,
bandlik ko‘rsatkichlari va kasbiy salohiyatida ham aks etmoqda. Kelgusida
TNClar bilan hamkorlikni yanada chuqurlashtirish, ularning faoliyatini
rag‘batlantirish va milliy manfaatlarga uyg‘unlashtirish O‘zbekistonning
barqaror iqtisodiy taraqqiyotida hal qiluvchi rol o‘ynashi mumkin.

282.3. TNClar faoliyati bilan bog‘liq muammolar va ularni tartibga solish
yo‘llari
Zamonaviy global iqtisodiy tizimda transmilliy korporatsiyalar (TNClar)
faoliyati iqtisodiy o‘sish, texnologik rivojlanish va xalqaro hamkorlik uchun
muhim omil bo‘lsa-da, ular faoliyati bilan bog‘liq muammolar ham mavjud. Bu
muammolar iqtisodiy, huquqiy, ekologik, sotsial va siyosiy jihatlardan
namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlar, jumladan O‘zbekiston
uchun, TNClar faoliyatini tartibga solish va milliy manfaatlarga moslashtirish
masalasi alohida ahamiyatga ega.
Birinchi muammo — soliqdan bo‘yin tovlash va ofshor tizimlaridan
foydalanish. Ko‘plab TNClar o‘z daromadlarini past soliqli hududlarga
(offshore zonalarga) yo‘naltirish orqali soliq majburiyatlaridan qochadi. Bu esa
faoliyat yuritayotgan davlatlar byudjetiga tushadigan daromadlarni kamaytiradi.
Bu jarayon “transfer narxlash” mexanizmi orqali amalga oshiriladi: ya’ni
korporatsiya o‘zining turli davlatlardagi bo‘linmalari o‘rtasida sun’iy narxlar
o‘rnatib, foydani maqsadli joylarga ko‘chiradi. Buni tartibga solish uchun
xalqaro soliq shaffofligi standartlari, BEPS (Base Erosion and Profit Shifting)
protokollari joriy etilishi muhim.
Ikkinchi muammo — mahalliy ishlab chiqaruvchilarga raqobat bosimi.
TNClar ko‘pincha rivojlangan texnologiyalar, past ishlab chiqarish tannarxi va
yirik marketing resurslari hisobiga mahalliy kompaniyalarni bozordan siqib
chiqaradi. Natijada, milliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligi
pasayadi. Bu holat ichki iqtisodiy mustaqillikka xavf tug‘dirishi mumkin.
Bunday muammoni hal etish uchun davlat ichki ishlab chiqaruvchilarni
subsidiyalar, soliq imtiyozlari va innovatsion grantlar bilan qo‘llab-quvvatlashi
lozim.
Uchinchi muammo — ishchi kuchi ekspluatatsiyasi va mehnat
huquqlarining buzilishi. Ba’zi TNClar rivojlanayotgan davlatlarda mehnat
qonunchiligidagi bo‘shliqlardan foydalanib, ishchilarga past maosh, uzoq ish

29soatlari va sog‘liqni saqlash kafolatlarisiz sharoitlar yaratadi. Bu xalqaro
mehnat standartlariga zid hisoblanadi. Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT)
konvensiyalarini joriy qilish va muntazam mehnat inspeksiyalarini o‘tkazish
orqali bu muammoni kamaytirish mumkin.
To‘rtinchi muammo — ekologik zarar va resurslardan haddan ortiq
foydalanish. TNClar faoliyati ko‘p hollarda atrof-muhitga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Ayniqsa, konchilik, neft-gaz, kimyo va metallurgiya sohalaridagi
transmilliy kompaniyalar chiqindilarni to‘g‘ri boshqarmaslik, havoga zararli
gazlar chiqarish, suv resurslaridan haddan tashqari foydalanish bilan tanqid
ostiga olinadi. Bu muammoni hal qilish uchun “yashil audit” tizimini joriy
qilish, ekologik standartlarni qat’iylashtirish va ekologik kompensatsiya
mexanizmlarini yaratish lozim.
Beshinchi muammo — madaniy va siyosiy suverenitetka xavf tug‘dirish.
TNClar faoliyat yuritayotgan mamlakatlarning ichki siyosatiga bilvosita ta’sir
o‘tkazishi mumkin. Reklama va marketing orqali mahalliy madaniyatga begona
bo‘lgan qadriyatlar singdirilishi, yoki korporativ manfaatlar asosida siyosiy
bosimlar yuzaga kelishi xavfi mavjud. Bu holatlarda TNClar bilan ishlashda
strategik tahlil va milliy manfaatni ustuvor qo‘yish muhim.
O‘zbekistonda ham TNClar faoliyati bilan bog‘liq ayrim muammolar
mavjud. Masalan, ayrim hollarda ishlab chiqarish loyihalarida mahalliy
materiallar emas, xorijiy komponentlardan foydalaniladi. Bu esa importga
qaramlikni saqlab qoladi. Shuningdek, ayrim TNClar foydani respublikada
emas, xorijiy hisob raqamlarida jamlashga intiladi. Bu kabi holatlar milliy
qonunchilik bilan tartibga solinishi zarur.
Ushbu muammolarni hal etish uchun O‘zbekiston tomonidan bir qator
choralar ko‘rilmoqda. Xususan, 2022-yilda qabul qilingan “Xorijiy investorlar
huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi qonun orqali TNClarning faoliyati
uchun aniq huquqiy asoslar belgilandi. Bundan tashqari, Investitsiyalar, sanoat

30va savdo vazirligi huzurida “yagona darcha” tamoyili asosida soddalashtirilgan
tartibda litsenziyalash va ro‘yxatdan o‘tkazish amaliyoti yo‘lga qo‘yildi.
Bundan tashqari, xalqaro tajribani hisobga olgan holda TNClar uchun
majburiy ijtimoiy va ekologik hisobotlarni taqdim etish talabi joriy etilishi
muhim. Mahalliy kontent (local content) siyosatini ishlab chiqish orqali esa
TNClar faoliyatida mahalliy ishlab chiqaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchi
tashkilotlar bilan hamkorlik darajasi oshiriladi. Bu o‘z navbatida iqtisodiy
samaraning ichki bozorga qaytishini ta’minlaydi. Transmilliy korporatsiyalar
faoliyati iqtisodiy o‘sish va modernizatsiya uchun kuchli imkoniyatlar yaratadi.
Biroq ular bilan bog‘liq muammolarni inkor qilib bo‘lmaydi. Shuning uchun
TNClar faoliyatini tartibga soluvchi samarali huquqiy, iqtisodiy va ekologik
mexanizmlarni joriy etish zarur. Ular bilan shartnomalar tuzishda davlat
manfaatlari, mahalliy ishlab chiqarish manfaatlari va barqaror rivojlanish
maqsadlari ustuvor bo‘lishi lozim. Faqat shunda O‘zbekiston transmilliy
kapitalning ijobiy tomonlarini maksimal darajada o‘zlashtirishi va salbiy
ta’sirlarini minimallashtirishi mumkin bo‘ladi.

31 XULOSA
Men ushbu kurs ishini yozar ekanman, transmilliy korporatsiyalar (TNClar)
zamonaviy global iqtisodiyotda qanday o‘ringa ega ekani, ularning shakllanishi,
strategiyalari, imkoniyatlari hamda O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun tutgan o‘rni
borasida kengroq va chuqurroq tahliliy fikrlar yuritdim. O‘rganishlarim
davomida shuni angladimki, TNClar xalqaro savdo, investitsiya, texnologik
taraqqiyot, mehnat bozorining modernizatsiyasi va innovatsion yangilanishning
asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylangan. Ularning global miqyosda faoliyat
yuritish mexanizmlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, har bir davlat uchun
yangi imkoniyatlar bilan birga muayyan xavflarni ham keltirib chiqaradi.
Men tahlil qilgan manbalar va statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatdiki,
TNClar tomonidan 2021–2025 yillar davomida amalga oshirilgan investitsiya
oqimlari global miqyosdagi iqtisodiy o‘zgarishlarga, jumladan pandemiyadan
so‘nggi tiklanish, geosiyosiy tahdidlar, iqtisodiy inqirozlar va raqamli
transformatsiyaga bog‘liq holda sezilarli darajada o‘zgarib turgan. Ularning
iqtisodiy rolini faqat kapital oqimi bilan emas, balki ishlab chiqarish,
texnologiyalar, mehnat resurslari, brend qadriyati va boshqaruv tajribasi orqali
ham baholash kerak ekanini angladim.
O‘zbekiston misolida olib borilgan tahlillar asosida men quyidagi
xulosalarga keldim: TNClar mamlakatimiz iqtisodiyotiga sezilarli
investitsiyalar jalb qilmoqda, yangi texnologiyalar olib kirilmoqda, ishlab
chiqarish quvvatlari yaratilib, yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda. Masalan, neft-
gaz, telekommunikatsiya, ichimliklar sanoati, yengil sanoat va farmatsevtika
sohalarida TNClar tomonidan kiritilgan sarmoyalar nafaqat iqtisodiy o‘sishni
ta’minlamoqda, balki sanoat modernizatsiyasi va eksport salohiyatining
oshishiga ham xizmat qilmoqda.
Shuningdek, men TNClar faoliyatidagi muammolarni ham tahlil qildim.
Ulardan eng muhimlari soliqdan bo‘yin tovlash, mahalliy ishlab chiqaruvchilar
bilan raqobatdagi nomutanosiblik, ekologik muammolar, mehnat qonunchiligi

32buzilishi va siyosiy-iqtisodiy suverenitet masalalari ekanini aniqladim. Bu kabi
holatlarni bartaraf etish uchun davlat tomonidan qat’iy huquqiy tartibga solish
mexanizmlari, ijtimoiy va ekologik javobgarlik talablari, shaffof soliq siyosati
va mahalliy kontent siyosatlari joriy etilishi muhimligini tushundim.
Xulosa qilib aytganda, men transmilliy korporatsiyalar mavzusini o‘rganish
orqali nafaqat nazariy bilimlarga ega bo‘ldim, balki ularning amaliy jihatlarini,
ayniqsa O‘zbekiston iqtisodiyotidagi real ta’sirini chuqur angladim. Men uchun
ushbu mavzu iqtisodiyotning global jarayonlariga qanday moslashish
zarurligini, investitsion siyosatni qanday yuritish lozimligini va TNClar bilan
o‘zaro manfaatli hamkorlikda milliy iqtisodiy manfaatlarni qanday himoya
qilish mumkinligini o‘rgatdi. Ushbu kurs ishi orqali men o‘z ilmiy-tahliliy
salohiyatimni kengaytirdim va kelgusida iqtisodiy sohada faoliyat yuritishim
uchun muhim amaliy ko‘nikmalarni shakllantirdim.

Transmilliy korporatsiyalar, ularning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni

Sotib olish