Turkiston general-gubernatorligi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	140.9KB
Покупки	6
Дата загрузки	07 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Turkiston general-gubernatorligi

Купить

Reja
Kirish……………………………………………………………………………2-4
I – BOB. XIX asrning 60-yillari - 80-yillarning o‘rtalarida Turkistonda
Rossiya mustamlaka tuzumining qaror topishi
1.1 Turkiston general-gubernatorligining tashkil topishi………………………..5-
14
1.2 Turkiston viloyatida harbiy-ma’muriy hokimiyat tizimining yuzaga
kelishi………………………………………………………………………….15-20
II – BOB. Turkiston general – gubernatorligida mustamlaka tuzumining
mustahkamlanishi va uning o‘ziga xos jihatlari
2.1 Mustamlaka boshqaruv tizimining takomillashtirilishi. Chorizmning ko‘chirish
siyosati…………………………………………………………………………21-28
2.2 Turkiston general – gubernatorligida hokimiyat, politsiya va sud organlari:
ularning jazolash funksiyalarini kengayishi………………………….………...29-
34
III. Xulosa……………………………………………………………………..35-
36
IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..37
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik sharoitida va tub islohotlarni amalga
oshirish jarayonida milliy tiklanish, ma’naviy yangilanish, milliy o‘zlik va o‘ziga
xoslikni yaxlit tarzda anglab etgan, erkin demokratik tafakkurga ega bo‘lgan va
mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash
vazifalarini hal etishda tarix fanining roli jiddiy ravishda ortmoqda. Jumladan,
O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov ta’kidlab
o‘tganidek, «Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining
xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni anglashni, ta’bir joiz bo‘lsa, milliy
iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi» 1
. Istiqlol
yillarida O’zbekiston asrlarga teng yo’lni bosib o’tganligi, iqtisodiy, siyosiy va
madaniy taraqqiyotda yangi cho’qqilarni zabt etganligi dunyo hamjamiyati
tomonidan e’tirof etilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich
Mirziyoevning tashabbusi bilan mamlakatimizning ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy
hayotida juda katta o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Bu hol O’zbekiston sabot
bilan tub islohotlar va yangilanish yo’lidan ildam borayotganligidan darak beradi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2017 yil 7 fevraldagi
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi
to’g’risida”gi 4947-sonli farmoni qabul qilindi 2
. Farmonning 1-ilovasiga asosan
2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi ishlab chiqilib hayotga samarali tadbiq
etilishi ta’lim sohasidagi davlat siyosatini yangi bosqichiga asos bo’ldi.
Bugungi kunda tarix faniga qo`yilayotgan talablar o`tmishni sinchiklab
o`rganish, ularni hal etishga bo`lgan yondashuvlar va nuqtai-nazarlarni tahlil etib,
1
Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. —Т.: Ўзбекистон. 1997. — Б. 140.
2
Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil. 9 fevral soni
2

ulardan bugungi kun uchun zarur xulosalarni chiqarishni talab etadi. Tarixni
o`rganishga bo`lgan munosabatning turli siyosiy tuzumlar ta`sirida o`zgarib turishi
bugungi kun tadqiqotchilari oldiga uni xolisona tahlil qilish va ob`ektiv ilmiy
xulosalar chiqarish kabi katta va mas`uliyatli vazifa qo`yadi. Bunda eng avvalo
ilmiy bilishning asosiy tamoyillari, umumjahon tarix fanining nazariy –
kontseptual asoslari, milliy istiqlol mafkurasi falsafasiga asoslanish muhim
ahamiyat kasb etadi. Mustaqillikka erishgan respublikamiz milliy madaniyatining
tezkorlik bilan rivojlanishi tabiiy ravishda uning asosiy manbai bo`lmish madaniy
merosimizni keng va chuqur hamda ilmiy asosda izchil o`rganishimizni taqozo
etadi. Uzoq yillar mobaynida ijtimoiy ong-shuurimizga chor Rossiyasi
va kommunistik rejimning O‘rta Osiyodagi favqulodda «sivilizatorlik vazifasi»
to‘g‘risidagi, o‘lkaning «qoloq» xalqlari markazning davlat boshqaruvi natijasida
go‘yo «zo‘r muvaffaqiyatlar»ga erishganligi haqidagi afsona astoydil targ‘ib etildi.
Lekin bunda chor hukumati amalga oshirgan iqtisodiy siyosatning vahshiyona
mohiyati haqida lom-mim deyilmadi, sovet terrorchilik tuzumi haqiqatda chor
mustabid tartibotining imperiyacha-mustamlakachilik an’anasi davom ettirilishidan
iborat bo‘lganligi zo‘r berib bo‘yab ko‘rsatildi. O‘sha yillarda o‘lkaning tabiiy xom
ashyo boyliklari to‘xtovsiz tashib ketildi, o‘zbek xalqining ko‘p ming yillik milliy-
madaniy boyligi talon-taroj qilindi va ma’naviy asoratga solish siyosati amalga
oshirildi.
Imperiya markazining Turkistonga iste’molchilik bilan munosabatda
bo‘lishi, o‘zbek xalqining o‘z milliy taqdirini o‘zi erkin ravishda belgilash huquqi
inkor etilishi, bir asrdan ko‘proq davom etgan iqtisodiy va ma’naviy zulm behad
va uzoq muddatli buzg‘unchilik oqibatlariga olib keldiki, uning oqavalari hali-
hanuz davom etib kelmoqda. Ularni to‘la-to‘kis bartaraf etish uchun chor
mustabidchiligi va okgyabr to‘ntarishining jinoyatkorona amaliyoti tufayli vujudga
kelgan og‘riqli jarayonlar sabablarini ochib berish maqsadida iqgisodiy va
ijgimoiy-ma’naviy sohalardagi amalga oshirilgan rivojlanish mexanizmining kelib
chiqishi, qaror topishi va tadrijiy taraqqiyotini ilmiy jihatdan tavsiflab berish
lozim. Mavzuning ob’ekti va predmeti . Turkiston
3

o‘lkasida Rossiya imperiyasining mustamlakachik boshqaruv o’rnatilishi tarixi
tadqiqot ishining ob’ekti sifatida belgilangan. Mavzuning predmetini Rossiya
imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasining bosib olinishini, Turkiston general –
gubernatorligining tashkil topishi va uning o‘ziga xos jihatlarining mahalliy
xalqlarga o‘tkazgan ta’siri masalalari tashkil qiladi.
Mavzuning maqsad va vazifalari . Rossiya
imperiyasining Turkistonda mustamlaka boshqaruv tizimi qaror topish tarixi
mavzuga oid manbalar va ilmiy adabiyotlar asosida o‘rganish, tadqiq etish maqsadi
qo‘yildi. Ushbu umumiy maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalarni hal etish
belgilandi: - Turkiston o‘lkasiga Rossiya imperiyasining
harbiy harakatlarining boshlanishi va uning sabablari haqidagi ma’lumotlar berish;
- Rossiya imperiyasi tomonidan Turkiston
o‘lkasining bosib olinishini to‘g‘risida ma’lumotlarni yoritish;
- Turkiston viloyatida harbiy-ma’muriy hokimiyat
tizimining yuzaga kelishi jarayoni yoritish;
- Turkiston general-gubernatorligida hokimiyat
tuzilishi va uning funksiyalari ochib berish;
- Mustamlaka boshqaruv tizimining
takomillashtirilishi. CHorizmning ko‘chirish siyosati va uning o‘lka xalqlari
hayotiga o‘tkazgan ta’siri yoritish; Kurs ishing tarkibiy tuzilish: Kirish,
Ikkita bob, To’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan
iborat.
4

I – BOB. XIX asrning 60-yillari - 80-yillarning o‘rtalarida Turkistonda
Rossiya mustamlaka tuzumining qaror topishi
1.1 Turkiston general-gubernatorligining tashkil topishi
Rossiya podsholari Turkiston erlarini bosib olish borasidagi g‘arazli
maqsadlarini hali o‘lkada shayboniylar hukmronlik qilgan davrlardan boshlangan.
Xususan, Kavkaz, Volgabo‘yi, Sibir va O‘rta Osiyo ustidan hukmronlik qilish rus
podsholarining azaliy va asriy orzusi bo‘lgan. Bu orzuni amalga oshirishni
«Grozn ы y» («Dahshatli») laqabi bilan atalgan Ivan IV (1530 – 1584)ning o‘zi
boshlab beradi. U 1552 yili Qozon va 1556 yilda Ashtarxon (Astraxan) xonliklarini
bosib oladi. Sibirni bosib olish 1581 yildan boshlandi va u ham zabt etilgan.
Rus davlati O‘rta Osiyo mintaqasini bosib olishdan oldin, bu erdagi mavjud
xonliklar haqida keng ko‘lamda josuslik ma’lumotlarini to‘plashga kirishadi. SHu
maqsadda «Moskva savdo kompaniyasi» deb atalgan tashkilotning vakili Antoniy
Jenkinson (? – 1611) boshliligidagi elchilarning faoliyatida yaqqol namoyon
bo‘ladi. Jenkinson boshliq elchilar (Rishard va Robert Jonsonlar hamrohlik qilgan)
1558 – 1559 yillarda Buxoroga yuborilib, josuslik ma’lumotlari to‘plangan.
Rossiya hukumati XVII asr davomida O‘rta Osiyoga 9 marta elchi yuborgan.
Masalan, 1620 – 1622 yillarda Buxoro xoni Imomqulixon huzuriga boyar Ivan
Danilovich Xoxlov boshchiligida diplomatik missiya yuborilgan. Ushbu missiyalar
asosida Buxoro va Xiva xonliklarining iqtisodiy va harbiy ahvolini o‘rganadi va
josuslik ma’lumotlari to‘planadi 1
. Biroq Turkistonni Rossiyaga qaram qilish uchun
to‘g‘ridan – to‘g‘ri amaliy ochiq harakat Pyotr I (1672 – 1725) davridan
boshlanadi. Harbiy tarixchi K. Abaza «Zavoevanie Turkestana»
(SPb, 1902) asarida yozishicha, Pyotr I Hindiston boyliklariga suqulib qarayotgan
1
O ` zbekiston tarixi : o ` quv qo ` llanma / Shamsutdonov R ., Mominov X .; ma ` sul muharrir S . Inoyatov . – T .: “ Sharq ”,
2013. – B . – 334.
5

edi. U faqat qulay vaziyatni kutardi. Bunday vaziyatni 1714 yilda turkman
zodagonlarining vakili Xo‘ja Nafas Peterburgga borib, Amudaryoda oltinli
qumlarning ko‘pligi to‘g‘risida bergan ma’lumoti tezlashtiradi. Oltin va boylik
vasvasasi natijasida XVIII asrning boshlariga kelib Rossiyaning SHarqqa bo‘lgan
qiziqishi ortgan va Pyotr I 1714 – 1717 yillarda Aleksandr Bekovich –
CHerkasskiy boshchiligida Xiva xonligiga harbiy ekspeditsiya jo‘natgan. Xiva
xoni SHerg‘ozixon (1714 – 1728) Qayrag‘och darasidagi ochiq to‘qnashuvda katta
talafotga uchragach, harbiy hiyla ishlatib, rus qo‘shinlarini 5 ta shaharga bo‘lib
yuborgan va ularni alohida – alohida qirg‘in qilgan 1
.
Qozog‘iston hududlarida harbiy
qal’alar va istehkomlar barpo etish esa Pyotr I zamonidayoq boshlangan edi. 1717
yilda Omsk, 1718 yilda Semipalatinsk, 1720 yilda Ust – Kamenogorosk, 1742
yilda Orenburg qal’alari quriladi. Faqat XVIII asrning o‘zida hozirgi Qozog‘iston
hududlarida o‘zbek xonliklariga bostirib borishda foydalanish uchun 46 ta katta va
96 ta kichikroq harbiy qal’a va istehkomlar qurdiradi, ularga qo‘shinlarini
joylashtiradi. Qozog‘iston hududlarini zabt etilishi podsho Rossiyasi
ma’murlarining Turkiston erlarini egallash borasidagi bosqinchilik harakatlariga
qulay shart – sharoitlar yaratadi. Biroq XVIII asr oxiri va XIX asr boshlaridagi rus
– turk urushi (1806 – 1812), rus – shved urushi (1808 – 1809), rus – fors urushi
(1805 – 1813) va nihoyat Napoleonga qarshi 1805 – 1812 yillardagi to‘qnashuv va
urush, qolaversa, podsho Rossiyasining mustabid hokimiyatiga qarshi dekabristlar
nomini olgan dvoryanlar qo‘zg‘oloni va uni bostirish Rossiya hukumatining
Turkistonga nisbatan bosqinchilik siyosatini ma’lum muddatga ortga cho‘zilishiga
sababchi bo‘ladi. Biroq 1830 yillardan ma’lum darajada Yevropadagi janjalli
voqealardan qo‘li bo‘shagan imperiya hukumati yana o‘zining ayg‘oqchilik va
yovuzlik niyatlarini O‘rta Osiyo hududlariga qaratadi 2
.
SHu maqsad yo‘lida imperator Nikolay I (1796 –
1
O`zbekiston tarixi:o`quv qo`llanma / Shamsutdonov R., Mominov X.; ma`sul muharrir S. Inoyatov. – T.: “Sharq”,
2013. – B. – 334 –335.
2
Баҳодир Эшов , « Ўзбекистонда давлат ва мақаллий бошқарув тарихи ». – Т .: « Янги аср авлоди », 2012, – Б .
414.
6

1855) ning 1839 yilda Xiva xonligini bosib olish haqidagi farmoni asosida 1839 yil
14 noyabr – 1840 yil fevralda Orenburg harbiy gubernatori V.A. Perovskiy (1795 –
1857) katta qo‘shin (2 ta zambarak 40 arava, 5325 askar, 10 ming tuya) bilan Xiva
xonligiga harbiy ekspeditsiya uyushtiradi. Biroq bu yurish muvaffaqiyatsizlik bilan
tugadi. Rossiya imperiyasi hukumati XIX asrning o‘rtalaridan boshlab o‘zbek
xonliklarining erlarini bosib olishga actoydil kirishadi. Buning sabablari:
Birinchidan, o‘zbek xonliklari o‘zaro mol – dunyo, davlat va er
talashib bir – birlarining tinka madorlarini shu darajada quritgan edilarki, ular
tashqi dushmanga qarshi birlashib kurashish u yoqda tursin, hatto o‘zlarini biror bir
darajada himoya qilishga ham qodir emas edilar. Bu hol Rossiya imperiyasi
ma’murlariga juda qo‘l kelar edi.
Ikkinchidan, Rossiya imperiyasining harbiy – siyosiy va
iqtisodiy ahvoli shuni talab qilar ediki, rivojlanayotgan rus kapitalistlari uchun
yangi – yangi bozorlar, foyda manbalari kerak edi. Rossiyaning Yevropa bozorlari
bilan raqobat qila olmasligi e’tiborga oladigan bo‘lsak, ishlab chiqarilgan
mahsulotlarni sotish uchun O‘rta Osiyo bozorlarini egallash zarur edi.
SHuningdek, Rossiya sanoat korxonalariga (ayniqsa uning engil sanoati uchun) esa
tabiiy er osti boyliklari, hom ashyo bazalari, paxta, ipaq qorako‘l, teri va boshqalar
zarur edi. 1861–1862 yillardagi fuqarolar urushi tufayli Amerikadan keladigan
paxtaning kamayib ketishi o‘zbek paxtasiga bo‘lgan talabni xaddan tashqari
oshirib yubordi. Uchinchidan, Rossiyada o‘tkazilgan er islohotlari
tufayli qashshoq qolgan aholini ko‘chirib keltirish va ularni er bilan ta’minlash.
To‘rtinchidan, Qrim urushi (1853 – 1856) natijasida Qora
dengiz bandargohlarining qo‘ldan ketishi va uning o‘rnini O‘rta Osiyoni egallash
orqali to‘ldirish. SHu orqali janubdagi muzlamaydigan dengizlarga chiqish, O‘rta
Osiyo orqali Eron, Afg‘oniston Xitoy, Hindiston kabi davlatlarda Angliyaning
ta’sirini yo‘qotib, bu davlatlar bilan savdo va diplomatik aloqalar o‘rnatish.
Turkiston – bu, bosqinchilik yurishlarida platsdarm vazifasini o‘tashi.
Beshinchidan, O‘rta Osiyo masalasida ingliz – rus munosabatlarining
keskinlashib borishi Rossiya bosqinining tezlashishiga sabab bo‘ldi. Rossiya
7

hukmron doiralari XIX asrning boshidanoq ingliz josuslarining o‘zbek
xonliklaridagi xatti – harakatlarini ziyraklik va shubha bilan kuzatib bordilar.
Rossiyaning Turkistonni bosib olish rejalaridan xabardor bo‘lgan Angliya
hukumati Rossiya rejalarini barbod qilish harakat qildi. Bunda Angliyaning Ost –
Indiya (Ost – Hindiston) kompaniyasi (1600 – 1858) faoliyati diqqat markazida
turgan. Ost – Indiya kompaniyasi O‘rta Osiyo bozorlariga kirish va egallab olish,
bozorlarda ingliz tovarlarining Rossiya tovarlarini siqib chiqarishini ta’minlashga
zo‘r berdi. Bu borada ular hind va fors savdogarlaridan keng foydalandi 1
. Ost –
Indiya kompaniyasi tomonidan josuslik ma’lumotlari to‘plash maqsadida O‘rta
Osiyoga bir necha marta o‘z razvedkachilarini yuborgan.
Jumladan, Erondagi rus elchixonasining katta maslahatchisi A.F. Negri
(1784 – 1854) rahbarligida savdo shartnomasi tuzish uchun Buxoroga yuborilgan
missiya (Negri missiyasi, 1820) tarkibida mazkur kompaniya ayg‘oqchisi
polkovnik E.K. Meyendorf ham Buxoroda bo‘ladi, biroq u qaytish chog‘ida yo‘lda
halok bo‘ladi. 1831 – 1833 yillarda mazkur kompaniya leytenanti Aleksandr Berns
(1805 – 1841) Hindistondan Afg‘onistonga, undan Buxoroga go‘yo sayyoh sifatida
keladi. 1843 yilda kapitan Ebbot Xivaga yuborildi. 1844 yili Angliya tomonidan
Turkiya homiyligida Iosif Volf Buxoroga kelgan edi. U 1838 yildan buyon Buxoro
amiri Nasrulloxon zindonida saqlanayotgan polkovnik Stoddart bilan mayor
Konollini (bular 1842 yili qatl etilgan) taqdirini aniqlash niyatida kelgan edi. I.
Volf 1844 – 1845 yillar davomida Buxoroda ish olib borib, Londonga Qo‘qondagi
voqealar, xonliklarning o‘zaro munosabatlari xususida muhim axborotlar yuborib
turgan. Ost – Indiya kompaniyasi Buxoro amirligi va Xiva xonligiga
Rossiyaga qarshi ittifoq tuzishni taklif qiladi va birlashib Rossiya tajovuziga qarshi
kurashishni tavsiya etadi. Lekin bu takliflar amalga oshmaydi. Inglizlarning O‘rta
Osiyoni bosib olishdan iborat rejasining amalga oshuviga Hindiston bilan o‘zbek
xonliklari o‘rtasida joylashgan Afg‘oniston to‘siq bo‘ladi. Natijada inglizlar bilan
Afg‘oniston o‘rtasida ikki marta (1838 – 1842; 1878 – 1880) urush ham kelib
1
Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (XVI – XX asr boshlari); K.2 / Mas’ul muharrirlar: O’. Mavlonov, Q.
Usmonov. – T.: Sharq, 2010., - B. 231.
8

chiqadi. Ammo inglizlar afg‘on xalqining qarshiligini bostira olmaydilar. XIX asr
o‘rtalarida Rossiya imperiyasi hukumati tomonidan O‘rta Osiyoga josuslik
missiyasi ham amalga oshirdi. Masalan, 1841 – 1842 yillar Buxoroga elchi K.F.
Butenev rahbarligida Butenev missiyasi yuborilgan. Uning asosiy vazifasi
Afg‘oniston va Eron orqali Turkistonga kirishga intilayotgan Angliyaga to‘sqinlik
qilish, Buxoro xonligida Rossiyaning iqtisodiy va siyosiy ta’sirini mustahkamlash,
Buxoro tuprog‘ining geologik tuzilishini o‘rganish va er osti boyliklarini
tekshirish, Buxoro xonligi bilan Rossiya o‘rtasida savdo va elchilik
munosabatlarini mustahkamlovchi shartnoma tuzish, savdo – sotiqqa oid
ma’lumotlar to‘plash, Buxoro va unga qo‘shni mamlakatlar to‘grisida ma’lumot
yig‘ish kabilardan iborat edi. Butenev missiyasi 1841 yil 15
mayda Orenburgdan chiqib, 1841 yil 5 avgustda Buxoroga etib keldi. Butenev
missiyasi Zarafshon vodiysida ko‘pgina geologik tekshirishlar olib bordi. Butenev
missiyasining Buxoro xoni bilan savdo va diplomatik shartnoma tuzish yuzasidan
olib borgan muzokaralari uncha natija bermadi. SHunga karamay, Butenev
missiyasi a’zolari Buxoro to‘g‘risida juda boy geografik, etnografik, tabiiy va
tarixiy ma’lumot to‘pladilar 1
. Podsho Rossiyasi Turkistonni bosib olishdan oddin
mukammal rejani ishlab chiqqan. Rejada asosiy zarbani mintaqadagi eng zaif va
hududi jihatidan kichik Qo‘qon xonligiga berish, ayni paytda Buxoro amirligi va
Xiva xonligini Qo‘qon xonligi bilan o‘zaro birlashib qo‘shin tuzishiga, o‘zbek
xonliklarining birgaliqda harakat qilishiga imkon bermaslik maqsadida ular
o‘rtasida turli nizolar chiqarish va mavjud ixtiloflarni kuchaytirish yo‘llarini ishlab
chiqishga qaratdi. Rossiya harbiy vazirligida harbiy harakatlarga ketadigan
xarajatlar, qo‘shin miqdori va turi, urush harakatlarida qatnashuvchi qismlar,
quruklik va suvda harakat qiluvchi vositalar, qurol – yarog‘ miqdori va zaxiralari
aniqlandi2 . Rossiya imperiyasi qo‘shinlari XIX asrning 40 – yillari oxiridan
boshlab aniq reja asosida shiddat bilan Turkiston erlariga bostirib kela boshladi.
Turkistonni bosib olishi podsho Aleksandr II (1818 – 1881) hukmronligi davrida
nihoyatda tezlashdi. Rossiya imperiyasining
1
Ўзбекистон тарихи / Р . Муртазаева умумий таҳрири остида . - Т .: Янги аср авлоди , 2003. -B. 17
9

Turkistonni bosib olishi to‘rt bosqichga bo‘linadi. Birinchi bosqich – 1847 yildan
boshlanib 1865 yilga qadar davom etadi. Bu bosqichda Qo‘qon xonligiga qarashli
hududlar bosib olinadi. Ikkinchi bosqich – 1865 yildan boshlanib 1868 yilga qadar
davom etadi. Bu davrda Toshkent va Buxoro amirligi hududlari bosib olinadi.
Uchinchi bosqich – 1873 – 1879 yillarni o‘z ichiga olib, bu davrda Xiva va Qo‘qon
xonligi hududlari chor qo‘shinlari tomonidan zabt etiladi. To‘rtinchi bosqich –
1880 – 1885 yillar bu davrda hozirgi Turkmaniston erlari bosib olinadi. Rossiya
davlatining Turkiston erlarini bosib olishining birinchi bosqichida, ya’ni 1847 yili
Sirdaryo etagi bosib olinib, Raim qal’asi rus qo‘shinlari tomonidan egallandi va bu
erda 1848 yil Kazalinsk harbiy istehkomi qurilgan. Orenburgda «Nikolay» va
«Konstantin» degan kemalar qurilib, ular bo‘lak – bo‘lak holda keltirilib Orol
dengiziga tushiriladi. Bu davrda Oq machit (Qizil O‘rda), Turkiston, CHimkent,
Avliyoota, Pishpek To‘qmoq va boshqa shaharlarda Qo‘qon xonligining harbiy
istehkomlari mavjud edi. 1852 yilda
rus qo‘shinlari Oq machitga hujum qiladilar, lekin uni qo‘lga kirita olmaydilar.
1853 yilda general V.A. Perovskiy boshchiligida ikki ming askardan ortiq qo‘shin
Oq machitga ikkinchi marta hujum uyushtiradi. 22 kunlik qurshov va jangdan
so‘ng 1853 yil iyulda rus askarlari istehkomni egallaganlar. Qal’a
himoyachilaridan 74 kishi tirik qolgan holos. Rossiya qo‘shinlaridan bor yo‘g‘i 25
kishi halok bo‘lgan va 46 kishi yarador qilingan. Istehkomga «Perovskiy forti»
nomi berilgan. Oq machitdagi mag‘lubiyat Qo‘qon xonligini qattiq
tashvishlantirdi. Tezlik bilan Toshkentda kuch to‘planib hokim Sabdalxo‘ja
boshchiligida 8 ming askarlik qo‘shin va ko‘ngillilar Oq machitni qaytarib olish
uchun yo‘lga chiqadi. Lekin ikki o‘rtadagi jangda ular engiladilar.
Vatan himoyachilaridan 192 kishi halok bo‘ladi. Qo‘qon xonligi
qo‘shinlari yaradorlarni 92 tuyaga ortib orqaga chekinishga majbur bo‘ladilar.
1853 yilning dekabr oyida YOqubbek boshchiligidagi 13 ming kishilik qo‘shin Oq
machitga kelib yana dushman bilan to‘qnashdi. YUrt himoyachilaridan bu jangda
mingga yaqin kishi o‘ldirildi va yarador qilindi. Bosqinchilar faqat 55 askarlarini
yo‘qotdilar. Bunday ketma – ket mag‘buliyatlar Vatan himoyachilari ruhini
10

tushirmadi. Ular 1855 yilda yana 1500 kishilik qo‘shin bilan Oq machitga
otlandilar. Ammo Rossiya qo‘shinlariga yangi kuchlar kelib qo‘shilganini eshitib,
orqaga qaytdilar. 1854 yil Olmaota qishlog‘i yonida Verniy harbiy
istehkomi (hozirgi Olmaota shahri) ning qurilishi Turkistonni egallashda hal
qiluvchi o‘rin tutgan istehkomlardan bo‘ldi. 1855 – 1857 yillardagi Qrim urushi
munosabati bilan podsho Rossiyasi ma’murlari O‘rta Osiyoni zabt etish bo‘yicha
katta miqyosdagi harbiy harakatlarni olib bormadilar. Qrim urushidagi mag‘lubiyat
O‘rta Osiyoning Rossiya uchun siyosiy va strategik jihatdan qanchalik katta
ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi. Qrim urushi tufayli to‘xtab qolgan harbiy
harakatlar 1860 yil yozida yana jonlandi. Polkovnik Simmerman boshchiligidagi
rus qo‘shinlari 1862 yilda To‘qmoq, so‘ngra Pishpak (hozirgi Bishkek), qal’asini
egalladi. Avliyoota (hozirgi Taroz shahrining 1938 yilgacha
bo‘lgan nomi, Qozog‘iston Res., Jambul viloyati) qal’asini egallash uchun 1864 yil
1 mayda polkovnik M.G. CHernyaev Verniy (Olmaota) istehkomidan yo‘lga
chiqqadi. Qattiq jangdan keyin 1864 yil 4 iyunda Avliyoota ham bosib olinadi.
M.G. CHernyaev bu qal’ani olganligi uchun general – mayor darajasiga ko‘tarildi.
Navbatdagi hujum harakatlari Qo‘qon xonligining muhim va tayanch shaharlaridan
bo‘lgan Turkiston va CHimkent shaharlariga qaratiladi. Turkiston va CHimkentni
himoya qilish uchun sarkarda Qo‘qon xonligining muvaqqat xoni (regenti),
mingboshisi, amiri lashkari (1863 – 1865) – Alimqul (to‘liq ismi Mulla Alimqul
Husaynboy o‘g‘li, 1831/32 – 1865) etib keldi va shahar mudofaasini tashkil
qilishga kirishdi. Ammo polkovnik Veryovkin general M.G. CHernyaevdan
yordam olib, 1864 yil 12 iyulda Turkiston shahrini mahalliy xoinlar yordamida 18
bosib oldi. Veryovkin Xo‘ja Ahmad YAssaviy maqbarasidagi
noyob tarixiy asori – atiqalarni talon – taroj qilib, Rossiyaga jo‘natib yubordi. Rus
qo‘shinlari CHimkent shaharini egallash uchun ikki marta harbiy yurishlarni
amalga oshirdi. Dastlabki hal qiluvchi jang 1864 yil 14 iyun tongda boshlangan.
Uch kun davom etgan bu urushda yurt fidoyilari g‘alabani qo‘lga kiritadi.
Mag‘lubiyatga uchragan shtabs – kapitan Meyer va polkovnik Lerx
boshchiligidagi rus qo‘shinlari Avliyoota va Turkiston tomon chikinadi. General
11

CHernyaev bu mag‘lubiyat oqibatlaridan cho‘chib, barcha kuchlarini Oqbuloqda
jamladi. Turkiston va CHimkent rus qo‘shinlari tomonidan egallangandan so‘ng
Qo‘qon xonligining muhim strategik shahri Toshkentni egallashga kirishiladi. SHu
maqsad yo‘lida 1864 yil 27 sentyabrda general CHernyaev CHimkentdan yo‘lga
chiqdi. 1864 yilning 1 oktyabrida u
katta harbiy qo‘shinlari bilan birga Toshkentning sharqidagi Darvishak qopqa
degan joyga etib keladi. 2 oktyabrda ertalabdan dastlabki hujum boshlandi.
Toshkent mudofaachilarining mardona harakati tufayli CHernyaev qattiq
mag‘lubiyatga uchradi, 72 zobit va askarni yo‘qotdi. CHimkentga qaytishga
majbur bo‘ldi. 1865 yildan Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishining
ikkinchi bosqichi boshlandi. SHu yilning 28 aprelida CHernyaev CHirchiq
yonidagi Niyozbek qal’asini jang bilan egalladi. Toshkentlik bir xoinning
(Abdurahmonbek SHodmon o‘g‘li) maslahatiga ko‘ra CHernyaev Kaykovus arig‘i
(Bo‘zsuv kanali) to‘g‘onini buzib, uni Chirchiq daryosiga burib yuboradi. Natijada
toshkentliklar suvsiz qolib, og‘ir ahvolga tushadilar. SHunga qaramay, aholi
mudofaani mustahkamlashga kuch – g‘ayratini ayamaydi. Ko‘p o‘tmay rus
qo‘shinlari Toshkentga yaqinlashganligi haqida xabar topgan Alimqul qo‘shin
bilan Qo‘qondan chiqib, 1865 yil 7 mayda ertalab Toshkentga etib kelishdi 1
. SHu
kuni Alimqul va xon qarorgohi Afrosiyob tepaligida joylashdi. SHu kuni
Mingo‘rik mavzesida shahar himoyachilari ishtirokida katta mashvarat o‘tkazilib,
g‘azavot e’lon qilindi. 8 mayda Salor kanali bilan Darxon arig‘i oralig‘i (hozirgi
Pushkin ko‘chasi)da Alimqul qo‘shinlari va shahar himoyachilari bilan rus
qo‘shinlari o‘rtasida qattiq jang bo‘ldi.
Rus qo‘shinlari engilib, SHo‘rtepaga chekindi. 1865 yil 9 mayda
Alimqul qo‘mondonligidagi qo‘qonlik askarlar va shahar himoyachilari
SHo‘rtepadagi rus qo‘shinlariga qarshi hujumga o‘tdi. Nihoyatda qattiq jang
bo‘lib, Alimqul og‘ir yaralandi va o‘sha kuni vafot etdi. 1865 yil 10 mayda u
Toshkentdagi SHayxontohur qabristoniga dafn etildi. Alimqulning halok bo‘lishi
bilan Toshkentliklar orasida sarosima boshlandi. General CHernyaev 14 iyunda
1
Абдураимова Н.А., Эргашев Ф.А. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Т.: Академия. 2002., - B . 29
12

qattiq janglardan so‘ng shaharga yorib kiradi 1
. 1865 yil 17 iyunda qarshilik
ko‘rsatishning foydasizligini hisobga olgach shahar himoyachilari shaharni
topshirish uchun muzokaralarni boshlaydi. SHu tariqa Toshkent shahri egallandi.
Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda 1865
yil 12 fevralda Orenburg general – gubernatorligiga bo‘ysunuvchi Turkiston
viloyatini tuzgan. Turkiston viloyati harbiy gubernatori etib M.G. CHernyaev
tayinlandi. 1866 yil yanvar oyining oxirida Chernyaev Jizzaxga yurish boshlaydi.
Ammo 8-9 ming kishilik shahar himoyalashilarining ko`rsatgan qarshiligi tufayli u
orqaga chekinishga majbur bo`ladi. 1866 yil mart oyida Chernyaev Peterburgga
chaqirib olinadi, uning o`rniga genyeral Romanovskiy yuboriladi. Toshkentga
yordam uchun yuborilgan Buxoro amirining 100 ming kishilik ko`shini bilan
genyeral Romanovskiy qo`mondonligidagi Chor Rossiyasi qo`shinlari o`rtasida 8
mayda Erjarda bo`lgan jangda rus qo`shinlari g`alaba qozonadi. 24 mayda rus
askarlari Xo`jandda ham g`alabaga erishadilar.
Avgust oyida Romanovskiy Toshkent, Xo`jand va
Chirchiqorti o`lkasini Rossiyaga qo`shib olish to`g`risida ko`rsatma beradi. Buxoro
amiri bilan muzokaralarda kelisha olmagach, Romanovskiy 2 oktyabrda Buxoro
amirligiga qarashli O`ratepa qal`asini, 18 oktabrda esa Jizzaxni bosib oladi. Jizzax
uchun jang g`oyatda dahshatli bo`lgan. Tarixchi olim Hamid Ziyoevning
yozishicha bu jang davomida “...to`kilgan odam qoni bamisoli ariq suviga o`xshab
oqqan”. Romanovskiy 1866 yil 19 oktyabrda Harbiy vazirga yozgan
telegrammasida Buxoro amirining Sirdaryo vodiysidagi so`nggi tayanchi, besh
kunlik qamaldan so`ng 18 oktyabr soat 12 da zarb bilan egallandi.
Himoyachilardan oz qismi qutilib qoladi, holos. Ko`plari halok bo`ladi yoki asir
olinadi. “26 bayroq, 53 qurol va juda ko`p boyliklar qo`lga tushiriladi. Bizning
yo`qotishimiz, xudoning irodasi bilan 100 kichidan kamroq bo`ldi, shu jumladan
to`rt ofityer yaralandi”. General Romanovskiy Jizzax uchun
bo`lgan jangda kamida 6 ming kishi o`ldirilganligi va 2 ming kishining asir
olinganligini yozgan edi. Qizig`i shundaki, Buxoro amiri rus qo`shinlariga qarshi
1
Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураши. - Т.: Шарқ. 1998., - B . 37
13

birgalikda jang qilishni Qo`qon xoni Xudoyorxonga taklif qilganda u turli vaj-
karsonlarni bahona qilib bu ishga bosh qo`shmaydi. Amirlik qo`shinlari Ho`jand
va Jizzaxda yengilgach, Xudoyorxon rus bosqinchi generali Romanovskiyga tabrik
telegrammasi yuboradi. Bu telegrammada biz quyidagi sharmandali jumlalarni
o`qiymiz: “Oq podsho bilan do`stlikni saqlab, turli bahonalar bilan Qo`qondan
chiqmadim va o`z Chegaralarimni saqlash uchun 35 ming qo`shinni to`plab
Shaytonmuzgarda turdim. Shundan so`ng Ho`jandda turgan amir o`z qo`shini va
boshlig`ini olib shaharni mutlaqo bo`sh qoldirganligini eshitdim; bu haqdagi
xabarni bilib o`z qo`shinim va artelleriyam bilan orqaga qaytdim va agar men Oq
podsho bilan do`stlikni istamaganimda men qo`shinim bilan Shaytonmuzgardan 21
qaytmasdanoq, Ho`jandga kirar edim va buning oqibatida Buxoro amiri bilan
kuchli raqib bo`lur edim. Alloh yordamida Siz Ho`jandni zabt etdingiz, buni
eshitib, ilgarigi do`stlikni mustahkamlash uchun Sizni g`alaba bilan tabriklayman”.
1867 yil 14 iyunda
chor hukumati bosib olgan joylarda favqulodda Turkiston general-gubernatorligi
tuziladi. Injener-general K.P.Kaufman bosh qilib tayinlangan bu gubernatorlikning
markazi Toshkent bo`lib uning tarkibiga Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari ham
kirgan edi. K.P.Kaufman podsho Aleksandr II dan katta vakolatlar bitilgan “Oltin
yorliq“ oladi. U mustaqil ravishda urush e`lon qilish, sulh tuzish va boshqa
huquqlarga ega edi. Shu bois Turkiston xalqi K.P.Kaufmanni “Yarim podsho” deb
atagan.
14

1.2 Turkiston viloyatida harbiy-ma’muriy hokimiyat tizimining yuzaga
kelishi
Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda o‘z hukmronligini o‘rnatish va
boshqarish uchun mustamlakachilarning manfaatlarini himoya qiladigan
mustahkam boshqaruv tartiblarini joriy etish uchun barcha chora-tadbirlarni
ko‘rdilar. CHunki boshqaruv tizimi Rossiya hukumati uchun juda muhim bo‘lib,
bosib olingan joylarda mustamlakachilik siyosatini olib borishda asosiy tayanch
hisoblangan. Tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, Turkiston ma’muriyati
imperiyaning boshqa o‘lkalari boshqaruvidan o‘zining keskin harbiylashgani bilan
alohida ajralib turadi. Rossiya hukumatining Turkiston o‘lkasi uchun 1865-1916
yillar oralig‘ida ishlab chiqqan hamda amalga tadbiq etilgan o‘nta qonun loyihalari
(1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916 yillar) da va
ularning moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar
kiritgan o‘zgarishlarda ana shu holat o‘z aksini topgan.
Toshkent shahri bosib olinganidan so‘ng 1864-1865 yillarda bosib olingan
hududlarda Orenburg general-gubernatorligi tarkibida (1865 y.) harbiy-lashgan
ma’muriy boshqaruv tartiblariga asoslangan Turkiston viloyati tashkil etilib, unga
general-mayor M.G.CHernyaev gubernator etib tayin-lanadi. Turkiston viloyatini
boshqarish uchun 1865 yil 6 avgustda “Turkiston viloyatini boshqarish
to‘g‘risidagi Muvaqqat Nizom” qabul qilinib, unga muvofiq harbiy va fuqarolik
hokimiyati harbiy gubernator qo‘lida bo‘limlarga bo‘linib, ularni bo‘lim
boshliqlari boshqargan 1
. Bo‘lim boshlig‘i bir vaqtning o‘zida bo‘lim harbiy
komendanti ham hisoblangan. Bo‘lim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan nazorat
qiluvchi va rus amaldorlaridan tayinlanadigan boshqaruvchilar bo‘ysungan.
1
Тиллабоев С.Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг
иштироки. Тошкент. Фан. 2008., - B . 63
15

SHuningdek, bu “Nizom” ga ko‘ra, Turkiston viloyati gubernatori,
“biy, oqsaqol, rais va qozi lavozimidagi tub joy aholi vakillarini egallab turgan
lavozimiga tasdiqlash, bo‘shatish, almashtirish vakolatiga ega bo‘lgan” 1
. Mahalliy
aholi ustidan nazorat qiluvchi boshqaruvchilarning vazifalari joylarda tinchlikni
saqlash, karvonlar xavfsizligini ta’minlash, o‘rmon, suv inshootlarini qo‘riqlash,
o‘troq va ko‘chmanchi aholi o‘rtasidagi janjallarni hal qilish, aholiga soliq va
majburiyatlarni belgilash, ularni o‘z vaqtida va o‘z miqdorida to‘lashni nazorat
qilish, nazorat natijalarini bo‘lim boshlig‘iga etkazishdan iborat bo‘lgan.
Mahalliy aholining o‘troq hayot kechiruvchi qismida sud ishlari
bo‘yicha qozilar chiqargan hukmlar harbiy gubernator tomonidan tasdiqlanishi
lozim bo‘lib, qozilarning chiqargan hukmlarini harbiy gubernator o‘zgartirish
huquqiga ega bo‘lgan. Ko‘chmanchi aholining biy sudlari mahalliy aholi
boshqaruvchilarining ruxsati bilan o‘tkazilgan. Biy sudlarida ishlar odat qoidalari
asosida ko‘rilgan 2
. 1865 yildayoq Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni
bilan Orenburg va G‘arbiy Sibir general-gubernatorliklari hamda Turkiston
viloyati turmush tarzi va umumiy ahvolini o‘rganish uchun “Dasht komissiyasi”
tuzilib, O‘rta Osiyoga jo‘natiladi. Ushbu komissiyaning vazifasi bosib olingan
hududlardagi sharoitni o‘rganish hamda ularni qanday boshqarish haqida nizom
tuzish uchun ma’lumotlar to‘plashdan iborat edi. Komissiya o‘z ish jarayonida
bosib olingan erlardan quyidagi qoidalarga asoslangan holda foydalanishni
belgilab bergan edi: 1. Harbiy va fuqaro hokimiyatini bir
qo‘lda to‘plagan holda o‘lkani boshqarish.
2. Siyosiy hokimiyatga ega bo‘lmagan barcha ichki
ishlarni boshqarishni erli aholining xulq-atvori va urf-odatlarini hisobga olib,
mahalliy aholi qo‘liga topshirish.
3. Mahalliy boshqarmada, uning qonun va urf-
odatlarida mavjud bo‘lgan davlat manfaatlariga ziyon etkazuvchi barcha narsalarni
butunlay tugatish. 4. Imkoniyati boricha sudni ma’muriyatdan batamom
1
Усмонов Қ., Содиқов М., Обломуродов Н. Ўзбекистон тарихи. 1-қисм. - Т.: 2002., - B .224
2
Мусаев Н. Туркистонда саноат ишлаб чиқаришининг вужудга келиши ва ривожланиши тарихидан (ХIХ
асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошлари). – Тошкент, Молия-иқтисод, 2011., - B . 45
16

ajratib qo‘yish. Ko‘rinib turibdiki, “Dasht komissiyasi” ning asosiy vazifasi
mustamlakachilikka asoslangan o‘lka boshqaruv tizimini takomillashtirishga
qaratilgan edi. Bu “Komissiya” tomonidan ishlab chiqilgan “Ettisuv va Sirdaryo
viloyatlarini boshqarish haqidagi qoidalar loyihasi” bo‘yicha Vazirlar Mahkamasi
qabul qilgan qarorda quyidagilar qayd etilgan edi:
1. Loyihada ko‘rsatilgan hududlarda Ettisuv
va Sirdaryo viloyatlari tarkibida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilsin.
2. General-gubernatorga o‘lkani boshqarish
uchun loyihada nazarda tutilgan shtatlardan kelib chiqqan holda, boshqarish uchun
amaldorlar olishga imkoniyat berilsin.
3. General-gubernatorga loyihada ko‘rsatilgan
erlarda, o‘lkadagi mahalliy sharoit, tuzem (mahalliy) xalqlarning ehtiyojlarini
hisobga olgan holda so‘nggi marta qonuniy tartibda ko‘rib chiqish va qabul qilish
uchun uning qismlari bo‘yicha va yaxlit holda o‘zining xulosasini berish
topshirilsin. Ungacha loyihada ko‘rsatilgan holatlarni asos sifatida qabul qilib,
o‘lka tuzilishi uchun favqulodda muhim va foydali deb hisoblangan hamma
choralarni ko‘rish topshirilsin. Tadqiqotlarga ko‘ra, Turkiston viloyatining
Orenburg general-gubernatorligi tarkibida bo‘lishi vaqt o‘tishi bilan turli
muammolarni keltirib chiqargan edi. SHuning uchun ham Turkiston viloyatining
uzoqda joylashganligi, viloyat ma’muriyati vakillari sonining kamchiligi general-
gubernatorlik bilan bog‘lanishga, uning ko‘rsatmalarini o‘z vaqtida bajarilishiga
salbiy ta’sir ko‘rsatayotganligi imperiya hukmron doiralari o‘rtasida Turkiston
viloyatini Orenburg general-gebernatorligidan alohida ajratish masalasini kun
tartibiga qo‘ygan edi. 1867 yilda Peterburgda Turkiston boshqaruvi
bo‘yicha tayyorlangan “Nizom” loyihasi maxsus komissiya tomonidan muhokama
qilinib, unda Orenburg general-gubernatorligidan alohida bo‘lgan Turkiston
general-gubernatorligini tashkil qilish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinadi. 1867 yil
11 aprelda Aleksandr II tomonidan komissiya taklifi ma’qullanib, 11 iyulda
Janubiy Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning bosib olingan hududlarida Turkiston
general-gubernatorligi tashkil etilganligi to‘g‘risida farmon e’lon qilinadi. Birinchi
17

general-gubernator qilib fon Kaufman tayinlanadi. YAngi tashkil etilgan ushbu
ma’muriy birlik dastavval 2 ta – Sirdaryo va Ettisuv viloyatlarini o‘z ichiga olgan
edi. Arxiv manbalarining ma’lumot berishicha, chor hukumatining 1867 yilgi
manifestiga ko‘ra, Kaufmanga “o‘lkani boshqarish uchun kerakli va zarur deb
hisoblangan barcha tadbirlarni mahalliy sharoitdan kelib chiqqan holda mustaqil
ravishda amalga oshirish huquqi berilib, siyosiy, chegaraviy va savdo ishlarini hal
qilish, qo‘shni mamlakatlarga ularning Rossiya bilan o‘zaro aloqalariga tegishli
muzokaralar olib borish va bitimlar imzolash, o‘zaro kelishuvga erishish va
qarorlar qabul qilish uchun ishonchli vakillarni jo‘natishda cheklanmagan
vakolatlar berildi”. 1867 yilgi “Nizom” loyihasida
Turkiston o‘lkasining Rossiya harbiy vazirligi tarkibida bo‘lishi, o‘lka harbiy
hokimiyat orqali boshqarilishi, general-gubernator o‘lkada joylashgan qo‘shinga
qo‘mondonlik qilishi, boshqaruvning quyi bo‘g‘iniga erlik aholi vakillari saylov
orqali saylanishi, o‘lka boshqaruvini Rossiya imperiyasidagi mavjud boshqaruv
tizimiga yaqinlashtirib, keyinchalik o‘lkani imperiyaning ajralmas bir qismiga
aylantirish, o‘lkaning ma’muriy – hududiy bo‘linishida esa imperiyaning siyosiy,
iqtisodiy va strategik maqsadlaridan kelib chiqib ish tutilishi ko‘rsatib o‘tilgan.
Tadqiqotchilarning (S.Tillaboev) ta’kidlashicha, Rossiya imperiyasi O‘rta
Osiyoning bosib olingan hududlarida o‘z hukmronligini saqlab qolish va uni
mustahkamlashni birinchi darajali vazifa hisoblangani uchun ham boshqaruv
sohasida dastlab katta o‘zgarishlarni amalga oshirmagan. YUqori organlar
nazoratida bo‘lgan quyi boshqaruv organlari, soliq tizimi saqlab qolingan.
Quyi boshqaruvning dastlab
saqlanib qolinishiga asosiy sabab mahalliy aholining ichki hayotiga dastlabki
davrda keskin aralashish va aholining turmush tarziga katta o‘zgarishlar kiritish
salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin edi. Undan tashqari, yangi bosib
olingan erlarda hali qarshilik va norozilik harakatlari davom etayotganligi,
boshqaruv tizimida faoliyat olib borayotgan o‘z odamlari bo‘lmaganligi, mahalliy
sharoitni to‘liq bilmaslik kabilar ham an’anaviy boshqaruv tizimini ma’lum
muddat saqlab qolishga majbur qilgan. 1868 yilda
18

imperiya Ministrlar Kengashi tomonidan Turkiston general-gubernatoriga ikki yil
ichida yangi “Nizom” loyihasini tayyorlab taqdim qilinishi to‘g‘risida ko‘rsatma
beriladi. 1871 yilda fon Kaufman rahbarligida Turkiston o‘lkasini boshqarish
to‘g‘risida “Nizom” loyihasi tayyorlanib taqdim etilsada, muhokamada
tasdiqlanmay qaytariladi. Ushbu loyiha 1873 yilda qayta ishlanib, ikkinchi
marotaba Ministrlar kengashiga jo‘natiladi. Ammo, bu safar ham “Nizom”
loyihasida kamchiliklar mavjud bo‘lib, “qoniqarsiz, er masalasi tartiblari esa
siyosiy jihatdan xavfli” bo‘lganligi tufayli 1874 yilda tasdiqlanmay, qaytariladi.
Ammo, shunga qaramasdan ushbu “Nizom” loyihasidagi tartiblar 1876 yilda yangi
tashkil etilgan Farg‘ona viloyatiga joriy etiladi 1
.
1882 yil 8 mayda imperatorning Turkiston general-gubernatorligini taftish
qilish to‘g‘risidagi farmoni e’lon qilinadi. Taftish ishlariga rais qilib “Dasht
komissiyasi”ning sobiq raisi, maxfiy maslahatchi F.K.Girs tayinlandi. 1883 yilda
Girs taftish ishlarini tugallab, imperatorga general-gubernatorlik va unga qarashli
tashkilotlarning ahvoli to‘g‘risidagi hisobotni, “O‘lkani boshqarish to‘g‘risidagi
nizom loyihasi”ni qo‘shib taqdim etdi. 1884 yil 21 yanvarda imperator Aleksandr
III ning ko‘rsatmasi bilan Davlat Kengashi a’zosi, general-ad’yutant, graf
N.Ignatev raisligida “Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi nizomning qayta
ishlangan so‘nggi loyihasini ishlab chiqish” bo‘yicha komissiya tashkil qilinadi.
CHorizmning oliy doiralari tomonidan tuzilgan ushbu komissiyaning asosiy
vazifasi – “O‘lkani Rossiyaga qat’iy qaram qilib qo‘yish maqsadlari va uni
boshqarishda xarajatlarni kamaytirish, daromadlarni esa oshirishga, shuning bilan
birga, fuqarolarni boshqarish talablariga va joylarning shart-sharoitlariga to‘g‘ri
keladigan nizom” tuzilishini amalga oshirishdan iborat edi 2
.
Rossiya imperatori tomonidan “Turkiston o‘lkasini booshqarish
to‘g‘risidagi Nizom” 1886 yil 12 iyunda tasdiqlangan bo‘lsada, ma’muriy tizim
bo‘yicha e’tirozlar davom etdi. Ammo, iperator Turkiston o‘lkasida sobiq general-
gubernatorlik boshqaruvining asosiy tamoyillarini saqlab qolgan holda unga ba’zi
1
Абдураимова Н.А., Эргашев Ф.А. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Т.: Академия. 2002. – Б.57.
2
Баҳодир Эшов, «Ўзбекистонда давлат ва мақаллий бошқарув тарихи». – Т.: «Янги аср авлоди», 2012, –Б.
415.
19

o‘zgarishlar kiritdi. Umuman olganda, Turkiston o‘lkasida Rossiya imperiyasi
hukmronlik qilgan yillarda qonun loyihalari doimo to‘ldirilib, o‘zgartirilib turildi.
CHunki podsho Rossiyasining qonun loyihalari Turkistonni Rossiya
imperiyasining markazlashgan boshqaruv tizimiga kiritib, uni rus burjuaziyasi va
dvoryan-pomeshchiklar mulkiga aylantirishga qaratilgan edi. Turkiston general-
gubernatorligini boshqarish bo‘yicha dasturiy hujjatlar ishlab chiqishda “harbiy
vaziyat” omili hal qiluvchi bo‘lgan. Bunday hujjatlar chorizmning O‘rta Osiyo
xonliklarining yangidan-yangi hududlarini bosib olishi munosabati bilan vujudga
kelgan va aynan shuning uchun ham doimo “muvaqqat” yoki “vaqtinchalik”
xarakterga ega bo‘lgan. Misol uchun, “Sirdaryo va Ettisuv viloyatlarini boshqarish
to‘g‘risidagi Nizom” (1867 y) “tajriba tariqasida” uch yil muddatga joriy qilingan
bo‘lib, 20 yil davomida amal qilgan. “Zarafshon okrugini boshqarishning
vaqtinchalik qoidalari” (1868 y), “Amudaryo bo‘limini boshqarishning
vaqtinchalik qoidalari” (1874 y) va “Farg‘ona viloyatini boshqarish bo‘yicha
vaqtinchalik Nizom” (1876 y) to‘g‘risida ham shunday deyish mumkin
(N.Abduraximova).
20

2.1 Mustamlaka boshqaruv tizimining takomillashtirilishi. Chorizmning
ko‘chirish siyosati
XIX asrning 60-80-yillari o‘rtalarida yuzaga kelgan Turkistonni mustamlaka
sifatida ekspluatatsiya qilishning shakl va usullari to‘g‘risidagi qarama-qarshi
tasavvurlar o‘lka ma’muriyatining siyosatiga, eng avvalo, u tayyorlagan
Turkistonni boshqarish to‘g‘risidagi yangi qonun loyihasiga ta’sir qildi. Rossiya
byurokratik apparatining tarkibiy qismi hisoblangan K.P.Kaufman boshchiligidagi
“harbiy xalq” boshqaruvi bu loyihadagi oliy feodal-monarxik tabaqalarning
manfaatlarini jon-dildan qo‘llab-quvvatlar edi 1
.
Boshqa tomondan, kundalik amaliyot mustamlaka hokimiyatini
ekspluatatsiya qutilishning noiqtisodiy usullari Turkistonning chor g‘aznasiga
daromad berishi darajasining jadal o‘sishiga olib kelmasligiga ishontirdi. SHu bois,
ular o‘z loyihalarida islohotlarni sekin-asta va ehtiyotkorlik bilan amalga oshirish
yulidan borishni taklif qildilar. Bu islohotlar er-suv munosabatlarini, aholiga soliq
solish tizimini qayta ko‘rish, sanoat va temir yo‘l qurilishiga davlat mablag‘ini jalb
qilish va shu kabilarni nazarda tutardi. Umuman olganda, mahalliy ma’murlar
dasturi chor xukumatining XIX asr oxiridagi Rossiyaning markaziy mintaqalarini
jadal sur’atlarda sanoatlashtirish va ixtisoslashtirishga qaratilgan umumiy yo‘lidan
chetga chiqardi 2
.
Biroq, ijtimoiy-iqtisodiy o‘ziga xosliklar va harbiy-siyosiy vaziyatdan kelib
chiqib tayyorlangan bu dastur katta sarf-xarajatlarni talab qilardi. Rossiyaning
iqtisodiy ahvoli va moliyaviy imkoniyatlari mustamlaka ma’muriyatining
byudjetini qat’iy chegaraga soldiki, buning natijasida, olib borilayotgan siyosat
1
Тиллабоев С- Россия имперясининг Туркистонда маъмурий / ҳудудий бошқарув соҳасидаги сиёсатининг
баъзи хусусиятлари // Ўзбекистон тарихи – 22250 №50 – B . 258.
2
Усмонов Қ., Содиқов М., Обломуродов Н. Ўзбекистон тарихи. 1-қисм. - Т.: 2002. – B . 173
21

darhol yoki tez orada samara berishi mumkin emasdi. SHu bois Rossiyaning oliy
byurokratik hokimiyati K.P.Kaufman yo‘liga ishonchsizlik bildirdi va uning 1871
hamda 1873 yillarda taqdim etgan Turkistonni boshqarish to‘g‘risidagi nizom
loyihalarini rad qildi. Loyihaning etarli darajada puxta o‘ylanmaganligi haqidagi
fikr-mulohazalar bunga bahona bo‘ldi. Vazirlar Kaufmanni byurokratik
radikalizmda, ya’ni muhim davlat vazifalarini bajarishga volyuntaristik
munosabatda bo‘lishda aybladilar. Rossiya vazirliklari tomonidan Turkistonni
boshqarish masalalari yuzasidan juda ko‘p ta’nali gaplar aytildi. CHunonchi,
Adliya vazirligi “tub aholining barcha huquqlarini rus fuqarolariniki singari
batafsil sanab o‘tirish”ni ortiqcha deb hisobladi va tub aholiga “qonunlarda
belgilangan qishloq va shahar obivatellari huquqlari”ni berish bilan
chegaralanishni tavsiya qildi. “O‘z turmush sharoitiga
ko‘ra, imperiyaning past tabaqasiga yaqinroq bo‘lgan qishloq aholisi” huquqlariga
kelganda ularni kengaytirishdan tiyilish tavsiya qilinib, ular “rus fuqarolariga
o‘xshash biron-bir maxsus huquqlarga ega bo‘lmasligi lozimligi” uqtirildi. SHu
bilan birga, dasturda tub aholining ichki turmushiga tegishli bo‘limlarni (85-
modda) kuchaytirish va “e’tiqod erkinligi”, “shaxsiy, uy va jamoat hayoti
o‘zgarmay qoldirilishi”ning ijobiy ahamiyatini ajratib ko‘rsatish, ularni mavjud
urf-odatlarga muvofiq merosiy, mulkiy va shartnomaviy huquqlarini batafsil bayon
etish yo‘li bilan kengaytirish taklif qilindi 1
. Ichki ishlar vazirligi o‘z navbatida
Turkiston shaharlarining barcha fuqarolariga “shahar obivatellari huquqlari”ni
berish niyatini tanqid qildi va bunday huquqni faqat SHarqning tarixiy yuzaga
kelgan yirik savdo markazlari bo‘lgan Toshkent, Qo‘qon, Andijon, Marg‘ilon,
Namangan va Samarqand shaharlarining fuqarolarigina olishlari mumkinligini
uqtirdi. “Uezd mahkamalari, mansabdor shaxslar va qo‘shinning katta qismi
jamlangan” Xo‘jand, CHimkent, Avliyoota, Kattaqo‘rg‘on va Turkiston
shaharlarining fuqarolariga ham shunday huquqlarni berish mumkinligi ko‘rsatildi.
SHuningdek, “ruslar ko‘chirib keltirilgan” va “ruslar savdo qiladigan” aholi
1
Урақов . Д - Туркистон генерал - губернаторлигининг қўшни давлатлар билан сиёсий ва иқтисодий
алоқалари ., Toshkent., 2021., - B. 63.
22

punktlari fuqarolariga ham shunday huquqlar berilishi mumkinligi aytildi.
Turkiston o‘lkasida er-suv inshootlari qurilishi masalalari Adliya vazirligi
tomonidan, ayniqsa, qattiq tanqid qilindi. 1873 yil loyihasiga muvofiq amlok
erlarini ularda amalda ishlagan dehqonlarga berish va ushbu tartibni keyinchalik
vaqf va mulk er egaligiga ham joriy qilish rejalashtirilgan edi. Adliya vazirligi
“bunday qurilishning asosiy negizlari Rossiyada amalga oshirilgan va amalga
oshirilayotgan butun er-suv islohotining umumiy xarakteriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
xilof” ekanligini loyihaning 204-moddasi er egasiga o‘z erida etishtirilgan hamma
narsaga va uning chegarasida joylashgan suvga egalik qilish huquqini beruvchi
mulk huquq to‘g‘risidagi asosiy qonunlardan biriga xilofligini; loyihada
ko‘rsatilgan “davlatning sug‘orish kanallari, soylar va daryolardagi suvdan
foydalanishni mavjud urf-odatlarga ko‘ra amalga oshirish sharti bilan egalik qilish
huquqi mutlaqo soxta” ekanligini qayd etadi.
Vazirlik aholiga suvdan “general-gubernator
tomonidan tasdiqlangan qoidalarga ko‘ra emas, mavjud urf-odatlarga ko‘ra
foydalanish huquqi”ni berishni taklif qiladi va “aks holda bu huquq xech qanday
amaliy ahamiyatga ega bo‘lmasligi”ni uqtirib o‘tadi. “Hozirgi paytda mulk
huquqiga ega bo‘lgan” erlarni rejada ko‘rsatilgani kabi “foydalanish huquqi bilan
berilgan davlat erlari”ga aylantirish, Ichki ishlar vazirligining fikricha, yo
loyihaning ushbu bo‘limi Rossiyaning o‘zidagi er-suv kurilishi asoslariga muvofiq
holatga keltirilishi, yoki umuman “imperiya tub qonunlarining o‘zgartirilishi”ga
olib kelardi. Hukmron doiralarning jiddiy tanqid va
ogoxlantirishlariga qaramay, Kaufman, o‘ziga berilgan “o‘lka ustidan boshqaruvni
mahalliy sharoitga muvofiq o‘zgartirish” huquqidan foydalanib, er-suv masalasi
bo‘yicha qator tadbirlarni amalga oshirdi. Jumladan, uning farmoyishlariga
muvofiq mulk erlari g‘azna hisobiga qisman tortib olindi va mulkdorlarning
imtiyozlari bekor qilindi, ularning erlari amlok erlari qatori soliqqa tortildi, er-suv
bilan bog‘liq nizolar bo‘lgan takdirda nizo chikdan paytdagi “erga egalik holati”ni
hisobga olish zarurligi ko‘rsatildi hamda murakkab ishlarni xalq sudlarida hal
qilishda ushbu omil hal qiluvchi rol o‘ynashi uqtirildi va xk. Vaqf er egaligi tizimi
23

ildiziga bolta urildi, ularning eng yiriklari va nufuzlilari tugatildi, o‘rta va
maydalarining huquqlari qat’iy cheklandi.
Mustamlaka ma’muriyatining bunday radikal xatti-
harakatlariga turtki bergan siyosiy sabablar aniq ko‘rinib turardi. Bular aholi
zodagon qatlamining moddiy negizi, ularning jamiyatdagi avvalgi ijtimoiy-siyosiy
roliga putur etkazish va Kaufman dalolat berishicha, “tub aholining eng xavfli
qismini vaqf va mulk erlarini o‘z qo‘lida jamlagan rus ma’muriyatiga bevosita
qaram qilib qo‘yish”dan iborat edi. Mulk va vaqf egalarining erga egalik qilish
huquqlari taftishdan o‘tkazildi, aksar hujjatlar “noqonuniy” deb topildi, erlar davlat
hisobiga o‘tkazildi, machit, madrasa, maktablarning binolari ombor, turma,
kasalxonalar ixtiyoriga berildi. Loyihalarning markaz tomonidan
rasmiy tanishuvi “do‘stona” ruhda bo‘lib, faqat “oliy” doiralarning Turkiston
“qurilishi”ga nisbatan turli nuqtai nazarini ifodalardi. Amalda esa hamma Kaufman
podshodan olgan “chegarasiz vakolatlar” unga ko‘ngliga kelgan ishini qilish
imkonini berishini yaxshi bilardi. U xuddi shunday ish tutadi va bu haqda o‘z
hisobotida ma’lum qiladi: “Zarafshon okrugi va Amudaryo bo‘limidagi vaqf er
egaligi shu ma’noda tartibga solindiki... umumiy soliq to‘lash holatiga
bo‘ysundirildi, avvalgi egalariga mutlaqo aloqasi yuk va ularga g‘aznadan pul
beriladi”. Fargona viloyatida ham ahvol shunday edi. 1880 yilda maxsus “Jamoat,
soliqqa tortish va er-suv qurilishi to‘g‘risidagi majmua” e’lon qilindi, u
chegaralash ishlarini amalga oshirish, vaqf erlari hisobi bo‘yicha maxsus
vedomostlar tuzish, ularning hajmlarini belgilash, egalarining machit, madrasa,
maktablarga harajatlarini tayinlash, musodara qlingan erlarni ijara savdosiga
qo‘yish imkonini berardi.
Kaufmanning bunday “o‘zboshimchaliklari” taftishchi Girsning
hisobotida Kaufman “amal qilishi lozim bo‘lgan asoslardan jiddiy chekindi” va
“O‘rta Osiyo o‘lkasini boshqarish uchun 1867 yilda ko‘rsatilgan eng asosiy
boshlanmalarni kshp jihatdan o‘zgartirdi” deb qayd etishiga sabab bo‘ldi.
Turkistonni boshqarish masalalari yuzasidan rahbarlar o‘rtasidagi bu yozishmalar
xiyla uzoq davom etdi. Mahalliy ma’muriyat o‘lkada zudlik bilan iqtisodiy
24

islohotlar o‘tkazilishini talab qildi, ularni keyinga surish “davlat g‘aznasiga jiddiy
zarar etkazibgina qolmay”, Rossiyaning Turkistondagi siyosiy mavqeiga ham
putur etkazishini uqtirdi. Kaufman uz opponentlariga javoban, jumladan, shunday
deb yozadi: “Agar biz o‘lkani bundan keyin ham shunday boshqaradigan bo‘lsak,
uning aholisi bizni o‘z xukmdori deb hisoblamay qo‘yadi, balki haqli ravishda
ixtiyoriga har ehtimolga qarshi katta harbiy kuch berib qo‘yilgan politsiya agentlari
deb hisoblay boshlaydi. Biz ularni tartibning qattiq shakllariga rioya kilishga
o‘rgatib qo‘yamiz, ammo uning hayotiga jiddiy ta’sir ko‘rsata olmaymiz. Bunday
harakatlar xiyla ayanchli oqibatlarga olib kelishi mumkin”.
1880-yillar o‘rtalariga kelib ma’muriy o‘zboshimchalikka
asoslangan “harbiy-xalq” boshqaruvi tizimi Rossiya savdo-sanoat doiralari va
mahalliy tadbirkorlarning manfaatlari bilan bog‘liq yangicha munosabatlarning
rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgani ochiq-oydin ko‘zga tashlanib qoldi. Bu
hukmron doiralarning mustamlaka ma’muriyati yo‘liga nisbatan bildirgan, hatto
bir qadar tahdidli tanqidiy fikrlari chindan ham “do‘stona” bo‘lganligidan dalolat
berardi. Mazkur doiralar Kaufmanga tanqidga uchragan loyihalarni eng katta va
aholi zich joylashgan, 1873 yil loyihasiga muvofiq boshqarilgan Farg‘ona
viloyatida “sinovdan o‘tkazish”ga monelik qilmadi 1
.
CHor ma’muriy tizimining ikkala - markaziy
va mintaqaviy —tarmog‘i ham o‘zini xuddi Turkiston xalklarining manfaatlari va
ehtiyojlari haqiida qayg‘urayotgandek qilib ko‘rsatar, amalda esa chorizm uchun
muhim bo‘lgan bitta vazifa - o‘lkani mustamlakaga aylantirishni tezlatish va
mustamlaka tuzumini mustahkamlash vazifasini bajarardi. Rossiya imperiyasining
Turkistondagi agrar siyosatidan ko`zlangan bosh maqsad va asosiy yo`nalishlarini
Davlat mulklari va ziroatchilik vaziri A.V.Krivoshein shunday ifodalagan; «Bu
O’rta Osiyo masalasida uch lavha mavjud. Agar birinchisiga yarqirab turgan yozuv
«Paxta» bo`lsa, ikkinchisida «Sug`orish» va nihoyat, uchinchisida soyalanib turgan
bo`lsa ham aslida hammasidan muhimi «ruslarni keltirib o`rnashtirish» yozuvi
turibdi». Chor ma`murlari Turkiston o`lkasida olib borgan mustamlakachilik
1
Абдураимова Н.А., Эргашев Ф.А. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Т.: Академия. 2002., - B . 44
25

siyosatlarida o`z oldilariga bosh maqsad qilib ruslashtirish siyosatini qo`ydilar. Bu
boradagi eng muhim va boshlang`ich qadam Rossiya hududlaridagi xalqlarni
Turkiston yerlariga ko`chirishdan iborat bo`ladi.
Chorizmning ko`chirish siyosatining mohiyatiga shundan iborat
ediki ko`chirma xo`jaliklar uchun yer fondi mahalliy xalqning yerga bo`lgan
xuquqlarini o`taketgan darajada buzish yo`li bilan tuzilgan Rossiyadan dehqonlarni
u yerga ko`chirish esa, chekka o`lkalarni ruslashtirish maqsadini ko`zlab
millatchilik tamoyili asosida amalga oshirilgan. 1869 yildayoq Yettisuvdagi
dehqonlar manzilgohlari to`g`risidagi qoidalar ishlab chiqilgan bo`lib, bu qoidalar
ruslarning turkistonlilar yurtiga ko`plab ko`chib kelishlari uchun qulay sharoitlar
yaratib berardi. 1868-1882 yillarda Yettisuvda har birida 250 aholi bo`lgan 29 rus
qishlog`i tuziladi. Shu davrda Sirdaryo viloyatida bunday qishloqlar 19 ta bo`lib
1300 aholini o`z qamroviga olardi.
Xususan 1891 yildagi Russiyada ro`y bergan ochlikdan so`ng O’rta Osiyoga
bamisoli vabodek yopirilib kelayotgan rus oilalari oqimi kuchaydi. 1906 yilda
o`lkaning besh viloyatida 451 ming tanob yerga ega bo`lgan 136 rus posyolkalari
paydo bo`ladi. Har bir xo`jalikning tomorqasi 34,5 tanobdan iborat edi.
Turkistondagi eng yaxshi yerlarga egalik qilgan bunday rus xonadonlari 1916 yilga
kelganda 2.659 ming desyatina yerni o`ziniki qilib olgan 336 ming oiladan iborat
edi. Bu o`lka umumiy aholisining 4,5 foizini tashkil etardi. Bundan tashqari 14
million desyatina yer bevosita davlat hazinasi ixtiyoriga olinadi. 190 ming
desyatina yerni esa rus plantatorlari va pomeshchiklari o`zlariniki qilib oldilar. Eng
katta yer egasi bo`lgan podsho Nikolay II ning birgina Murg`ob vohasidagi yerlari
104 desyatinaga teng edi.
1886 yilda Chor hukumati yer islohoti o`tkazadi. Mustamlakachilik
harakteridagi bu yer islohoti natijasida barcha serunum va sug`oriladigan yerlar
boylar va zamindorlar qo`liga o`tib ketadi, kambag`al dehqon xo`jaliklari yanada
qashshoqlashdi va xonavayron bo`ladi.1889-1893 yillarda bunday xonavayron
bo`lgan dehqonlar o`z bisotlaridagi 15.588 desyatina yerni sotib yuborqadilar.
AQSHdan paxta olishdan deyarli mahrum bo`lgan Russiya hukumati bu qimmatli
26

homashyoga nisbatan o`sib borayotgan ehtiyojnini asoratga solingan Turkiston
hisobidan qondirishga asosiy diqqat-e`tiborini qaratadi. 1869 yili «Rus sanoati va
savdosi o`sishiga yordam berish jamiyati» kengashida I.N.Raevskiy «Rossiya va
unga qo`shni sharq mamlakatlarida paxtachilikni rivojlantirish» mavzuida ma`ruza
qiladi.
Ma`ruzachi Rossiyaga O’rta Osiyo va boshqa paxtakor joylardan hom ashyo
keltirilishi har jihatdan foydali va qulayligini isbotlab beradi. Uning ta`kidlashicha,
Rossiyaga jami 3 088 285 pud (42 710 136 so`mlik) paxta keltirilgan bo`lib,
shundan 639192 pud (5972491 so`mlik) paxta sharq o`lkalaridan olib kelingan
ekan. Bu Rossiyaga keltirilgan paxtaning 21 foizini tashkil etgan. Albatta ko`p
miqdordagi paxtani harid qilish uchun millionlab so`m mablag` sarflangan.
Rossiyada savdo floti bo`lmaganidan paxta Yevropa mamlakatlari floti va temir
yo`llarida olib kelingan, natijada ulovidan tushovi qimmatga tushgan. Turkiston
Rossiya tojidagi bebaho javohir ekanligini qayta-qayta ta’kidlagan chorizm
ma’murlari, ko‘rilayotgan chora-tadbirlar o‘lkada mustahkamlanib olish uchun
etarli emasligini bilib, bu erga Rossiyaning markaziy rayonlaridan “ortiqcha”
notinch aholini ko‘chirish siyosatini olib bordilar.
Chorizm turli yo‘llar va vositalar bilan mahalliy xalqlarning erlarini rus
mujiklari foydasiga musodara qilishga urindi. Erga soliqlar miqdorini haddan
tashqari oshirib yuborish ana shunday vositalardan biri bo‘ldi. Natijada aholi o‘z
erlarini sotishga yoki undan butunlay voz kechishga majbur bo‘ldi. Rossiyadan
Turkistonga “ortiqcha” aholini ko‘chirish chorizm uchun bu erda strategik jihatdan
mustahkamlanib olish, mustamlakachilik tartiblarini o‘rnatish, o‘lkada tayanch
punktlarini kuchaytirish uchun zarur edi. Dastlab ruslarni Turkistonga ko‘chirib
keltirish siyosati majburiy amalga oshirilgan.
Keyinchalik, ixtiyoriy ko‘chib keluvchilarning soni tobora ko‘payib borgan.
Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, ko‘chib kelganlarning 43,1 foizi mol-mulksiz, 37,8
foizi pulsiz edilar. Ko‘chib kelgan dehqonlarga o‘rtacha 38,8 so‘m miqdorda pul
berilgan. Markaziy Rossiyadan Turkistonga doimiy yashash uchun ko‘chib
keluvchilarning soni yildan – yilga ko‘payib bordi. Jumladan, manbalarga ko‘ra
27

1875 yildan 1890 yilgacha Turkistonga 1300 ta oila ko‘chirilib, 19 ta rus qishlog‘i
paydo bo‘lgan bo‘lsa, 1891-1892 yillar Rossiyada ocharchilik kuchaygan vaqtda
bu qishloqlarning soni 25 taga etdi. X1X asrning oxirlarida o‘lkada 116 ta rus
posyolkalari qurilib, ularda 70.745 kishi yashagan bo‘lsa, XX asr boshlariga kelib,
Turkistondagi rus aholisining soni 197.420 kishiga etgan. Turkiston o‘lkasida
rusiyzabon aholiga juda ko‘plab imtiyozlar berilgan bo‘lib, bunday imtiyozlar
mahalliy aholiga tegishli bo‘lmagan. Rus mustamlakachilik tartiblari, idora uslubi
va ruslashtirish siyosatidan norozilik quyi ma’muriyat saylovlarida ochiqdan –
ochiq siyosiy chiqishlar shaklida namoyon bo‘ldi.
Mustamlaka sharoitidagi milliy va sinfiy tengsizlik hamda rus ishchilarining
imtiyozlari va ularning mahalliy ishchilardan keskin farqlanuvchi hukmron
mavqei, chorizmning ruslashtirish siyosati, ko‘chirib keltirilgan rus aholisiga
mahalliy aholi erlarining bo‘lib berilishi milliy – ozodlik harakatlariga sabab
bo‘lgan edi.
28

2.2 Turkiston general – gubernatorligida hokimiyat, politsiya va sud
organlari: ularning jazolash funksiyalarini kengayishi
Turkiston general-gubernatorligida joriy qilingan boshqaruv usuli mahalliy
aholi ustidan to‘la nazorat qilish imkonini bera oladigan tarzda qilib tashkil etilgan
edi. Markaziy o‘lka boshqaruvi general gubernatori, uning Kengashi va
mahkamasidan iborat bo‘lgan. Turkiston general gubernatori o‘z qo‘lida harbiy va
fuqarolik hokimiyatini birlashtirgan edi. Ayni vaqtning o‘zida u podsho noibi,
harbiy okrug qo‘shinlari qo‘mondoni, Ettisuv kazak qo‘shinlari qo‘mondoni, bosh
mirshab va bosh prokuror vazifalarini ham o‘z qo‘lida birlashtirgan edi.
Turkiston general gubernatori Rossiyaga vassal hisoblangan Buxoro
amirligini Rossiya imperator siyosiy agentligi (1885-1917) va Xiva xonligini
Amudaryo bo‘limi (1873-1918) boshliqlari orqali nazorat qilingan 1
. O‘lka
boshqaruvining eng dolzarb masalalari general gubernatorlik kengashi tomonidan
hal etilgan. Bu kengash o‘z tarkibiga harbiy guernator, sud palatasi raisi, prokuror,
okrug shtabi boshlig‘i, general gubernator yordamchisini kiritgan edi. SHuningdek,
markaziy boshqaruvda to‘rt mahkamadan iborat general gubernator
mahkamasining ham o‘rni katta bo‘lgan. Birinchi bo‘lim ma’muriy va nazorat
ishlarini, ikkinchi bo‘lim bosh boshqarmaning moliyaviy xo‘jalik ishlarini,
uchinchi bo‘lim soliqlar, shaharlar mablag‘lari va boshqaruvga doir loyihalar
tayyorlash ishlarini nazorat qilgan bo‘lsa, to‘rtinchi bo‘lim mahsus bo‘lim
bo‘lgan 2
. Bu bo‘lim 1886 yilgacha faoliyat
yuritgan va harbiy hamda adliya vazirliklari ko‘rsatmalariga ham amal qilmagan.
General gubernatorning diplomatiya idorasi Buxoro amirligi, Xiva xonligi,
1
Жумаев У - Туркистондаги Назорат палатасининг фаолияти // ЎзМУ хабарлари – Тошкент, 2010., №20
2
Иргашев Ф.Р., Абдурахимова Н.А. Мустамлакачилик сиёсати ва Туркистоннинг ижтимоий-иқтисодий
аҳволи. – Тошкент, Академия. 2005. , -B. 41.
29

Afg‘oniston va Qoshg‘ar bilan munosabatlarini muvofiqlashtirish ishlari bilan
shug‘ullangan. General gubernator mahkamasi ixtiyorida Turkiston ommaviy
kutubxonasi, Toshkent muzeyi, markaziy arxiv, «Turkestanskie vedomosti» va
«Turkiston viloyatining gazeti» gazetalari va bosmaxona ham bo‘lgan. Turkiston
o‘lkasi markaziy bosh boshqarmasida general gubernatorga bo‘ysunmaydigan
adliya, moliya, ziroat va davlat mulklari vazirliklariga qarashli idoralar ham
bo‘lgan va ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri podshoga bo‘ysungan. Turkiston general
gubernatorligi beshta viloyatdan iborat bo‘lib, ular Sirdaryo, Farg‘ona, Samarqand,
Ettisuv va Kaspiyorti viloyatlari edi. Viloyatlar podsho tomonidan tayinlangan
harbiy gubernatorlar ixtiyorida bo‘lgan. Bir vaqtning o‘zida ular viloyat harbiy
qo‘shinlari qo‘mondoni vazifasini ham bajarganlar. Viloyatdagi ma’muriy,
politsiya va sud hokimiyatlari ham harbiy gubernatorlarga bo‘ysungan. Viloyatlar
o‘z navbatida uezdlarga bo‘lib boshqarilgan. Uezdlar uezd
boshliqlari tomonidan idora etilgan. Sirdaryo viloyati Toshkent, Avliyoota,
Kazalinsk, Perovsk, CHimkent: Farg‘ona viloyati Marg‘ilon, Andijon, O‘sh,
Qo‘qon, Namangan: Samarqand viloyati Jizzax, Xo‘jand, Samarqand: Ettisuv
viloyati Verniy, Kopal, Lersin, Pishpak, Prjevalsk: Kaspiyorti viloyati Ashxobod,
Krasnovodsk, Mang‘ishloq, Marv, Tajan, uezdlariga bo‘lingan. Uezdlar
uchastkalarga bo‘lib idora qilingan. Uchastkalar esa o‘z navbatida mahalliy
ma’muriy amaldorlar boshqaradigan ma’muriy hududlarga bo‘lingan.
Mustamlakachi sud hokimiyati Turkistonda imperiyaning mustamlaka siyosatini
amalga oshirishda asosiy tayanch ma’muriy va majburiy qiluvchi hokimiyat
bo‘g‘ini bo‘lgan.
Turkistondagi mustamlakachi sud hokimiyati cheklanmagan katta
vakolatlarga ega bo‘lgan. Bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini general-
gubernatorning o‘zi bajargan. Ma’muriy boshqaruvning har bir bugini boshlig‘i o‘z
qo‘llarida sud ishlari va mirshablik ishlari bo‘yicha ham katta vakolatlarga ega
bo‘lganlar. Turkiston shaharlarida politsmeyster lavozimi joriy etilgan bo‘lsa,
Toshkentda yangi va eski shaharlarda alohida politsmeysterlar ish olib borganlar.
Ularga politsiya pristavlari bo‘ysungan va ko‘p sonli mirshablar ham ularning
30

izmida bo‘lgan. Turkistonda sud hokimiyati ikki xil - imperiya sudlari va halq
sudlaridan iborat bo‘lgan. Imperiya sudlari imperiya qonunlari asosida faoliyat
yuritgan bo‘lsa, halq sudlari shariat qonun-qoidalari asosida faoliyat yuritgan.
Sudlar, tuman sudlari, sud palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, mirovoy
sudlar qurultoylari va harbiy sudlardan iborat bo‘lgan.
Davlatga qarshi jinoyatlar va boshqa turdagi siyosiy jinoyatlar, davlat
mulkini o‘g‘irlash va talon-taroj etish va boshqa shu kabi jinoyatlar imperiya
sudlari tomonidan ko‘rib chiqilgan. Muhim va og‘ir hisoblangan jinoiy ishlar esa
harbiy sudlar tomonidan ko‘rilgan. siyosiy bo‘lmagan va asosan mahalliy aholi
tomonidan sodir etilgan mayda jinoyatlar shariat qozilari tomonidan ko‘rib
chiqilgan, biroq ular rus millatiga va evropaliklarga mansub shaxslarning jinoiy
ishlarini ko‘rishga huquqsiz bo‘lganlar. 1886 yilda qabul qilingan «Turkiston
o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom» ga ko‘ra, sudlar faoliyatiga bir oz
o‘zgartirishlar kiritildi va tuman sudlari bekor qilindi.
Viloyat prokurori va unga yordamchi muovin, sud
tergovchisi lavozimlari joriy etildi. 1893 yil 2 iyunda Rossiya imperiyasi Davlat
Kengashi tomonidan sud sohasidagi islohotlar tizimi tasdiqlandi. Unga ko‘ra,
Toshkent shahrida sud palatasi, viloyatlarda esa bittadan okrug sudlari ta’sis etildi.
1899 yil 14 mayda ochilgan Toshkent sud palatasi barcha sudlar ustidan nazorat
ishlarini ham olib borardi 1
. Mahalliy sudlar esa, yuqorida ta’kidlaganimizdek,
siyosiy tusga bo‘lmagan barcha fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqish huquqiga ega edi.
SHaharlar hamma tarixiy davrlarda bo‘lganidek, XIX asr ikkinchi yarmida ham
siyosiy harbiy, iqtisodiy va madaniy markazlar vazifalarini bajarganlar. Turkiston
general gubernatorligiga qarashli Toshkent, Samarqand, Qo‘qon, Marg‘ilon,
Andijon, Namangan, Ashxobod yirik shaharlardan sanalsa, mahalliy ahamiyatga
ega bo‘lgan CHimkent, Turkiston, Xo‘jand, Jizzax, Kattaqo‘rg‘on kabi shaharlar
ham o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘lgan shaharlardan hisoblangan.
Bosqinchilarning O‘rta Osiyoni mustamlakaga
aylantirishi barobarida Kazalinsk, Petro-Aleksandrovsk, Skobelev, CHernyaevka
1
Rasulov. A, Isoqboyev. A – Turkiston va Rossiya munosabatlari tarixi., N.: 2012 ., -B. 55.
31

kabi shaharlar va aholi turar joylari barpo etildi. Bosib olingan shaharlarda ruslar
yashaydigan alohida turar-joylar barpo etildi va shaharlar yangi hamda eski
shaharlar qismlarga ajratildi. Eski shahar aholisining yangi shaharlar hududlariga
o‘tishlari mat’iyan ta’qiqlab qo‘yildi. Bu ham milliy kamsitishning bir ko‘rinishi
edi. YAngi shaharlarda aholining yashashlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratildi.
SHaharlarda rus millatiga mansub fuqarolarning savdo-sotiq qilishlari uchun katta
imtiyozlar berildi. Aksincha, musulmon fuqarolarining iqtisodiy jihatdan kuchayib
ketmasliklari uchun turli-tuman choralar ko‘rilib turildi. Turkiston o‘lkasida
shaharlar boshqaruviga mahsus e’tibor XIX asrning 70 yillaridan boshlab
kuchaydi. «SHaharlar Nizomini qo‘llash» bo‘yicha ishlab chiqilgan qonun loyihasi
1872 yilda Sirdaryo viloyati boshqarmasida ko‘rib chiqildi va 1877 yildan boshlab
bu Nizomni qo‘llash haqida qaror qilindi. Bu Nizom bosib olingan shaharlardan
faqatgina Toshkent va Olmaata shaharlariga nisbatan qo‘llanildi.
Toshkent o‘zining harbiy, strategik va iqtisodiy jihatdan
tutgan o‘rni va joylashuviga asosan Turkiston o‘lkasi shaharlari orasida alohida
ahamiyatga ega edi. SHuning uchun ham Toshkent shahri general
gubernatorlikning markazi etib belgilangan edi. 1877 yilda mahsus muvaqqat
komissiya tuzilib, Toshkent shahri dumasi saylovlari uchun mahsus tartiblarni
belgilab chiqdi. Bunga ko‘ra, Dumaga saylovchilar mol-mulklariga asosan uch
toifaga ajratildi. Etarli miqdorda mulk bo‘lmaganlar saylov huquqidan mahrum
etildi. 2400 saylovchi ishtirokida bo‘lib o‘tgan saylovda shahar Dumasi va
boshqarmasi saylandi. Bunda rus noiblari uchun uchdan ikki qismi o‘rni ajratildi.
SHahar boshqaruv faoliyatini nazorat qiluvchi harbiy gubernatori boshchiligidagi
viloyat idorasi tuzildi. 1888 yilda imperator tomonidan
Toshkent shahrini boshqaruv ishi ma’qullandi va shu bilan birga uni nazorat qilish
general gubernatorga yuklatildi. Ichki ishlar vaziri huquqi harbiy okrug
qo‘mondoni zimmasiga yuklatildi. Duma oqsoqoli harbiy vazir tomonidan
tayinlangan va 1877-1907 yillarda bu vazifani hokim to‘raning o‘zi bajargan.
SHahar ma’muriy politsiya tartiblari asosida boshqarilgan. Rossiya imperiyasining
Turkistondagi asosiy tayanch ma’muriy va majbur qiluvchi tashkiloti - bu politsiya
32

idorasi edi. U juda katta vakolatlarga ega bo‘lgan. Politsiya ma’muriyati
mustamlakachilik qonun – qoidalariga amal etishni nazorat qilar, mahalliy
xalqning istalgan shubhali shaxsni istalgan paytda hibsga olar edi. Amaliy hayotda
esa politsiyaning o‘zi inson huquqlarini qo‘pol ravishda buzardi.
Podsho hukumati
politsiyaga suyangan holda Turkiston o‘lkasi idorasini eng quyi bo‘g‘inidan oliy
bug‘inigacha o‘z qo‘lida tutgan. General – gubernatorning o‘zi bosh mirshab
vazifasini o‘tagan. Hokimi mutlaq general – gubernator o‘lkadagi istagan odamini,
xoh o‘zbek xoh rus bo‘lishidan qat’i nazar, imperiyaning chekkalariga 5 yil
muddatga surgun qilishi huquqi qonunan mustahkamlangan edi. U harbiy
bo‘lmagan fuqarolar ustidan harbiy sudlar hukmini tasdiqlashdek ichki ishlar vaziri
vakolatlarini ham o‘z qo‘lida jamlangan. Viloyatlarning harbiy gubernatorlari,
tumanboshilar, qasaba pristavlari ham politsiya generallari va zobitlari
vakolatlariga ega bo‘lganlar. Bundan tashqari, o‘lkada ichki ishlar vazirligining
idoralari, uning vakillari ham shunga muvofiq ish ko‘rishgan. Turkiston
shaharlarida politsmeyster lavozimi joriy etilib, ularning huquqlari ham
tumanboshilar huquqlari bilan tenglashtiriladi.
Toshkentda yangi va eski shahar politsmeysterlari ish olib borgan. Ularga
politsiya pristavlari bo‘ysungan. Mahalliy ma’muriyat – volost boshqaruvchilari va
oqsoqollar ham quyi mirshablik zobitlari vakolotlariga ega bo‘lib, ularga yollangan
mirshablar xizmat qilgan. Mustamlakachilik ma’muriyatining muhim huquqiy
bo‘g‘ini sud organlari hisoblangan. 1867 – 1886 yillar mobaynida o‘lkada
umumsaltanat rus sudlari va xalq sudlari, ya’ni shariat asosida ish ko‘ruvchi qozi
sudlari faoliyat ko‘rsatar edi.
33

1886 yildagi «Nizom»ga ko‘ra mavjud sud tartiblari saqlangan holda unga
ayrim o‘zgarishlar kiritildi. Tuman sudlari bekor qilindi. O‘lkada viloyat sudlari
tashkil etildi. Viloyat prokurori va uning yordamchisi muovini, sud tergovchisi
lavozimlari joriy etiladi. Imperiya sudida mustamlakachilik tuzumiga qarshi
maqsadlarda sodir etilgan «jinoyat»lar ko‘rilgan. Uning asosiy vazifasi mahalliy
xalq orasidan chiqqan vatanparvarlarning davlat hokimiyatini ag‘darish maqsadida
harakat qilgan siyosiy «jinoyat»chilik ishlari ustidan hukm chiqarish edi. Rus
imperiyasi Davlat Kengashi tomonidan sud islohoti tizimlari 1893 yil 2 iyunda
tasdiqlandi. Toshkent shahrida sud palatasi, Sirdaryo, Samarqand, Farg‘ona,
Ettisuv, Kaspiyorti viloyatlarida bittadan okrug sudlari ta’sis qilinadi. 1899 yil 14
may Toshkent sud palatasining tantanali ochilish marosimi bo‘ldi. U o‘lkaning
barcha sud organlari faoliyatini boshqarar va nazorat qilar edi. Rossiya
hukumatining siyosiy tusga ega bo‘lmagan barcha fuqarolik ishlari xalq sudlariga
topshirilgan edi. Xalq sudlari shariat qonunlari asosida mahalliy o‘troq va
ko‘chmanchi aholining fuqarolik va jinoiy ishlarini ko‘rishgan.

34

Xulosa
Xulosa qilib, aytish mumkinki, chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri O‘rta
Osiyo davlatlarining hayoti, siyosati, iqtisodiyoti, ijtimoiy tuzumi va
davlatchiligidagi muayyan o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lib, ular quyidagilardan
iboratdir:
1. CHor Rossiyasining harbiy istilosi oqibatida Buxoro amirligi, Xiva va
Qo‘qon xonliklari zabt etildi.
2. Hokimiyatning mustamlakachilikka asoslangan tuzilmasini o‘rnatilishi
oqibatida Qo‘qon xonligi butunlay tugatildi. Buxoro amirligi va Xiva xonligi
yarim mustamlakaga aylandi.
3. CHorizmning iqtisodiy va siyosiy hukmronligini mustaqkam-
lashga xizmat qiladigan qonunchilik tashkilotlari paydo bo‘lib, Rossiya savdo,
sanoat va moliya kapitali hukmronligi o‘rnatildi.
4. O‘rta Osiyo va Rossiya o‘rtasidagi mahsulot ayirboshlashni kengaytirish,
mustamlakachilik munosabatlarini mustaqkamlash hamda mintaqaning iqtisodiy
tuzilmasida aniq o‘zgarishlarni amalga oshirishga yo‘naltirilgan yangi iqtisodiy
sharoitlarning yaratilishi oqibatida o‘lka Rossiyaning arzon xom ashyo bazasiga
aylantirildi. 5. Mintaqa xalqlarining milliy-ma’naviy manfaatlari hamda
qadriyatlari poymol etildi, ularning eng oddiy xaq-xuquqlariga men simaslik
kayfiyati bilan qaralib, ular ommaviy ravishda asoratga solindi. Xullas o‘lkadagi
milliy davlatchilik an’analari poymol etilib, ruslarning mustamlakachilik
boshqaruv tartibi o‘rtaildi. Boshqaruv tizimi to‘laligicha harbiy izga solindi. Bunda
35

1867 yildan tashkil topgan Turkiston genaral gubernatorligi muhim rol o‘ynadi.
SHuningdek, Turkistonda mustamlakachilik boshqaruv tizimi
va idora etish usullari Rossiya hukumatining Turkiston uchun 1865 – 1916 yillar
davomida ishlab chiqqan va amalga tatbiq etilgan o‘nta qonun loyihasi (1865,
1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916)da o‘z aksini topganligi,
ushbu qonun loyihalari birinchi navbatda Rossiya manfaatlarini har tomonlama
himoya qilishi, Turkistonni rus burjuaziyasi va dvoryan – pomeshchiklar mulkiga
aylantirishga qaratilgan edi. O‘lka idorasi markaziy, viloyat, tuman, uchastka,
qishloq va shahar boshqaruvi shaklida tashkil topgan edi.
36

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И . А . Ўзбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид ,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . — Т .: Ўзбекистон .
1997.
2. Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil. 9 fevral soni
3. Абдураимова Н.А., Эргашев Ф.А. Туркистонда чор мустамлака тизими.
- Т.: Академия. 2002.
4. Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши
кураши. - Т.: Шарқ. 1998.
5. Усмонов Қ., Содиқов М., Обломуродов Н. Ўзбекистон тарихи. 1-қисм. -
Т.: 2002.
6. Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. - Т.: Янги
аср авлоди, 2012.
7. Тиллабоев С.Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида
маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки. Тошкент. Фан. 2008.
8. Иргашев Ф.Р., Абдурахимова Н.А. Мустамлакачилик сиёсати ва
Туркистоннинг ижтимоий-иқтисодий аҳволи. – Тошкент, Академия.
2005.
9. Шамсутдинов Р., Каримов Ш., Убайдуллаев Ў. Ватан тарихи (ХVI-ХХ
аср бошлари). К.2. - Т.: Шарқ, 2003
10. Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. – T.:
“IQTISODMOLIYA”, 2006.
11. Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (XVI – XX asr boshlari); K.2 /
Mas’ul muharrirlar: O’. Mavlonov, Q. Usmonov. – T.: Sharq, 2010.
12. Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб. Туркистон Чор Россияси
мустамлакачилиги даврида. - Т.: Шарқ, 2000.
13. Ўзбекистон тарихи / Р. Муртазаева умумий таҳрири остида. - Т.: Янги
аср авлоди, 2003.
14. O`zbekiston tarixi:o`quv qo`llanma / Shamsutdonov R., Mominov X.;
ma`sul muharrir S. Inoyatov. – T.: “Sharq”, 2013
37

15. Rasulov. A, Isoqboyev. A – Turkiston va Rossiya munosabatlari tarixi., N.:
2012
16. Урақов. Д - Туркистон генерал-губернаторлигининг қўшни давлатлар
билан сиёсий ва иқтисодий алоқалари., Toshkent ., 2021
17. Аъзамҳўжаев С -Туркистон муҳторияти – жадидлар миллий
демократик давлатчилик ғояларининг амалдаги ифодаси // Жадидчилик
ислоҳот, яангиланиш, мустақиллик ва тараққиёт учун кураш. Даврий
тўплам. № 30 – Т.: Университет, №3
18. Жумаев У - Туркистондаги Назорат палатасининг фаолияти // ЎзМУ
хабарлари – Тошкент, 2010 №20
19. Тиллабоев С- Россия имперясининг Туркистонда маъмурий / ҳудудий
бошқарув соҳасидаги сиёсатининг баъзи хусусиятлари // Ўзбекистон
тарихи – 2010 №50
38

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi