Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	137.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	29 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Turistlarga transport xizmati ko’rsatish bozorida raqobat muhiti va turistlarni tashishni takominlashtirish

tashish tezligini 1,3 barobar oshirish, 830 kilometrlik Toshkent-Termiz temir
yo’lini to’liq elektrlashtirish imkonini beradi.
2012 yilda uzunligi 240 kilometr bo’lgan temir yo’lni qayta tiklash ishlari
davom ettirildi. Uzunligi 70 kilometrdan ortiq bo’lgan Dashtobod-Jizzax temir yo’l
tarmog’i bo’ylab yuk va turist poyezdlar harakati yo’lga qo’yildi.
Qo’lga kiritgan tajribamiz shuni tasdiqlab bermoqdaki, mamlakatimizning
boshqa mintaqalarida ham Navoiy va Angren kabi maxsus industrial zonalarni,
zamonaviy logistika tizimlari va transport infratuzilmalarini yaratish bo’yicha
boshlagan ishlarimizni davom ettirish maqsadlarimizga javob beradi.
Yuqoridagilarning barchasi turistlarga transport xizmati ko’rsatishni
rivojlantirishga qaratildan bo’lib, kurs ishi mavzisining dolzarbgini belgilaydi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Turistlarga transport xizmati
ko’rsatish bozorida raqobat va uning samaradorligi masalalari yuzasidan
ilmiyamaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqarishdir.
Qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi va
o’rganib chiqildi:
1. Turistlarga transport xizmati ko’rsatish bozori va avtomobil
transportining asosiy texnik-iqsodiy ko’rsatkichlarining nazariy asoslarini o’rganib
chiqish;
2. Turistlarga transport xizmati ko’rsatish bozorida faoliyat ko’rsatish
shart-sharoitlari va raqobat muhitining nazariy asoslarini o’rganib chiqish;
3. O’zbekistonda trasport xizmati bozorini rivojlantirish bo’yicha amalga
oshirilgan tadbirlar;
4. Samarqand viloyati da turistlarga transport xizmati ko’rsatish
ko’rsatish bozorida raqobatning hozirgi holatini tahlil qilish;
5. Turistlarga transport xizmati ko’rsatish samaradorligi va uning
raqobatbardoshligiga ta’sir etuvchi omillar tahlil qilish;
6. Samarqand viloyati turistlarga transport xizmati ko’rsatish bozori
raqobat muhitida faoliyat yurituvchi transport vositalarining tahlili;
5

8. Баумгартен Л.В. Стратегический менеджмент в ту-ризме. Практикум.
М.:
Аспект Пресс, 2006 г-278 стр
Веселов В.В. Химизация технологических процессов швейного
производства. Легпромбытиздат. 2006.-315 б.
13. Шепелев Н.Н . Технология производства непродольственных товаров.
Учебник для ВУЗов. М .: Феникс. 2006.-315 с.
14.Юлдашева Ш.М. Саноат тармоқлари технологияси. Т.: Ўзбекистон
ёзувчилар уюшмаси 2006.-415 б.
15.Толибжонова В.И. “Ўзбекистонда эркин тадбиркорлик фаолиятининг
салоҳиятини ошириш ва уни бошқариш механизмлари”. 2009 йил, 154 бет
Internet saytlari
1. mail.tdiu.uz– ТДИУ электрон кутубхонаси
2. el.tfi.uz –ТМИ электрон кутубхонаси
3. http://elib.me –электронные учебники по стратегическому маркетингу
4. http://lex.uz– Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги
5. http://www.alleng.ru – учебник, пособие, справочник по маркетингу.
6. marketing.spb.ru– материалы по маркетинговым исследованиям м
программному обеспечению
7. www.aup.ru –административно-управленческий портал
8. www.marktika.ru –Маркетинговое агентство, специализированное на
проведении маркетинговых исследований, разработке бизнес-планов
инвестиционных проектов и рекрутинге маркетингового персонала
9. www.Ziyonet.uz –таълим портали
45

- tarasiz tashish imkoniyati bor yuklarning mavjudligi (asosan,
uyuluvchan va sochiluvchan yuklar);
- yuklarni qabul etish, topshirish va saqlash uchun zarur maydon va
omborlar mavjudligi;
- qo’l yordamida yoki mexanizm orqali ortish-tushirish ishlari uchun
zarur asbob va jihozlar;
Bunda orti-tushirish ishlarini imkon qadar mexanizatsiyalash hamda
transport vositalarining tarasiz tashilayotgan yukka moslashganligi katta
ahamiyatga ega.
Tarasiz tashishning kamchiliklariga quyidagilarni kiritish mumkin: katta
hajmdagi ombor, bino va maydonlar zarurati; qo’l kuchi bilan orti-tushirish
operatsiyasida transport vositalarining uzoq muddat turib qolishi; transport
vositalari yaxshi jihozlanmagan hollarda tashish jarayonida yuklarning to’kilishi
hisobiga yo’qotilishi.
Hozirgi davrda transport jarayonidagi eng sermehnat va kam
mexanizatsiyalashtirilgan ishlarga yuklarni transport vositasiga ortish-tushirish
ishlarini kiritish mumkin. Bunday ishlarni bajarishga transport umumiy
harajatlarining 40-75 foizi to’g’ri keladi. Ortish-tushirish operatsiyalarida
avtomobillarning unumsiz turishini kamaytirish, ayni operatsiyalarni kompleks
mexanizatsiyalash va tashish jarayoni sifatini oshirishning eng samarali
yo’nalishlaridan biri barcha transport turlaridagi yuk tashishlarni konteyner va
tagliklarda paketlab tashishdir.
Yuklarni konteyner va tagliklarda paketlab tashish quyidagi afzalliklarga
ega:
- transport vositalarining bekor turishini kamaytirish;
- transport jarayonining barcha bosqichlarida ham ortish-tushirish
ishlarini kompleks mexanizatsiyalash;
- mexanizmlarni samaraliroq ishlatish va tashilayotgan yuk partiyalarini
yiriklash hisobiga ortish-tushirish harajatlarini kamaytirish;
23

TURIZMDA STRATEGIK MARKETING FANIDAN

Turistlarga transport xizmati ko’rsatish bozorida
raqobat muhiti va turistlarni tashishni
takominlashtirish
mavzusida
KURSI ISHI

chiqilishi zarur. Bunday rejalar marshrutlar tizimini kompleks rivojlantirish
masalalarini qamrab oladi.
Kompleks marshrut tizimi deyilganda barcha turdagi turist transporti ish
marshrutlari va yengil taksi avtomobillarining to’xtash bekatlari yig’indisi
tushuniladi.
Shahar, tuman yoki viloyat ichi turistlar tashish marshrutlari konfiguratsiyasi
(joylashuvi) marshrutlar tarmog’i deyiladi. Faqat avtobuslar qatnaydigan
marshrutlar konfiguratsiyasi avtobus marshrutlari tarmog’i deyiladi. Boshqa tur
turistlar transportining ham tegishlicha marshrut tarmoqlari bo’ladi.
Shahar marshrutlari tizimiga qo’yiladigan asosiy talablar: turistlar shahar
chegarasi ichida bir qatnovda yoki bir transport vositasidan ikkinchisiga o’tishi
minimal miqdorda bo’lishi; shahardagi barcha yo’nalishlarida bir qatnovga
minimal vaqt sarflash; transport vositalaridan samarali foydalanish, ya’ni butun
marshrutlar tarmog’i bo’yicha transport vositalarining tekis to’lib ishlashi va
boshqalar.
Shahar turist transporti marshrutlari transport turlari (avtobus, tramvay,
trolleybus, metro va h.k.), marshrutlar tarmog’idagi harakat yo’nalishlari, harakat
tezligi va ish rejimlariga binoan tasniflanadi.
Avtobus marshruti deyilganda avtobus va marshrutli taksilarning
boshlang’ich va so’nggi bekatlar oralig’ida belgilangan harakat yo’llari tushuniladi.
Shahar avtobus marshrutlari shahar hududidagi harakat yo’llariga binoan ajratiladi.
Diametrial marshrutlar shaharning bir chetini ikkinchi cheti bilan shahar
markaziy hududlarini kesib o’tib, shahar markazini chetlari bilan hamda shahar
chetki hududlarini o’zaro bog’laydi.
Radial marshrutlar shahar chetidagi so’nggi nuqtadan markaz tomon
yo’nalgan bo’ladi; bunday marshrutlar shahar chetlarini markaz bilan, chekka
joylarni tuman markazlari yoki metro marshrutlari bilan bog’laydi.
Yarim diametral marshrutlar shahardagi ikki tuman markazlarini o’zaro
bog’laydi.
27

bunda Qo
(t)a -bir oborotda amalda tashilgan yuk miqdori.
2. Bir aylanishga sarflangan, vaqt
soat
V
Т
bunda Lm-marshrutning umumiy masofasi, km; VT-harakat texnik tezligi,
km soat; tkch-har bir joyga kirib-chiqishga qo’shimcha vaqt (bunga manyovr qilish
hamda hujjatlarni rasmiylashtirish vaqti ham kiradi); nkch-kirib-chiqishlar umumiy
soni.
3. Ish kuni davomidagi aylanishlar soni:
Ish kuni davomida tashilgan yuk miqdori:
Ish kuni davomida bajarilgan yuk oboroti:

bunda Uvi-ikki kirib-chiqish oralig’idagi yuk ko’taruvchanlikdan
foydalanish koyeffitsiyenti, lyuki-ikki kirib-chiqish oraliq masofasi. km.
Transport jarayonida uch tomon qatnashadi: yuk jo’natuvchi (yetkazib
beruvchi) transport tashkiloti va yuk qabul etuvchi. Ular har birining transport
jarayonidagi vazifasiga ko’ra tashishlar markazlashtirilgan va
markazlashtirilmagan xillarga bo’linadi. Markazlashtirilgan tashishlar deyilganda,
shunday tashish jarayonini tashkil etish tushiniladiki, unda transport tashkiloti yoki
18

- yuklarni avtotransport saroyi, aksariyat hollarda, umumfoydalanish
avtotransport saroyi tashib beradi;
- yukni tushirib va qabul qilib olish yuk qabul etuvchilar zimmasida
bo’ladi;
- yuklar avtotransport saroyi tomonidan kuzatib boriladi, bunda
ekspeditorlik vazifasini amalad haydovchi bajaradi. Qimmatbaho tosh va metallar,
topshirishda qayta sanaluvchi yoki tortib topshiriluvchi va shunga o’xshash
yuklarni tashish bundan mustasno;
- tashish uchun haq va hisob-kitobni yuk jo’natuvchi ya’ni transportga
talabnoma bergan tashkilot to’laydi. Yuk jo’natuvchilar harajatlarini yuk egalari
qoplab, jo’natuvchilar bilan hisob-kitob qiladi.
Shunday qilib, markazlashtirilgan yuk tashish usulida, yuk qabul qilib
oluvchilar transport jarayonidagi tashishda qatnashmaydi va ular yuklarni o’z
vaqtida tushirib olishgagina javob beradi.
Markazlashtirilgan yuk tashish tizimi quyidagi afzalliklarga ega:
- yukni jo’natuvchilardan ularni qabul qiluvchilarga bir maromda
yetkazib berish hamda ularni yetkazib berish vaqtlarini tejash sharoitlari yaratiladi;
- transport vositalarining oldindan kelishilgan chizma asosida ishlashi
ularning ortish operatsiyasida kutib burishini yo’qotish yoki kamaytirish bilan
birga, bunday operatsiyalarni mezanizatsiyalash imkoni bo’ladi; yuklovchilar va
ekspeditorlarga talab bo’lmaydi;
- maxsuslashtirilgan transport vositalaridan foydalanishni keng yo’lga
qo’yish va yuk egalarining tashish harajatlarini anchagina qisqartirish mumkin;
- tashish hajmiga zarur bo’lgan transport vositalarini kamaytirish
hisobiga materiallar va ishchi kuchiga bo’lgan talab ham kamayadi;
- yuk tashish tannarxi arzonlashadi;
- transport vositalarining ish unumini va ulardan
foydalanish
samaradorligi oshadi;
20

10. Фатхутдинов Р.А. Стратегический маркетинг: учеб.-СПб.:Питер,2008-
368с.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т., Ўзбекистон, 2012
йил
2. Ўзбекистон Pеспубликаси Президентининг “2012-2016 йилларда
Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатиш соҳасини ривожлантириш
дастури тўғрисида” ги ПҚ-1754-сонли Қарори.– 10.05.2012 й.
3. Ўзбекистон Республикасининг «Рақобат тўғрисида» қонуни. Халқ сўзи
газетаси 12 январь 2012.
4. Каримов И.А. 2012 йил ватанимиз тарақиётини янги босқичга
кўтариладиган йил бўлди Ўзбекистон Республикаси И.А.Каримовнинг 2011
йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистоннинг ижтимоий
иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган
Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси// Халқ сўзи, 2012 йил 20
январь, № 14 (5434).
5. 2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд
имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар стратегиясини
изчил давом эттириш йили бўлади” Ўзбекистон Республикаси
И.А.Каримовнинг 2013 йилнинг асосий якунлари ва 2014 йилда
Ўзбекистоннинг ижтимоий иқтисодий ривожлантиришнинг устувор
йўналишларига бағишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги
маърузаси// Халқ сўзи, 2014 йил 18 январь
6. Ўзбекистон Республикаси монополиядан чиқариш ва рақобатни
ривожлантириш давлат қўмитасининг фаолиятини ташкил этиш тўғрисида
(Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2010 й., 9-сон,
67модда; 2012 й., 21-сон, 226-модда; 2013 й., 36-сон, 477-модда)
7. Голубков Е.П. Маркетинговые исследования: теория, методология и
практика. М.: Финпресс, 2000.
44

Xulosa va takliflar
Xalqaro aloqalarni, jumladan tovar ayirboshlashni kengaytirish va uni
mustahkamlash ishida ham transportning roli katta. Xalqaro savdo, sayyohlik va
boshqa aloqalarning rivojlanishi, fan va texnika, madaniyat hamda sport
sohalaridagi munosabatlarning yuksalishi transport vositalari va aloqa yo’llarining
rivojlanganligiga ko’p jihatdan bog’liqdir. Bulardan tashqari, aholini sanoat va
oziq-ovqat mollari bilan o’z vaqtida ta’minlash ham transportning asosiy
vazifalaridan biridir.
Yuk tashish bo’yicha 2012 yilning yanvar-dekabr oylarida viloyat bo’yicha
avtomobil transportida jami 39,07 mln. tonna yuk tashilgan bo’lib, o’tgan yilning
shu davriga nisbatan 102 foizni tashkil qildi. Jami tashilgan yuklarning 57.7 foizi
shaxsiy avtotransport egalari tomonidan amalga oshirilgan.
Turist tashish bo’yicha 2013 yilda viloyat bo’yicha 34,8 ming. nafar turist
tashilgan bo’lib, 2012 yilga nisbatan o’sish sur’ati 100,1 foizni tashkil qildi.
Tashilgan turistlarning umumiy hajmida shaxsiy avtotransport egalarining ulushi
32,7 foizni tashkil qildi.
Shuni ham ta’kidlash lozimki, hozirgi kunda minglab noqonuniy kirakashlik
qilayotgan haydovchilar kuniga 60-70 ming so’m noqonuniy pul mablag’larini
o’zlashtirmoqdalar. Bundan tashqari noqonuniy kirakashlik qilayotgan aksariyat
haydovchilar yetarli mehnat stajiga ega emaslar hamda yo’l harakati qoidalariga
rioya etmayotganliklari sababli turistlar hayotini xavf ostida qoldirmoqdalar.
Bizning fikrimizcha noqonuniy kirakashlik faoliyatiga qarshi chora-tadbirlarni
takomillashtirish maqsadga muvofiq. Buning natijasida viloyatimiz bank
muassasalariga kuniga 60-70 mln so’m naqd pul tushishi ta’minlanadi. Shu bilan
birgalikda turistlarning xavfsizligi ta’minlanadi
Samarqand viloyatida turistlarga transport xizmati ko’rsatish ko’rsatishni
rivojlantirish uchun quyidagi takliflarni beramiz.
40

Avtomobillar va yo’llarning tez yeyilishining oldini olish maqsadida yo’l
sharoitlarini hisobga oluvchi avtomobillar ishlab chiqarilishi lozim, magistral
yo’llarni qurishda esa hozirgi zamon tezyurar avtomobillarini nazarda tutish lozim,
chunki bunday yo’llar eng kam summar yo’l Qarshiligini ta’minlash bilan birga
harakat xavfsizligini ham ta’minlaydi.
Avtomobil transporti bilan turistlar tashishni tashkil etishda avtomobil
yo’llari va shahar aloqa yo’llarining ahamiyati katta. Harakat xavfsizligi, turistlar
qatnovi qulayligi, binobarin haydovchi va boshqa xodimlarning ish unumi bunday
yo’llarning takomillashganlik va jihozlanish darajasiga chambarchas bog’liqdir.
Avtotransport korxonalaridagi mehnat unumdorligi ko’p jihatdan yo’l sharoiti va
uning holatiga bog’liqdir.
Avtomobil yo’llari va shahar aloqa yo’llari murakkab muhandislik
inshootlari kompleksi bo’lib, ular transport vositalarining tez harakatlanishini va
harakat xavfsizligini ta’minlashi lozim. Yo’llar konstruktsiyasi va injenerlik
inshootlari tarkibi ular uchun belgilangan harakat tezligi va jadalligi hamda
mahaliy tabiat iqlim sharoitlari bilan uzluksiz bog’liqdir. Yo’l belgilari, signallar va
harakatni tartibga soluvchi boshqa jihozlar yo’llarning ajralmas qismi hisoblanadi.
Umum foydalaniladigan avtomobil yo’llari mamlakatimizdagi viloyatlar,
shahar, tuman markazlari, temir yo’l bekatlari, aeroportlar, Amadaryo suv
pristanlari va boshqa joylarni o’zaro birlashtiradi.
O’zbekiston Respublikasida bunday yo’llar «O’zavtoyo’l» davlat kontserni
tasarrufidadir. Umum foydalanish avtomobil yo’llaridan tashqari har xil
boshqarmalarga tegishli yo’llar ham mavjud bo’lib, ular sanoat korxonalari,
qurilish, qishloq (suv) xo’jaligi va boshqa korxonalar ichidagi ob’ektlarni
birlashtirish uchun xizmat qiladi. Yo’llarni tavsiflash uchun davlat va texnika
tasniflari mavjuddir. Avtomobil yo’llari davlat tasnifiga ko’ra quyidagilarga
bo’linadi:
a) umumdavlat ahamiyatidagi yo’llar. Ular qo’shni davlatlar markazlari,
respublikamizdagi viloyatlar markazlari, yirik sanoat va madaniyat markazlarini
10

Madaniy-maishiy va uy-ro’zg’or bilan bog’liq qatnovlar ko’paytiradi. Binobarin,
turistlar oqimi konfiguratsiya sutka soatlarida keskin o’zgarib turadi. Ayniqsa, bu
narsa sport musobaqalari va xalq sayli kunlari sezilarli darajada bo’ladi.
Anketa to’ldirish orqali tekshirish o’tkazish uncha murakkab bo’lmasa-da,
to’ldirilgan anketalarni ishlab chiqish va zarur ko’rsatkichlarni olish ancha
murakkab va mashaqqatlidir, chunki anketalarni turli belgilarga qarab guruhlash va
ularni bosqichma-bosqich ishlab chiqish zarur bo’ladi. Talon usulida tadqiqot
o’tkazishda transport vositasiga o’tiruvchi barcha turistlarga maxsus talon beriladi
va turist mazkur talonni transport vositasidan tushishda hisob o’tkazuvchiga berib
ketadi. Turistlar oqimini o’rganish anketasi namunasi 6.2-jadvalda keltirilgan.
6.2-jadval
Turistlar oqimini o’rganish anketasi namunasi
Shaharning nomi__________________________________________
Sana ____________________________________________________
Hafta kuni ______________________________________________

Savol Javob Shifr
1 2 3
Siz ishga yoki o’qishga borishda
transportga qaysi bekatdan
qaysi vaqtda chiqasiz? Dehqon bozori orqali 7s 20
min.
Transportning turi va marshrut
raqami Avtobus № 35,46,53
Uydan avtobus bekatigacha etib
kelishga sarflangan vaqtingiz 0 s.07 min.
Yuqoridagi savolning o’zi, agar
2-marta boshqa transportga
o’tsangiz - -
Agar umumfoydalanish
transportidan foydalanmasangiz,
ishga borish usulingiz va uning
vaqtini ko’rsating Tagini chizing: Piyoda
borish, velosiped, yengil
avtomobil , xizmat
avtobusi
31

3. Transport bozori raqobat muhitida turistlarga samarali xizmat
ko’rsatuvchi avtomobil transport vositalarini tanlash

Transport bozori raqobat muhitida turistlarga xizmat ko’rsatuvchi avtomobil
transport vositalarini tanlash deyilganda, avtomobil transporti saroyiga yuk va
turistlar tashish harakteriga ko’proq moslangan avtomobil (avtobus), yarim
tirkamalar olish tushuniladi. Transport vositalarini tanlashda ularning yuqori
samara bilan ishlashi uchun zarur texnik-ekspluatatsion va iqtisodiy jihatlarga
e’tiborni qaratish lozim. Ayniqsa, yuklarni tashishda ular miqdori va sifatini
kamaytirmasdan, tashish tannarxining iloji boricha arzon bo’lishiga yerishish
lozim.
Yuk avtomobilini tanlashda undan eng samarali foydalanishni nazarda tutish
hamda qo’yidagilarni hisobga olish lozim:
- tanlanayotgan yuk avtomobilining tashiluvchi yuk turi va uning
upakovkasiga mosligi;
- yuk oqimi yoki yuk partiyasi miqdori (hajmi) harakteri, tarkibi va
tashish masofasi;
- har xil, ayniqsa alohida sharoitni talab etuvchi yuklarni tashishda
avtomobillarni ishlatish yo’l va iqlim sharoitlari;
- ortish-tushirish operatsiyalarini bajarish usullari.
Mexanizatsiyalashtirilgan usullarni qo’llashda avtomobil yuk
ko’taruvchanligining orti-tushirish vositalari turi va quvvatiga mosligi;
- yuk oboroti tarkibini hisobga olgan holda ayni tashishning kelajakda
rivojlanishi;
- yuklarni tashib berish muddati;
- transport vositasining aniq sharoitlardagi ish unumi;
- har xil turdagi transport vositalarini qo’llashdagi tashish tannarxi.
Avtomobillarni tanlashda ularning konstruktsiyasiga e’tibor berish muhim.
Bunda, bir tomondan, avtomobilning tortish-dinamik va iqtisodiy xususiyatlarini,
ikkinchi tomondan, ayni kuzov turining tashiladigan yuk turi (upakovkasi),
12

o’zaro birlashtiradi. Bunday yo’llar qatoriga yirik kurortlarga yeltuvchi yo’llar ham
kiradi;
b) viloyat ahamiyatidagi yo’llar. Bunday yo’llar tuman markazlarini
o’zaro va ularni viloyat markazlari yoki umumdavlat ahamiyatdagi magistrallar,
yirik temir yo’l bekatlari, aeroportlar, suv pristanlari bilan o’zaro birlashtirish
uchun xizmat qiladi;
v) mahalliy ahamiyatdagi yo’llar. Bunday yo’llar tarkibiga tuman
ahamiyatidagi va xo’jaliklar ichidagi barcha yo’llar kiradi.
Turistlar tashuvchi transport vositalari harakati quyidagi sharoitlarda
butunlay to’xtatilishi yoki qisman chegaralanishi mumkin:
- harakatga xavf tug’diruvchi hollarda yoki yo’l-iqlim sharoiti keskin
o’zgarganida (vaqtincha);
- agar marshrutdagi yo’l sharoitlari keskin yomonlashsa va harakat
xavfsizligiga qaratilgan choralar ko’rish imkoni bo’lmasa hamda yo’l sharoitlarini
tekshiruv dalolatnomasida ko’rsatilgan harakatga xavf tug’diruvchi holatlar
belgilangan muddatda bajarilmasa, butunlay to’xtatiladi.
Yuk tashishni tashkil etish deyilganda yuklarni belgilangan joyga o’z vaqtida
va urintirmagan holda minimal pul va moddiy harajat bilan yetkazib berish bilan
bog’liq transport operatsiyalari tizimi tushiniladi.
Avtomobil transportida yuk tashish va uni rejalashtirish asoslari
quyidagilardan iborat:
- xalq xo’jaligi rejasi asosida joriy (yil, chorak, oy) va operativ (kun,
smena) yuk tashish rejalari tuzish;
- mijozlar (yuk egalari) va avtomobil transporti korxonasi o’rtasida
shartnomalar tuzish;
- transport vositasining joylardagi ishini tashkil etish va uni boshqarish;
- bajariladigan ishlarni nazorat qilish, hisoblab borish va tahlil etish.
Transport va ortish-tushirish vositalari yuklar xususiyatlariga va o’z
navbatida yuklar ma’lum transport va ortish-tushirish vositalari talabalariga mos
bo’lishi talab etiladi.
11

Avtotransport saroyi mijozga amaldagi kamomadga yoki sifati
buzilganligiga jarima to’lashlari lozim. Bunday jarima miqdori tovar baxosini
kamayishi yoki kamomadi miqdorida, ammo tovarning ko’rsatilgan narxidan
baland bo’lmasligi kerak.
Tabiiy ofatlar yoki tashilayotgan yuk xususiyati bilan bog’liq yoki ularni
ortish-tushirish shartlari mijozlar tomonidan rioya qilinmaslik natijalaridagi
kamomad, sifati pasayishiga transport tashkiloti javobgar emas.
Yuklarni tashishda qisman buzilishidan saqlash, ba’zida esa to’la
buzilishidan saqlash ularni transport vositasi kuzoviga to’g’ri joylashtirish bilan
bog’liq bo’ladi.

2 Turistlarga transport xizmati ko’rsatish bozorida faoliyat ko’rsatish
shart-sharoitlari va raqobat muhitining nazariy asoslari

Turistlarga transport xizmati ko’rsatish bozorida faoliyat ko’rsatish
shartsharoitlari va raqobat muxiti quyidagi masalalarini o’z ichiga qamrab oladi.
Yuk ko’taruvchanligi yuqori bo’lgan avtomobillarning va ko’p o’rinli
avtobuslarning kundan-kunga ko’payib borishi takomillashtirilgan qoplamali
magistral yo’llarni yanada keng sur’atlar bilan taraqqiy ettirishni taqozo etadi.
Mamlakatni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish rejalarida qattiq qoplamali va
takomillashtirilgan yo’l tarmoqlarini kengaytirishga katta ahamiyat berilmoqda.
Avtomobil transportida xizmat ko’rsatish uchun yaxshi yo’llar bo’lishi
lozim. Yo’llar avtomobillarning uzluksiz, xavf-xatarsiz va maksimal harakat tezligi
bilan va tejamli ishlashini ta’minlashi zarur.
Takomillashtirilgan yo’llar qurish bilan birga mahalliy ahamiyatdagi yo’l
tarmoqlarini ham kengaytirish lozim. Bunday yo’l shahobchalari tovar almashuvini
kengaytirish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini va aholining madaniy hayot
darajasini o’stirishda katta ahamiyatga ega.
9

, soat(15)
bunda: t
х юк
-avtomobilning yukli qatnov vaqti;
t
х б . к
-bo’sh qatnov vaqti; t
о
т -transport vositasining yuk ortish-
tushirishda turish vaqti.
Harakat vaqtini aniqlash uchun yukli va bo’sh qatnovlar masofasini harakat
tezligiga bo’lish lozim:
bunda lyuk-avtomobilning yukli qatnov masofasi; lb
.k -
avtomobilning bo’sh qatnov masofasi; Vt-avtomobilning
texnik harakat tezligi.
Tashish masofasi berilgan holda bir aylanish vaqtini kamaytirish uchun
avtomobilning texnik harakat tezligini oshirish va avtomobilning orti-tushirish
operatsiyalarida bekor turish vaqtini kamaytirish lozim bo’ladi.
Transport vositasining bir soatlik ish unumi quyidagi formulaga binoan
hisoblanadi:
Bunda W
Q -transport vositasi birligining t soat da aylanuvchi bir soatlik ish unumi;
W
r -transport vositasi birligining tkm soat da o’lchanuvchi bir soatlik ish
unumi.
Yuqoridagi formulalarga (43) va (44) formulalardagi transport vositalarining
1 kunlik ish unumi qo’yilsa, yuqoridagi formulaning ko’rinishi:
soat
tkm / soat
15

unga mos chastota (R) ga rioya etish orqali yerishiladi. Shahar marshrutlaridagi
harakat chastotasi odatda soatiga 12-15 avtobusdan, ayrim marshrutlarda esa 4-5
avtobusdan iborat bo’ladi. Turistlar zichligi quvvati katta bo’lgan marshrutlarga
yertalabki va kechki «tashish cho’qqisi» soatlarida kamida 15 ta avtobus
chiqarilishi lozim.
Harakat intervali harakat chastotasiga bog’liq bo’lib, u ma’lum joy
(bekatdan) navbatdagi avtobus qancha vaqt oralig’ida avtobus o’tishini bildiradi
(U+60 R) va minutda o’lchanadi. Harakat intervallari shahar marshrutlarida,
odatda, 4-6 minutni va kamdan-kam hollarda 12-15 minutni tashkil etadi.
Shahardan tashqaridagi aholining transportga bo’lgan ehtiyojlarini
qondiruvchi turistlar tashish uch xil bo’ladi: shahar atrofi, tuman (qishloq)lararo va
shaharlararo (davlatlararo) tashishlar.
Shahar atrofidagi turistlarni tashishni tashkil etish shaharni unga yondosh
qishloq tumanlari hamda mehnatkashlarning ommaviy dam olish joylari bilan har
kuni va munatazam ravishda bog’lashdan iborat bo’lib turistlar oqimi nisbiy
barqarorligi, peregonlarning shahardagidan kattaligi, texnik harakat tezligi hamda
avtobus to’lish darajasining nisbatan kattaligi, sutka ichida 16-18 soat
harakatlanishi, yo’l shart-sharoitlariga bog’liqlik bilan harakterlidir.
Qishloq joylarda doimiy yashovchi turistlarga xos turistlar oqimi sutka
soatlari ichida anchagina notekisdir; vaqtincha qishloq joylarga keluvchilar esa bu
notekislikni yanada kuchaytiradi va bayram oldi kechki soatlarda, bayram va
xaftaning birinchi kunlari yertalabki soatlardagi harakatda «tashish cho’qqi»lari
hosil bo’lishiga sababchi bo’ladi.
Shaharlararo turistlarni tashish. Yuk tashishdan farqli o’laroq, asosan yirik
magstral yo’l trassalarida tashkil etilib, ularda avtobus bekatlari, shiyponlar,
jihozlangan to’xtash joylari, yirik shaharlardagi marshrutlarning so’nggi joylarida
esa avtovokzallar tashkil etiladi. Tashishni bunday tashkil etish natijasida turistlarni
marshrutlarning ayrim joylarida, ma’lum mikrotumanlarda yig’ish imkoni
yaratiladi.
36

Tashish hajmiga ko’ra yuk tashishni tashkil etishning quyidagi tamoyillari
bo’lishi mumkin: bir turli juda ko’p hajmdagi yuklarni tashish; bir turdagi yuklarni
nisbiy ko’p miqdorda tashish; kam miqdorli yoki yuklarni yig’ib tashish.
Avtotransport saroyi va mijozlarning o’zaro munosabatlari belgilangan
topshiriqni bajarishda o’zaro manfaatdorlik asosida bo’lishini ta’minlash, uni
amalga oshirishda esa tashish rejasiga shartnomalar va ayrim kelishuvlarga
tayangan holda bo’lishi kerak. O’z vaqtida tashishni bajarishlikka mijozlar va
avtotransport saroylari barobar javobgardirlar.
Avtotransport korxonasi va mijozlarning o’zaro munosabatlarini shartnoma
orqali tartibga soliniladi. Shartnoma orqali ular aloqalari, tashish qatnashchilari,
moliyaviy tartibni mustahkamlash kabilar belgilanadi. Tashishga belgilangan
shartnoma ish hujjatlarining asosi bo’lib, u joriy (yillik), kvartal va ildam
(smenasutkali) rejalar tuzish asosi hamdir.
Avtotransport saroyi bilan shartnoma tuzuvchi mijoz odatda yuk jo’natuvchi,
ba’zi hollarda esa yuk qabul etuvchi bo’ladi. Yuk jo’natuvchi bu tashkilot
(korxona) yoki uning nomidan yuk jo’natuvchi shaxs bo’lishi mumkin.
Shartnoma yozma shaklda yoki bir marotabali talabnoma (zayavka) shaklida
bo’lishi mumkin. Keyingisi rejada belgilanmagan mijozga xizmat qilishda
ishlatiladi va uning kuchi shartnomaga tenglashtiriladi.
Shartnomada quyidagilar ko’rsatiladi:
a) shartnoma tuzishda vakolatli tashkilot va uning javobgar shaxsi;
b) tashish miqdori va yuk turlariga ko’ra tashish harakteri ko’rsatilgan
shartnoma predmeti;
v) tashishni bajarish sharti. Bunda tashish vaqti belgilangan reja, yukni
berish tartibi, tashish masofasi, ortish-tushirish operatsiyalari bajaruvchi vositalar
va ular ishlash tartibi, ekspeditsiya ishlari, talabnoma (zayavka) berish vaqti va uni
rasmiylashtirish tartibi va h.k. bo’ladi;
g) kelishilayotgan tomonlar javobgarligi;
d) bajarilgan ishga hisob-kitob vaqti va uni bajarish tartibi, shartnomaga
7

- tezkor rejalashtirishda iqtisodiy-matematik usullar va YEHM dan
foydalanish imkoni yaratiladi.
Bularning barchasi birgalikda mayda ATS larini tugatish hisobiga
yiriklashtirilgan avtomobil saroyilari ulushining ko’payishiga yordam beradi.
Markazlashtirilgan yuk tashish tizimiga o’tish yuk egalari ishini ham
takomillashtirishga olib keladi.
Amalda markazlashtirilgan yuk tashish tizimining quyidagi: yuk
jo’natuvchilar orqali, tarmoqlar bo’yicha, transport tashkilotlari orqali, hududiy va
shaharlararo tashkiliy shakllari mavjud.
Jo’natuvchilar tomonidan yuk tashishni markazlashtirishda yuk tashishga
talabnoma berish hamda tashish va ortish ishlari jo’nato’vchilarning o’z kuchi
vavositalari orqali bajariladi. Yukni qabul qilish,tushirib olish qabul qiluvchilar
zimmasida bo’ladi.Transport bajargan ishiga yuk jo’natuvchi, ya’ni talabnoma
beruvchi xaq to’laydi.
Bunday shaklda yuk tashishning iqtisodiy samarasi asosan jo’natuvchi
ombori oldida yuk ortishni kutib turishni bartaraf etish va ortish operatsiyasini
mexanizatsiyalash hisobiga bo’ladi. Bu esa transport vositalarining ish unumini
oshirish bilan birga, ularga bo’lgan talabni kamaytiradi. Jo’natuvchilar tomonidan
yuk tashishni markazlashtirishning jiddiy kamchiliklari ham bor: yuk tashishni
marshrutlash va ularni tashkil etish jo’natuvchilar zimmasidadir. Jo’natuvchilar esa
faqatgina o’z yukini vaqtida yetkazib berishga qiziqadi, transport vositasini orqa
tomonga yurishida undan foydalanish bilan qiziqmagan sababli, yo’l qatnovidan
foydalanish koyeffitsiyenti 0,5 dan oshmaydi. Agar nolinchi (bo’sh) qatnovlar
hisobga olinsa, undan ham kamroq bo’ladi.
Markazlashtirishni tarmoqlar bo’yicha tashkil etish shakli mahsulotlarni
sotuvchi idoralar bo’lishini nazarda tutib, bunda mazkur idoralar bir xil mahsulotlar
ishlab chiqaruvchi korxonalarning tayyor mahsulotlarini sotish va ularni
markazlashtirilgan usulda barcha iste’molchilarga yetkazib berish ishlarini
bajaradi. Bunda mahsulotlarni sotishni tashkil etuvchi idoralar, masalan, qurilish
materiallari ishlab chiqaruvchi sanoatda bir guruh g’isht zavodlar, temir-beton
21

Avtovokzal-bu shaharlararo aloqalarda turistlar tashishni tashkil etuvchi
korxona bo’lishi bilan birga, turistlarga marshrutlarning so’nggi bog’lanish
punktlarida madaniy-maishiy xizmat etish maskani hamdir. Avtovokzallar amalda
yirik shahar va sanoat markazlarida shahar transporti harakatidan alohida qurilgan
inshootlar majmuidan iborat bo’lib, unga quyidagilar kiradi: turist va xizmatchi
xodimlarga mo’ljallangan vokzal binolari; turistlarning avtobusga chiqish va undan
tushish joylari (perronlar), reysga chiqishni kutib turuvchi avtobuslar uchun
maydoncha; avtobusni tozalash, yuvish va texnik xizmat ko’rsatish joylari.
Umumiy sig’imi 300 kishigacha bo’lgan turistlar va xizmat xonalarini bir
qavatli binoga, sig’imi 500 dan 900 kishigacha bo’lganda esa ikki qavvatli binoga
joylashtirish tavsiya etiladi.
Shaharlararo avtobuslarda turistlar tashishda turistlar va avtotransport
korxonalari o’rtasidagi aloqalar o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, ular shahar
atrofidagi tashishlardan ancha murakkabdir. Bunda o’zaro majburiyatlar
turistlarning avtovokzal va avtobekatlarga kelib chipta sotib olish va yuklarini
topshirishdan boshlanadi.
Uzoq manzillarga qatnovchi turistlarning dam olishlari uchun zarur sharoit,
tibbiy yordam va ovqatlanish imkoniyatlari yaratilishi zarur. Bular. O’z navbatida,
turistlar tashishni tashkil etish jarayonlari asosiy yelementlariga qo’shimcha
ravishda bir qator tashkiliy masalalarni hal etishni talab etadi.
5 yoshgacha bo’lgan bolalar bepul tashiladi (bunda bitta turist faqat bitta
bola uchun yo’lkira to’lamasligi mumkin). Bunday bola uchun alohida joy
ajratilmaydi. 5 yoshdan 10 yoshgacha bo’lgan bolalar uchun yarim baholi
chiptadan foydalaniladi va ularga alohida joy beriladi.
Shaharlararo turistlar tashish avtobusida turist o’zi bilan 16 kg gacha qo’l
yukini bepul olib yurishi mumkin.
Yengil avtomobillarda turistlarni tashish avtobuslar bilan tashishdagiga
nisbatan foydalanilayotgan transport vositalari va tashish ishlarini tashkil etish
tamoyillariga ko’ra tubdan farq qiladi. yengil avtomobillarda turistlarni tashish
asosan quyidagi xillarga bo’linadi: maxsus taksi avtomobillarda turistlani tashish;
37

Halqasimon marshrutlar aylana yoki berk siniq chiziqdan iborat bo’lib,
shaharning o’zaro aloqaga muhtoj tarqoq nuqtalarini birlashtiruvchi marshrutdir.
Tangentsial marshrutlar shaharning ayrim tumanlarini markazga kirmay
o’zaro bog’laydi.
Aralash marshrutlar yuqorida keltirilgan marshrutlarning bir necha
yelementlarini o’z ichiga oladi.
Ishlash vaqtlariga ko’ra marshrutlar doimiy va vaqtinchalik bo’lishi mumkin.
Doimiy marshrutlarda yil davomida va haftaning barcha kunlarida transport
vositalari bir xil miqdorda qatnaydi. Vaqtinchalik marshrutlar esa muayyan
mavsumda yoki zaruratga ko’ra (masalan shanba va yakshanba kunlari dam olish
uchun) tashkil qilinishi mumkin.
Odatda, har bir avtobus marshrutiga tartib raqami beriladi. Shahar
marshrutlariga 1 dan 99 (yirik shaharlarda 199) gacha, shahar atrofi marshrutlariga
101 dan 199 gacha (201 dan 299 gacha) va shaharlararo marshrutlarga keyingi
sonlar tartib raqamlari beriladi. Agar ekspress va tezlashtirilgan marshrutlar bo’lsa,
avtobuslar tartib raqamlariga «E» va «T», qisqatirilgan marshrutlarga esa «Q»
harflari qo’shiladi.
Avtobus marshrutlari harakati tashkil etishdagi turistlarga xizmat ko’rsatish
darajasi va transport vositalaridan foydalanish samaradorligini belgilovchi asosiy
sifat ko’rsatkichlariga quyidagilar kiradi: harakat tezrigi, harakat intervali, salon
sig’imining to’lganlik koyeffitsiyenti, turistlar almashish koyeffitsiyenti va
ularning o’rtacha qatnov masofasi.
Harakat intervali deyilganda, marshrutdagi bekatlardan avtobuslarning
ketma-ket o’tish oraliq vaqti tushuniladi.
Harakat intervallariga ko’ra avtobus marshrutlari serqatnov va siyrak
qatnovli xillarga bo’linadi. Harakat intervali 10-15 minutdan oshmaydigan
marshrutlar serqatnov marshrutlarga kiradi.
Shahar va shahar atrofi marshrutlardagi turistlar oqimining alohida
xususiyati shundan iboratki, bunday marshrutlarda yertalabki va kechki «tashish
cho’qqisi» soatlarida (1,5-2,0 soat mobaynida) harakatning serqatnovligi yanada
28

yuk jo’natuvchi yuklarni barcha iste’molchi talabiga binoan yetkazib beradi.
Markazlashtirilmagan tashishlarning markazlashtirilgan tashishlardan farqi
shundaki, har bir yuk qabul etuvchi o’ziga zarur bo’lgan yukni tashishni hamda
tashish bilan bog’liq bo’lgan ortib-tushirish va ekspeditsion ishlarni o’zi bajaradi.
Buning uchun yuk qabul etuvchi avtotransport tashkilotiga talabnoma bilan
murojaat qiladi, ortish punktiga yuk ortuvchi ishchilar, ekspeditor va avtotransport
tashkilotiga tegishli avtomobil bilan kelib, yukni qabul qiladi, yo’lda qarab boradi
(ya’ni, ekspeditsion ishni bajaradi) va o’z omboriga tushirib oladi. Tashishni
bunday tashkil etishda yuk jo’natiladigan punktda juda ko’p avtomobillar,
yuklovchilar, ekspeditorlar yig’ilib qolib, yukni qabul etishda uzoqdan-uzoq kutish
navbati hosil bo’ladi. Ortish operatsiyasi, odatda, qo’l kuchi bilan bajariladi, chunki
yetkazib beruvchi (yuk jo’natuvchi) ortish operatsiyasini mexanizatsiyalashgan
qiziqmaydi va unga javob bermaydi. Avtotransport saroyi berilgan talabnomaga
binoan zarur miqdordagi transport vositasini ajratib beradi, lekin tashishni tashkil
etish va transport jarayonining bajarilishiga javob bermaydi. Tashishni tashkil
etishning bunday tizimi yuk qabul etuvchilarning o’z transport vositalari bo’lishiga
olib kelib, transport saroylarining maydalashishiga olib keladi, yuk oqimlari ham
maydalashadi. Bu esa yuklarni ratsional (oqilona) marshrutlar tashkil etib tashishga
yo’l qo’ymaydi, maxsus va maxsuslashtirilgan transport vositalaridan foydalanish
imkoni nihoyatda kamayib ketadi. Bularning barchasi transport ishlatish
harajatlarining ortishi hisobiga yuk tashish harajatlarini ko’paytirib yuboradi.
Yuqorida keltirilgan kamchiliklarning ko’pchiligini yuk tashishni
markazlashtirilgan usulida bartaraf etib, transport vositalarining ish unumini
oshirish, tashish tannarxi va mijozlar harajatlarini kamaytirish mumkin. Yuk
tashishning markazlashtirilgan usuli yuk egalariga xizmat ko’rsatish madaniyatini
ko’tarish madaniyatini ko’tarish va transport ishlarini tashkil etishni yaxshilaydi.
Yuk tashishning markazlashtirilgan usulini qo’llashda transport jarayonlarida
qatnashuvchi tomonlarning o’zaro aloqalari quyidagicha bo’ladi:
- yuk jo’natuvchi yoki uning yukini yetkazib beruvchi tashkilot
transport tashkilotiga talabnoma beradi;
19

bo’ladi.
Bu formulalarga ko’ra avtomobil (avtopoyezd)lar ish unumiga ta’sir etuvchi
omillar: transport vositasining yuk ko’taruvchanligi (qn), yuk ko’taruvchanlikdan
foydalanish koyeffitsiyenti (Uv), yukli qatnov masofasi (lyuk), yo’ldan foydalanish
koyeffitsiyenti (alfa), ortish-tushirish operatsiyalarida bekor turish vaqti (to
-t ),
avtomobilning texnik harakat tezligi (Vt)dan iborat bo’ladi. Qayd etilgan ushbu olti
omil yuk tashish bilan boliq barcha ekspluatatsion sharoitlarni o’z ichiga qamragan
bo’lib, amalda ulardan birortasining o’zgarishi ham avtomobilning ish unumiga
ta’sir etadi.
Transport vositalarining ish unumiga asosiy texnik-ekspluatatsion omillar
ta’siri
Avtomobil transporti vositalari samaradorligini oshirish yo’l-yo’riqlari va
usullari, tashish jarayonini to’g’ri tashkil etish, avtomobillar ish unumini oshirish
va tashish tannarxini ayrim texnik-ekspluatatsion omillarning ta’sir darajasi va
harakterini bilishning ahamiyati katta.
Mustaqil munozarani tashkil etishda interaktiv metodlarni mustaqil
bajarishga imkoniyat yaratilishi, o’quvchini darsga bo’lgan qiziqishi va dunyo
qarashini oshiradi.

5. Yuk tashishni tashkil etish tizimlarida yuk avtomobillari harakatini
tashkil etishni takominlashtirish

Avtomobil transportida bir turli katta hajmdagi quyidagi yuklar: qishloq
xo’jaligi mahsulotlari (g’alla, qand lavlagi, paxta xom ashyosi, turli sayuzavotlar),
har xil yonilg’ilar (tuproq, qum, shag’al, chaqiq tosh, g’isht, panellar, fermalar,
yog’och materiallari) va boshqalar tashiladi. Bu yuklarni ishlab chiqarish va
iste’mol etish, ularning hosil bo’lish va qabul qilish punktlarining joylashuvi, ular
orasidagi bog’lanishlar nihoyatda jadal tovar oborotiga olib keladi.
16

1. Samarqand viloyatida turistlar tashish marshrutlarini (yo’nalishlarini)
tadqiq qilish va ilmiy asoslangan usullar aosida yangi yo’nalishlarni ochish.
2. Samarqand viloyatida taksi xizmati ko’rsatish hajmlarini oshirish. Bu
yo’l harakati xavfsizligini ta’minlaydi deb hisoblaymiz, chunki hozirgi paytda
noqonuniy, xususiy turist tashuvchi taksilar yo’l harakati xavfsizligini e’tiborga
olmasdan xizmat ko’rsatishmoqda.
3. Samarqand viloyati shahar va tumanlarida rasmiy ravishda turistlarga
taksi-transport xizmatlarini kengaytirish. Bu Samarqand viloyati shahar va tuman
banklariga naqd pul tushumlarini oshirishga olib keladi.
4. turistlarga noqonuniy transport xizmati ko’rsatish ni ko’rsatishni
bartaraf etish chora-tadbirlarini yanada takominlashtirish. Bu bizning fikrimizcha
turistlarga transport xizmati ko’rsatish xavfsizligini ta’minlashning asosini tashkil
etadi hamda turistlarga transport xizmati ko’rsatish ko’rsatishda hufyona biznesga
chek qo’ytalari xizmatini uzaytirishga, turistlarga turistlarga transport xizmati
ko’rsatish ni ko’rsatishga asos bo’ladi deb hisoblaymiz.
5. Turistlarga trasport xizmatini ko’rsatish shaharlararo turist tashish
foaliyatida turistlarga trasport xizmatini ko’rsatish uyushmalari yanada
kengaytirilib, haydovchilar tarkibini mahsus tayyorgarlikdan o’tgan yetarli
tajribaga ega bo’lgan hamda yo’l harakati qoidalariga qat’iy rioya etidigan
haydovchilarni jalb etish. Hozirgi kunda shaharlararo turistlar tashish bo’yicha
turistlarga trasport xizmatini ko’rsatishning atiga 30 % gina rasmiy faoliyat
ko’rsatuvchi avtokorxonalar tomonidan amalga oshirilmoqda, qolgan qismi esa
g’ayriqonuniy yo’llar bilan amalga oshirilmoqda, bu o’z navbatida turistlar
xavfsizligini ta’minlay olmaydi. Shu bilan birgalikda kuniga millionlab so’mlar
banklarga tushish o’rniga, noqonuniy turistlarga trasport xizmatini ko’rsatuvchi
shaxslar tomonidan o’zlashtirilmoqda.
6. Hozirgi kunda Samarqand viloyati bo’yicha turistlarga transport
xizmati ko’rsatish ni ko’rsatuvchi vositalarini gazlashtirish (siqilgan tabiiy gaz)
maqsadga muvofiq. Buning natijasida ekologik holat yaxshilanadi va tashish
tannarxi pasayishiga olib keladi.
41

Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “2013 yil va undan keyingi
yillarda dasturiy vazifalarimizni amalga oshirishda yo’l-transport va
kommunikatsiya infratuzilmasini jadal rivojlantirish ustuvor ahamiyat kasb etadi. 1

Bu muhim ustuvor vazifani izchil amalga oshirish uchun 2015 yilgacha
bo’lgan davrga mo’ljallangan maxsus dastur ishlab chiqilgan bo’lib, u iqtisodiyot
tarmoqlari va mamlakatimiz hududlarini istiqbolli rivojlantirish bo’yicha amalga
oshirilayotgan dastur bilan uzviy bog’liqdir. 2

Ta’kidlash joizki, bu dasturni amalga oshirish maqsadida 2013 yilda xalqaro
standartlarga javob beradigan 526 kilometrlik avtomobil yo’llarini qurish va
rekonstruksiya qilish, Qamchiq dovonida 71 kilometrlik avtomobil yo’li
uchastkasida rekonstruksiya ishlarini yakunlash, shuningdek, qator ko’prik va
yo’lo’tkazgichlarni barpo etish rejalashtirilmoqda.Ushbu maqsadlar uchun 1 trillion
200 milliard so’m, shu jumladan, Respublika yo’l jamg’armasi mablag’lari
hisobidan 870 milliard so’mdan ortiq hamda xalqaro moliya institutlari – Osiyo
taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki, Arab Muvofiqlashtirish guruhining qariyb
120 million dollarga teng mablag’larini yo’naltirish ko’zda tutilmoqda. 3

Bu borada O’zbekiston milliy avtomagistrali tarkibiga kiradigan avtomobil
yo’llarini qurish va rekonstruksiya qilish, mamlakatimizning barcha hududlarini
o’zaro ishonchli bog’laydigan yagona milliy avtomobil transport tizimini tashkil
etish loyihalarini jadal amalga oshirishni ta’minlashga birinchi darajali ahamiyat
qaratilishi lozim.
Shu o’rinda avtomobil, temir yo’l va kommunikatsiya sohalaridagi qurilish
ishlariga qisqacha to’xtalib o’tmoqchiman.
Temir yo’l transport kommunikatsiyalarini yanada rivojlantirish ishlari, temir
yo’l tarmoqlarini elektrlashtirish loyihalari izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Bu
ishlar poyezdlardan foydalanish harajatlarini 20 foizga kamaytirish, turist va yuk
1 Каримов И.А. Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом
эттириш.// Халқ сўзи, 2013 йил 18 январь, №15
2 Каримов И.А. Барча режа ва датурларимиз ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз
фаровонлигини оширишга хизмат қилади-Ўзбекистон, 2011-42 б
3 Каримов И.А. Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом
эттириш.// Халқ сўзи, 2013 йил 19 январь

4

- kam harajatli (arzonroq) va usti ochiq transport vositalari turidan
foydalanish;
- taralash sarfini kamaytirish hamda tashilayotgan yuklarning sifatliroq
saqlanishi.
Tashishning eng ko’p tarqalgan sxemalari quyidagichadir:
- konteynerni transport vositasidan tushirmasdan yoki yukli konteynerni
tushirib qoldirib, yoki bo’shatilganlarini boshqa bekatlarga qaytarish;
- yuklangan konteynerni yuk qabul etuvchiga yetkazib berib, ulardagi
oldindan bo’shatilgan boshqa konteynerni yoki yuk ortilgan konteynerni olib
ketish;
- yuklangan va bo’sh konteynerlarni yuk jo’natuvchiga yetkazib berish
va oldindan yuklangan yoki bo’shatilgan boshqa konteynerni temir yo’l yuk
bekatiga qaytarish.
Konteynerlarni avtomobildan tushirmay bajariluvchi tashish ishlari yuk
oqimlari kichik va ularni qabul etuvchilarda tushirish ortish mexanizmlari yo’q
joylarda ishlatiladi. Qatnov masofasidan foydalanish koyeffitsiyenti eng yuqori
bo’lgan tashishlar, ya’ni ikkala yo’nalishda ham yuklangan konteynerlarni tashish
eng samaralidir. Bunday maydonlar yoki terminallarda konteynerlar bir transport
turidan ikkinchisiga o’tkaziladi, masalan, temir yo’l transportidan avtomobilga
yoki uning aksi. Bunday terminallar (maydonlar) konteynerli yuklar juda ko’p
keladigan va jo’natiladigan punktlar (yirik temir yo’l bekatlari, daryo va dengiz
port va pristanlari) yoqasida qurilib, tashishlar tashkil etiladi. Konteyner
terminallarida yuklangan va bo’shatilgan konteynerlar qabul etiladi va jo’natiladi,
ular yo’nalishlarga qarab sarflanadi, hujjatlar rasmiylashtiriladi, orti-tushirish
ishlari bajariladi. Yuk jo’natuvchilardan temir yo’l bekatiga keltirish va yuk qabul
etuvchilarga temir yo’l bekatidan yetkazib berish, amalda, avtomobil transporti
bilan bajariladi.
Konteynerli tashishlarni tashkil etishda ochiq va past qilib ishlangan,
qoplamasi asfil t-beton bo’lgan maydonlar quriladi. Konteynerlar bunday
24

MUNDARIJA

1. Turistlarga transport xizmati ko’rsatish ko’rsatish bozori va avtomobil
transportining asosiy texnik-iqtsodiy ko’rsatkichlari ................................................ 6
2 Turistlarga transport xizmati ko’rsatish bozorida faoliyat ko’rsatish shart-
sharoitlari va raqobat muhitining nazariy asoslari ..................................................... 9
3. Transport bozori raqobat muhitida turistlarga samarali xizmat ko’rsatuvchi
avtomobil transport vositalarini tanlash .................................................................. 12
4. Transport vositalari unumdorligiga ta’sir etuvchi asosiy ekspluatatsion
ko’rsatkichlar ........................................................................................................... 14
5. Yuk tashishni tashkil etish tizimlarida yuk avtomobillari harakatini tashkil
etishni takominlashtirish .......................................................................................... 16
6. Turistlar tashishni tashkil etishni takomillashtirish ............................................. 26
Xulosa va takliflar ................................................................................................... 40
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .......................................................................... 43
2

turuvchi turistlar navbati, to’xtov joyida yig’ilib qolgan taksi avtomobillari va
boshqalar to’g’risida o’z xulosalarini beradilar. Bunday usulda talabni o’rganish,
odatda, anketa usuli bilan birgalikda o’tkaziladi.
Jadval usulida marshrutli taksi avtomobillariga bo’lgan talab o’rganiladi.
Bunday usulda avtomobil haydovchilari marshrutning har bir reysida nechta
turistlar chiqib-tushayotganligini hisoblab boradilar.
Statistik usulda yo’l varaqalari ko’rsatkichlari ishlab chiqilib, yengil taksi
avtomobillaridan ishda qanday foydalanilgani tahlil etiladi.
Tekshiruv o’tkazish oldida qo’yilgan vazifalarga ko’ra tekshiruvning bir yoki
necha turidan birvarakayiga foydalanish yoki tekshiruvni kun bo’yicha yoki
kunning ma’lum vaqtida (masalan, «tashish cho’qqisi» vaqtida), xaftaning barcha
kunlarida yoki faqat ayrim kunlarida o’tkazish mumkin. Bunday tekshiruvlarni
yiliga 2 marta (yozda va qishda) o’tkazish maqsadga muvofiqdir.
39

Turistlar oqimi deyilganda bir yo’nalish bo’yicha qatnayogan turistlar
miqdori tushuniladi. Turistlar oqimi tushunchasi ham yuk oqimi tushunchasiga
ham ohangdir. Turistlar oqimi ham yuk oqimi kabi yepyura va sxema shakllarida
berilib, ma’lum marshrut bo’lagi, marshrut va yo’nalish, tumandagi turistlar tashish
keskinligini bildiradi.
Passajrlar oqimini o’rganishda barcha qatnovlar ikki guruhga bo’linadi:
ishlab chiqarish bilan bog’liq va ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan turistlar
oqimi.
Birinchi guruh qatnoviga ishga borib-qaytish, kun davomida ish bilan bog’liq
qatnovlar, o’quvchi va talabalarning o’quv yurtlarga qatnashi kiradi. Ikkinchi
guruhga tomoshagohlar (teatr, kontsert, kino)ga, madaniy va ilmiy tashkilotlar
(muzey, ko’rgazmalar, kutubxonalar, stadionlar, dam olish bog’lari)ga,
do’konlarga. Va maishiy xizmat tashkilotlari (shahar atrofida dam olish, kasalxona
yoki poliklinika, bolalar bog’chasi)ga borish bilan bog’liq qatnovlar kiradi.
Shahardagi turistlar oboroti yil mavsumi, xafta kunlari, sutka soatlari va
yo’nalishlar bo’yicha o’zgaruvchanligi bilan harakterlidir. Mavsumiy
o’zgaruvchanlik ayniqsa kurort shaharlar va yirik madaniy markazlar uchun
harakterli va ularda yaqqol ko’zga tashlanadi. Bunda turistlarning eng ko’p miqdori
yoz oylariga to’g’ri keladi.
Xafta kunlaridagi eng ko’p turistlar miqdori dam olish, bayram va bayram
oldi kunlari bilan bog’liq bo’ladi.
Turistlar oborotining o’zgaruvchanligi o’zgaruvchanlik koyeffitsiyenti bilan
aniqlanadi va u turistlar oborotining maksimal miqdorini uning o’rtacha miqdoriga
bo’lish orqali topiladi: = Rmax Ro’rt.
Yirik shaharlarda turistlar oborotining notekisligi avtobus transportida
taxminan: yil davomida oylar bo’yicha 1,15-1,20; sutka soatlari bo’yicha 1,5-2,0 va
yo’nalishlar bo’yicha 1,2-1,5 ga tengdir.
Sanoati rivojlangan shaharlarda turistlar transporti uchun yirik sanoat
korxonalari bor joylar atrofida aholi mavzelari borligining ahamiyati katta. Bunday
mavzelarning borligi ishlab chiqarish bilan bog’liq turistlar qatnovini kamaytirsa.
30

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Rivojlangan jamiyat asosini yuqori
darajada taraqqiy etgan hozirgi zamon transportisiz yaratib bo’lmaydi. Transport
har qanday mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi. Mustaqil O’zbekistonimizda ham turistlarga transport xizmati
ko’rsatish alohida muhim ahamiyatga ega. Binobarin, ham iqtisodiy, ham siyosiy,
ta’bir joiz bo’lsa, ham psixologik ahamiyat kasb etadi.
Turistlarni tashish muntazamligi transportning yaxshi ishlashini belgilovchi
muhim omillardan biri hisoblanadi. Zarur mahsulot, xom ashyo, etiyot qismlar,
yonilg’i o’z vaqtida va muntazam tashilgandagina ularning omborlardagi zaxiralari
eng kam miqdorda bo’lishi va ishlab chiqarishni uzluksiz tashkil etish imkoni
yaratiladi. Tabiat boyliklaridan foydalanish va ularni tashishda ham transport,
ayniqsa, avtomobil transporti alohida o’rin tutadi. Agar zamonaviy transport
vositalari va rivojlangan yo’llar bo’lmasa, tabiat boyliklaridan samarali foydalanish
qiyin bo’ladi.
Aholini bir yerdan ikkinchi yerga tashishda transportning ahamiyati
yildanyilga oshib bormoqda. Bu ishni asosan turist tashish transporti amalga
oshiradi. Turist tashish transportining asosiy vazifalaridan biri, kishilarni o’z
vaqtida ish joyiga va ishdan uylariga eltib qo’yish, ish kuni davomida ishchi va
xizmatchilarni korxonalar o’rtasida tashishdan iboratdir.
Xalqaro aloqalarni, jumladan tovar ayirboshlashni kengaytirish va uni
mustahkamlash ishida ham transportning roli katta. Xalqaro savdo, sayyohlik va
boshqa aloqalarning rivojlanishi, fan va texnika, madaniyat hamda sport
sohalaridagi munosabatlarning yuksalishi transport vositalari va aloqa yo’llarining
rivojlanganligiga ko’p jihatdan bog’liqdir. Bulardan tashqari, aholini sanoat va
oziq-ovqat mollari bilan o’z vaqtida ta’minlash ham transportning asosiy
vazifalaridan biridir.
3

kontsruktsiyalari ishlab chiqaruvchi zavodlar va h.k., neft mahsulotlari, un
tayyorlovchi katta tegirmonlar mahsulotini sotish va markazlashtirilgan usulda
ularni barcha iste’molchilarga yetkazib berish bilan shug’ullanadi.
Transport tashkilotlari orqali yuklarni markazlashtirib tashish shakli
avtotransport saroylarida yuklarni markazlashtirib tashish (marketing) xizmatini
joriy etishni nazarda tutadi. Bunday xizmat barcha yuk jo’natuvchilar bilan ular
yuklarini markazlashtirilgan usulda tashib berish haqida shartnoma tuzib, barcha
iste’molchilar bilan yuklarni yetkazib berish chizmasini birgalikda tuzadi. Ayrim
hollarda shartnoma yuk iste’molchilari bilan tuzilib, ular vakolatnomasi (ichonch
qog’ozi) asosida yuklarni jo’natuvchilardan qabul etib olib, iste’molchilarga o’z
vaqtida yetkazib beradi.
Yuk tashishni markazlashtirilgan usulda tashishni tashkil etishning hududiy
shakli shundan iboratki, yirik shahar yoki iqtisodiy tumanlar hududida yuk
tashishni markazlashtirishning yagona markazi, ya’ni markaziy dispetcherlik
xizmati (MDX) (markaziy Ekspluatatsiya xizmati) tashkil etilib, mazkur hududdagi
barcha ATS larga yuk tashishda ko’maklashadi. MDX barcha yuk egalari
(ko’pincha yuk jo’natuvchilar) bilan yuk tashib berib shartnomasi tuzib, ularni
bajarish uchun tezkor yuk tashish rejasini ishlab chiqadi, transport vositalarini
oqilona ishlatish marshrutlari va harakat chizmasini belgilaydi, transport vositalari
turi va ular miqdorini aniqlaydi. Hududdagi har qaysi ATS mijozlar bilan bevosita
bog’lanmaydi, ularning asosiy vazifasi MDX ixtiyoriga yertasi kuni ishga
chiqariluvchi transport vositalari turi, markasi va soni bo’yicha axborot berishdan
iborat bo’ladi.
Yuklarni tarasiz tashish transport harajatini arzonlashtiradi, transport
vositalarining ortish-tushirish operatsiyalarida turish vaqtini qisqartiradi, transport
vositalarining aylanishini tezlatadi. Tara va taralash harajatlari yo’qligi sababli
transport harajatlari ba’zi hollarda 30 foizgacha arzonlashishi mumkin.
Tarasiz yuklarni tashishni tashkil etish uchun quyidagilar bo’lishi
lozim:
22

7. Samarqand viloyati turistlarga transport xizmati ko’rsatish bozori
raqobat muhitida logistik faoliyatning samaradorligini oshirish yo’llari bo’yicha
tavsiyalar ishlab chiqish;
8. Turistlarga transport xizmati ko’rsatish bozorida turistlar tashishni
tashkil etish va raqobat muhitini takomillashtirish bo’yicha tavsiyalar ishlab
chiqish.
9. Turistlarga transport xizmati ko’rsatish bozori samaradorligi va
raqobatbardoshliligini oshirish bo’yicha tavsiyalar berish.

1. Turistlarga transport xizmati ko’rsatish ko’rsatish bozori va
avtomobil transportining asosiy texnik-iqtsodiy ko’rsatkichlari

Turistlarga transport xizmati ko’rsatish ko’rsatish bozori va avtomobil
transportining asosiy texnik-iqsodiy ko’rsatkichlarini nazariy jihatini yoritish
uchun quyidagilarga e’tibor berilishi lozim.
Avtomobil transportida turistlarga xizmat ko’rsatish va tashishni tashkil etish
murakkab jarayon bo’lib, u yuk yoki turistlarni bir yerdan ikkinchi joyga
ko’chirishda umum tashish texnologiyasi bilan bog’liq izchil jarayon va
operatsiyalar majmuidan iboratdir.
Avtomobillarda turistlar tashish qanday hududda bajarilishi, vazifasi va
tashkil etish shakliga ko’ra tasniflanadi.
Qanday hududda bajarilishiga ko’ra: shaharlarda, shahar atrofida, qishloq
hududlari ichida, shahar va viloyatlararo va xalqaro tashishlarga ajratiladi.
Vazifasiga ko’ra: doimiy marshrutlarda, ekskursion, turistik, xizmat
yuzasidan turistlar tashishlarga bo’linadi.
Tashkil etish shakliga ko’ra: marshrutlardagi, buyurtmali, to’g’ridan-to’g’ri
va aralash tashishlarga bo’linadi.
6

metroning bir yo’nalishi soatiga 50-60 ming kishilik turistlar oqimiga xizmat qila
oladi.
Tramvay muhim ahamiyatli, katta quvvatli turistlar oqimiga xizmat qiladi;
metro yo’nalishining davomi sifatida shahar tumanlarini shahar atrofi bilan
bog’lashda ko’pincha tramvaydan foydalaniladi; bir tramvay yo’li, undagi vagonlar
soniga ko’ra, soatiga 15-18 ming turistlarga xizmat qila oladi. Sutkasiga kamida 5
minglik turistlar oqimi bo’lgandagina tramvay yo’llarini ko’rish maqsadga
muvofiqdir.
Trolleybus turistlar oqimi kam bo’lmagan hollarda tramvayni shaharning
asosiy yo’nalishlarida almashtirishda hamda shaharni uning atrofi bilan
birlashtirishda qo’llaniladi; bir trolleybus yo’li soatiga 5-9 minglik turistlar
oqimiga xizmat etishi mumkin. Turli xildagi shahar turist transportining asosiy
texnik-ekspluatatsion ko’rsatkichlari tahlili 6.3-jadvalda keltirilgan.
6.3-jadval
Turli xildagi shahar turist transportining asosiy texnik-ekspluatatsion
ko’rsatkichlari tahlili
Transport turi Afzalliklari Kamchiliklari
Avtobus Manyovrchanlikning
yaxshiligi, yangi
marshrutlarni tez ochish va
borlarini o’zgartirish
imkoniyati. Ko’p va oz
miqdorli tashishlarni
zudlik bilan tashkil yeta
olishlik. Boshlang’ich
kapital harajatlarning
nisbatan kamligi Joriy ekspluatatsion
harajatlarning nisbatan
kattaligi. Zaharli
ishlatilgan gazlarni
chiqarishi.
Konstruktsiyasining
(ayniqsa dvigatelning)
nisbatan murakkabligi
sababli ishdagi
ishonchligining
kamroqligi.
Trolleybus Boshlang’ich kapital
harajatlarning kamligi
(ammo avbotusdan ko’p).
Harakatning
shovqinsizligi, jadal
tezlana olishi, aloqa
tezligining nisbatan
kattaligi Havodagi kontakt sim
qurilmalarining
murakkabligi (ayniqsa
kesishish joylari,
strelkalarda).
Manyovrchanlikning
avtobusga nisbatan
kamligi (kontakt sim
33

maydonlarda bir necha qator qilib joylashtiriladi. Qatorlar orasida tarozbonlarning
me’yorda ishlash imkoni bo’lishi uchun kamida 0,6 m masofa qoldiradi.
Temir yo’l bekatlarida konteyner maydonlarida ortish-tushirish ishlari
ko’pincha to’rt tayanchli kranlarda bajariladi, yuk oboroti nihoyatda katta
terminallarda ko’prikli yuklagichlar ham o’rnatiladi.
Konteyner yuklagichli terminallar avtomobil transporti tizimidagi yuk
bekatlarida ham tashkil etilishi mumkin. Bunda avtomobillar bilan konteynerlarda
shahar (viloyat)lararo yuk tashish ishlari bajariladi. Konteynerlarda yuk tashish
ularning jo’natish partiyalarini yiriklashtirish hisobiga ko’p yuk ko’tarish
xususiyatiga ega bo’lgan poyezdlarda yuklarni yetkazib berish imkoniyatini
yaratadi.
Yirik sanoat korxonalari o’z hududlari ichida konteyner almashtirish
punktlarini tashkil etib, u yerda yuklar qabul etiladi va yuklangan (bo’shatilgan)
konteynerlar jo’natiladi. Ayrim hollarda bir necha yuk egalari birlashib,
korxonalararo konteyner almashuvi punktlari tashkil etiladi. Bunday punktlarda
konteynerlar almashuvi fondi tashkil etilishi lozim. Bunday terminallarda
konteynerlarni keltirish yoki jo’natish kompleksi, transport-ekspeditsiya xizmati
tashkil etilishi va ortish-tushirish operatsiyalari mexanizatsiyalashtirilgan bo’lishi
lozim. Konteyner almashuv punktlari faoliyatining asosiy: jo’natuvchilar oldindan
(avtomobillar kelguncha) tashishga mo’ljallangan konteynerlarni yuklab tayyorlab
qo’yish, yo’l hujjatlarini oldindan rasmiylashtirish tamoyilida bo’lishi lozim. Yuk
qabul etuvchilar ham konteynerlarni avtomobildan tushirib olganlaridan so’ng
zudlik bilan ularni bo’shatish tamoyili asosida ishlashlari lozim.
Avtomobil transportida yuklarni taglikda paketlab tashish barcha universal
(bortli) avtomobillar, tirkama va yarim tirkamalarda bajariladi. Taglikda paketlab
tashishda furgon kuzovining tagi (poli) maxsus suriluvchi qilib ishlangan bo’lsa,
avtoyuklagichlar furgon ichiga kirgazilmay orti-tushirish ishlarini bajarish ikoni
bo’ladi. Ba’zi hollarda qoplangan ularni taglikda paketlab tashishda avtomobil
kuzovining tom qismi suriladigan bo’ladi.
25

6. Turistlar tashishni tashkil etishni takomillashtirish
Avtomobillarda turistlar tashish mamlakat umumtransport tizimining
ajralmas bir qismi bo’lib, turist transportining boshqa turlari bilan bir qatorda turist
tashish ishlari bilan shug’ullanadi.
Transport turlaridan qat’i nazar turistlar tashishni tashkil etishda ularga
umumiy talablar qo’yilgan bo’lib, unda turistlarni qisqa vaqt ichida manzillariga
yetkazib qo’yish, transport vositalarining butun marshrut davomida aniq harakati,
transport vositalaridan yaxshi foydalanish, tashishni to’la xavfsizlikbilan tashkil
etish, turistlarga yuqori madaniyat bilan xizmat etish, iloji boricha harajatlarni
kamaytirish talablari qo’yiladi.
Turistlarni ko’plab tashuvchi transportning boshqa turlariga nisbatan turistlar
tashuvchi avtomobil transportining bir qancha afzalliklari bor. Bunday
afzalliklarga, eng avvalo, turistlar tashuvchi avtomobil transportining yuqori
darajali manyovrchanligi, ya’ni turistlarni ish va yashash joylariga yaqinlashtirib
yetkazib borish xususiyati, takomillashtirilgan va qattiq qoplamali yo’llarda yer
usti turistlar tashuvchi boshqa transportlarga nisbatan yuqori harakat tezligi.
Turistlar oqimi siyrak bo’lgan 200-300 km marshrutlarda avtobus
transportida temir yo’l turist transportiga nisbatan kam harajat qilinishi bilan birga,
turistlarga qulayliklar yaratiladi.
Avtobus transportining kamchiligi ish unumining shahar atrofidagi temir yo’l
turist transporti, tramvay va troleybuslarga nisbatan kichikligi hamda ishlatuvchi
yoqilg’ining qimmatligi bilan bog’liq ekspluatatsion harajatlarning kattaligi va
atrof-muhitni zaharli moddalar bilan nisbatan yuqori darajad ifloslantirishi va
boshqalardan iborat.
Marshrut (yo’nalish)lar tizimi deyilganda shahar, tuman yoki viloyat
hududidagi turistlarni ko’plab tashuvchi barcha turdagi marshrutlar yig’indisi
tushuniladi
Aholisi 250 mingdan ortiq bo’lgan shaharlardagi turli turist transportlarini
eng oqilona yondoshtirish maqsadida shahar turist transportining uzoq davrli
(perspektiv, ya’ni 10-15 va undan ortiq yilda mo’ljallangan) rejalari ishlab
26

xizmat yuzasidan turistlarni yengil avtomobillarda tashish (bunga aholi
buyurtmasiga binoan marosimlarga xizmat etuvchi yengil avtomobillar ishi ham
kiradi.) Bundan tashqari, aholiing xususiy bo’lgan yengil avtomobillarda tashishlar
ham bor.
Yengil taksi avtomobillarni ishlatishda ulardan jadal foydalanish
harakterlidir. Sutka davomida bunday avtomobillar 13-14 soat ishda bo’lib,
o’rtacha bosib o’tish masofasi 200-250 km ni tashkil etadi. Aksariyat hollarda
yengil taksi avtomobillardan foydalanuvchi turistlar yuk bilan qatnovchi
turistlardir. Shuning uchun ham taksi sifatida foydalaniladigan avtomobillarga
texnik jihatdan yuqori darajada ishonchli, dinamik xususiyati yuqori, turistlarning
o’tirishi va ularning yuklarini joylashtirish qulay bo’lishi talablari qo’yiladi.
Aholining turistlar tashish transport vositalariga bo’lgan ehtiyojini faqatgina
marshrutda ishlovchi transportlar bilan qondirish mumkin emas. Barcha
shaharlarda ko’plab turistlar tashuvchi transport turlari: avtobus, tramvay,
trolleybus va metro bilan birga yengil taksi avtomobillari ham bo’lishi zarur.
Yengil taksi avtomobillarida turistlar tashish hajmi aholi soni, shaharning
ahamiyati, iqlimi va boshqa sharoitlarga bog’liq. Turistlar tashish hajmini aniqlash
uchun talablarni tizimli ravishda o’rganish kerak. yengil taksi avtomobillariga
bo’lgan talab, marshrutlarda ishlovchi transport turlaridagi kabi sutka soatlari, hafta
kunlari, yilning oylari ichida o’zgaruvchan bo’ladi. yengil taksi avtomobillariga
bo’lgan aholi talabini o’rganishning bir necha usuli bor.
Anketa usulida yengil taksi avtomobili haydovchilari, maxsus varaqa
(kartochka)ga har bir turist qatnovi ko’rsatkichlarini yozib boradilar.
Ro’yxatga olish usuli maxsus shakllarda (jurnallarda) hozirgi zamon texnika
vositalariga suyangan holda hisoblab borishga asoslangan bo’lib, unda taksi
to’xtash joylariga avtomobillarning kelish va ketish ko’rsatkichlari, avtomobildagi
turistlar soni, to’xtash joyidagi kutib turuvchi turistlar soni kabilarni maxsus
dispetcherlar ro’yxatga olib boradi.
Ko’z bilan ko’rib xulosa chiqarish usuli. Tajribali nazoratchi ekspertlar
tashishga bo’lgan talab qanday bajarilayotgani, avtomobilning kelishini kutib
38

Hafta ichida transportda
ish bilan bog’liq
bo’lmagan qatnovlaringiz
soni. Transportning turi qatnovlar soni-4 Transport
turi Avtobus
Turist transporti ishini
takomillashtirishga
qaratilgan Sizning taklifingiz 35,46 va 53 avtobuslar
qatnovi muntazamligini
oshirish

Turistlar oqimini hisob-natura (jadval) usuli bilan tekshirishda marshrut
bo’laklari ichidagi barcha qatnovlar soni jadval shaklida yozib boriladi. Bunday
usul bilan tekshiruvni yalpisiga, tanlab yoki bir marotaba o’tkazish mumkin.
Ko’z bilan qarab sanash orqali tekshiruv o’tkazishda ma’lum salohiyatli
nazoratchi (hisobchi)lar belgilangan harakat marshrutining turistlar ko’p
almashinadigan va to’xtash joylarida oldindan ishlab chiqilgan haritalarni
to’ldiriladilar.
Shahar mikrotumanlari yoki yirik transport uzellaridagi katta turistlar oqimi
turist yo’llari yoki marshrutlarini tashkil etish asosi bo’lib, ular birgalikda shahar
transport tarmog’ini tashkil etadi.
Mavjud yirik shaharlarda turistlarga xizmat qiluvchi shahar transporti turlari
(metro, tramvay, troleybus va avtobus) ichida eng ko’p tarqalgani avtobus
transportidir.
Turistlar tashuvchi transportlarning u yoki bu turini qo’llash, eng avvalo,
uning tashish xususiyati, boshlang’ich kapital harajatlar miqdori va tashish
tannarxiga bog’liqdir. Yirik shaharlarda turistlar tashish transportining barcha
turlaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bunda ular ishini
muvofiqlashtirish va tashish ishlarini ularning texnik-ekspluatatsion
ko’rsatkichlariga ko’ra taqsimlash lozim bo’ladi.
Texnik-ekspluatatsion ko’rsatkichlariga ko’ra turistlar transporti har qaysi
turining eng oqilona ishlatilish joylari bor.
Juda katta quvvatli turistlar oqimi mavjud bo’lganida, ayniqsa, markaziy
joylarda yer usti transporti ishini yengillashtirishda metroning xizmati beqiyosdir;
32

oshirilishi, qolgan vaqlarda esa, kamaytirib, kechki «tashish cho’qqisi» dan so’ng
esa marshrutlardagi avtobuslarni asta-sekin o’z saroylariga qaytarish talab etiladi.
Avtobusning marshrutdagi boshlang’ich punktdan to so’ngi to’xtov
puktigacha bosib o’tganyo’li reys deb ataladi. Avtobausning marshrut bo’yicha
ikkala yo’nalishdagi qatnovi, ya’ni uning boshlang’ich punktdan so’nggi
punktgacha borib, yana boshlang’ich punktga qaytishi aylanma reys deb ataladi.
Odatda, avtobuslar yo’nalish davomida o’z nominal sig’imlariga nisbatan 1,3-1,6
marta ko’proq turist tashiydi.
Avtobusda ishlovchi brigadalar mehnatini tashkil etishning bir qancha
shakillari bor. Mehnatni tashkil etishning uchlangan shakli, ya’ni har bir avtobusga
uch haydovchi biriktirilanda har kuni avtobusda ikki haydovchi ishlaydi. Har ikki
kun ishlaganlaridan so’ng, ular bir kun dam oladilar. Haydovchilar ishi bunday
shaklda tashkil etilganda, bir oy 20 kun ishlab, 10 kun dam olinadi.
Mehnatni tashkil etishning bir yarimlik shaklida ikki haydovchi uchun ikki
avtobus doimiy ishlash uchun biriktirilgan bo’lib, uchinchi haydovchi ularning
ikkalasini galma-gal almashtirib, ikkala avtobusda ham ishlaydi. Mehnatni bunday
shaklda tashkil etishda ham har bir haydovchi ikki ish kunidan so’ng bir kun dam
oladi.
Mehnatni tashkil etishning ikki yarimlik shaklida har ikki avtobusda besh
haydovri ishlaydi. Bunda ikki haydovchi faqat birinchi avtobusda, yana ikki
haydovchi esa faqat ikkinchi avtobusga ishlaydi. Beshinchi haylovchi galma-gal
har ikkala avtobusda ishlaydi. Har to’rt ish kunidan so’ng har bir haydovchi dam
oladi.
Turistlar oboroti deyilganda turistlar tashish bo’yicha bajarilishi lozim
bo’gan yoki bajarilgan transport ishi hajmi tushuniladi. Turistlar oboroti
ko’rsatkichi bajarilgan turist-kilometrlarda o’lchanadi. Bajarilgan turistlar oboroti
miqdori aholini serqatnovligi (yil davomida bir yashovchiga to’g’ri keluvchi
transportdagi qatnovlar soni) va turistlar qatnovining o’rtacha masofasi miqdoriga
bog’liqdir.
29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
I . O’zbekiston Respublikasi Qonunlari, Vazirlar Maxkamasi qarorlari,
Prezident farmonlari va asarlari.
1. И.А Каримов. Мамлакатимизни модернизация қилиш
ва
янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби. «Халқ сўзи», 2009
й.,14февраль, № 33-34
2. 2008 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва
2009 йилда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим устивор
йўналишлари тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси
мажлисининг қарори. Тошкент, Ўзбекистон, 2009 йил
3. И.А Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни
чуқурлаштириш йўлида. Тошкент, Ўзбекистон, 1995 йил
4. И.А.Каримов. 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий
ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий
дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар
Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. 2013 йил
Asosiy adabiyotlar
1. Salimov S.A. Marketingni boshqarish. T.: Aloqachi, 2010.
2. Soliyev A. Marketing. Bozorshunoslik. T.: IQTISOD-MOLIYA, 2010. 234 b
3. Strategik marketing / Qosimova M., boshq. T.: O’qituv-chi, 2004y–272 б .
4. Tuxliyev I.S., Hayitboyev R., boshq. Turizm asoslari. O’quv qo’llanma.
SamISI, 2010y. -_228 б
5. Бутуров И.Н. Маркетинг и менеджмент иностранного туризма. -М.:
Финансы и статистика, 2009. -107 с.
6. Восколович Н.А. Маркетинг туристских услуг: Учеб. 2-е изд., перераб. и
доп. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2009. – 207 с.
7. Ламбен Жан-Жак Стратегический маркетинг. Учебник – СПбГУП 2003.
8. Портер М. Конкурентные стратегии. СП Питер, 2000.
9. Солиев А. Маркетинг. Дарслик. –Т.: Молия ва иқтисод, 2010. – 315 б.
43

4. Transport vositalari unumdorligiga ta’sir etuvchi asosiy
ekspluatatsion ko’rsatkichlar

Har qanday uskuna yoki jihozning ish unumi deyilganda uning vaqt birligida
ishlab chiqargan mahsuloti tushuniladi. Avtomobillar yuk va turistlarni ma’lum
masofaga tashib berishini hisobga olinsa. Ularning ish unumi vaqt birligida
tashilgan yuk va turistlar miqdoridan, ya’ni tonna (turist)-kilometrlarda
o’lchanuvchi transport ishidan iboratdir. Masalan, avtomobilning yuk bilan bir
qatnovidagi yuk miqdorida o’lchanuvchi ish unumi:

bo’lsa, tonna-kilometrda bajarilgan transport ishi:
(11)
dan iborat bo’ladi.
Aytilganlarga ko’ra, avtomobilning bir ish kuni davomidagi unumi:
(12)
(13)
bo’ladi. Bunda Zyuk-bir ish kuni davomida yukli qatnovlar soni.
O’z navbatida, nolinchi qatnovga sarflangan vaqt ham hisobga olingan bir
ish kuni davomidagi yukli qatnovlar soni:
(14)
Bunda Tish-avtomobilning ishda bo’lish vaqti, soat; tayl-bir
to’liq qatnov uchun zarur vaqt, soat.
Bir to’liq qatnov uchun zarur vaqt avtomobilning yuk ortish punktidan uni
tushirish punktigacha yukli qatnov vaqti, yuk tushirish punktidan navbatdagi yuk
ortish punktigacha bo’sh qatnov vaqti hamda ortish-tushirish vaqti yig’indisidan
iborat bo’ladi:
14

ko’ra da’voni ko’rib chiqish tartibi; tomonlar adresi bankdagi hisob-kitob raqami,
jarimalar va shunga o’xshashlar.
Shartnomada belgilangan shartlar buzilib bajarishda tomonlar jarima va
neustoyka to’lash tartibi kabilar ko’rsatiladi.
Tashish va yuklarni o’z vaqtida yetkazib berish mijozlarni yuklarni
jo’natishga va qabul etishga bo’lgan talablarni o’z vaqtida, bajarilishi bilan
chambarchas bog’liq. Masalan, sabzavot mahsulotlarini qishloq xo’jaligida ular
saqlash joylariga va boshqa joylarga tashish yil faslining aniq vaqtida bajariladi.
Bunday shartni bajarmaslik ularni buzilishiga olib kelib, tashishni maqsadsizlikga
olib keladi. Tashishni o’z vaqtida bajarish shartnomada yoki rejada belgilanadi.
Tashishni o’z vaqtida bajarish yuklar harakteri bilan bog’liq bo’lib, u amalda
yukni jo’natish joyidan yetkazib berish joyiga sarflangan amaldagi vaqti bilan
aniqlanadi. Bu vaqtda jo’natish joyidagi ortishni kutish, ya’ni yuk qabul etilgandan
jo’natishgacha bo’lgan vaqt va tushiriluvchi joydagi yuk egasiga topshirishga
bo’lgan kutish vaqtlari ham qo’shiladi.
Yuklarni o’z vaqtida tashish va ularni o’z manziliga yetkazib berish transport
ishi tashkilotchisi va mijozlar ish rejimlari to’la muvofiqlashtirish asosida
bajariladi.
Yuklarni manzillariga o’z vaqtida yetkazib berish avtotransportni
Ekspluatatsiya qilish nixoyatda zarur omili hisoblaniladi. Ayni vaqtni kamaytirish
yuk egalar va boshqa mijozni uni qabul qilib olish operatsiyalari hamda
ortishtushirish ishlarini ratsional tashkil etish va TV harakat tezliklari bilan to’la
bog’liqdir. Yuklarni manzillariga o’z vaqtida yetkazib berishga transport
tashkilotlari bilan birga mijozlar bir xilda aloqadordirlar. yetkazib berish vaqtlarini
tejash uchun moddiy rag’batlantirish lozim.
Yuk ular egalariga buziltirilmasdan, zaxmat yetkazmay va miqdoran
kamaytirilmasdan yetkazilishi lozim. Avtotransport korxonalari tashish jarayonida
yuklarni to’la-to’kis va sifatini pasaytirmay tashib berishga to’la javob beradilar.
Mabodo yuklar qisman yoki to’la miqdorda yo’qotilsa hamda ularning sifati
buzilsa, yukni egasiga topshirishda akt (dalolatnoma) tuziladi.
8

shaxobchalarining borligi
sababli)
Tramvay Tashish xususiyatining
kattaligi. Turistlar oqimi
ko’p bo’lganda joylarda
tashish tannarxining
arzonligi. Boshqarishning
oddiyligi Manevrchanlikning
kamligi. Harakatdagi
shovqinning ko’pligi.
Boshlang’ich kapital
harajatlarning ancha
kattaligi.
Metro Tashish xususiyatining
eng kattaligi. Aloqa Boshlang’ich kapital
harajatlarning juda
tezligining eng kattaligi.
Harakat muntazamligining
yuqoriligi (to’siqlar
yo’qligi). Harakat
xavfsizligining eng
kattaligi kattaligi.

Avtobuslar shaharning markaziy hududlaridagi qisqa masofali qatnovlarda
metro, tramvay va trolleybus yo’nalishlariga qo’shimcha, ya’ni mazkur
marshrutlarni yanada to’ldirish maqsadida ishlatiladi. Turistlar transportining
boshqa turlari bo’lmagan yoki turistlar oqimi kichik joylarda mustaqil avtobus
marshrutlari xizmati tashkil etiladi; shahar bilan shahar atrofi turist aloqalarini
o’rnatishda avtobus xizmatining alohida o’rni bor. Bunda bir avtobus yo’li soatiga
5-7 ming turistlarga va parallel harakatlarda esa 10 ming turistga xizmat qilishi
mumkin.
Ma’lum miqdor va yo’nalishdagi turistlar oqimiga xizmat etish uchun
avtobus marshrutlaridan foydalaniladi. Marshrutlar turistlar hosil bo’luvchi
punktlarning joylashuviga ko’ra peregonlarga bo’linadi. Peregon-bu turist
transportining ikki qo’shni bekati orasidagi masofadir. Turistlar qatnovining
o’rtacha masofasi qancha katta bo’lsa, peregonlarni uzaytirish ham shuncha katta
ahamiyatga ega bo’ladi. Peregonlarni uzaytirish bekatlar o’rtasidagi aloqa tezligini
oshirish imkonini beradi.
Shahar ichi avtobus marshrutlaridagi bekatlararo eng maqbul masofa turistlar
qatnovi uzunligiga bog’liq ravishda 300 dan 700 metrgacha bo’lishi
34

solishtirma og’irligi va gabaritlarini hisobga olgan holda tashish xususityalari
inobatga olinishi lozim.
Samosval avtomobilini ishlatishda yukni tushirish jarayoni
mexanizatsiyalashadi, o’zi ortg’ich avtomobillar (samapogruzchiklar)
qo’llanilishida esa yuklarni ortish va tushirish ishlarini mexanizatsiyalash hisobiga,
bunday operatsiyada ishlovchilar mehnati yengillashtiriladi.
Samosval va o’zi ortuvchi avtomobillardan foydalanishda uning ortish va
tushirish operatsiyalarida turish vaktlarni keskin qisqarishi va tashish jarayonining
o’zida esa ko’proq bo’lishi hisobiga ular unumdorliklari anchaga oshadi.
Samosval yoki o’zi ortg’ich avtomobillarini qo’llanilishi o’rnatilgan ortg’ich
yoki samasval mexanizmlarining ayni bazadagi avtomobilga nisbatan yuk ko’tarish
qobiliyatini kamayishi hisobiga ular unumdorligini kamaytiradi. Demak,
avtomobilning ortish va tushirish operatsiyasida turish vaqtini kamayishi hisobiga
uning unumdorligi oshsa, yuk ko’tarish qobiliyatini bir muncha kamayishi esa
ularning unumdorligini kamaytiradi. Shuning uchun ham samosval yoki o’zi
ortuvchi avtomobillarni qayerda ishlatish maqsadga muvofiqligini aniq bilish
lozim.
Tashish masofasi oshib borgan sari samosval va o’zi ortuvchi avtomobillarni
qo’llash afzalligi kamayib boradi, chunki ularning yuk ko’tarish qobiliyati,
qo’shimcha mexanizmlar o’rnatilish hisobiga universal bortli avtomobildan bir
muncha kam (masalan, samosval Kraz-256B yuk ko’tarish qobiliyati 11t, bazali
bortli Kraz-2257 avtomobilida esa 12t), o’z navbatida umum tashish uchun
sarflanuvchi vaqtdagi ortish va tushirish operatsiyasiga sarflanuvchi vaqt ulushi
ham kamayadi. Yuqorida aytilganlarga ko’ra, universal bortli avtomobil va
samasval avtomobillarini ishlatishning shunday tashish masofasi borki, unda ular
unumdorliklari o’zaro teng bo’ladi. Bunday masofani teng baholi masofa deb
ataladi. Demak, universal bortli avtomobil va samasval yoki o’zi ortuvchi
avtomobillarni o’rtasidagi tanlovni yuqorida keltirilgan teng baholi masofani
aniqlashga qaratiladi.

13

tavsiya etiladi.
Shahar atrofi turistlar tashish harakatida esa bekatlararo masofa 700-1000
metr, uzoq manzillarga qatnovchi avtobus marshrutlarida esa yo’ldagi aholi
yashash punktlarini hisobga olgan holda bo’ladi.
Bekatlarda avtobuslarning marshrut raqamlarini ko’rsatuvchi maxsus tablo
bo’lib, unda harakat intervali va boshqa ma’lumotlar ko’rsatiladi. So’nggi bekatlar
esa xizmat xonalari bilan jihozlangan bo’lishi lozim. Keyingi paytlarda turistlar
gavjum bekatlarda savdo shoxobchalari, tezkor qahvaxonalar tashkil qilinayotir.
Harakat xavfsizligini hisobga olgan holda va chorrahalarning o’tkaza olish
xususiyatlarini oshirish maqsadida, chorrahalarga yaqin bekatlar ulardan kamida
25-30 metr masofada tashkil etiladi.
Bekatning o’tkaza olish xususiyati deyilganda undan 1 soat ichida bir
tomonga o’ta olishi mumkin bo’lgan avtobuslarning maksimal miqdori tushuniladi.
Chorrahalarga yaqin joylashgan bekatlarning bir tomonga o’tkaza olish xususiyati
soatiga taxminan 100 ta avtobusga teng.
Turistlarning avtobusda qatnashi uchun salonda sotib olingan chiplg’tasi
yoki qatnash huquqini beruvchi maxsus hujjati bo’lishi shart.
Quyidagi holatlardan tashqari, avtobuslarda turistlarni tashishga hech qanday
to’sqinlik bo’lmasligi lozim: turist belgilangan tashish qoidasini bajarmasa; agar
tashish hokimiyat topshirig’iga binoan to’xtatilgan yoki favqulodda holatlar bilan
bog’liq bo’lsa; agar avtobusda bo’sh joy qolmagan bo’lsa; agar turist mast yoki
boshqa turistlar sog’lig’iga putur keltiradigan holatda bo’lsa.
Avtobslar harakatini tashkil etishda bir qator o’zaro bog’liq
ekspluatatsiontexnik shart-sharoitlar hisobga olinishi zarur. Bular qatoriga
quyidagilar kiradi: avtobuslar tarmog’ining joylashuvi (konfiguratsiyasi);
marshrutlar yo’nalishi va harakteri; yo’l va bekatlarning o’tkaza olish xususiyatlari;
harakat tezligi va intervallari; avtobusning to’lganlik darajasi va yo’l davomida
turistlarning almashinuvi.
Tashish muntazamligi marshrutdagi ma’lum sonli avtobuslar harakati
muntazamligini talab etadi. Bunga esa harakat intervalining aniq bajarilishi (U) va
35

Bir turli ko’p miqdordagi yuklarni tashishda avtopoyezd va maxsus transport
vositalarini ishlatish alohida ahamiyatga ega. Ularni qo’llash ish unumini oshiradi.
Tirkamalar soni yetarli darajada bo’lsa, tashish samarasi oshadi. Marshrutli yuk
tashishda avtopoyezdlarni qo’llash avtomobillar tortish kuchidan yaxshiroq
foydlanish va transport vositalarining umumiy yuk ko’taruvchanligini oshirish
imkonini beradi. Bularning natijasida tashish tannarxi kamida 20% arzonlashadi.
Amalda ba’zi muayyan hollarda yuk qabul etuvchilar yukni kam miqdorda
oladilar. Shuning uchun yuk jo’natuvchilar ularga yuklarni mayda partiyalab
berishga majbur bo’ladi. Natijada yuk tashuvchi avtomobillarning yuk
ko’taruvchanligidan to’la fodalanilmaydi. Masalan, maktab bufetlariga, kichik
do’konlarga (non, sut, go’sht va h.k.), maishiy xizmat (kir yuvish yoki kimyoviy
tozalash punktlari yuklari) talablariga binoan, ozi-ovqat mollarini uylarga keltirib
berish, qishloq joylardagi xalq iste’moli mollari yuklarini tashish shular jumlasiga
kiradi.
Shaharlararo tashishdagi mayda partiyali yuklarni bir joyga yig’ib
komplektlab tashishni tashkil etishda yuk tashish avtomobili bekati (YuTAB) ning
ahamiyati katta . bunday bekatlar omboriga yuklarni tegishli transport vositalari
keltiradi. Yuklarni yo’nalishlariga qarab komplektlab, avtopoyezdlarda yuk
egalariga jo’natiladi. Yuklarni oldindan komplektlab tashish tizimi avtomobil va
avtopoyezdlarning yuk ko’taruvchanligidan unumli foydalanish imkonini beradi.
Shahar ichi (shahar atrofi) sharoitlarida mayda partiyali yuklarni yig’ib yoki
tarqatib tashish marshrutlarini tuzish lozim. Yig’ib tashish marshrutida avtomobil
marshrutda yo’l-yo’lakay mayda partiyali yuklarni ketma-ket yig’ib borib, uni
so’nggi manzilga yuk egasiga topshiradi (masalan, kiymlarni qabul punktlaridan
kimyoviy tozalash fabrikasiga tashishda). Tarqatib tashishda esa avtomobil bosh
yuk jo’natish joyidan to’la ortilib (masalan, non zavodi), uni qabul etuvchilarga
(do’konlarga) ketma-ket yetkazib beriladi.
Yig’ib va tarqatib tashish marshrutlari uchun quyidagi ko’rsatkichlar
aniqlanishi mumkin:
1. Yuk ko’taruvchanlikdan foydalanish:
17

Turistlarga transport xizmati ko’rsatish bozorida raqobat muhiti va turistlarni tashishni takominlashtirish

Купить