Turk xoqonligi boshqaruv tizimi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	61.4KB
Покупки	1
Дата загрузки	12 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Turk xoqonligi boshqaruv tizimi

Купить

Mundarija :
KIRISH .................................................................................................................3-6
I BOB. TURK XOQONLIGINING TASHKIL TOPISHI .............................7-16
1.1. Turk xoqonligining tashkil etilishi................................................................7-11
1.2. Turk xoqonligi siyosiy tarixi.......................................................................12-16
II BOB. TURK XOQONLIGINING DAVLAT BOSHQARUVI ................17-26
2.1. Turk xoqonligi davlat boshqaruvi asoslari..................................................17-24
2.2. G arbiy Turk xoqonligi davlat boshqaruvi..................................................24-25ʻ
XULOSA ........................................................................................................ , ..25-27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI .........................................28

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Ko`pchilik tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha,
butun dunyoda bo`lgani kabi O`zbekistonda ham davlatchilik abadiy mavjud
bo`lmasdan, mahalliy xalqlar tarixiy-madaniy rivojlanishining ma’lum bosqichida
paydo bo`lgan voqelikdir. Bu o`rinda birinchi prezidentimiz I.A.Karimovning
quyidagi konsepsiyasini eslab o`tish maqsadga muvofiqdir: “Davlat qurilishi
borasida tanqidiy nuqtai nazarsiz qabul qilinadigan tayyor qolip va andozalar yo`q.
Dunyoda aynan bir-biriga o`xshash ikkita inson bo`lmaganidek aynan bir-biriga
o`xshagan ikkita davlat ham yo`q. Bunday bo`lishi ham mumkin emas. Har bir
davlat – betakror ijtimoiy hodisadir. U har qaysi xalq tarixiy va madaniy
taraqqiyotining hosilasidir, uning o`ziga xos, o`ziga mos madaniyati rivojining
natijasidir” 1
. Shuningdek, o`zbek xalqi davlatchiligi tarixini o`rganishning naqadar
muhimligi Respublika birinchi Prezidenti tomonidan shunday izohlanadi:
“Davlatchilik bugungi kunda o`ta siyosiy masala bo`lib turibdi. Nega deganda,
O`zbekistonda davlatchilik bo`lmagan, deb orqavarotdan tashviqot yuritayotgan,
shu fikrni ongimizga singdirmoqchi bo`layotgan, kerak bo`lsa, xalqaro
jamoatchilikni shunga ishontirishga urinayotgan kuchlar ham bor.O`zbek
tarixchilarining bugungi kundagi asosiy vazifasi mana shu da’voning puch
ekanligini isbotlash, davlatchiligimizning ilmiy nuqtai-nazardan asoslangan
tarixini yaratishdir” 2
. Shu bois ham so`nggi yillarda O`zbekiston tarixining qator
dolzarb masalalarini o`rganishda aniq va haqqoniy tarixiy yondoshuv masalasi
muhim bo`lib bormoqda.Zero, birinchi prezidentimiz ta’kidlaganidek, “Har qaysi
xalq milliy qadriyatlarini o`z maqsad-muammolari, shu bilan birga, umumbashariy
taraqqiyot yutuqlari asosida rivojlantirib, ma’naviy dunyosini yuksaltirib borishga
intilar ekan, bu borada tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi” 3
.
Ayniqsa, o`zbek xalqi davlatchiligi, va uni boshqaruvining tarixiy taraqqiyot
bosqichlarini chuqur o`rganish va tahlil qilish maqsadida tadqiqotlar olib borish
1
Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild. – T., 1999. – B.6.
2
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. – Toshkent: O`zbekiston, 1998. – B.12.
3
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – B.97.
2

hamda ular natijalarini Oliy ta’lim talabalari uchun ilmiy muomalaga kiritish ham
dolzarb vazifalardan hisoblanadi.
O zbek davlatchiligi tarixiga nazar tashlar ekanmiz, bir qancha sulolarningʻ
hukmronlik qilganiga va bu hududda o zining davlatchilik asoslarini
ʻ
shakllantirganiga guvoh bo lamiz. Davlat boshqaruvi asoslarini o rganish,
ʻ ʻ
boshqaruv asoslari to g ri shakllantirildimi, uning yutuqlari, xato va
ʻ ʻ
kamchiliklariga xolisona, o sha davr muhiti, vaziyatidan kelib chiqqan holda
ʻ
xulosa qilish imkonini beradi.
O zining boshqaruv asoslarini yarata olgan va o zbek davlatchiligi tarixida
ʻ ʻ
muhim o ringa ega bo lgan hukmron sulolalardan biri bu Turk xoqonligidir. Turk
ʻ ʻ
xoqonligi VI asr o rtalarida tashkil topdi va hududini kengaytirish siyosatini
ʻ
amalga oshirdi. Buning natijasida O rta Osiyo hududlariga bostirib kirdi va o zbek
ʻ ʻ
davlatchiligi tarixiga o zining hissasini qo shdi. Turk xoqonligida boshqaruv
ʻ ʻ
qanday shaklda bo ldi, bosib olgan hududlarini qanday usullar bilan boshqardi?
ʻ
Nima sababdan Turk xoqonligi ikki qismga bo linib ketdi? Ushbu tadqiqotda Turk
ʻ
xoqonligi qanday vaziyatda tashkil topgani, siyosiy tarixi, boshqaruv asoslari,
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayoti qay darajada bo lganligi chuqur tahlil qilinadi
ʻ
va ushbu savollarga javob topiladi.
Muammoning ishlanganlik darajasi. O zbek davlatchiligi tarixi va
ʻ
boshqaruv asoslari haqida ma lumot ko plab manbalarda aks etgan. Xususan Turk
ʼ ʻ
xoqonligi davlat boshqaruvini yoritib berishda Bahodir Eshovning “O zbek
ʻ
davlatchiligi va boshqaruvi tarixi” asari muhim ahamiyatga ega. Bahodir Eshov
Turk xoqonligi haqida ma lumot berar ekan davlat nomini Turk xoqonligi bilan
ʼ
nomlaydi. Turk xoqonligi bo yicha Azamat Ziyoning “O zbek davlatchiligi tarixi”
ʻ ʻ
nomli asarida davlat nomini Ashinaliylar davlati deb ma lumot beradi. Turk
ʼ
xoqonligiga turkiylarning Ashina sulolasi asos solinganligi uchun Azamat Ziyo
ularni shunday nomlagan bo lsa kerak. Turk xoqonligi boshqaruv asoslari haqida
ʻ
Xitoy va Vizantiya manbalari ham ko plab ma lumotlar beradi. Chunki bu davrda
ʻ ʼ
Turk xoqonligi bilan savdo va diplomatik aloqalar olib borgan hududlar asosan
shulardir. O zaro aloqalar bu hududlarning tarixini kelajak avlod uchun yoritib
ʻ
3

berishga xizmat qildi. Turk xoqonligi boshqaruv tizimini ochib bergan yana bir
manba bu O rxun-enasoy bitigi hisoblanadi. Bu asarda boshqaruv tizimidagiʻ
xoqon, shad kabi bir qancha lavozimlar keltirib o tilgan.
ʻ
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Turk xoqonligining boshqaruv
asoslarini o rganish, tahlil qilgan holda yoritib berishda iborat. Mazkur maqsaddan
ʻ
kelib chiqadigan vazifalar quyidagilardan iborat:
Turk xoqonligining tashkil topishi va siyosiy tarixini o rganish;
✓ ʻ
Xoqonlikning boshqaruv shaklini o rganish va chuqurroq tahlil qilish;
✓ ʻ
Turk xoqonligining bo linish sabablarini, G arbiy Turk xoqonligi
✓ ʻ ʻ
boshqaruvi tarixini batafsil yoritish;
Ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayotni xoqonlik rivojidagi o rnini ochib
✓ ʻ
berish;
Mavzuni qiyosiy o rganib, tahlil qilishdan iborat.
✓ ʻ
Ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning nazariy
asoslarini xolislik, tizimlilik, nazariy-deduktiv xulosa chiqarish, analiz va sintez,
tarixiylik va mantiqiylik, qiyosiy tahlil kabi ilmiy-falsafiy tamovillar tashkil etadi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati davlat boshqaruv asoslarini o rganish,
ʻ
qiyosiy tahlil qilish, to g ri xulosa chiqarish va O zbekiston davlatchilik tarixiga
ʻ ʻ ʻ
yangi ma lumotlar olib kirishdan iborat. Kurs ishida keltirilgan ham tarixiy, ham
ʼ
faktik materiallar, ilmiy jihatdan tahlil qilib yozilgan xulosalar mazkur davr
yuzasidan kelgusida yangi ilmiy ishlarni amalga oshirishga imkoniyat yaratadi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Turk xoqonligi boshqaruv tizimida bir
qancha harbiy, ma muriy va diniy unvonlar bo lgan. Ayniqsa, harbiy unvonlar
ʼ ʻ
muhim ahamiyatga ega bo lgan. Xitoy sayyohi Syuan Szyan hayratlangan
ʻ
voqealardan birida shunday deydi: “Xoqonning atrofida ipak chakmon kiygan va
sochlari o’rilgan 200 ga yaqin “da-gan” (tarxon) deb ataluvchi sarkardalar joy
olishgandi”. Bu voqea shundan dalolat beradiki, harbiy mansabdagi shaxslar davlat
boshqaruvida muhim rol o ynagan. Damochi –“tamg’achi” Xitoy sayyohi Syuan
ʻ
Szyan Sharqiy Turkistonning vassal hukmdorlar xatlarini xoqonga bergan paytda
xoqon xatlarni diqqat bilan kuzatgan va ko’zdan kechirib ularni “damochi”
4

(tamg’achi) deb ataluvchi kishiga saqlash uchun topshirganini yozadi. Bu
ma’lumot xoqonlikda konsileriya – devon xizmati mavjud bo’lganidan darak
beradi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Tadqiqot kirish, uch bob, olti paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib, umumiy hajmi 35ʻ ʻ
betni tashkil qiladi.
5

I BOB. TURK XOQONLIGINING TASHKIL TOPISHI
I.1. Turk xoqonligining tashkil etilishi
O’zbek davlatchiligi tarixida Turk xoqonligi davlati katta va muhim o’rinni
egallaydi. Turk xoqonligi xususidagi ma’lumotlar yetarli bo’lsada, biroq ulaming
ko’pchiligi bir-biriga zid bo’lib, to’liq ma’lumotlar bermaydi. Birinchi navbatda
VII-VIII asrlarda to’plangan manbalar ancha qimmatlidir. Bular epigrafik
yodgorliklar – O’rxun-Enasoy runiy yozuvlari, Xitoyning «Tan xonadoni tarixi»
VII-IX asrlar tarixiy manbasi, VI asr oxirida yashagan Vizantiyalik tarixchilar
Menandr Protektori Feofan Vizantiyskiy, suriyalik tarixchi Ionna tarixiy
asarlaridir. Shuningdek, arab tarixchilari Tabariy,Denovariy (IX-X asr), o’lkamiz
fuzalolaridan Abu Rayhon Beruniy, Narshaxiy va boshqalar asarlarida ham
uchraydi. «Alpomish», «Go’ro’g’li», «Маnas» kabi umumturkiy xalq dostonlarida,
shuningdek, Mahmud Qoshg’ariy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos Hojib, Narshaxiy
va boshqalar asarlarida turkiy madaniyat, adabiyot tarixi to’g’risida qimmatli
ma’lumotlar berilgan. Xitoy va boshqa manbalarda, turkiylareramizning 92-yilida
Oltoy va Tuvaga tutash hududlarda turkiy qabilalar, chunonchi Ashin, Arg’u,
O’g’iz, O’tto’z tatar, Qarluq Kitan, Tolis, Turk, Uyg’ur, Duba va boshqa qabilalar
yashaganlar 4
.
VI asrning ikkinchi yarmidan boshlab Janubiy Sibir va Shimoliy Mongoliya
ya’ni, Oltoy hududlarida turkiy qabilalar ittifoqi shakllana boshlaydi. Xalqlarimiz
davlatchiligi tarixida muhim ahamiyatga ega bo`lgan Turk xoqonligi xususida
talaygina manbalar bizning kunlarimizgacha saqlanib qolgan bo`lsa-da, ularning
ayrimlari bir-birini inkor etadi 5
.
Ta’kidlash joizki turk atamasining ilk marotaba tilga olinishi 542- yilga
to`g`ri keladi. Turli manbalarda turklar “turk el”, “turk”, “turkash”, “tukdus”, “tu-
kyu”, “tuk-yut” kabi nomlar bilan tilga olinadi. Kuchli, baquvvat, botir kabi
ma’nolarni anglatuvchi “gurk” atamasi dastavval etnik xususiyatga ega bo`lmay
ijtimoiy ma’noga ega bo`lgan. Turklarning kelib chiqishi xususida ko`plab
4
Erkayev E. O zbek davlatchiligi tarixi. O quv qo llanma. – Andijon, 2018ʻ ʻ ʻ .– B. 42.
5
Bahodir Eshov. O zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi. – T.:, 2012
ʻ .– B. 141.
6

afsonalar mavjuddir. Ayrim afsonalarda turklarning kelib chiqishi Nuh
payg‘ambarga borib taqalsa, ayrimlarida ular o`n yashar bola va ona bo ridanʻ
tarqalganligi ta’kidlanadi. Yana boshqa bir afsonaga ko`ra, turk qabilasining
ajdodlari Oltoyning shimoliy yonbag`irlarida joylashgan So viloyatidan kelib
chiqqan bo`lib, bu yerdagi qabila boshlig`i Abanbu ularning ilk yo`lboshchisi
bo`lgan.
Tarixiy manbalar ma’lumotlariga ko`ra, Turk xoqonligining paydo bo`lishi
551-552 yillarga to`g`ri keladi. Dastavval, turklarning Ashin urug‘idan bo`lgan
Asan va Tuu turkiy qabilalar ittifoqiga asos soladilar. Tuuning o g li Bumin
ʻ ʻ
qo`shni Tele qabilasini o`ziga bo`ysundirib, ancha kuchayishga muvaffaq bo`ladi.
Bu paytga kelib anchagina mustahkamlangan Bumin boshchiligidagi qabilalar
ittifoqi Oltoydagi o`zlari qaram bo`lib turgan jujanlar qabilalariga qarshi kurash
boshlab, 551-yilda (ayrim adabiyotlarda 552-yilda) ularni tor-mor etadilar. Mana
shu davrdan boshlab turkiy hukmdorlar o`zlarini jujanlar egallab turgan yerlarning
haqiqiy egalari hamda jujanlarning mavqei va kuch-qudratining vorislari sifatida
Anaguy xoqon (qag an) unvonini qabul qiladilar. Jujanlar hukmdori Anaguy joniga
ʻ
qasd qilib o`zini o`ldiradi.
Bumin 551-yilda yangi davlat Turk xoqonligiga asos soldi. Uning poytaxti
Oltoydagi O’tukan shahri edi. Xoqonlik tez orada kuchaya borib dovrug’i ortib
bordi. Ular Xitoyning ko’pgina hududlarini bosib oldi. Xitoy podshosi xoqonlikka
har yili yuz ming bo’lak ipak mato berib turishga majbur bo’lgan.
551-yilda Bumin Turk elining xoqoni sifatida oq kigizga o`tkazilib
ko`tariladi. Ammo, 552-yilda Bumin to`satdan vafot etib, uning o`rniga ukasi
Istami taxtga o tiradi. Istami xoqon O rta Osiyo, Volga va Shimoliy Kavkaz yerlari
ʻ ʻ
uchun kurash olib borgan bo`lsa, uning o g illari Mug an xoqon va Taspar
ʻ ʻ ʻ
xoqonlar Markaziy Osiyo va Janubiy Sibirda o`z hukmronliklarini o`rnatadilar. Bu
payt turklarning ashaddiy dushmani bo`lgan jujanlarning kichik bir qismi Koreya
va Shimoliy Xitoyga joylashadi, yana bir qismi esa g arbga joylashib avarlar
ʻ
nomini oladi.
7

552 yili Buminxon vafot etgach, hokimiyatga uning o’g’li Mug’onxon
(553-572) o’tiradi. U 558 yili Jo’janlarga so’nggi bor qaqshatqich zarba berib, o’z
hududini tinch okeanigacha bo’lgan hududlarda mustahkamladi. Uning amakisi
Istami (unga “yabg’u” – bahodir unvonini bergan edi) bo’lsa, bu davrda xoqonlik
hududini g’arbga tomon kengaytirib, Yettisuv, Qashqar, Ural, Volgabo’ylari va
boshqa hududlarni egallaydi. 563-567 yillarda Istami Yabg’u qo’shinlari
eftalitlarga ketma-met zarbalar berib, uning hududlari bo’lmish O’rta Osiyo va
Kaspiy dengizigacha yerlarni egallashga muvofiq bo’ldi. Turk O’rta Osiyo
yerlarini ishg’ol etgach, Eron chegaralariga tutashdi. Eron bilan turk xoqonligi
o’rtasida bir necha bor urushlar kelib chiqdi va Eron shohi Xusrav I ni yengadi.
Eron turk xoqonligiga 400 ming Vizantiya tillosi hajmida tovon to’lashga majbur
bo’ldi. Mug onxon Qora dengizgacha bo’lgan yerlarni egalladi.ʻ
Shunday qilib, manbalarning ma’lumot berishicha, Bumin xoqonning vorisi
bo`lgan Mug an xoqon janubi-g`arbiy Manchjuriyadagi Mug ul qabilalari bo`lgan
ʻ ʻ
kidanlarni va Enisey qirg izlarini bo`ysundirib, Markaziy Osiyo va Janubiy
ʻ
Sibirda Turk eli hukmronligini o`rnatadi. Turklarning g arbiy yurishlari ayniqsa
ʻ
muvaffaqiyatli edi. VI asrning 60-yillari oxirlariga kelib Turk xoqonligi o`sha
davrdagi yirik davlatlar bo`lgan Vizantiya, Sosoniylar Eroni, Xitoy kabilarning
siyosiy va iqtisodiy munosabatlar tartibiga qo shilib, Uzoq Sharqni O`rta yer
ʻ
dengizi mamlakatlari bilan bog`lovchi savdo yo`li nazorati uchun kurash olib
bordi.
VIII asr turk mualliflari o`zlarining ajdodlari bo`lgan ilk xoqonlarning
harbiy yurishlari haqida shunday yozgan edilar: “Ularsharqda Qodirkon
adirlarigacha, g`arbda Temir darvozagacha o`z xalqlarini joylashtirdilar”.
Qodirkon adirlari bu – Katta Xingan tog‘lari, Temir darvoza esa Boysun tog`dagi
Bo`zgalaxona dovonida joylashgan.
576-yilga kelib Turk xoqonligi Manchjuriyadan Kimmeriy Bosforigacha,
Enisey yuqori oqimlaridan Amudaryo yuqori oqimlarigacha cho`zilgan edi. Shu
tariqa turk xoqonlari siyosiy va madaniy merosi O rta Osiyo va Janubi-Sharqiy
ʻ
8

Yevropa tarixiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan dastlabki Yevrosiyo imperiyasiga asos
solgan edilar.
VI asrning boshlariga kelib Oltoyning janubiy viloyatlarida siyosiy
munosabatlar jarayonining faollashishi yaqqol ko`zga tashlana boshlaydi. Xitoy
manbalari ko`ra, bunda hal qiluvchi o`rinni Ashina sulolasi namoyandalari
egallaganlar 6
. Bu davrda mintaqadagi siyosiy manzarani to`liq tasavvur qilish
uchun quyidagilarni eslash kifoya bo`ladi, deb o`ylaymiz. Sharqiy Turkiston,
Farg‘ona, So`g`diyona, Xorazm, Baqtriya, Shimoliy Hindiston va Sharqiy Eronni
o`z ichiga olgan hududda eftaliylar, hozirgi Mo`g`uliston va qisman Shimoliy
Xitoy ustidan esa Jujan xonligi hukmronlik qilib kelardi. Aytilganidek, Oltoyning
janubiy tomonida Ashina sulolasi xatti-harakatlari tufayli siyosiy jarayon yuksalish
yo`liga kiradi. Bundan tashqari zamonaviy tushunchadagi Xitoyning shimoliy
qismida Vey (Yuan-Vey) sulolasi (386-558) hukmdorlik qilar va bu xonadonning
asli chiqib kelishi esa turkiy negiz bilan bog`liq edi. Demak, VI asr boshlarida
Kaspiy dengizidan uzoq Sharqqacha bo`lgan katta hudud hayoti ko`pdan-ko`p
turkiy tilli sulolalar faoliyati bilan bog`liq bo`lgan.
Oltoy tog` tizimi janubiy qismining qadimgi nomi Oltin yish (Oltin vodiy)
bo`lib, tabiiy sharoiti har qanday jamiyat farovonligini ta’minlashda benazir
hisoblangan. Xitoy manbalarida yozilishicha, tilga olingan Ashina sulolasi ham
xuddi shu shart-sharoitda yuksalgan, siyosiy ta’siri ortib borib, ayniqsa Bumin
sardorligi vaqtida bu jarayon yanada faol tus olgan. Uddaburon siyosatchi sifatida
u ham siyosat, ham zo`ravonlik yo`lini tutadi. Masalan, Bumin Jujan xonligi bilan
ochiqdan-ochiq aloqani uzib, 551 yili Vey xonadoni bilan quda-andalik aloqasiga
kiradi. 552 yili esa Jujan xonligiga qarshi qurolli kurashga otlanib, ularni tor-mor
qiladi. Ammo Bumin 553 yili vafot etadi va uning o`rniga taxtga o`g`li Qora Issiq
(Isigi) o`tiradi. Qora Issiqxon ko`p hukmdorlik qilmay, shu yiliyoq qazo qiladi.
Lekin u ham o`z hukmronligi davomida jujanlarga yana bir bor qattiq zarba
berishga ulgurgandi. Demak, shu yilning o`zida Ashina sulolasi sardori ikki marta
o`zgargan 7
. Endigi gal taxtga Buminning kichik o`g`li Mug anxon (553-572)ʻ
6
Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. I, c. 221.
7
Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. I, c. 228.
9

chiqadi. Shundan qilib, VI asr boshlarida Uzoq sharqdan Kaspiy dengizigacha
bo’lgan hududlarda hokimiyat tepasida turkiy sulolalar turgan.
10

I.2. Turk xoqonligi siyosiy tarixi
VI asr 50-yillarining oxirlarida Istami xoqonga eftalitlarga qarshi harbiy
harakatlar olib borish uchun qulay imkoniyat paydo bo`ladi, Eron shohi Xusrav
Anushervon (531-579 yy.) eftalitlarga o lpon to`lashni to`xtatib qo`yadi va ulargaʻ
qarshi urushga tayyorgarlik ko`ra boshlaydi hamda Vizantiya bilan aloqalarni
yo`lga qo`yadi. Xusrav І siyosiy jihatdan biroz o`nglanib olgach Turk xoqonligiga
eftalitlarga qarshi ittifoq taklif etadi. Ayni vaqtda Vizantiyadan foydalangan Eron
eftalitlardan Toxariston, Chag aniyon, Qobul atrofidagi yerlarni tortib oladi, 563
ʻ
yilda eftalitlarga qarshi shimoldan turklar Choch vodiysiga bostirib kiradilar. Tez
orada ular tomonidan Samarqand, Kesh, Naxshab egallanadi. “Shohnoma”da
ma’lumot berilishicha, hal qiluvchi jang Buxoro atroflarida bo`lib o`tadi va
eftalitlarning Gatifar boshchiligidagi qo`shinlari tor-mor etiladi. Shundan so`ng
turklar tezlik bilan harakat qilib iloji boricha eftalitlarning ko`proq yerlarini o`z
qo`llariga olishga harakat qiladilar. Amudaryoning janubiy sohiligacha bo`lgan
yerlar, Eron, uning shimolidan Kaspiy sohillarigacha bo`lgan yerlar turklar qo`liga
o tadi. Eftalitlarning mag`lubiyatidan so`ng bevosita ittifoqchilar o`rtasida
ʻ
kelishmovchiliklar paydo bo`la boshlaydiki, bu holat savdo yo`li nazorati bilan
bog`liq edi.
Turklar O rta Osiyo yerlarini bosib olgach Buyuk ipak yo`li katta qismining
ʻ
nazoratini o`z qo`llariga oladilar. Bu yo`lning O`rta Osiyo hududlaridan o`tuvchi
qismida asosan Sug`diylar ipak bilan savdo qilishni nazorat qilar edilar. Ipak
matolarning asosiy xaridori Vizantiya bo`lib, ipak savdosi Sug`d savdogarlari va
turk xoqonlariga katta daromad keltirar edi, IV asrning oxirlaridan boshlab
Sug`dda, VI asrda Eron va Vizantiyada o`z ipakchilik ishlab chiqarishining paydo
bo`lishi bu mahsulot sotilishini yanada qiyinlashtiradi,
Xoqonlikning bevosita g`arbiy qismini boshqarib turgan Istami va bosh
xoqon Mug an xoqon ipak savdosi mojarosini tinchlik bilan hal qilishga harakat
ʻ
qila boshlaydilar. Istami xoqon o`z qo`l ostidagi Sug`d ixshidiga bu masalani hal
etish vazifasini topshiradi. Eronga Turk xoqoni nomidan mashhur Sug`d savdogari
11

va diplomati Maniax boshchiligida elchilar guruhi jo`natiladi. Xusravshoh o`z
atrofidagi amaldorlarning maslahatiga kirib, Sug`diylar olib kelgan ipak matolarni
sotib olib uni elchilar ko`z o`ngida yoqib tashlaydi. Shundan so`ng Maniax boshqa
xaridor -Vizantiya bilan kelishishga harakat qiladi. 567-yilda u Turk xoqonligining
Konstantinopolga yuborgan elchiligiga boshchilik qiladi, Vizantiya ham Eron kabi
Sug`d ipak matolariga unchalik ehtiyoj sezmas edi. Ammo, eroniylarga qarshi
turklar bilan ittifoqchilik tarafdori edi. Shu tufayli Turk xoqonligi elchilari
imperator saroyida izzat-hurmat bilan kutib olinadi.Ushbu elchilik davomida Turk
xoqonligi bilan Vizantiya o`rtasida Eronga qarshi ittifoq tuziladi. Maniax orqaga
qaytishda u bilan birga Vizantiya imperatorining elchisi, kilikiyalik Zemarx Turk
xoqoni qarorgohiga keladi. Xoqon Zemarxni Tyan-Shandagi “Oltin tog”
yaqinidagi qarorgohida qabul qiladi va turk qo`shinlarining Eronga yurishida
yo`lboshlovchilik qilishni taklif etadi. Eron shohining turklar hujumini diplomatik
yo`l bilan to xtatishga urinishi hech qanday natija bermadi.Shiddatli hujumlar bilanʻ
turklar Gurgonni va bir necha boy shaharlarni egallab, 569-yilda Sug`dga
qaytadilar.
Turklarning Eronga ikkinchi marotaba yurishlari 588-589 yillarga to`g`ri
keladi. Turklarning Chur Bag`a xoqon (ayrim adabiyotlarda Savg` yokiShaba
deyiladi) boshchiligidagi qo`shini Xurosonga bostirib kiradi. Hirot yonida turk
qo`shinlari eroniylarning mashhur Bahrom Chubin boshchiligidagi qo`shinlari
bilan to`qnashadi. Bu jangda Bahrom Chubin turk qo`shinlarini tor-mor etib,
turklar yo`lboshchisini kamon o`qi bilan halok etadi. Qayta qarshilik ko rsatish
ʻ
foydasiz ekanligini anglagan turklar eroniylar bilan sulh, tuzishga majbur
bo`ladilar.
Arablar O`rta Osiyoni bosib olgunlariga qadar turklarning O`rta Osiyodagi
mulklari bilan Eron o`rtasidagi chegaralar o`zgarmadi. Arab bosqiniga qadar ipak
va boshqa mahsulotlar ortgan karvonlar u yoki bu darajadagi barqarorlik bilan
Eron, Xorazm va Volgabo yi orqali g`arbga qatnab turdi.
ʻ
Mug anxon davrida ashiniylar “Koreya qo`ltig`idan G arbiy dengizgacha,
ʻ ʻ
(Xitoy devoridan) Shimoliy dengizgacha” bo`lgan yerlarni o`z siyosiy hukmlari
12

ostiga olishga muvaffaq bo`lganlar. Mug anxon xuddi otasi Bumin kabi hamʻ
siyosat, ham zo`ravonlik yo`llaridan ustalik bilan foydalana bilgan hukmdor edi.
Chunonchi, eftaliylar sulolasiga qarshi kurashda u, avvalo, ularning janubidagi
dushmanlari sosoniylar bilan yaqin munosatga kirishadi. Buning uchun
Mug`аnxon 554 yili Eronga elchi yuborib, ikki tomonlama aloqa va ishonchni
mustahkamlash yuzasidan amakisi Istamining qizi Asnabekani sosoniy Xisrav 1 ga
(531-579) turmushga beradi. Eftaliylar qarshiligiga qaramay ashinaliylar va
sosoniylar o`rtasidagi o zaro kelishuvga putur yetmaydi. Lekin bu yaqinlashuv
ʻ
vaqtinchalik edi. Zero, Ashina sulolasining eftaliylardan so`ng albatta sosoniylarni
ham bir yoqlik qilishni mo`ljallab qo`yganliklariga shubha qilmasa ham bo`lardi.
Haqiqatan ham shunday bo`lib chiqdi. 565-yili Mug anxonning amakisi Istami
ʻ
eftaliylar qo`shiniga qaqshatqich zarba bergan. 567-yili esa Toxariston va umuman
eftaliylar qo`li ostida bo`lib kelgan yerlarni zabt etishga muvaffaq bo`ladi. Shu
tariqa VI asrning so`nggi choragi arafasida mintaqada navbatdagi sulola –
ashinaliylar hukmronligi o`rnatiladi.
O`sha davr siyosiy voqeligi nuqtai nazaridan olganda ashinaliylarning
Turkistonni zabt etishlari ehtimoli baland edi. Chunki so`nggi yillarga kelib
eftaliylar o`z siyosiy faoliyatlarida zaiflashish yo`liga kirgan va buni ular qo`l
ostidagi yerlarning sosoniylar va ashinaliylar ixtiyoriga o`tib borishidan ham bilsa
bo`ladi. Chunonchi, keyingi vaqtlarda Eron nafaqat yillik o`lpon to`lashdan bosh
tortgan, balki 554-yili Toxaristonni bosib olgandi, ya’ni eronliklarning ham
Turkistonga da’vogarliklari nihoyatda jiddiy edi. 555-yili esa ashinaliylar
Toshkent, Sirdaryo bo`ylari, Xorazmni zabt etadilar 8
. Boshqacha aytganda,
eftaliylarning ertangi ahvoli ma’lum bo`lib qolgan. Bundan tashqari Ashina
sulolasi eftaliylar, sosoniylardan farqli o laroq, endi qudratga to`lib kelayotgan
ʻ
yosh siyosiy kuch hisoblanardi. Shu bilan birga, eng muhimi, Sharq va Garb
o`rtasidagi savdo aloqalarining barqaror ravishda olib borilishini siyosiy jihatdan
kafolatlovchi tomon bo`lib ham Ashina sulolasi namoyandalari chiqishlari
mumkin edi. Shuning uchun ham 565-yilgi ashinaliylar va eftaliylar o`rtasidagi
8
Rahmon N. Turk xoqonligi. – T.:, 1993 .– B. 47.
13

asosiy jangda so g diyonaliklar betaraf bo`lib turgan bo`lsalar ajab emas. Chunkiʻ ʻ
bu vaqtga kelib Vizantiya sustlik bilan bo`lsa-da, o`zida ipak yetishtirish ishini
boshlab yuborgan hamda 564-yilgi ahdlashuvga binoan Mug anxon Vey-Chjeu
ʻ
sulolasidan (537 yili, tilga olganimiz, Vey sulolasi hukmron hududning g`arbiy
qismida hokimiyatni qo`lga kiritgan xonadon) o`lpon sifatida yiliga 100 ming
parcha ipak mato olish kerak edi 9
. 100 ming parcha ipak mаtо o`z davri uchun
juda katta hajm ekanligi qanchalik tabiiy bo`lsa, bu «o`lpon»ni G arbga olib borib
ʻ
sotib, foyda olish va bu sohada doimo birinchi bo`lish so`g`diyonalik savdogarlar
uchun tushunarli va eplasa bo`ladigan tadbir edi.
Mug`аnxon va uning avlodlari harbiy yutuqlarni davom ettira borib,
yuqorida aytilganidek, Qora dengizdan Tinch okeangacha bo`lgan ulkan hududdagi
saltanatga asos solishga erishadilar. Lekin shu bilan birga qator obektiv va
sub’ektiv sabablarga ko`ra (masalan, saltanat maydonining haddan tashqari
kattaligi va uni boshqarishdagi murakkabliklar, tadbirkor, donishmand
hukmdorlarning nisbatan kam bo`lishi, Vizantiya, Eron, Xitoy kabi qudratli
davlatlar bilan doimiy raqobat va hokazo), avvaliga (VI asr oxiri) saltanat g`arbiy
va sharqiy xoqonliklarga bo`linib, birinchisi VII asrning ikkinchi yarmida,
ikkinchisi esa VIII asrda batamom barbod bo`ladi.
576-yilda Mug an xoqon vafotidan so`ng xoqonlik taxtiga uning ukasi
ʻ
Arslon Tuba o tiradi. U mamlakatning kuch-qudratini mustahkamlash maqsadida
ʻ
Xitoyning Si saltanati bilan shartnoma tuzadi. Bundan tashqari u mamlakatni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish choralarini ham ko`radi. Ammo, 581- yilda Arslon
To`ba vafotidan so`ng Turk xoqonlari o`rtasida o`zaro ichki kurashlar avj olib,
natijada mamlakat ichida ahvol keskinlashib, iqtisodiy tanazzul boshlanib
ketdi.Aynan mana shunday keskin vaziyat sharoitida turkiy shahzoda Abruy
boshchiligida 585-586 yillarda xalq harakati bo`lib o`tdi. Muhammad
Narshaxiyning ma’lumot berishicha, Abruyning qarorgohi Poykand atrofida bo`lib,
u boy zodagonlar va savdogarlar ustidan qattiq nazorat o`rnatganligi bois bu toifa
aholisi Buxoro viloyatidan ko chib, Turkiston va Taroz atrofiga borib
ʻ
9
Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т . I, c. 233.
14

o`rnashadilar. Qochib borganlar Turk xoqonidan yordam so`raganlar. Natijada turk
sarkardasi Sheri Kishvar boshchiligida qo`shinlar qo`zg`olonni bostiradilar va
Abruyni o`ldiradilar.
15

II BOB. TURK XOQONLIGINING DAVLAT BOSHQARUVI
II.1. Turk xoqonligi davlat boshqaruvi asoslari
Qadimgi turkiy afsonalarda berilishicha, turklarning tasavvuriga ko`ra,
davlatchilikning markazi, davlatni o`z qo`lida birlashtiruvchi shaxs xoqon
hisoblangan. Boshqaruvda xoqonlarning hukmron sulolasi asosiy bo`lib u uchta
kuch – osmon (tangri), yer-suvning kuch va irodasi hamda turk xalqining
yaratuvchanlik faoliyati tufayli yuzaga keltiriladi 10
.
Xoqon -Turk xoqonligida ushbu unvon oliy unvon hisoblanib bu unvon
ostida oliy hokimiyatni markazdan boshqarganini ko’rishimiz mumkin. Avvalo
“xoqon” unvoni Sharqiy Turk xoqonligida ishlatilgan bo’lsa keyinchalik G’arbiy
Turk xoqonligida ham qo’llanganligini ko’rishimiz mumkin. G’arbiy Turk
xoqonligida “xoqonlikka” o’tish davri uch bosqichda amalga oshiriladi.
I bosqich: “Yabg’ulik”. VI asr 60-yillarning boshi va so’ngi choragi davrida
bo’lgan;
II bosqich: “Yabg’u-xoqonlik”. VI asr oxiri VII asr 30-yillari davomida
shakllanganligini ko’rishimiz mumkin.
III bosqich: “Xoqonlik”. VII asrning 30-yillaridan VIII asrning 2-
choragigacha davom etib kelgan.
Teginlar – “shahzoda” xoqonlik xonadoniga mansub kishilarga va “Ashina”
qabilasi va urug’idan bo’lgan shahzodalarga berilgan, ular voha ustidan nazoratni
o’rnatgan.
Tudunlar – “noib” biror elning yoki vassallar ustidan nazorat qilish va soliq
yig’imlarini amalga oshirishni tashkil etishga mas’ul.
Tarxon –“imtiyozli harbiy amaldor” xoqonlarning joylardagi mas’ul vakili.
To n yabg’u-xoqon (618-630) davrida kelgan Xitoy sayyohi Syuan Szyanʻ
hayratlangan voqealardan birida shunday deydi: “Xoqonning atrofida ipak
chakmon kiygan va sochlari o’rilgan 200 ga yaqin “da-gan” (tarxon) deb ataluvchi
sarkardalar joy olishgandi”.
10
Bahodir Eshov. O zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi. – T.:, 2012
ʻ .– B. 143.
16

Chabish – “lashkarboshi” qo’shin noziri hisoblangan.
Eltabir – “noib” bir elning boshqaruvchisi yoki harbiy unvon.
Barluq – “sud” ishlari va fuqarolarning ustidan qonunning bajarilishi ustidan
nazoratni o’rnatgan.
Damochi –“tamg’achi” Xitoy sayyohi Syuan Szyan Sharqiy Turkistonning
vassal hukmdorlar xatlarini xoqonga bergan paytda xoqon xatlarni diqqat bilan
kuzatgan va ko’zdan kechirib ularni “damochi” (tamg’achi) deb ataluvchi kishiga
saqlash uchun topshirganini yozadi. Bu ma’lumot xoqonlikda konsileriya – devon
xizmati mavjud bo’lganidan darak beradi.
Shuni ta’kidlash joizki, turk xoqonligi qanchalik buyuk bo‘lmasin, lekin u
chinakkam markazlashgan davlat emas edi. Uning asosi turkiy qabilalar ittifoqidan
iborat bo‘lgan. Bu ittifoqni xoqon boshqarar edi. Hukmdorning hokimyati urug‘-
aymoq udumlariga tayangan harbiy-ma’muriy boshqaruvga asoslangan. Mamlakat
chorvador ko‘chmanchi va o‘troq dehqon aholiga bo‘lingan. Ko‘chmanchi
chorvador aholisi “budun” yoki “qora budun” nomlari bilan yuritilgan. Budun o‘z
navbatida qabilalar ittifoqi birlashmasini tashkil etgan. U “o‘n o‘q budun” yoki
“o‘n o‘q el” deb yuritilgan. O‘n o‘q budun yoki elning hokimi “yabg‘u” nom bilan
atalgan. Yabg‘u darajasiga faqat xoqon urug‘iga qon-qarindosh bo‘lganlargina
ko‘tarilgan. Shu boisdan ba’zan u “yabg‘u xoqon” deb ulug‘langan. Har bir o‘q el
sardori rahnamoligida bir tuman, ya’ni o‘n ming suvoriyni safga tortar edi. Bunday
harbiy bo‘linmaning tumanboshisi “shod” deb yuritilardi. O‘n o‘q budun o‘z
navbatida “besh o‘q” birlashmasi asosida sharqiy va g‘arbiy ikki qanotga
bo‘linardi. Sharqiy qanot o‘qlari “cho‘r”, g‘arbiy qanot o‘qlari esa “erkin” deb
atalgan qabila sardorlari tomonidan boshqarilardi. Xullas, elni qabilaviy asosda
tarkib topgan harbiy bo‘linmalaridan iborat ikki qanotga bo‘lib boshqaruv
o‘tmishda ko‘pgina yirik turkiy qabilaviy ittifoqlarga xos edi. Harbiy yurishlar
vaqtida ular o‘ta jangovar qo‘shinni tashkil etardi. Qo‘shin “su” deb yuritilardi. U
ikki turdagi askariy qismlar: piyoda “yadag‘” va “otlig‘ su” lardan tashkil topar
edi. Qo‘shinning bosh sarkardasi “suboshi” unvoni bilan ulug‘langan. Bunday
jangovar qo‘shin, shubhasiz, katta kuch va an’anaviy puxta boshqaruv tartiblariga
17

ega bo‘lgan har qanday yirik davlatni ham dahshatga solar edi. O‘rta Osiyoda
hukmronlik o‘rnatilgan dastlabki davrda turk xoqonlari mamlakatning o‘troq aholi
yashaydigan obod viloyatlarini ko‘chmanchilar ixtiyoriga topshirsalar-da, ammo
eftallar kabi aholisining ichki hiyotiga deyarli aralashmaydilar.
Xoqonlik qo`shini soni xususida manbalarda turlicha ma’lumotlar uchraydi.
Chunonchi, xitoy yilnomalarida 500, 2000, 10000, 100000, 1500000, 400000,
1 000 000 gacha bo`lgan qo`shin otryadlari haqida ma’lumotlar uchraydi. Turk
xoqonlaridan biri Shibi haqida xitoy yilnomachilari shunday yozadilar: “millionlab
qo`shinga ega, qadimda ham hech qachon shimoliy ko`chmanchilar bunday
kuchaymagan edi”.
Xoqonlikning G`arbiy qanoti qo`shinlarining kamida 100 mingdan ortiq
jangchilardan iborat bo`lgan. Jumladan, Istami boshchiligida g`arbiy o`lkalarga,
Eftalitlarga qarshi yuborilgan qo`shin 100 ming jangchidan iborat bo`lgan.
Sosoniylarga qarshi yuborilgan turk shahzodasi El Arslonning qo`shini esa 300-
400 ming jangchini tashkil etgan. Taqqoslash uchun qayd etish kerakki, bu davrda
O`rta Osiyo va Sharqiy Turkistondagi voha davlatlarida qo`shin soni bor-yo`g`i
1000 dan 10 minggacha bo`lar edi.
Qo`shinni o`nlik va ikkilik tartibida bo`lishga rioya qilingan. Aniqrog`i, har
bir otryad 10, 100, 10 000 va 10 0000 jangchidan iborat bo`lib, ular o`z navbatida
ikkita qanotga bo`lingan hamda 5, 50, 500 va 50 000 kishidan tashkil topgan.
Bunday otryadlardan iborat butun armiya esa to`las va tardush yoki dulu va nushibi
deb nomlanuvchi ikkita qanotga ajralgan. Bu bo`linmalar boshida jabg`u,
kichikroq otryadllar tepasida tegin va eltabar kabilar turgan.
Xoqondan keyingi shaxs, birinchi amaldor “Yabg u” (Bahodir) bo`lib, uʻ
bosh sarkarda hisoblangan. Ammo, yabg`u taxtga merosxo`rlik qila olmas edi.
Turk xoqonligi taxtiga vorislik tartibi turk davlatchiligi tuzilishi uchun xos bo`lgan
uluslarga bo`linish tizimiga asoslanib belgilanar edi. Ushbu tizimga ko`ra taxt
aksariyat hollarda otadan o`g`ilga emas, akadan ukaga, amakidan jiyanga meros
qolar edi. Taxt merosxo`ri tegin (shahzoda) deb yuritilgan. Shahzodalar taxtga
o`tirgunlariga qadar o`zlariga berilgan uluslarni boshqarib turganlar. O rta
ʻ
18

Osiyodagi mahalliy hokimlarning faoliyatini nazorat qiluvchi amaldor, xoqonning
nazoratchisi – “tudun” deb atalgan. Turk xoqonligi konfederativ davlat bo`lgan.
Turkiylar o`z yurti va davlatini “el” deb atashgan. Birinchi turk xoqoni Buminxon
elxon unvoniga ega bo`lganligi bejiz emas.
Xoqonlik tarkibidagi ko`plab qabila va elatlarni birlashtirish boshqarib
turish, ulardan ma’lum miqdordagi soliqlar va o`lponlarni o`z vaqtida yig`ib olish
maqsadida xoqonlikda maxsus ma’muriy va harbiy-siyosiy boshqaruv tizimi joriy
etilgan edi. Davlatni boshqarishda oliy hukmdorga uning yaqin qarindoshlari,
avvalo, hukmron sulola a’zolari hamda ular tomonidan barpo etilgan boshqaruv
tizimi yordam berar edi. Manbalarning ma’lumot berishicha, u to`rtga bo`lingan.
Ya’ni, qarindoshlar, xoqonga ittifoqdosh bo`lgan qabila va xalqlar; xoqonning
o`ng tomonida o`tiruvchi amaldorlar va ma’muriy xodimlar; xoqonning chap
tomonida o`tiruvchi amaldorlar va xodimlardan iborat bo`lgan. Xoqonning
qarindoshlari – o`g`illari, amakisi, jiyanlari va aka-ukalariga “tegin” unvoni
berilgan.
Xitoy manbalarining ma’lumot berishicha, qadimgi turk davlatidagi
mansablarning asosiy shtati 28 ta bo’lgan, bunda ularning faqat 5 tasi oliy
mansabdor hisoblangan: Yexu (yabg’u), She (shad), Dele (teginlar), Silifa
(eltabarlar) va Tutunfa (tudunlar). Qolgan 23 kichik amaldorlardan iborat bo’lgan.
Barcha mansablar meros qilib qoldirilar edi.
Turk xoqonligining markaziy boshqaruv tizimi asosan yirik siyosiy davlat
tadbirlari davlat osoyishtaligini saqlash, davlat sarhadlarini kengaytirish, soliq
tizimi, ichki va tashqi savdo, diplomatik munosabatlar va boshqalar bilan mashg`ul
bo`lib o`zlari zabt etgan hududlardagi boshqaruv tizimiga ma’lum darajada
erkinlik berilgan. Shuning uchun ham Fargona, Sug‘d, Shosh, Toxariston, Xorazm
va boshqa mulklardagi boshqaruv tartibi asosan mahalliy sulolalar qo`lida bo`lgan.
Misol uchun, Sug`d va Farg`onada oliy hukmdor – “ixshid” Toxaristonda –
“malikshoh”, Xorazmda – “xorazmshoh”, Keshda – “ixrid”, Buxoroda – “xudot”,
Ustrushonada – “afshin”, Choch va Iloqda – “budun” deb atalgan.
19

Turk xoqonligi davrida Sug`d hududlariga hozirgi Panjikentdan
Karmanagacha bo`lgan yerlar kirgan, Buxoro esa, VII asrdan boshlab mustaqil
mulklar ittifoqidan iborat bo`lgan, Sug`dning mahalliy hokimlari ayrim vaqtlarda
Choch va Xorazmning mustaqil hukmdorlari birlashar edilar. Bunday yirik siyosiy
birlashmalar ma’lum muddatlarda yirik shaharlarda o`z qurultoylarini o`tkazib
turganlar.
Farg`ona Sug‘d siyosiy ittifoqiga kirmagan bo`lib, u alohida mustaqil davlat
edi. Uni afshin boshqargan bo`lib, Farg`onaliklar Tyanshan xalqlari bilan o`zaro
aloqada bo`lganlar. Xorazm boshqa mulklarga nisbatan ancha mustaqil edi.
Mamlakatni Afrig iylar sulolasiga mansub podsholar boshqarib turgan.ʻ
G arbiy va sharqiy qismlarga bo`linishdan so`ng har ikki tomon o z
ʻ ʻ
xoqoniga ega bo`lgan. Xoqon aslida turkiy qag`an unvonining arabiy
jaranglashidan hosil bo`lgan. Xoqonlik, ya’ni oliy hukmdorlik merosiy
hisoblangan. Taxt otadan bolaga o`tsin, qabilidagi qat’iy tartib bo`lmagan. Xitoy
manbalaridagi ma’lumotlar bilan tanishish shu xulosaga olib keladiki, oliy
hukmdorlik otadan bolaga, akadan ukaga yo bo`lmasa, manba tili bilan aytganda,
biron-bir «qarindosh»ga nasib etishi mumkin bo`lgan. Bundan tashqari shunday
hollar ham bo lganki, taxt sohibini «ulus oqsoqollari» tayinlagan. Xoqonni taxtga
ʻ
o`tqazish marosimining aniq bir tartiblar silsilasi va doirasida amalga oshirilishi bu
tadbirning uzoq vaqtdan beri qo`llanib kelayotganidan tadbirninі u dalolat beradi.
Marosim esa quyidagicha kechgan: yirik amaldorlar taxt vorisini kigizga yotqizib,
quyosh harakati asosida, ya’ni sharqdan g arbga tomon to`qqiz marta doira bo`ylab
ʻ
aylantirganlar. To`qqiz soni turkiy tilli xalqlarda aziz hisoblanadi. Har bir
aylanishda marosimda ishtirok etuvchilar xoqonga ta’zim qilganlar va bu bilan o`z
itoatkorliklarini anglatganlar. Shundan so`ng uni otga mindirib bo yni uzra ipak
ʻ
mаtо tashlab qattiq siqqanlaru darhol bo`shatib, undan necha yil hukmdor bo`lishi
haqida so`raganlar. U necha yil xon bo`lishini aytgan va shu muddat tugagach
taxtdan ketgan. Aftidan, bu savol va u bilan bog`liq tadbir hukmdorning qat’iyligi,
irodasi va jismoniy imkoniyatlarini sinash niyati bilan bog`liq bo`lgan bo`lsa
kerak.
20

Ashinaliylar davri o`lkamiz boshqaruvi haqida so`z ketganda, ikki jihatga
e’tibor qaratish lozim. Birinchidan, mamlakatimiz ham tobe bo`lgan umuman
xoqonlikning boshqaruv tizimi va, ikkinchidan, mahalliy (an’anaviy) boshqaruv
uslubining saqlanganligi. Shu ma’noda Xitoylik mualliflarning quyidagi
guvohliklari diqqatga sazovardir: «(G arbiy xoqonlikda) sifayan va xundaʻ
(mansabidagi) amaldorlar davlat ishlarini boshqarganlar; qolganlar esa (ya’ni
qolgan mansab, martabalar) xuddi sharqiy mulklardagidek (ya’ni sharqiy
xoqonlikdagidek)» 11
.
Sharqiy xoqonlikdagi mazkur masala xususida yana xitoy manbalariga
murojaat qilamiz: «Oliy martabalar orasida eng ulug`i shexu (jabg`u), keyin dele,
uchinchisi esa silifa, to`rtinchisi tumafa, (qolgan) kichikroq darajadagi
mansablarda 20 kishi band: ularning hammalarining mansablari merosiydir...
qo`riqchilarni esa fuli (ya’ni bo`ri) deb ataydilar».
Qadimgi turkiy va Xitoy manbalarida uchraydigan mansablardan shad (sha)
va tutunni ko`rsatish mumkin. Tutun ham merosiy hisoblangan. Tutunning
lug`aviy ma’nosi tutib turmoq ekanligi nazarga olinsa, u holda uni sohibining
vazifasi oydinlashganday bo`ladi. Zero, Xitoy manbalariga ko`ra tutun
hukmdorning joylardagi noibi, vakili, nazoratchisi vazifasini ado etgan (tutib
turmoq, ya’ni nazoratda tutib turmoq). Tutunlarning mahalliy hokimlar faoliyati
ustidan nazorat qilib turishlaridan tashqari soliq yig`ish tadbirlarida ham ko`z-
quloq bo`lib turganlarini eslatib o`tish kerak. Shadga kelsak, xitoy manbalarida
yozilishicha, eng oliy mansablardan hisoblanib, shunga yarasha saroy
marosimlarida hukmdorning o`ng tomonidan joy olgan. Qadimgi turkiy yozuvlar
va xitoylik mualliflar guvohliklari bilan tanishish shu xulosaga olib keladiki, shad
va jabg`u (yabg`u) mazmunan bir-biriga g`oyatda yaqin mansab (unvon)
hisoblangan. Bu har ikki unvon hukmdorning eng yaqinlariga berilgan. Masalan,
Qutluqxon (vafoti 693 yil) o`zini xon deb e’lon qilgach, ukalaridan Muchurga
shad, Tuzilbekka esa jabg`u unvonlarini beradi. Bilgaxon (vafoti 734 yil) ham
11
Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т . I, c. 279.
21

taxtga o`tirgunga qadar kichik shad unvonida bo`lgan. Ko`rinib turganidek,
xoqonlik o`z davri uchun murakkab boshqaruv tizimiga ega bo`lgan.
Biz yuqorida xoqonlikning asosan markaziy boshqaruv tizimi bilan bog`liq
tomonlarini ko`rib chiqdik. Xoqonlik tarkibidagi ko`plab mahalliy mulklar
(viloyatlar)dagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi birday emasligini ta’kidlagan
holda, shuni aytish mumkinki, ulardagi boshqaruv xoqonlik markazidan farqli
bo`lishi tabiiy. Zero, ko`chmanchi madaniyat vakili bo`lmish ashinaliylar o`z qo`l
ostilaridagi o`troq xalqlar turmush tarzi, ichki an’anaviy boshqaruvi masalalariga
moslasha, aralasha olmasliklari turgan gap edi. Bunga o`xshash holat bilan biz
keyinchalik mo`g`ullar bosqini va hukmronligi yillarida o`lkamizdagi boshqaruv
masalalarini yoritishda ham to`qnash kelamiz. Bundan tashqari xoqonlik markaziy
boshqaruv tizimi asosan yirik siyosiy davlat tadbirlari (saltanat osoyishtaligini
saqlash, himoya qilish va davlat hududini kengaytirish, soliq tizimining muntazam
ishlab turishiga erishish, ichki va tashqi savdo aloqalarini tegishli darajada
ta’minlash, davlatlararo siyosiy-elchilik munosabatlarini olib borish va hokazo)
bilan mashg`ul bo`lib, mahalliy darajadagi jarayonlar uchun ma’lum ma’noda
erkinlikka yo`l qo`yilgan. Albatta, bunda joylardagi xususiy jihatlar ham inobatga
olingan. Shuning uchun ham Farg`ona, So`g`diyona, Shosh, Xorazm, Toxariston.
Shimoliy Hindiston kabi makonlarda boshqaruv ishi, asosan mahalliy siyosiy
kuchlar (sulolalar) tomonidan amalga oshirib borilgan. Lekin markaz tomonidan
nazorat hech bir susaymagan ham. Yuqorida tilga olingan tutunlar xuddi shu vazifa
bilan mashg`ul bo`lganlar.
Xitoy mualliflariga ko`ra, So`g`diyonada mahalliy Kan sulolasining mavqei
kuchli bo`lib, ularga sakkiz hokimlik (mulk) tobe bo`lgan. “So`g`diyona hukmdori
ixshid unvoniga, tobe hokimliklar boshliqlari ham o`z unvonlariga ega bo`lganlar
(masalan. Kesh hokimi ixrid unvoni bilan mashhur bo`lgan). Boshqaruvni uch
amaldor (vazir) amalga oshirgan. Toxaristondagi ahvol ham xuddi shu kabi
bo`lgan. Toxariston hukmroni jabg`u unvoni bilan, unga tobe hokimlar esa
(Xuttalon, Qubodiyon, Shug`non, Chag oniyon va boshqa mulklar boshliqlari) o`zʻ
mahalliy unvonlari bilan tanilganlar. Masalan, Chag oniyonni chag onxudotlar
ʻ ʻ
22

boshqarganlar 12
. Shoshdagi ahvol ham 605-yilga qadar xuddi shunday kechgan
bo`lsa-da, ammo shu yili Sheguyxon (vafoti 618-yil) bu yerni boshqarishni
shahzodalardan Fuchjiteginga topshiradi. Xorazmga kelsak, bu yerda, ilgari tilga
olinganidek, mahalliy afrig iylar sulolasi namoyandalari hukmfarmolik qilardilar.ʻ
Urug – qabilalarning nomdor vakillari “beklar” deb yuritilgan. Jamoani
ʻ
xoqon va zodogonlar kengashi “Qurultoy” boshqargan. Katta patriarxal oila
xo’jaliklarining boshliqlari “Kadxudolar” deb atalgan 13
.
Turk xoqonligi boshqaruv tartiblari haqida shuni ta’kidlash kerakki, ular
O’rta Osiyo hududlarida hukmronlik qilsada, biroq o’zlari bu hududlarga ko’chib
kelmadilar. Ular Yettisuv va boshqa hududlardagi markaziy qarorgohlarni mahalliy
hukmdorlar orqali boshqarib, ulardan olinadigan soliq-o’lponlar, to’lovlar bilan
kifoyalanganlar. Bundan tashqari ko’rinadiki, Turk xoqonligi davrida bu
hududdagi mavjud mahalliy davlat tuzilmalari, ularning boshqaruv tuzilmalari
saqlanib, ichki siyosat bobidagi mustaqil faoliyatlari davom etgan. Xoqonlik
istisno hollardagina o’lkani ijtimoiy-siyosiy hayotiga aralashardi. Bu narsa ko’proq
tashqi siyosat, xalqaro savdo-sotiq masalalariga daxl etardi. Manbalarda
ta’kidlanishicha, Zarafshon, Amudaryo va Qashqadaryo vohalarida bu davrda 9 ta
mutaqil hokimlik-davlatlar Maymurg’, Kesh, Naxshab, Kushon, Buxoro, Amul va
Andixay shular jumlasidandir. Ayniqsa, Samarqand, Buxoro, Xorazm va Choch
(Toshkent) hokimliklari o’zlariga ancha mustaqil bo’lganlar. Biroq bu davlat
hokimliklari o’rtasida o’zaro ziddiyatlar avj olib, xalqni turmushini og’ir ahvolga
olib kelishga sabab bo’lgan.
12
Tarixnomayi Tabariy, 2-jild .– B. 831.
13
Erkayev E. Oʻzbek davlatchiligi tarixi. Oʻquv qoʻllanma. – Andijon, 2018. – B. 47.
23

II.2. G arbiy Turk xoqonligi davlat boshqaruviʻ
Turk xoqonligining g’arbiy qismi bilan sharqiy qismlari o’rtasida aloqalar
uzilib bordi. Turk xoqonlari o`rtasidagi o`zaro kurashlar 20 yildan ziyodroq,
davom etib 603 yilda davlatning 2 ta: G`arbiy va Sharqiy qismlariga bo`linib
ketishi bilan yakunlandi. Sharqiy Turk xoqonligi Mo g`uliston hududlarini,
ʻ
G`arbiy Turk xoqonligi esa, Yettisuv, Chu vodiysi, Volga, Kubanning quyi qismi,
Irtish, Ishim daryosi bo`yidagi yerlar, O`rta Osiyo va Sharqiy Turkistonning bir
qismini o`z ichiga olgan. Xoqonlar Sheguy va To`n yabg`u davrlarida G`arbiy
Turk xoqonligi vaqtinchalik rivojlanish jarayonlarini boshdan kechirdi. Bu davrda
xoqonlikning hududlari kengaydi, davlat boyidi va harbiy qabila zodagonlarining
mavqei kuchayib ular xoqonlar hokimiyatidagi harbiy muvaffaqiyatlarni ta’minlab
turdilar. Shaguy G`arbiy xoqonlikning sharqiy chegaralarini Oltoy qilib belgiladi
va o`z hokimiyatini Tarim havzasi va sharqiy Pomir oldigacha cho`zishga
muvaffaq bo`ldi. To`n yabg`u (Тo`n Baxodir) xoqonlikning g`arbiy hududlarida
faol siyosat olib borib xoqonlikning qishki qarorgohini Chu daryosi vohasidagi
yirik savdo hunarmandchilik markazi bo`lgan Suyobga (hozirga To`qmoq
yaqinidagi Oqbeshim ko`hna shahri), yozgi qarorgohini esa Isfijob yaqinidagi
Mingbuloqqa (hozirgi Turkiston shahri yaqinida)ko`chiradi. To`n yabg`uning
yangi yurishlari tufayli xoqonlik chegarasi Amudaryoning yuqori oqimlaridan
Hindikushgacha cho`ziladi. To n yabg`u hukmronligi davrida amalda mustaqil
ʻ
bo`lgan O rta Osiyo davlatlari ustidan nisbatan qattiq siyosiy nazorat o`rnatiladi.
ʻ
Chunki bu davlatlarning vassalligi faqat o`lpon to`lash bilan chegaralanar edi.
Isfijobdan Toshkent vohasigacha, shimolda Janubiy Afg`oniston va shimoli-
g`arbiy Pokistongacha bo`lgan hududlarga xoqon To`n yabg`uning ishonchli
vakillari - tudunlar yuborilib, ular soliqlar yig`ish va xoqon qarorgohiga
yuboriladigan o`lponlarni qattiq nazoratga oldilar. Mahalliy hokimlarga ularni
xoqonlik ma’muriy boshqaruviga qo`shilganlik ramzi sifatida turk unvonlari
berildi. Shu bilan birgalikda To`n yabg`u nisbatan kuchli bo`lgan mahalliy
hukmdorlar bilan shaxsiy munosabatlarini mustahkamlashga harakat qildi.
24

Manbalarda To`n yabg uning Samarqand hokimiga o`z qizini xotinlikka berganligiʻ
haqida ma’lumot bor. Xitoy manbasi To`n yabg`u haqida ma’lumot berar ekan
shunday xabar beradi: "G`arb varvarlari hali hech qachon bunchalik qudratli
bo`lgan emas". O ta yakkahokimlik xususiyatiga ega bo`lgan To`n yabg`u
ʻ
boshqaruvi – talon-tarojchilik urushlari natijasida boyib ketgan qabila zodagonlari
orasida norozilik harakatlarini kuchaytirib yubordi. Boshlanib ketgan o`zaro
kurashlarni bartaraf etishga harakat qilgan To`n yabg`uning tog`asi Qo`l Bahodir
jiyanini o`ldirib o`zini Qo`l Elbilga xoqon deb e’lon qiladi. Ammo, qabila
boshliqlarining ayrimlari boshqa da’vogarni qo`llab-quvvatlaganlari tufayli yana
qabilalararo kurashlar boshlanib ketadi. 630-634yillarga kelib xoqonlik o`zining
Sirdaryoning g`arbidagi O`rta Osiyomulklaridan mahrum bo`ldi. G`arbiy Turk
xoqonligining asosi bo`lgan dulu va nushibi qabilalari o`rtasida o`zaro kurashlar
avj olib ketdi.
634-yilda nushibi qabilasi tomonidan qo`llab-quvvatlangan Ishbara Elterish
Sher xoqon hokimiyat tepasiga keldi. U harbiy ma’muriy tartib bo`lgan “o`n o`q
eli” boshqaruvini qayta tiklashga harakat qilib, qabila boshliqlarini o`ziga shaxsan
tobe qilish maqsadida islohotlar o`tkazdi. Undan tashqari, amaldagi nazoratni
amalga oshirish maqsadida Ishbara har bir mulkka xoqon urug`i a’zosi – shodni
jo`natadi. Shodlar qabila zodagonlari bilan hech qanday aloqada bo`lmay, ularnig
markaziy hokimiyatga intilishini kuzatib borgan. Bu mahalliy hokimlarning
siyosiy tashabbuslarini nihoyatda chegaralab qo`yar edi. Ammo, Ishbara Elterish
Sher boshchiligidagi xoqonlik hokimiyatining harbiy-siyosiy layoqati qaram
mulklar va qabilalarni ushlab turishga qodir emas edi. 638-yilda dulu qabilasi
o`zlariga jo`natilgan shodni xoqon deb e’lon qildilar. Shundan so`ng dulu va
nushibi qabilalari o`rtasida og`ir va qonli urushlar bo`lib o`tib g`arbiy xoqonlik
ikki qismga bo`linib ketdi. Shunday bo`lsada, xoqonlikdagi qabilalararo va
sulolalararo urushlar 17 yil (640-657 yy.) davom etdi 14
.
14
Bahodir Eshov. O zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi. – T.:, 2012
ʻ .– B. 144.
25

Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo lsak, Turk xoqonligi tashkil topishi uchun sharoitʻ
vujudga keldi. Bunda tarixiy shaxs sifatida Bumin xoqon muhim rol o ynadi. Turk
ʻ
xoqonligida davlatning oliy hukmdori “xoqon” unvoniga ega bo‘lgan. Xitoy
manbalari ma’lumotlariga ko‘ra, turkiylar xonni taxtga o‘tqazishda maxsus
marosim o‘tkazishgan. Ya’ni, amaldorlar bo‘lajak xonni kigizga o‘tqazib, quyosh
yurishi bo’ylab 9 marotaba aylantirganlar, ishtirokchilar esa uni qutlab va ulug‘lab
turganlar. so‘ngra xonni otga o‘tqazib, bo‘yniga ipak mato bog‘laganlar va undan
“Siz necha yil xon bo‘lmoqchisiz?” deb so‘raganlar. U necha yil xon bo‘lishini
aytgan va shu muddat tugagach taxtdan ketgan.
Turk xoqonligi vujudga keldi va bir qator hududlarni bosib oldi. Lekin Turk
xoqonligi markazlashgan davlat emas edi, shuning uchun u ikki qismga bo linib
ʻ
ketdi. Buning natijasida G arbiy va Sharqiy Turk xoqonligi vujudga keldi.
ʻ
Qadimgi turkiy afsonalarda berilishicha, turklarning tasavvuriga ko‘ra,
davlatchilikning markazi, davlatni o‘z qo‘lida birlashtiruvchi shaxs xoqon
hisoblangan. Boshqaruvda xoqonlarning hukmron sulolasi asosiy bo‘lib, u uchta
kuch – osmon (tangri), yer-suvning kuch va irodasi hamda turk xalqining
yaratuvchanlik faoliyati tufayli yuzaga keltiriladi. Xoqondan keyingi shaxs,
birinchi amaldor “Yabg‘u” (Bahodir) bo‘lib, u bosh sarkarda hisoblangan. Ammo,
yabg‘u taxtga merosxo‘rlik qila olmas edi.
Turk xoqonligi taxtiga vorislik tartibi turk davlatchiligi tuzilishi uchun xos
bo‘lgan uluslarga bo‘linish tizimiga asoslanib belgilanar edi. Ushbu tizimga ko‘ra
taxt aksariyat hollarda otadan o‘g‘ilga emas, akadan ukaga, amakidan jiyanga
meros qolar edi. Taxt merosxo‘ri tegin (shahzoda) deb yuritilgan. Shahzodalar to
taxtga o tirgunlariga qadar o‘zlariga berilgan uluslarni boshqarib turganlar. O‘rta
ʻ
Osiyodagi mahalliy hokimlarning faoliyatini nazorat qiluvchi amaldor, xoqonning
nazoratchisi –“tudun” deb atalgan. Turk xoqonligi konfederativ davlat bo‘lgan.
Turkiylar o‘z yurti va davlatini “el” deb atashgan. Birinchi turk xoqoni Buminxon
Elxon unvoniga ega bo‘lganligi bejiz emas.
26

Xoqonlik tarkibidagi ko‘plab qabila va elatlarni birlashtirish va boshqarib
turish, ulardan ma’lum miqdordagi soliqlar va o‘lponlarni o‘z vaqtida yig‘ib olish
maqsadida xoqonlikda maxsus ma’muriy va harbiy-siyosiy boshqaruv tizimi joriy
etilgan edi. Davlatni boshqarishda xoqonga uning yaqin qarindoshlari, eng avvalo,
hukmron sulola a’zolari va ular tomonidan barpo etilgan boshqaruv tizimi yordam
berar edi. Qadimgi turkiy bitiklarga ko’ra u 4 ga bo’lingan: qarindoshlar; xoqonga
ittifoqdosh bo’lgan qabila va xalqlar; xoqonning o’ng tomonida o’tiruvchi
amaldorlar va ma’muriy xodimlar, xoqonning chap tomonidan joy olgan
amaldorlar va ma’muriy xodimlar. Xoqonning qarindoshlari- o’g’illari, amakisi,
jiyanlari va og’a-inilariga tegin unvoni berilgan. Xitoy manbalarining ma’lumot
erishicha, qadimgi turk davlatidagi mansablarning asosiy shtati 28 ta bo’lgan,
bunda ularning faqat 5 tasi oliy mansabdor hisoblangan: Exu (yabg’u), She (shad),
Dele (teginlar), Silifa (eltabarlar) va Tutunfa (tudunlar). Qolgan 23 ta kichik
amaldorlardan iborat bo’lgan. Barcha mansablar meros qilib qoldirilar edi.
Turk xoqonligi davlatining asosini yer bilan birga xalq tashkil etar edi. O‘z
davrida O‘rta Osiyoda davlatchilikning mustaqil va an’anaviy shakllarini
rivojlantirgan turkiylar davlati mavjud jamiyatning muayyan ijtimoiy tuzilmalariga
va qadimgi turklarning davlat tomonidan tashkil etilgan hamda nazorat qilinadigan
xo‘jalik faoliyatiga tayanar edi. Tarixiy adabiyotlarda berilishicha, bu faoliyatning
asosini ko‘chmanchi chorvachilik tashkil etgan. Chorvador turklarda urug‘-
qabilachilik an’analari nihoyatda kuchli bo‘lib, qabila va urug jamoalarining asosi
katta oilalardan iborat bo‘lgan. Ko‘chmanchi chorvadorlar xalq ommasini turklar
“budun” yoki “qora budun” deb atashgan.
Turk xoqonligining markaziy boshqaruv tizimi asosan yirik siyosiy davlat
tadbirlari davlat osoyishtaligini saqlash, davlat sarhadlarini kengaytirish, soliq
tizimi, ichki va tashqi savdo, diplomatik munosabatlar va boshqalar bilan mashg`ul
bo`lib o`zlari zabt etgan hududlardagi boshqaruv tizimiga ma’lum darajada
erkinlik berilgan. Shuning uchun ham Fargona, Sug‘d, Shosh, Toxariston, Xorazm
va boshqa mulklardagi boshqaruv tartibi asosan mahalliy sulolalar qo`lida bo`lgan.
Misol uchun, Sug`d va Farg`onada oliy hukmdor – “ixshid” Toxaristonda –
27

“malikshoh”, Xorazmda – “xorazmshoh”, Keshda – “ixrid”, Buxoroda – “xudot”,
Ustrushonada – “afshin”, Choch va Iloqda – “budun” deb atalgan.
Turk xoqonligi davrida Sug`d hududlariga hozirgi Panjikentdan
Karmanagacha bo`lgan yerlar kirgan, Buxoro esa, VII asrdan boshlab mustaqil
mulklar ittifoqidan iborat bo`lgan, Sug`dning mahalliy hokimlari ayrim vaqtlarda
Choch va Xorazmning mustaqil hukmdorlari birlashar edilar. Bunday yirik siyosiy
birlashmalar ma’lum muddatlarda yirik shaharlarda o`z qurultoylarini o`tkazib
turganlar.
Farg`ona Sug‘d siyosiy ittifoqiga kirmagan bo`lib, u alohida mustaqil davlat
edi. Uni afshin boshqargan bo`lib, Farg`onaliklar Tyanshan xalqlari bilan o`zaro
aloqada bo`lganlar. Xorazm boshqa mulklarga nisbatan ancha mustaqil edi.
Mamlakatni Afrig iylar sulolasiga mansub podsholar boshqarib turgan.ʻ
Xullas, O`rta Osiyoning Turk xoqonligi tarkibida bo`lishi o`sha davr
davlatchilik tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot uchun muhim ahamiyatga
ega bo`ldi. Avvalo, Turk xoqonligi juda katta hududlardagi turkiy qabilalarning
birlashuvi va jipslashuviga keng imkoniyatlar yaratib, O rta Osiyodagi ayrim
ʻ
turkiy xalqlar shakllanishiga asos soldi. Yana bir ahamiyatli tomoni shundaki,
avval Turk xoqonligi, keyin esa G`arbiy turk xoqonligining qudratli va
ko`chmanchilarga xos shiddatli harbiy tashkiloti, Sug`diylarning bevosita
aralashuvi tufayli olib borgan diplomatik siyosati Xitoy, Vizantiya va Eronning
O`rta Osiyo ilk o`rta asrlar davri xalqlari va elatlariga nisbatan olib borayotgan
tajovuzkorlik siyosati yo`liga mustahkam to`siq qo`ydi.
28

Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ
I. Prezident asarlari
1.1. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild. – T., 1999.
1.2.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. – Toshkent: O`zbekiston, 1998.
1.3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat,
2008.
II. Adabiyotlar va manbalar
2.1. Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi: (eng qadimgi davrdan Rossiya
ʻ
bosqiniga qadar). – Toshkent. “Sharq”, 2000.
2.2. Bahodir Eshov. O zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi. –
ʻ
Toshkent. ,,Sharq “ 2012.
2.3. Erkayev E. O zbek davlatchiligi tarixi. O quv qo llanma. – Andijon, 2018.
ʻ ʻ ʻ
2.4. Rahmon N. Turk xoqonligi. – Toshkent. 1993.
III. Internet saytlari va materiallari
3.1. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Turk_xoqonligi
3.2. https://uz.wikisko.ru/wiki/Eastern_Turkic_Khaganate
29

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi