Turkiston general gubernatorligining tashkil etilishi. - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	13990UZS
Размер	588.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	15 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Nurbek Karimov

Дата регистрации 15 Март 2025

0 Продаж

Turkiston general gubernatorligining tashkil etilishi.

Купить

TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
Tarix va filologiya fakulteti
Tarix va ijtimoiy fanlar kafedrasi
O`zbekiston tarixi fanidan

Himoyaga tavsiya etilsin
Fakultet dekani: S.Valiyev
“ ___ “ ___________ 2025-yil

KURS ISHI
Mavzu: Turkiston general gubernatorligining tashkil
etilishi.

Himoyaga tavsiya etilsin
Kafedra mudiri: t.f.n, dots. A.Rahmatullayev

Ilmiy rahbar : N.A.Egamberdiyeva
Talaba: Esanov Diyor Xasan o`g`li
TA22-S-04 guruh talabasi

Toshkent 2025
MUN DA RIJ A

KIRISH ....................................................................................................................3
I BOB. TURKISTON GENERAL-GUBERNATORLIGI TASHKIL
ETILISHINING TARIXIY ASOSLARI .
1.1. Rossiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan yuritgan siyosati va bosqinchilik
harakatlari ................................................................................................................5
1.2. Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va boshqaruv tizimi .....12
II BOB. TURKISTON GENERAL-GUBERNATORLIGI DAVRIDA IJTIMOIY-
IQTISODIY O‘ZGARISHLAR .
2.1. Rossiya mustamlakachilik siyosati va mahalliy aholining ahvoli ..................23
2.2. Turkiston general-gubernatorligi davrida iqtisodiy va ijtimoiy
islohotlar .....................................................................................................................
...........29
XULOSA ...............................................................................................................40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ...............................................................43

KIRISH
Markaziy Osiyo tarixi, ayniqsa, Turkiston hududining Rossiya imperiyasi
tarkibiga qo‘shilishi va boshqarilish jarayoni, bugungi kunda ham dolzarb
mavzulardan biri hisoblanadi. XIX asrda Rossiyaning mustamlakachilik siyosati
natijasida Turkiston o‘lkasida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi.
Ushbu boshqaruv tizimi nafaqat siyosiy va harbiy jihatdan, balki ijtimoiy-iqtisodiy
hayotga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Mazkur mavzuni o‘rganish bizga o‘sha davrdagi
tarixiy jarayonlarni chuqur anglash va bugungi kun uchun muhim xulosalar
chiqarish imkonini beradi.
Rossiyaning Markaziy Osiyoga kirib kelishi uzoq davom etgan harbiy yurishlar
va diplomatik kelishuvlar natijasida amalga oshgan. Turkistonning bosib olinishi
Rossiya imperiyasining geosiyosiy manfaatlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, u
yerda yangi mustamlakachilik tizimi joriy etildi. 1865-yilda Toshkentning ishg‘ol
qilinishi bu jarayonda muhim burilish nuqtasi bo‘ldi va 1867-yilda Turkiston
general-gubernatorligi rasman tashkil etildi. Ushbu mustamlaka boshqaruvi o‘lka
siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida katta o‘zgarishlarni yuzaga keltirdi.
Bugungi kunda ushbu mavzuni chuqur o‘rganish tarixiy xatolardan saboq olish,
mustamlakachilik siyosati natijalarini baholash va o‘sha davrda yuz bergan
voqealarning ta’sirini tahlil qilish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa,
Rossiya imperiyasi tomonidan olib borilgan siyosatning ijtimoiy-iqtisodiy
oqibatlarini tadqiq qilish Markaziy Osiyoning tarixiy rivojlanish jarayonlarini
yanada yaxshiroq tushunishga xizmat qiladi.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari:
Mazkur kurs ishi Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi, uning
boshqaruv tizimi va hududiy tuzilishi, shuningdek, Rossiyaning mustamlakachilik
siyosati natijasida yuzaga kelgan o‘zgarishlarni o‘rganishga qaratilgan. Tadqiqot
doirasida quyidagi vazifalar belgilangan:
 Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga nisbatan olib borgan siyosatini
tahlil qilish;
 Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishiga sabab bo‘lgan
omillarni o‘rganish;
 Ushbu boshqaruv tizimining tuzilishi, maqsadi va faoliyatini tahlil qilish;
 Mustamlaka boshqaruvining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotga ta’sirini
o‘rganish;
 Mazkur davrning bugungi tarixiy jarayonlarga ta’sirini baholash.
Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi Rossiya imperiyasining
strategik harakati bo‘lib, u Markaziy Osiyo hududida o‘z ta’sirini
mustahkamlashga qaratilgan edi. Shu sababli, ushbu jarayonning qanday amalga
oshirilganini tahlil qilish mustamlakachilik siyosatining tub mohiyatini tushunish
uchun muhim ahamiyatga ega.
Tadqiqotning o‘rganilganlik darajasi

Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va faoliyati haqida ko‘plab
tarixiy tadqiqotlar olib borilgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida rus
tadqiqotchilari, jumladan N. A. Mayevskiy, A. N. Kuropatkin, V. V. Bartold
kabi olimlar o‘z asarlarida bu davr tarixini batafsil yoritgan. Sovet davrida esa
ushbu masala marksistik-lenincha yondashuv asosida o‘rganilib, ko‘pincha
Turkiston mustamlaka boshqaruvi "progressiv jarayon" sifatida talqin etilgan.
Mustaqillikdan so‘ng, O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo davlatlarida bu
mavzuga yangicha nazar bilan qaralib, yangi tarixiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
Sh. Bekmurodov, H. Ziyoyev, B. Karimov kabi o‘zbek olimlari Turkistonning
Rossiya imperiyasi tarkibiga qo‘shilishi jarayonini mustamlakachilik siyosati
doirasida tahlil qilganlar. Shuningdek, zamonaviy xorijiy tarixchilar ham ushbu
mavzu bo‘yicha turli yondashuvlarni ilgari surmoqda.
Tadqiqot uslubi
Ushbu kurs ishi tarixiy tadqiqot metodologiyasiga asoslanadi. Asosiy tadqiqot
uslublari quyidagilardan iborat:
 Tarixiy taqqoslash usuli – Turkiston general-gubernatorligining tashkil
etilishi va boshqaruv tizimi boshqa mustamlaka boshqaruv tizimlari bilan
solishtiriladi.
 Tahlil va sintez usuli – tarixiy hujjatlar, arxiv materiallari va tadqiqotlar
tahlil qilinadi hamda umumiy xulosalar chiqariladi.
 Sistemali yondashuv – Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilishining
siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatlari o‘zaro bog‘liq holda o‘rganiladi.
Ilmiy va amaliy ahamiyati
Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va Rossiyaning
mustamlakachilik siyosati Markaziy Osiyo tarixida muhim o‘rin tutadi. Bu jarayon
faqatgina siyosiy jihatdan emas, balki iqtisodiy va madaniy jihatdan ham katta
o‘zgarishlarga olib keldi. Mustamlaka boshqaruvi ostida mahalliy xalqning hayoti
keskin o‘zgardi, yer va suv resurslari Rossiya imperiyasi manfaatlari yo‘lida qayta
taqsimlandi, iqtisodiyot ham mustamlakachilik ehtiyojlariga moslashtirildi. Shu
sababli, mazkur mavzuni o‘rganish ilmiy va amaliy jihatdan quyidagi sabablar
bilan muhimdir:
 Ilmiy ahamiyati – Turkiston general-gubernatorligi tarixini chuqur
o‘rganish orqali mustamlakachilik siyosati mohiyatini va uning uzoq
muddatli oqibatlarini anglash mumkin. Ushbu mavzuni o‘rganish orqali
Markaziy Osiyo tarixining muhim davrlarini tahlil qilish va yangi ilmiy
xulosalar chiqarish mumkin.
 Amaliy ahamiyati – Ushbu tadqiqot natijalari tarix fanining rivojlanishiga
xizmat qilib, talaba va tadqiqotchilar uchun muhim ilmiy manba bo‘lib
xizmat qiladi. Bundan tashqari, mazkur mavzuni chuqur o‘rganish
O‘zbekistonning mustamlaka davridagi tarixiy jarayonlarini tahlil qilish
hamda milliy mustaqillik qadriyatlarini mustahkamlashga yordam beradi.

Mustamlakachilikning siyosiy va ijtimoiy oqibatlarini tushunish bugungi kunda
O‘zbekiston va Markaziy Osiyo davlatlari olib borayotgan mustaqil siyosatni
mustahkamlashga ham xizmat qilishi mumkin. O‘tmishda sodir bo‘lgan voqealarni
tahlil qilish orqali mustaqillikni mustahkamlash yo‘lidagi xatolarni oldini olish
mumkin bo‘ladi.
Kutilayotgan natijalar
Mazkur tadqiqot natijasida quyidagi asosiy xulosalar va ilmiy natijalarga erishish
rejalashtirilmoqda:
1. Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishiga olib kelgan
omillar aniq tahlil qilinadi. Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga
bo‘lgan strategik manfaatlari va mustamlakachilik siyosatining asosiy
maqsadlari ochib beriladi.
2. Mustamlaka boshqaruv tizimining asosiy xususiyatlari aniqlanadi.
Turkiston general-gubernatorligi tuzilishi, uning boshqaruv organlari,
vazifalari va faoliyat yo‘nalishlari o‘rganiladi.
3. Mustamlaka siyosatining iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari yoritiladi.
Mahalliy aholining iqtisodiy ahvoli, yer-suv taqsimoti, soliqlar va sanoat
rivojlanishiga ta’siri tahlil qilinadi.
4. Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyodagi madaniy siyosati tahlil
qilinadi. Mustamlakachilik siyosatining ta’lim, madaniyat va mahalliy
an’analarga ta’siri yoritiladi.
5. O‘rganilgan ma’lumotlar asosida umumiy xulosalar chiqariladi.
Tadqiqot davomida olingan ma’lumotlar asosida Turkiston general-
gubernatorligining tarixiy ahamiyati va uning bugungi kun uchun tutgan
o‘rni yoritiladi.
Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi nafaqat tarixiy voqea, balki
butun Markaziy Osiyo taraqqiyotiga ta’sir qilgan muhim jarayonlardan biridir.
Ushbu kurs ishi davomida mazkur masala keng yoritilib, mustamlakachilik
siyosatining mohiyati, oqibatlari va uning bugungi kungacha yetib kelgan ta’siri
tahlil qilinadi. Bu esa nafaqat tarixiy jarayonlarni anglash, balki kelajak avlod
uchun tarixiy saboq chiqarishga xizmat qiladi.

I BOB. TURKISTON GENERAL-GUBERNATORLIGI TASHKIL
ETILISHINING TARIXIY ASOSLARI .
1.1. Rossiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan yuritgan siyosati va
bosqinchilik harakatlari

Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga ekspansiyasi XIX asr davomida
bosqichma-bosqich amalga oshirildi va bu jarayon asosan harbiy yurishlar,
diplomatik kelishuvlar va iqtisodiy manfaatlar bilan bog‘liq edi. Rossiya o‘zining
geosiyosiy manfaatlarini himoya qilish va mustamlakachilik tizimini kengaytirish
maqsadida Markaziy Osiyoni bosib olishga intildi. Ushbu harakatlar natijasida
Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi va mintaqa Rossiya imperiyasining
tarkibiy qismiga aylandi.
Markaziy Osiyo davlatlari, jumladan, Xiva xonligi, Buxoro amirligi va Qo‘qon
xonligi o‘z davrida muayyan darajada mustaqil siyosat yuritgan bo‘lsa-da, ichki
ziddiyatlar, iqtisodiy muammolar va siyosiy beqarorlik ularning mustahkam davlat
tizimi yaratishiga to‘sqinlik qilgan. Rossiya esa ushbu zaifliklardan foydalanib, o‘z
ekspansiyasini amalga oshirdi. [1]
Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga yuritgan bosqinchilik siyosatini tahlil
qilish uchun quyidagi jihatlarni ko‘rib chiqish muhim:
1. Rossiya ekspansiyasining sabablari va asosiy omillari
2. Markaziy Osiyodagi harbiy yurishlar va diplomatik bosim
3. Rossiya imperiyasining mustamlakachilik boshqaruv tizimi
1-rasm Turkiston General gubernatorligi xaritasi

Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga nisbatan yuritgan siyosati bir necha
omillarga asoslangan edi:
1) Geosiyosiy manfaatlar va “Buyuk o‘yin”
XIX asrda Rossiya va Buyuk Britaniya o‘rtasida "Buyuk o‘yin" deb nomlangan
geosiyosiy raqobat avj oldi. Rossiya Hindiston sari yo‘l ochish maqsadida
Markaziy Osiyoni o‘z ta’sir doirasiga kiritishga harakat qildi, chunki Britaniya
imperiyasi Hindistonni o‘z mustamlakasi sifatida boshqarar edi. Rossiya
imperiyasi Buyuk Britaniyaning Hindistondagi ta’sirini cheklash va Janubiy Osiyo
bilan bevosita chegaradosh bo‘lishni maqsad qilgan.
2) Iqtisodiy manfaatlar
Rossiya imperiyasining sanoati XIX asr o‘rtalarida rivojlangan bo‘lsa-da,
mamlakat uchun yangi bozorlar va xomashyo manbalari zarur edi. Markaziy Osiyo
paxta, ipak, meva va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlari bilan boy hudud bo‘lib,
Rossiya sanoati uchun muhim xomashyo yetkazib beruvchi mintaqaga aylanishi
mumkin edi.
Shuningdek, Rossiya savdo-sotiq yo‘llarini kengaytirish va Markaziy Osiyodagi
savdo karvonlarini nazorat qilish orqali o‘z iqtisodiy manfaatlarini
mustahkamlashga harakat qildi. Qo‘qon, Xiva va Buxoro savdogarlari ilgari
Rossiya bilan mustaqil ravishda savdo olib borgan bo‘lsa-da, imperiya ularning
iqtisodiy mustaqilligini cheklashni maqsad qilgan.
3) Harbiy va strategik omillar
Rossiya imperiyasi o‘z chegaralarini himoya qilish va ichki xavfsizlikni ta’minlash
uchun Markaziy Osiyoni bosib olish zarur deb hisoblagan. Bu hudud harbiy
strategik jihatdan muhim bo‘lib, Kavkaz va Sibir bilan bog‘liq edi. Rossiya
armiyasi mustamlaka hududlarini kengaytirish orqali harbiy tayanch punktlari va
qal’alar tizimini yaratdi, bu esa uning mintaqadagi harbiy qudratini oshirdi.
4) Markaziy Osiyo davlatlarining zaifligi
XIX asrga kelib, Xiva xonligi, Buxoro amirligi va Qo‘qon xonligida ichki nizolar
va siyosiy beqarorlik avj olgan edi. Rossiya ushbu davlatlarning zaifligidan
foydalanib, o‘z harbiy yurishlarini osonlik bilan amalga oshirdi. Ayniqsa, Qo‘qon
xonligi ichidagi ichki mojarolar va hokimiyat uchun kurash rus qo‘shinlari uchun
qulay sharoit yaratdi.
Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoni bosib olish jarayoni XIX asr davomida
bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Ushbu jarayonni uch asosiy bosqichga bo‘lish
mumkin:
1) 1840-1850-yillar: Dastlabki harbiy yurishlar
1847-1848-yillarda Rossiya harbiy kuchlari Sirdaryo bo‘ylab ilk harbiy
harakatlarni boshladi. Sirdaryo qal’alari (Kazalinsk, Raim va Perovsk) barpo etilib,
rus qo‘shinlari Markaziy Osiyo hududlariga ilk marta jiddiy kirib keldi.

2) 1860-1870-yillar: Asosiy bosib olish bosqichi
1865-yilda Toshkent Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olindi. Bu voqea
Turkistonning Rossiya tarkibiga qo‘shilishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi.
1867-yilda esa rasman Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi. [4]
 1868-yil – Buxoro amirligi Rossiya imperiyasi ta’siriga tushdi.
 1873-yil – Xiva xonligi Rossiyaga qaram hududga aylantirildi.
 1876-yil – Qo‘qon xonligi butunlay tugatilib, Rossiya tarkibiga kiritildi.
3) 1880-1895-yillar: To‘liq mustamlakalashtirish
1880-yillarda Rossiya Markaziy Osiyodagi o‘z hukmronligini mustahkamlash
uchun harbiy-siyosiy islohotlar o‘tkazdi. Yangi harbiy garnizonlar qurildi va
mahalliy boshqaruv tizimi to‘liq Rossiya nazoratiga o‘tkazildi.
Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoni bosib olgach, mustamlakachilik boshqaruv
tizimini joriy qildi. Bu tizim asosan quyidagi asosiy yo‘nalishlardan iborat edi:
1. Harbiy boshqaruv – Mintaqa Rossiya harbiy generallari tomonidan
boshqarildi va harbiy nazorat mustahkamlandi.
2. Soliq tizimi – Mahalliy aholiga og‘ir soliqlar joriy qilindi va iqtisodiy
ekspluatatsiya kuchaytirildi.
3. Madaniy siyosat – Rus tili va pravoslavlik targ‘ib qilindi, mahalliy
madaniyat va diniy an’analar cheklab qo‘yildi.
Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga kirib kelishi nafaqat siyosiy va harbiy
jihatdan, balki ijtimoiy-iqtisodiy hayotga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Bosib olingan
hududlarda mustamlakachilik boshqaruvi joriy etildi, natijada mahalliy aholi hayoti
sezilarli darajada o‘zgardi. Mustamlakachilik siyosati quyidagi asosiy
yo‘nalishlarda o‘z aksini topdi:
1) Yer-suv munosabatlarining o‘zgarishi
Rossiya imperiyasi Turkistonda agrar tuzumni o‘z nazoratiga oldi. Yangi joriy
qilingan yer-suv islohotlari mahalliy aholining iqtisodiy erkinligini sezilarli
darajada chekladi.
 Davlat yerlariga egalik qilish – Rossiya hukumati bosib olingan yerlarga
egalik qilish huquqini qo‘lga kiritdi va ularni rus ko‘chmanchilari hamda
sarmoyadorlariga taqsimladi.
 Ko‘chmanchilar uchun yer ajratilishi – Rossiyaning turli hududlaridan
kelgan rus dehqonlari va kazaklari uchun yangi yer uchastkalari ajratildi,
natijada mahalliy aholi ekin yerlari va yaylovlaridan mahrum bo‘ldi.
 Paxta monokulturasi – Rossiya Turkistonda paxta yetishtirishni majburiy
ravishda joriy qildi. Paxta ekin maydonlari kengaytirildi va dehqonlar asosiy
oziq-ovqat mahsulotlari o‘rniga paxta ekishga majbur qilindi. Natijada
mahalliy oziq-ovqat ta’minoti zaiflashdi. [8]
Rossiya imperiyasi o‘z sanoatini paxta bilan ta’minlash uchun Turkiston hududini
xomashyo yetkazib beruvchi manba sifatida ekspluatatsiya qildi. Bu esa mintaqa
qishloq xo‘jaligining biryoqlama rivojlanishiga olib keldi.
2) Soliq tizimi va iqtisodiy ekspluatatsiya
Rossiya imperiyasi Turkistonda yangi soliq tizimini joriy qildi, bu esa mahalliy
aholining iqtisodiy ahvolini yanada og‘irlashtirdi.

 Natural soliqdan pul soliqlariga o‘tish – Rossiya mustamlakachilik
ma’muriyati ilgari mavjud bo‘lgan natural soliqlarni bekor qilib, pul
shaklidagi soliqlarni joriy qildi. Natijada mahalliy aholining naqd pul topish
imkoniyatlari cheklangan sharoitda iqtisodiy bosim oshdi.
 Og‘ir soliq yuklari – Mahalliy dehqonlar, hunarmandlar va savdogarlar turli
soliqlarga tortildi, natijada qashshoqlik darajasi ortdi.
 Rus savdogarlarining imtiyozlari – Rossiya hukumati rus savdogarlariga
Turkiston bozorlarida ustunlik berib, mahalliy tadbirkorlarning raqobatga
bardosh bera olmasligiga sabab bo‘ldi.
Rossiya mustamlakachilik siyosati natijasida Turkiston iqtisodiy jihatdan
Rossiyaga qaram bo‘lib qoldi . Mahalliy ishlab chiqarish va hunarmandchilik
keskin zaiflashdi, iqtisodiy mustaqillik yo‘qotildi.
3) Ijtimoiy hayot va mahalliy aholining ahvoli
Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishi mahalliy aholining kundalik
hayotiga sezilarli darajada ta’sir qildi.
A) Milliy va diniy cheklovlar
 Mahalliy aholining huquqiy cheklanishi – Turkiston general-gubernatorligi
hududida mahalliy musulmon aholi rus fuqarolari bilan teng huquqlarga ega
bo‘lmagan. Ular davlat boshqaruv organlarida deyarli qatnasha olmas,
harbiy xizmatga olinmas edi.
 Islom diniga bosim – Rossiya mustamlaka ma’muriyati islom ta’limotiga va
diniy arboblarga nisbatan cheklovlar joriy qildi. Shariat sudlari vakolatlari
kamaytirildi, eski maktab va madrasalarga qarshi kurash kuchaytirildi.
B) Ta’lim tizimining o‘zgarishi
Rossiya hukumati Turkistonda ta’lim tizimini o‘zgartirishga harakat qildi. Yangi
ochilgan rus-tuzem maktablarida rus madaniyati targ‘ib qilinib, mahalliy urf-
odatlar va islomiy bilimlar ikkinchi darajali holga keltirildi.
 Rus-tuzem maktablari – Ushbu maktablarda mahalliy aholiga rus tilida
ta’lim berish maqsad qilingan bo‘lib, mustamlaka siyosati mafkurasini
singdirish asosiy maqsad bo‘lgan.
 Mahalliy ta’lim tizimining zaiflashishi – Eski maktab va madrasalar
rivojlanishdan orqada qoldi, ularga rasmiy davlat tomonidan yordam
ko‘rsatilmadi.
Shuningdek, Turkiston general-gubernatorligi hududida mahalliy aholining
madaniy rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi ko‘plab qoidalar joriy etildi. Natijada
mahalliy aholining aksariyati o‘z an’anaviy hayot tarzida yashashni davom
ettirishga majbur bo‘ldi.
4) Rossiya imperiyasining madaniy va ma’naviy siyosati
Rossiya mustamlaka ma’muriyati Turkiston aholisini asta-sekin o‘z madaniyati va
mafkurasiga moslashtirishni maqsad qilgan edi.
 Ruslashtirish siyosati – Turkistonda rus tili davlat boshqaruvida asosiy til
sifatida joriy qilindi. Rasmiy hujjatlar, davlat maktablari va ma’muriy
idoralar faqat rus tilida ishlay boshladi.

 Mahalliy madaniyatga bosim – Mahalliy teatr, adabiyot va san’at rivojiga
e’tibor qaratilmadi. Aksincha, rus madaniyatining ustunligini targ‘ib qilish
kuchaydi.
Rossiya imperiyasi mahalliy madaniyat va an’analarni zaiflashtirish orqali
Turkistonni o‘z mustamlakasi sifatida yanada mustahkamlashga harakat qildi.
Rossiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan yuritgan siyosati harbiy ekspansiya,
iqtisodiy ekspluatatsiya va madaniy assimilyatsiya yo‘nalishlarida olib borildi.
Ushbu siyosat natijasida:
-Mahalliy yer-suv tizimi buzildi, dehqonlar qiyinchiliklarga duch keldi.
-Iqtisodiy qaramlik oshdi, mahalliy hunarmandchilik va savdo zaiflashdi.
-Soliq yukining ortishi aholining qashshoqlashishiga sabab bo‘ldi.
-Ta’lim va madaniyat sohalarida mahalliy an’analar zaiflashdi.
-Rossiya mustamlakachilik siyosati Turkiston mintaqasini o‘z iqtisodiy va siyosiy
ehtiyojlari uchun ekspluatatsiya qildi, bu esa uzoq muddatli salbiy oqibatlarga olib
keldi.
Rossiyaning Markaziy Osiyoga yuritgan bosqinchilik siyosati keng qamrovli va
uzoq muddatli jarayon bo‘lib, bu jarayon iqtisodiy, harbiy, siyosiy va madaniy
jihatdan mintaqa hayotini tubdan o‘zgartirib yubordi. Ushbu siyosatni chuqurroq
tahlil qilish uchun uni mustamlakachilik siyosati kontekstida ko‘rib chiqish zarur.
Rossiya imperiyasining Turkistonga nisbatan yuritgan ekspansiyasi XIX asr
davomida bosqichma-bosqich amalga oshirilgan bo‘lib, uning dastlabki bosqichi
asosan harbiy yurishlardan iborat bo‘ldi. 1840-yillardan boshlab Rossiya
imperiyasi Sirdaryo bo‘ylab mustahkamlanish harakatlarini boshlab yubordi.
Kazak va boshqa harbiy qo‘shinlar tomonidan hududda birinchi harbiy tayanch
punktlari barpo qilina boshlandi. Bu strategik yurishlar keyinchalik Turkistonning
to‘liq istilosiga asos yaratdi. [11]
Rossiya Markaziy Osiyoga yuritgan siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri
iqtisodiy ekspluatatsiya edi. Bu siyosat natijasida mahalliy iqtisodiy tuzilma to‘liq
o‘zgardi. XIX asrning ikkinchi yarmida Turkiston qishloq xo‘jaligi asosan Rossiya
iqtisodiy manfaatlariga bo‘ysundirilgan holda shakllandi. Mamlakat paxta
yetishtirish bo‘yicha Rossiyaga bog‘lanib qoldi. Turkiston mintaqasi xomashyo
bazasiga aylantirilib, mahalliy dehqonlar va hunarmandlar o‘z iqtisodiy
mustaqilligini yo‘qotdi. Dehqonlar avvalgidek turli xil ekinlarni ekish
imkoniyatidan mahrum bo‘ldi, chunki Rossiya hukumati paxta maydonlarini
kengaytirish siyosatini olib bordi. Paxta yetishtirish uchun suv taqsimoti Rossiya
manfaatlariga mos ravishda qayta taqsimlandi, bu esa mahalliy qishloq xo‘jaligiga
jiddiy zarar yetkazdi.
Soliq tizimining o‘zgarishi mahalliy aholining iqtisodiy ahvolini yanada
og‘irlashtirdi. Rossiya mustamlakachilik ma’muriyati ilgari mavjud bo‘lgan natural
soliqlarni bekor qilib, pul shaklidagi soliqlarni joriy qildi. Bu esa mahalliy
aholining iqtisodiy bosim ostida qolishiga olib keldi. Yangi soliqlar mahalliy
aholining iqtisodiy faolligini cheklab qo‘ydi, natijada aholining aksariyat qismi
qashshoqlik yoqasiga kelib qoldi. Rossiya hukumati tomonidan soliq yukining
ortishi natijasida mahalliy tadbirkorlar va hunarmandlar ham iqtisodiy jihatdan
zaiflashdi. Natijada Turkistonda iqtisodiy faollik pasaydi, savdo-sotiq susayib,

mahalliy tadbirkorlar o‘z bizneslarini davom ettirishda katta qiyinchiliklarga duch
kelishdi.
Rossiya imperiyasi o‘z mustamlaka boshqaruv tizimini o‘rnatganidan so‘ng,
mahalliy aholining siyosiy va ijtimoiy hayoti keskin o‘zgarishga duch keldi.
Hukumat boshqaruvi butunlay Rossiya imperiyasining harbiy va ma’muriy
tuzilmalariga bo‘ysundirilgan holda shakllandi. Turkiston general-gubernatorligi
tashkil etilgach, mahalliy aholining siyosiy huquqlari cheklangan edi. Ular
mahalliy boshqaruv tizimida deyarli ishtirok etolmasdi. Shuningdek, musulmon
sud tizimi ham Rossiya imperiyasi tomonidan cheklangan edi. Shariat asosida
ishlaydigan sudlar faqat mahalliy aholi o‘rtasidagi nizolarni ko‘rib chiqishi
mumkin edi, lekin yirik iqtisodiy va jinoiy ishlar rus sud tizimining vakolatiga
o‘tkazildi. Bu mahalliy aholining huquqiy jihatdan Rossiya fuqarolaridan past
darajaga tushib qolishiga olib keldi.
Mustamlaka boshqaruvi ostida ta’lim va madaniyat sohalari ham sezilarli
darajada o‘zgarishga duch keldi. Rossiya hukumati Turkistonda yangi maktab
tizimini joriy qilib, mahalliy aholiga rus tili va Rossiya madaniyatini o‘rgatishga
alohida e’tibor berdi. Rus-tuzem maktablari ochildi, lekin bu maktablarda ta’lim
olishni mahalliy aholi orzu qilmasdi, chunki bu maktablarda asosan rus
madaniyatini singdirish siyosati olib borilgan. Shariat asosidagi maktab va
madrasalar asta-sekin ahamiyatini yo‘qota boshladi. Rossiya hukumati mahalliy
ta’lim tizimini modernizatsiya qilishdan ko‘ra, uni zaiflashtirishga harakat qildi.
Bu esa mahalliy aholining ma’rifiy va madaniy rivojlanishiga to‘sqinlik qildi.
Rossiya imperiyasining madaniy va diniy siyosati ham Turkiston aholisining
hayotida katta o‘zgarishlarga olib keldi. Islom dini mustamlaka ma’muriyati
tomonidan nazorat ostiga olindi. Mahalliy diniy ulamolar faoliyati cheklangan,
diniy sud tizimi Rossiya ma’muriyatining qarorlariga bo‘ysundirilgan edi. Islom
dini va mahalliy madaniyatni siqib chiqarish orqali Rossiya hukumati Turkiston
aholisini asta-sekin o‘z madaniyati va mafkurasiga moslashtirishga harakat qildi.
Bu jarayon ruslashtirish siyosati bilan ham bog‘liq bo‘lib, rus tili va pravoslav
dinini targ‘ib qilish bilan olib borildi. [13]
Rossiya imperiyasi Turkistonda o‘z mustamlakachilik tuzumini kuchaytirish
uchun harbiy garnizonlar sonini ko‘paytirdi. Harbiy bazalar, qal’alar va strategik
punktlar qurildi. Mahalliy aholining harbiy xizmatga chaqirilishi cheklangan
bo‘lsa-da, ular Rossiya harbiy yurishlarida ishchi kuchi sifatida foydalanildi. Bu
Turkiston mintaqasining harbiy jihatdan ham Rossiya nazorati ostida bo‘lishiga
olib keldi. Rossiya hukumati harbiy tayanch punktlari orqali mahalliy aholini
nazorat ostida ushlab turdi, qo‘zg‘olonlar va norozilik harakatlarini tezda bostirish
mexanizmlarini yaratdi.
Mustamlaka davrida Turkiston aholisi bir necha bor Rossiya hukmronligiga
qarshi chiqdi. Mahalliy aholi noroziligi natijasida turli qo‘zg‘olonlar yuzaga keldi.
Masalan, 1898-yilda Andijon qo‘zg‘oloni Rossiya mustamlakachilik siyosatiga
qarshi yirik chiqishlardan biri bo‘ldi. Bu qo‘zg‘olon Rossiya harbiy kuchlari
tomonidan shafqatsizlarcha bostirildi va mahalliy aholining mustamlakachilik
siyosatiga bo‘lgan qarshiligini kamaytirish maqsadida Rossiya hukumati
tomonidan repressiyalar amalga oshirildi. Bu qo‘zg‘olon Rossiya imperiyasining

mintaqadagi mustamlakachilik siyosati natijasida yuzaga kelgan norozilik
harakatlaridan biri edi.
Xulosa qilib aytganda, Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga yuritgan
siyosati hududni harbiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan to‘liq nazoratga olishga
qaratilgan edi. Bu siyosat natijasida mahalliy iqtisodiyot Rossiyaga qaram bo‘lib
qoldi, ijtimoiy va madaniy hayot keskin o‘zgarishga uchradi, islom dini va
mahalliy boshqaruv tizimi cheklab qo‘yildi. Mahalliy aholi soliq yukining ortishi,
er va suv resurslarining rus ko‘chmanchilariga berilishi natijasida iqtisodiy jihatdan
zaiflashdi. Mustamlaka boshqaruvi natijasida Rossiya hukumati o‘z manfaatlariga
mos keladigan siyosat olib bordi va Turkistonni o‘zining xomashyo bazasiga
aylantirdi. Bu esa mintaqa taraqqiyotining izdan chiqishiga, mahalliy madaniyat va
ijtimoiy tuzumning izdan chiqishiga olib keldi. Rossiya imperiyasining
mustamlakachilik siyosati mintaqa aholisi hayotiga uzoq muddatli salbiy ta’sir
ko‘rsatdi.

1.2. Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va
boshqaruv tizimi.
Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi XIX asrning
ikkinchi yarmida boshlanadi. Rossiyaning Janubiy Osiyo va Markaziy Osiyodagi
strategik maqsadlari tufayli Turkiston hududi Rossiya imperiyasi uchun juda
muhim edi. Bu hududda davlat boshqaruvining tashkil etilishi Rossiya
imperiyasining "Yangi hududlarni zabt etish" strategiyasining bir qismi sifatida
amalga oshirilgan.
Turkistonning Rossiya imperiyasiga qo‘shilishi 1860-yillarda kuchayib boradi.
1865-yilda Toshkentni zabt etgan Rossiya, tez orada Samarqand va boshqa
viloyatlarni ham o‘z nazoratiga oladi. 1870-yillarda esa, Samarqand, Buxoro, Xiva
va boshqa o‘lkalar Rossiyaning mustahkam ta’siriga tushadi. Bu davrda Rossiya
o‘zining umumiy siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini kuchaytirish maqsadida
Turkistonga nisbatan boshqaruv tizimini tashkil qilishni boshladi.
2-rasm. Chor Rossiyasining Turkistonga bostirob kirishi
Rossiya imperiyasi Turkistonni zabt etganidan so‘ng, 1867-yilning 11-oktabrida
Turkiston general-gubernatorligi tashkil etiladi. Turkiston general-
gubernatorligi Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyodagi ma’muriy hududi
bo‘lib, boshqaruvning markazi Toshkent shahri bo‘lgan. Bu yangi tashkil etilgan
hudud Rossiya hukumati uchun Janubiy Osiyoda o‘z ta’sirini mustahkamlash,
iqtisodiy va harbiy xavfsizlikni ta’minlash va mahalliy xalqlarni boshqarish uchun
zarur edi. [5]

Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilishi Rossiya imperiyasining o‘sha
davrdagi kuchli siyosiy niyatlarini aks ettirgan. General-gubernatorlik hududi
o‘zining boshqaruv tizimi va muhim institutlariga ega bo‘lib, harbiy va fuqarolik
boshqaruvi orasidagi o‘zaro aloqalarni ta’minlash maqsadida tashkil etilgan.
Rossiya imperiyasining general-gubernatori bu hududda yuqori hokimiyatni qo‘lga
kiritgan va uning faoliyati siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy sohalarda katta
o‘zgarishlarga olib kelgan.
Turkiston general-gubernatorligining boshqaruv tizimi Rossiya imperiyasining
mustamlakachilik siyosatiga muvofiq tashkil etilgan. Bu tizimda general-
gubernator hududdagi barcha davlat ishlari, o‘rta va yuqori darajali
ma’muriyatning boshqaruvini amalga oshirgan. General-gubernator shuningdek,
harbiy rahbarlikni ham o‘z zimmasiga olgan. Boshqaruvning bu shakli Rossiya
imperiyasining general-gubernatorliklarida keng tarqalgan.
Boshqaruv tizimining markaziy elementlari quyidagilarni o‘z ichiga olgan:
 General-gubernator – hukumatning yuqori vakili bo‘lib, barcha siyosiy,
iqtisodiy va harbiy masalalarda yakka hokimiyatni qo‘lga kiritgan. Uning
vakolatlari juda keng bo‘lib, u viloyatlarni boshqarish, qarorlar qabul qilish
va ma’muriy islohotlarni amalga oshirish huquqiga ega edi.
 Konsul va elchilar – Rossiyaning konsul va elchilari o‘rta darajali boshqaruv
tizimida faoliyat ko‘rsatgan. Ular nafaqat diplomatik aloqalarni yuritgan,
balki mahalliy aholining o‘zgarishlarini kuzatgan.
 Mahalliy boshqaruv organlari – Rossiya general-gubernatori ostida,
mahalliy boshqaruv organlari ham tashkil etilgan. Bularga yerli hokimiyatlar,
qabilaviy boshqaruv va hududiy tashkilotlar kirgan.
Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishidan keyin, Rossiya
imperiyasining o‘z harbiy va fuqarolik siyosatini amalga oshirishda qo‘llaniladigan
boshqaruv mexanizmlarini takomillashtirdi. Bunda, Rossiya hukumatining asosiy
maqsadi mahalliy xalqlarni boshqarish, ularning iqtisodiy resurslarini olish va
mahalliy qarshilikni bostirish edi.
Turkiston general-gubernatorligida boshqaruvning asosiy qismlarini siyosiy,
iqtisodiy va ijtimoiy boshqaruv tashkil etgan. Bu tizimning markazida general-
gubernatorning hokimiyati turgan bo‘lsa-da, uning qarorlarini amalga oshirishda
bir qancha boshqa boshqaruv organlari va hokimiyatlar ham faoliyat yuritgan.
Harbiy boshqaruv
General-gubernatorning asosiy yordamchilari, albatta, harbiy rahbarlar bo‘lgan.
Turkistonning geografik joylashuvi va harbiy ahamiyati Rossiya imperiyasining
harbiy kuchlarini kuchaytirishni taqozo qilgan. General-gubernator harbiy
operatsiyalarni boshqarish, chegaralar xavfsizligini ta'minlash va mahalliy aholi
bilan ijtimoiy ziddiyatlarni bartaraf etish uchun harbiy kuchlarga tayanib ishlagan.
Turkiston general-gubernatorligida harbiy boshqaruv tizimi qurolli kuchlar,
chegara qo‘shinlari va janubiy hududlarni qo‘llab-quvvatlashga
mo‘ljallangan maxsus armiyalar shaklida amalga oshirilgan. Harbiy
bo‘linmalarning asosiy vazifasi, bir tomondan, davlat xavfsizligini ta'minlash,

ikkinchi tomondan, rus mustamlakachiligining rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash
bo‘lgan. [4]
Fuqarolik boshqaruvi
Fuqarolik boshqaruvi general-gubernator tomonidan nazorat qilinadi, lekin
uning vakolatlari harbiy boshqaruv bilan chambarchas bog‘liq edi. General-
gubernatorning yordamchilaridan biri bo‘lgan otdel (qism) vakillari esa o‘z
navbatida ma’muriy boshqaruvni amalga oshirgan. Bu otdel vakillari huquqni,
ta'limni, iqtisodiy resurslarni boshqarish, yerlar bo‘yicha qarorlar qabul qilish va
boshqa fuqarolik masalalarini hal qilishni amalga oshirganlar.
Turkiston general-gubernatorligining fuqarolik boshqaruv tizimi, avvalo, mahalliy
organlar orqali amalga oshirilgan. Har bir viloyat, shaharcha yoki qishloqda
o‘zining kichik boshqaruv organlari bo‘lib, ular rus hukumati tomonidan
tayinlangan va islohotchilarga taalluqli edi. Bunday kichik boshqaruv tizimi, o‘z
navbatida, Rossiya hukumatining umumiy siyosatini amalga oshirishda juda
muhim o‘rin tutgan.
Mahalliy xokimiyat va xalqni boshqarish
Rossiya imperiyasining Turkiston hududida mahalliy boshqaruv tizimi ham
o‘zgarishlarga uchradi. Buxoro va Xiva amirliklari va Tojikiston, O‘zbekiston,
Qozog‘iston, Qirg‘iziston kabi hududlarning har biri o‘zining tarixiy boshqaruv
tizimiga ega bo‘lgan, lekin Rossiya imperiyasi ushbu hududlarni o‘z nazoratiga
olish uchun mahalliy boshqaruvni markazlashtirishni boshladi.
Rossiya boshqaruvining o‘rnatilishi nafaqat fuqarolik va harbiy tizimni, balki
mahalliy yirik qabilalar va xonliklar o‘rtasidagi munosabatlar ni ham
o‘zgarishlarga olib keldi. Rossiya imperiyasi, mahalliy amaldorlar va hokimiyatlar
yordamida, o‘zining siyosiy ta’sirini yanada kuchaytirish maqsadida yangi
boshqaruv mexanizmlarini joriy etdi. Bu jarayon mahalliy xalqlarning madaniy,
diniy va ijtimoiy tuzilishlariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Turkiston general-gubernatorligining iqtisodiy boshqaruvi asosan qishloq
xo‘jaligi, savdo va tabiiy resurslarni boshqarishga qaratilgan edi. Turkiston
o‘lkasi boy tabiiy resurslarga ega bo‘lib, Rossiya imperiyasi bu hududdan xom
ashyo, paxta, bug‘doy va boshqa mahsulotlarni olishni maqsad qilgan.
Rossiya hukumatining iqtisodiy siyosati asosan yangi iqtisodiy tizimlarni
yaratishga qaratilgan bo‘lib, mahalliy aholi uchun iqtisodiy sharoitlarning
yaxshilanishi yoki qiyinlashuvi ko‘p hollarda Rossiya tomonidan qo‘llaniladigan
siyosatga bog‘liq edi. Xususan, Rossiya paxta sanoatini rivojlantirishga alohida
e'tibor qaratdi, chunki paxta, boshqacha qilib aytganda, Rossiyaning iqtisodiy
manfaatlari uchun juda muhim edi.
Bundan tashqari, Turkistonning tabiiy resurslari — tog‘-kon boyliklari,
jumladan, olmos, oltin, mis kabi minerallar — Rossiya imperiyasining iqtisodiy
strategiyasida katta ahamiyatga ega edi. Bu resurslardan foydalanish, o‘z
navbatida, mahalliy aholi tomonidan qarshilikka sabab bo‘lgan bo‘lsa-da, Rossiya
hukumatining maqsadlariga erishishga xizmat qilgan.
Rossiya imperiyasi Turkiston general-gubernatorligida o‘z madaniy va ta'lim
siyosatini ham amalga oshirgan. Rossiya ta'lim tizimining yangi shakllari, masalan,

yangi maktablar, ma'naviy islohotlar , shu jumladan, rus tili va madaniyatining
targ‘iboti boshlanadi. Bu jarayon mahalliy xalqlar, xususan, o‘zbek, tojik va
boshqa xalqlarni o‘z madaniyatidan uzib, rus madaniyatiga bo‘ysundirishga olib
keldi. [9]
Madaniy boshqaruvda diniy masalalar ham o‘ta muhim bo‘lgan. Rossiya
hukumatining diniy siyosati musulmon aholisining diniy huquqlariga aralashish,
masalan, rus pravoslav diniy tashkilotlarining faoliyatini kengaytirish va
musulmon diniy an'analari va ta'limotlariga qarshi kurashishdan iborat bo‘lgan. Bu
ijtimoiy boshqaruvning bir qismi sifatida amalga oshirildi.
Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va uning tarixiy xronologiyasi
quyidagicha:
1. Rossiya Imperiyasining Turkistonni zabt etishi (XIX asrning o‘rtalari)
 1865-yil — Toshkentni zabt etish. Rossiya imperiyasi Turkistonni bosib
olishni boshlaydi. Toshkentni zabt etish Rossiya imperiyasining Markaziy
Osiyodagi ta’sirini mustahkamlashdagi muhim qadam bo‘ldi.
 1867-yil — Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi. Rossiya
imperiyasi Turkistonni rasmiy ravishda general-gubernatorlikka aylantiradi.
Ushbu yilda Turkiston general-gubernatorligi tarkibida Toshkent va
Samarqand viloyatlari tashkil etiladi.
2. Turkiston general-gubernatorligi tuzilmalari va boshqaruv tizimi
 1867-yil, 11-oktabr — Turkiston general-gubernatorligi rasman tashkil
etildi. Ushbu yilda general-gubernatorlik huquqiga ega bo‘lgan birinchi
boshqaruvchi tayinlandi.
 1873-yil — Xiva xonligi Rossiya imperiyasining mustamlakasi bo‘lib, uning
tarkibiga kiritildi.
 1876-yil — Buxoro amirligi Rossiya imperiyasining protektoratiga
aylantirildi.
 1881-yil — Marg‘ilon va Farg‘ona vodiysi Rossiya ta’siriga to‘liq o‘tdi.
3. Turkiston general-gubernatorligining markazlashgan boshqaruv tizimi
 1884-yil — Samarqand viloyati Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga
qo‘shildi.
 1897-yil — O‘rta Osiyo xalqlarining etnik va demografik holatini tahlil
qilish maqsadida birinchi umumxalq aholi ro‘yxatga olish ishlari o‘tkazildi.
 1905-yil — Rossiya imperiyasidagi 1905-yilgi inqilob natijasida, Turkiston
general-gubernatorligida bir qator siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar ro‘y berdi.
Bu davrda maxsus tartiblar o‘rnatilib, yerga egalik va ijtimoiy sinf tizimi
o‘zgarishlarga uchradi.

 1917-yil — Fevral inqilobi natijasida, Rossiya imperiyasi ag‘darilib,
Turkiston general-gubernatorligi tasfiyaga uchraydi. Biroq, qisqa muddatli
Turkiston Avtonomiyasi tashkil etiladi.
4. Keyingi davrlar
 1918-yil — Turkistonning rus va boshqaruv tizimida o‘zgarishlar davom etdi,
ammo bu vaqtga kelib sovet hokimiyati Turkistonda kuchayib bordi.
II BOB. TURKISTON GENERAL-GUBERNATORLIGI
DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY O‘ZGARISHLAR .
2.1. Rossiya mustamlakachilik siyosati va mahalliy aholining ahvoli
XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi tomonidan Markaziy Osiyo,
xususan, Turkiston hududi zabt etila boshlandi. Bu jarayon, asosan, Rossiya
imperiyasining hududiy kengayish siyosati bilan bog‘liq bo‘lib, uning asosiy
maqsadi Janubiy va Markaziy Osiyoda o‘zining harbiy va siyosiy ta’sirini
mustahkamlashdan iborat edi. Turkistonni zabt etish Rossiya imperiyasining ikki
asosiy vazifasini hal qilishga xizmat qilgan: birinchidan, Janubiy Osiyoga kirishni
ta’minlash va ikkinchidan, Hindiston yo‘nalishidagi mustahkam harbiy ta’sirni
amalga oshirish.
Boshqacha aytganda, Rossiya imperiyasining Turkistonga nisbatan siyosati
faqatgina harbiy muvaffaqiyatlarga asoslanmagan, balki iqtisodiy va madaniy
jihatlarni ham o‘z ichiga olgan. Turkistonning boy tabiiy resurslari, savdo
yo‘llarining o‘zgaruvchanligi va hududning strategik joylashuvi Rossiya
imperiyasi uchun katta ahamiyatga ega edi. Turkistonni zabt etish jarayoni nafaqat
Rossiya imperiyasi va Turkiston aholisining o‘zaro qarshiliklaridan iborat bo‘lsa,
balki bu jarayonning iqtisodiy, madaniy va siyosiy oqibatlari ham juda muhim
bo‘ldi.
Rossiya imperiyasi Turkistonni zabt etish jarayonida o‘zining mustamlakachilik
siyosatini amalga oshirishda harbiy ekspansiya, iqtisodiy ekspluatatsiya va
madaniy assimilyatsiya kabi muhim vositalardan foydalangan. Rossiya o‘z ta’sirini
o‘rnatish uchun nafaqat harbiy kuchlardan, balki iqtisodiy va madaniy integratsiya

metodlaridan ham foydalanishga harakat qildi. Bunday siyosatning maqsadi
nafaqat Turkistonni zabt etish, balki uni Rossiya imperiyasining iqtisodiy va
siyosiy tizimiga kiritish edi.
Rossiya imperiyasi Turkistonni bosib olishda harbiy kuchlarni keng ko‘lamda
ishlatdi. Bu jarayon bir qator janglar, urushlar va rus qo‘shinlarining Turkiston
hududida uzoq vaqt davomida faoliyat yuritishini o‘z ichiga oladi. Rossiya
imperiyasining mustamlakachilik siyosatining asosiy elementlaridan biri bo‘lgan
harbiy ekspansiya ning maqsadi Turkistonni o‘z ta’siriga olish, xususan, Markaziy
Osiyo va Hindiston yo‘nalishidagi yo‘llarni nazorat qilish edi.
1860-yillardan boshlab, Rossiya Turkistonni bosib olish jarayonini
jadallashtirgan. 1865-yilda Toshkentni zabt etish orqali Rossiya imperiyasi
Turkistonning markaziga kirib keldi va bu jarayonni davom ettirdi. Toshkentni
zabt etish Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyodagi ta’sirini mustahkamlash
uchun muhim strategik qadamlardan biri edi. Bu shahar Rossiya imperiyasi uchun
nafaqat harbiy, balki iqtisodiy va madaniy markazga aylanishi kerak edi.
Toshkentdan keyin Samarqand, Buxoro va Xiva xonliklari ham Rossiya
imperiyasining qo‘l ostiga kirdi.
Rossiya imperiyasining harbiy siyosati shuni ko‘rsatadiki, u nafaqat hududiy
kengayish bilan cheklanmagan, balki mustamlakalarni iqtisodiy jihatdan
ekspluatatsiya qilish, o‘rta asrlar xalqaro savdo yo‘llarini nazorat qilish va boshqa
tashqi kuchlarga qarshi himoya qilishni o‘z ichiga olgan. Bu davrda Rossiya
imperiyasining strategik maqsadi, albatta, Hindistonga qaratilgan edi. Rossiya
Hindistonga o‘zgacha qaratilgan siyosatni amalga oshirishda, Turkistonni
boshqarish orqali, o‘z ta’sirini butun Janubiy Osiyo va Markaziy Osiyoda
kuchaytirishga harakat qildi. [7]
Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatining yana bir muhim jihati bu
uning iqtisodiy ekspluatatsiya siyosatidir. Turkistonning boy tabiiy resurslari, shu
jumladan paxta, bug‘doy va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari Rossiya
imperiyasi uchun katta iqtisodiy foyda keltirgan. Bu resurslardan foydalanish
orqali Rossiya imperiyasi o‘zining sanoat ehtiyojlarini qondirishga intildi. Ayniqsa
paxta yetishtirish Rossiya imperiyasining iqtisodiy siyosatida muhim o‘rin tutgan.
Turkistonning qishloq xo‘jalik tarmog‘ini ekspluatatsiya qilish Rossiya imperiyasi
uchun mustamlakani boshqarishning asosiy yo‘li edi. Paxta ishlab chiqarishning
oshishi, Rossiya imperiyasining paxta sanoatiga bo‘lgan ehtiyojini to‘ldirish,
shuningdek, paxta eksportini rivojlantirishga imkon yaratdi. Biroq, bu jarayon
mahalliy aholi uchun qiyinchiliklarga olib keldi. Paxta plantatsiyalari ko‘plab
qishloqlarda ijtimoiy va iqtisodiy hayotni o‘zgartirdi. Mahalliy aholi paxta
yetishtirishda ishlagan, ammo bu jarayonning afzalliklari unchalik ko‘p bo‘lmadi,
chunki ular o‘zlari yetishtirgan mahsulotdan faqat ozgina foyda olishdi, qolgan
foyda esa Rossiya imperiyasining qo‘liga o‘tdi.
Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatining yana bir jihati bu
madaniy assimilyatsiya edi. Rossiya imperiyasi o‘zining o‘zgartirilgan ta'lim
tizimi, diniy siyosati va madaniy yondashuvlari orqali Turkiston aholisini
ruslashtirishga harakat qilgan. O‘sha davrda Rossiya hukumati Turkistonni nafaqat
harbiy, balki madaniy jihatdan ham o‘zlashtirishga intildi. Rus tili va rus

madaniyati Turkiston hududida faol targ‘ib qilindi, mahalliy tillar va madaniyatlar
esa qaramlik ostiga olingan.
Rossiya imperiyasining madaniy assimilyatsiya siyosati bir qator muammolarni
keltirib chiqardi. Mahalliy aholi o‘z madaniyatini saqlab qolishga harakat qilgan,
ammo ruslashtirish siyosatining kuchayishi bu jarayonni qiyinlashtirdi. Bu davrda
Turkiston hududida rus maktablari ochildi, rus tili o‘qitila boshlandi, va o‘sha
davrda maktablar rus madaniyatini targ‘ib qilishda katta rol o‘ynagan.
Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati faqat iqtisodiy va madaniy
jihatdan emas, balki ijtimoiy struktura ni ham o‘zgarishga majbur etdi.
Turkistonning mahalliy jamiyatida, asosan, feodal tizimi mavjud edi. Bu tizimda
yerga egalik qilish va mehnat taqsimoti aniq belgilangan edi. Rossiya imperiyasi
bu tizimni boshqarishning o‘ziga xos usullarini ishlab chiqdi. Biroq, Rossiya
imperiyasining iqtisodiy siyosati va paxta plantatsiyalarining rivojlanishi natijasida
ijtimoiy hayotda jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi.
Mahalliy aholi o‘rtasida sinfiy tafovutlar ortdi. Yangi iqtisodiy sharoitlar, o‘z
navbatida, yer egalari va xususiy mulkdorlarga nisbatan ijtimoiy tengsizlikni
yanada kuchaytirdi. Yirik yer egalarining, xususan, Rossiya bozorlariga paxta
yetkazib beruvchi yer egalari va jamoa boshliqlarining o‘rni o‘zgardi. Bu yer
egalari va boy tabakalar tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy siyosat, o‘z
navbatida, kambag‘allar va qishloq aholisining turmush sharoitlarini og‘irlashtirdi.
Bundan tashqari, Rossiya imperiyasining ijtimoiy boshqaruvi ham mahalliy aholi
uchun yangi ijtimoiy tarmoqlarni yaratdi. Rusning zamonaviy boshqaruv tizimi
orqali, Turkistonga harbiy va fuqarolik idoralarining yuqori darajadagi xodimlari
tayinlandi. Ular ko‘pincha o‘zlarining ijtimoiy va iqtisodiy manfaatlarini himoya
qilishdi, bu esa Turkiston hududida yangi ijtimoiy bo‘linmalarni yaratdi.
Rossiya imperiyasining Turkistonni zabt etish jarayonida ko‘plab milliy
qarshiliklar yuzaga keldi. Mahalliy aholi Rossiyaning mustamlakachilik siyosatiga
qarshi bo‘lgan va o‘z erkinliklarini saqlash uchun ko‘plab isyonlar va
qo‘zg‘olonlar uyushtirdi. Ushbu qarshiliklar Rossiya imperiyasining asosiy
maqsadiga — Turkistonni boshqarishning muvaffaqiyatiga qarshi bo‘ldi.
Dastlabki qarshilik harakatlari ko‘plab o‘rta va kichik xonliklarda, ayniqsa Xiva,
Buxoro va Samarqand viloyatlarida yuzaga keldi. Mahalliy xalqlar o‘z
erkinliklarini saqlash, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy tenglikni tiklash uchun
kurashni davom ettirdilar. Bu kurashlar ko‘pincha diniy va etnik xususiyatlarga ega
bo‘lib, ayniqsa, islom dini va mahalliy madaniyatga hurmatni saqlashga intilish
ko‘rsatilgan.
Rossiya imperiyasi tomonidan amalga oshirilgan bosqinchilik va iqtisodiy
ekspluatatsiya mahalliy aholi orasida milliy uyg‘onish va o‘zlikni anglash ni
kuchaytirdi. Xususan, Turkistonni boshqarayotgan mahalliy elitalar, olimlar va
ma’rifatparvarlar Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatiga qarshi
fikrlarni shakllantirdilar. Bu o‘zgarishlar, ayniqsa, shahar aholisining, o‘qimishli
insonlar va ijtimoiy faollarning o‘z erkinliklarini talashishda ulkan rol o‘ynadi.
Milliy qarshiliklar va o‘zlikni anglash jarayonida, mahalliy xalqlar Rossiyaning
bosqinchiligiga qarshi fikrlar va amaliy choralarni ishlab chiqdilar. Diniy va
ijtimoiy tashkilotlar, shuningdek, Turkistonning madaniy va etnik an’analari

saqlanib qolish uchun faol harakat qildilar. Bu davrda milliy uyg‘onishning
dastlabki belgilari, ayniqsa, o‘qimishli qatlamlar va islom diniy liderlari tomonidan
yuzaga keldi. Bu qarshiliklar va fikrlar, keyinchalik, Turkistonning
mustamlakachilik davrida yanada kuchayib, butun Markaziy Osiyo bo‘ylab ta’sir
ko‘rsatdi.
Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati Turkistonning siyosiy va
ijtimoiy tuzilmasiga o‘zgarishlar kiritdi. Rossiya ta’siri kuchaygan sayin, mahalliy
xalqlar o‘zaro nizolar va janjallarni, iqtisodiy krizislarni, va ijtimoiy tengsizlikni
yanada kuchayishini his qildilar. Bu ijtimoiy va siyosiy jarayonlarning asosiy
oqibati, albatta, mahalliy xalqlarning o‘zlikni anglashlari va o‘z farovonliklarini
saqlash uchun kurashishlari edi.
Rossiya imperiyasining ta’siri ostida Turkiston aholisining o‘zlikni anglashning
yangi bosqichlari yuzaga keldi. Milliy uyg‘onish va o‘zlikni anglash, ayniqsa,
o‘qimishli tabaqalarda kuchaygan va Turkistonning barcha hududlariga tarqaldi.
Mahalliy xalqlar Rossiya imperiyasiga qarshi mustamlakachilikka qarshi kurashni
davom ettirdilar, natijada esa bir qator siyosiy va madaniy o‘zgarishlar yuzaga
keldi. Rossiya imperiyasi tomonidan amalga oshirilgan ta’lim siyosati mahalliy
jamiyatni ruslashtirishning muhim vositasiga aylandi. Rossiya imperiyasi o‘z
mustamlakalarida, shu jumladan Turkiston hududida, rus tilini targ‘ib qilish, rus
madaniyati va diniy qadriyatlarni mahalliy xalqlarga o‘rgatish uchun turli xil ta’lim
tizimlarini yo‘lga qo‘ygan.
Birinchi navbatda, rus maktablari va ta’lim muassasalari yaratildi. Ushbu
maktablar va muassasalar orqali rus tili va madaniyati, shuningdek, imperiyaning
diniy e’tiqodlari targ‘ib qilindi. Mahalliy aholi, ayniqsa yoshlar o‘rtasida, rus tili
o‘qitila boshlandi va o‘qimishli qatlamning rus madaniyatiga bo‘lgan qiziqishi
ortdi. Biroq, bu jarayon mahalliy tillar va madaniyatlarni siqib chiqarish, ularni
ruslashtirishga harakat qilishning bir shakli sifatida qabul qilindi.
Ta’lim tizimida o‘zgarishlar faqat maktablarda emas, balki diniy tashkilotlarda
ham yuz berdi. Rossiya imperiyasi o‘z ta’sirini kengaytirish uchun islom diniy
muassasalariga qarshi siyosat olib bordi. Rus bo‘linmalari va o‘qituvchilari islomni
siqib chiqarishga harakat qilishdi, bu o‘z navbatida mahalliy aholi orasida norozi
holatlarni yuzaga keltirdi.
Biroq, barcha bu siyosatlarni amalga oshirishda Rossiya imperiyasining
muvaffaqiyatlari har doim ham bir xil bo‘lmagan. Mahalliy xalqlar o‘zlarining
madaniyatini saqlab qolishga va islom diniy qadriyatlarini himoya qilishga harakat
qilganlar. Ayniqsa, Turkistonning qishloq hududlarida bu o‘zlikni anglash jarayoni
davom etdi.
Rossiya imperiyasining Turkistonni zabt etish jarayonidagi yana bir muhim jihati
iqtisodiy siyosat edi. Rossiya o‘zining mustamlakalaridan katta iqtisodiy foyda
olishga intildi. Bu jarayon, ayniqsa, paxta ishlab chiqarish ga bog‘liq edi. Paxta
o‘sha davrda Rossiya imperiyasining asosiy eksport mahsuloti bo‘lib, uning ishlab
chiqarish va eksporti uchun Turkistonni iqtisodiy jihatdan ekspluatatsiya qilish
kerak edi.
Paxta yetishtirish uchun Rossiya imperiyasi tomonidan zarur bo‘lgan ijtimoiy va
iqtisodiy sharoitlar yaratildi. Yangi paxta plantatsiyalari tashkil etildi, mavjud

yerlar esa turli sohalarda ishlov berishga majbur bo‘ldi. Bu jarayon mahalliy
qishloq aholisini o‘z yerlaridan mahrum qilib, ko‘plab odamlarni qashshoqlikka
olib keldi. Mahalliy aholining paxta yetishtirishdagi ishtiroki ko‘plab qishloqlarda
majburiy mehnatga aylanishiga sabab bo‘ldi.
Iqtisodiy o‘zgarishlarning yana bir muhim tomoni savdo edi. Rossiya imperiyasi
Turkistonni o‘zining iqtisodiy tizimiga kiritish uchun ko‘plab yangi savdo
yo‘llarini yaratdi. Paxta, bug‘doy, ipak va boshqa mahsulotlar Rossiya
imperiyasining iqtisodiy tizimiga kiritildi, natijada, Turkistonning resurslari
Rossiyaning sanoati va bozorlariga yo‘naltirildi. [1]
Iqtisodiy ekspluatatsiya va paxta yetishtirishning asosiy maqsadi Rossiya
imperiyasining sanoat ehtiyojlarini qondirish edi. Afsuski, bu jarayon mahalliy
aholi uchun og‘ir sharoitlar yaratdi. Mahalliy fermerlar paxta ekish uchun
majburlangan bo‘lib, bu ularning yashash sharoitlarini yomonlashtirdi. Rossiya
imperiyasi tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy siyosat, nafaqat iqtisodiy
ekspluatatsiyani kuchaytirdi, balki mahalliy xalqlarni boylikdan mahrum etdi.

2.2. Turkiston general-gubernatorligi davrida iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar
Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilganidan so‘ng, Rossiya imperiyasi
mahalliy iqtisodiyot va ijtimoiy tizimni o‘z nazoratiga olishga harakat qildi.
Rossiya imperiyasining iqtisodiy siyosati, asosan, Turkistonning tabiiy resurslarini
ekspluatatsiya qilish va bu hududni imperiyaning sanoat ehtiyojlariga
moslashtirishga qaratilgan edi. Aholining turmush sharoitlarini o‘zgartirish, yangi
iqtisodiy tizimlarni joriy etish va Rossiya hukumatining hokimiyatini
mustahkamlash uchun bir qator islohotlar amalga oshirildi. Ushbu islohotlar
iqtisodiy va ijtimoiy tizimlarni qayta shakllantirish, shuningdek, mahalliy aholi va
Rossiya bozoriga bo‘lgan talabni ta’minlash maqsadida o‘tkazildi.
Rossiya imperiyasining Turkistonga kiritilgan iqtisodiy islohotlar asosan qishloq
xo‘jaligini modernizatsiya qilish, paxta ekishning samaradorligini oshirish va bu
orqali yirik iqtisodiy foyda olishga qaratilgan edi. Paxta Turkistonning asosiy
eksport mahsuloti bo‘lib, Rossiya imperiyasi uchun iqtisodiy resurs sifatida katta
ahamiyatga ega edi. Paxta ekish uchun o‘ziga xos agrar islohotlar amalga oshirildi.
Avvalambor, yangi paxta plantatsiyalari tashkil etilib, eski tumanlar va qishloqlar
paxta ekishga majbur qilindi. [8]
Paxta ishlab chiqarishning rivojlanishi uchun kerakli sharoitlarni yaratish
maqsadida Rossiya imperiyasi ko‘plab ishlab chiqarish va eksport tizimlarini
mustahkamladi. Bu jarayon, bir tomondan, Rossiya bozorini paxta bilan
ta’minlashni ko‘zlagan bo‘lsa, boshqa tomondan, mahalliy aholi uchun og‘ir
mehnat sharoitlarini yaratdi. Paxta yetishtirish uchun ishlatiladigan yerlar ko‘p
hollarda mahalliy aholiga tegishli bo‘lgan erlardan o‘g‘irlanib, yirik yer egalari va
qishloq xo‘jaligi sanoatlari qo‘lida jamlandi.
Bundan tashqari, paxta ishlab chiqarish jarayonida yangi ijtimoiy sinflar va
iqtisodiy to‘siqlar paydo bo‘ldi. Mahalliy fermerlar paxta ekish va yig‘ish ishlari
uchun majburiy mehnatga jalb qilindi. Bu jarayon orqali yer egalari va boy sinf o‘z
boyliklarini yanada oshirishga muvaffaq bo‘lishdi, ayniqsa, paxta yetishtirishda
ishlatilgan yerlar va resurslar nisbatan boy tabakalarga o‘tib ketdi. Paxta
sanoatining rivojlanishi, o‘z navbatida, milliy iqtisodiyotni yangi mexanizmlarga,
jumladan, yuqori texnologiyali sanoat va eksport tizimlariga bog‘lab qo‘ydi.
Paxta ishlab chiqarishning ustunligi bilan bog‘liq ravishda, mahalliy ishlab
chiqarish va hunarmandchilik faoliyatlari esa sekin-asta susayib bordi. Mahalliy
xalq ko‘pincha o‘zining qishloq xo‘jalik resurslarini, jumladan, yer va mehnatni
Rossiya imperiyasining foydalariga ishlatishga majbur bo‘ldi. Bu esa mahalliy
iqtisodiyotning passiv holatda qolishiga, faqatgina Rossiya imperiyasining
ehtiyojlarini qondirishga xizmat qildi.
Turkistonni Rossiya imperiyasining boshqa hududlariga bog‘lash va iqtisodiy
resurslarni samarali taqsimlash maqsadida keng miqyosda transport islohotlari
amalga oshirildi. Bu islohotlar Rossiya imperiyasining Turkistondagi iqtisodiy va
siyosiy hokimiyatini mustahkamlashga qaratilgan edi. Turkiston hududida yangi

temir yo‘l tarmoqlari qurildi, bu esa, bir tomondan, Rossiya imperiyasining boshqa
hududlari bilan oson aloqalarni ta’minlash, boshqa tomondan esa, Turkistonning
tabiiy resurslarini tezda va samarali tarzda yetkazib berish uchun zarur edi.
Temir yo‘llarning qurilishi Turkistonning eng muhim shaharlarini bir-biriga
bog‘lab, hududiy integratsiyani kuchaytirdi. Temir yo‘l tarmoqlari, jumladan,
Samarqand, Toshkent, Buxoro, Xiva kabi markaziy shaharlarga yo‘nalgan
transport liniyalari qurildi. Bu liniyalar orqali Rossiya imperiyasiga paxta, bug‘doy
va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yuborish va shaharlarga yangi tovarlarni
olib kirish osonlashdi. Transport tarmoqlarining rivojlanishi, o‘z navbatida,
iqtisodiy o‘sishni ta’minlab, yangi savdo va sanoat markazlarini shakllantirishga
yordam berdi.
Shuningdek, bu davrda temir yo‘l infratuzilmasi faqat iqtisodiy foydalar uchun
emas, balki harbiy nazoratni mustahkamlash uchun ham xizmat qildi. Temir yo‘llar
orqali harbiy kuchlar osonlik bilan harakatlanishi mumkin edi, bu esa Rossiya
imperiyasining Turkistondagi siyosiy nazoratini kuchaytirishga xizmat qildi.
Rossiya imperiyasi tomonidan ishlab chiqilgan transport islohotlari nafaqat
iqtisodiy, balki siyosiy jihatdan ham mustahkamlangan, bu esa mahalliy aholi
uchun ko‘plab ijtimoiy va iqtisodiy qiyinchiliklarga olib keldi.
Qishloq xo‘jaligi islohotlari Rossiya imperiyasining Turkistondagi iqtisodiy
siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri edi. Rossiya hukumatining maqsadi
Turkistonning qishloq xo‘jaligini o‘z nazoratiga olish va resurslarni maksimal
darajada ishlatish edi. Yer taqsimoti va qishloq xo‘jalik yerlarining o‘zgarishi
natijasida, yer egalari va mahalliy fermerlar o‘rtasidagi munosabatlar keskin
o‘zgardi.
Yer egalari ko‘plab yerlarni o‘z qo‘llariga o‘g‘irladilar va paxta yetishtirish
uchun yerlarni kengaytirishdi. Boshqa tomondan, mahalliy fermerlar esa
o‘zlarining an’anaviy ekinlarini ekish imkoniyatini yo‘qotib, faqat paxta
yetishtirishga majbur bo‘ldilar. Rossiya imperiyasi tomonidan amalga oshirilgan
yer taqsimoti islohotlari natijasida yerning yirik egalariga va kompaniyalariga
foyda keltirdi, mahalliy aholi esa ko‘plab yerlarini yo‘qotdi.
Shuningdek, Rossiya imperiyasining qishloq xo‘jaligi siyosati, asosan, mahalliy
ishlab chiqarish va yerga egalik qilish huquqlarini cheklashga qaratilgan edi. O‘z
navbatida, bu siyosat, mahalliy aholi uchun ko‘plab iqtisodiy va ijtimoiy
qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Yer taqsimoti islohotlari faqat iqtisodiy jihatdan
emas, balki siyosiy nuqtai nazardan ham salbiy oqibatlarga olib keldi, chunki
mahalliy aholi o‘z erkinliklari va boyliklarini yo‘qotib borishdi. [1]
Rossiya imperiyasining Turkistonda amalga oshirilgan iqtisodiy siyosatining
ta’siri nafaqat yer va resurslar, balki ijtimoiy tizimga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
Ijtimoiy hayotning o‘zgarishi, ayniqsa, mehnat sharoitlariga ta’sir qildi. Mahalliy
aholi uchun bu o‘zgarishlar og‘ir mehnat sharoitlari, majburiy mehnat va iqtisodiy
adolatsizlikni o‘z ichiga olgan.
Paxta yetishtirish jarayonida mahalliy fermerlar va ishchilar ko‘p hollarda yirik
yer egalari yoki Rossiya imperiyasi tomonidan qo‘yilgan mehnat majburiyatlariga
qarshi turish imkoniyatiga ega bo‘lishmadi. Mahalliy aholi o‘z vaqtida ish haqi
ololmasligi yoki unchalik yaxshi mehnat sharoitlariga ega bo‘lmasligi mumkin edi.

Paxta ekish va yig‘ish jarayonida ularning mehnati ko‘plab hollarda noqonuniy
ravishda ekspluatatsiya qilindi. Bu jarayonlarning asosiy sabablaridan biri, Rossiya
imperiyasining paxta ishlab chiqarishga bo‘lgan ehtiyoji va bu jarayonda mahalliy
aholining roli edi.
Yangi iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmalar natijasida, ayniqsa, kambag‘allar va
ishchilar toifasi ko‘proq siqib chiqarildi. Mahalliy xalqlarning iqtisodiy holati va
ijtimoiy ahvoli o‘zgarib, ular Rossiya imperiyasining iqtisodiy manfaatlari uchun
ishlashga majbur bo‘ldilar. Ushbu davrda ishchilar va fermerlarning huquqlari
cheklangan bo‘lib, ko‘plab mehnat qonunlari o‘zining asosiy maqsadiga erisha
olmadi. Mehnat sharoitlari yomonlashdi, ish haqining pasayishi, yerning o‘z
egalariga qaytarilmasligi kabi omillar mehnatkashlar uchun qiyinchiliklarni yanada
kuchaytirdi.
Rossiya imperiyasining Turkistondagi siyosati, shuningdek, ta’lim va
madaniyatga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Ruslashtirish siyosati birinchi navbatda
ta’lim tizimi orqali amalga oshirildi. Rossiya hukumati o‘zining madaniy va diniy
qadriyatlarini mahalliy xalqlarga taqdim etishga harakat qildi. O‘z vaqtida, bu
jarayon, asosan, rus tili va madaniyatining mahalliy xalqlarga o‘rgatilishiga
asoslangan edi.
Ta’lim tizimi mahalliy til va madaniyatga nisbatan qarshilik ko‘rsatdi. Mahalliy
xalqlar o‘zlarining an’anaviy ta’lim tizimlariga sodiq qolishga harakat qilishdi,
lekin Rossiya hukumatining ta’lim siyosati bu o‘zgarishlarni tezlashtirdi. Rossiya
imperiyasi tomonidan tashkil etilgan maktablar va ta’lim muassasalari, rus tilini va
madaniyatini o‘rgatish bilan birga, mahalliy e’tiqodlar va urf-odatlarga qarshi
chiqishdi. Bu davrda ko‘plab islom maktablari va diniy muassasalariga qarshi
harakatlar amalga oshirildi, bu esa mahalliy xalqlar orasida norozi bo‘lishga olib
keldi.
Biroq, ba’zi mahalliy aholining rus ta’limiga bo‘lgan qiziqishi ortdi. Rus tili va
madaniyati ba’zi yoshlar orasida qiziqish uyg‘otdi, chunki bu yangi imkoniyatlar
va ish joylarini taqdim etadi. Shuningdek, ba’zi hollarda, rus ta’limi orqali
Turkistonning boy va o‘rta sinflari Rossiya imperiyasining siyosiy va iqtisodiy
tuzilmasida o‘z o‘rinlarini topish uchun imkoniyatlar yaratdi.
Shu bilan birga, Turkistonda ijtimoiy hayotning o‘zgarishi faqat ta’limga ta’sir
qilgani yo‘q, balki madaniyat va san’atga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Rossiya
madaniyatining eng yuqori namunalari Turkistonda namoyish etildi, bu jarayon
mahalliy san’at va madaniyatni susaytirish va ruslashtirishga qaratilgan edi.
Mahalliy xalqlar o‘z madaniyatini saqlab qolishga harakat qilishdi, lekin Rossiya
imperiyasining madaniy siyosati bu harakatni sekinlashtirdi.
Rossiya imperiyasining iqtisodiy islohotlari faqat qishloq xo‘jaligida emas, balki
sanoat va savdo sohasida ham amalga oshirildi. Rossiya imperiyasi Turkistonni
o‘zining sanoat ehtiyojlariga moslashtirish uchun sanoat va savdo infratuzilmasini
rivojlantirishga harakat qildi. Ushbu davrda Turkistonda bir qator yangi sanoat
tarmoqlari tashkil etildi, shu jumladan, paxta tozalash, ipak ishlab chiqarish,
madeniy sanoatlari va boshqa sanoat tarmoqlari. [1]
Boshqa tomondan, savdo sohasida ham sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi. Rossiya
imperiyasi Turkistonni o‘zining savdo tizimiga kiritdi va bu hududni Rossiya

bozoriga bog‘lashga harakat qildi. Turkiston orqali yangi savdo yo‘llari ochildi,
shuningdek, Turkistonning eksport mahsulotlari Rossiya imperiyasiga yuborildi.
Paxta va bug‘doy kabi mahsulotlar Rossiya bozorlarida ommaviy sotildi. Biroq,
mahalliy iqtisodiyot va sanoatning rivojlanishi ko‘p jihatdan Rossiya
imperiyasining iqtisodiy ehtiyojlariga moslashtirildi va mahalliy aholi faqatgina
ishlab chiqaruvchi va xom ashyo etkazib beruvchi rolini o‘ynadi.
Savdo va sanoat islohotlari natijasida, Turkistonning iqtisodiy tuzilmasi
mustahkamlansa-da, mahalliy aholi uchun hech qanday real foyda keltirmadi.
Mahalliy ishlab chiqaruvchilar, fermerlar va ishchilar o‘z iqtisodiy holatini
yaxshilash uchun imkoniyatlarga ega bo‘lmadilar. Shuning uchun, sanoat va savdo
islohotlarining asosiy natijasi Rossiya imperiyasining o‘z manfaatlarini
ta’minlashga qaratilgan edi. Turkiston general-gubernatorligi davrida ijtimoiy
tizimda amalga oshirilgan islohotlar ham Rossiya imperiyasining mustamlakachilik
siyosatining muhim qismlaridan biri bo‘ldi. Boshqacha qilib aytganda, ijtimoiy
tizimda ko‘plab yangi qatlamlar va sinflar paydo bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar mahalliy
aholi, xususan, qishloq aholisining hayotiga ta’sir qildi.
Yirik mustamlakachilik siyosatining eng aniq ko‘rinishi bu turli siyosiy, iqtisodiy
va ijtimoiy strukturalarning mustahkamlashiga olib keldi. Rossiya hukumatining
maqsadi mahalliy aholi orasida o‘ziga sodiq bo‘lgan va imperiyaning manfaatlarini
ta’minlashga yordam beradigan yangi sinflar yaratish edi. O‘zgarishlarning asosiy
markazi Rossiya ta’sirini kuchaytirishga, mahalliy hukmdorlarni va ijtimoiy
tizimni, shu jumladan, musulmon diniy boshliqlarini o‘z qo‘lida ushlab turishga
qaratilgan edi.
Yirik imperiya qo‘shinlarining o‘rni ham kuchayib borishi kerak edi. Mahalliy
aholi ko‘pincha askar sifatida ishlashga majbur bo‘lgan, bu esa ijtimoiy
ierarxiyaning bir qismi bo‘lib, alohida sinf tizimining shakllanishiga olib keldi.
Shuningdek, ayrim mahalliy ijtimoiy guruhlar o‘z mustamlakachilik yordami
orqali Rossiya hukumatiga xizmat qilishga o‘z majburiyatlarini oldilar. Bu ijtimoiy
stratifikatsiya jarayonlari, bir tomondan, Rossiya imperiyasining hukmronligini
mustahkamlashga xizmat qilsa, boshqa tomondan, mahalliy xalqlarning iqtisodiy
va siyosiy huquqlarini cheklashni kuchaytirdi.
Biroq, ushbu davrda yangi ijtimoiy qatlamlar va sinflar ham paydo bo‘ldi. Ba’zi
o‘rta va boy qatlamlar, ayniqsa, o‘rta dehqonlar, yangi ijtimoiy strukturaga
kiritilib, iqtisodiy foyda ko‘ra boshladilar. Rossiya hukumatining maxsus
siyosatlari tufayli, ayrim mahalliy toifalar ijtimoiy o‘zgarishlarga, jumladan,
ta’lim, ish imkoniyatlari va hatto iqtisodiy qulayliklarga ega bo‘lishdi. Shunday
bo‘lsa-da, bu o‘zgarishlar har doim ham teng taqsimlanmagan, va asosan, faqat
boy va o‘rta sinflar uchun foydali bo‘ldi.
Rossiya imperiyasining Turkistondagi ijtimoiy islohotlarida diniy ta’sir katta
o‘ringa ega bo‘ldi. Din, ayniqsa, islom, mahalliy ijtimoiy hayotning ajralmas qismi
bo‘lib qolgan. Rossiya hukumatining diniy siyosati, bir tomondan, mahalliy
xalqning diniy e’tiqodlarini o‘zgartirishga qaratilgan bo‘lsa, boshqa tomondan,
islom dinining ta’sirini kamaytirishga harakat qildi.
Rossiya imperiyasi islomni o‘zining mustamlakachilik siyosatiga to‘g‘ri keladigan
tarzda boshqarishga intildi. Buning uchun diniy ta’lim tizimiga, islom

madrasalariga va diniy idoralarga ta’sir o‘tkazish, shuningdek, mahalliy
hukmdorlar va diniy rahbarlar ustidan nazoratni kuchaytirish lozim edi. Bu
jarayon, ayniqsa, mahalliy diniy rahbarlar va ulug‘ din ustozlari tomonidan
qarshiliklarga uchradi. Rossiya hukumatining o‘z ta’sirini kuchaytirish va
islomning siyosiy, ijtimoiy va diniy ta’sirini kamaytirish siyosati mahalliy
xalqlarda katta norozi bo‘lishlarga olib keldi. Mahalliy aholi, xususan, diniy
rahbarlar va ta’limotchi olimlar, o‘z urf-odatlari va diniy ta’limotlariga qarshi
bo‘lishdi.
Shu bilan birga, Rossiya imperiyasi tomonidan ma’lum miqdordagi diniy
erkinliklar taqdim etilgan bo‘lsa ham, bu huquqlar cheklangan edi. Islomning
ijtimoiy hayotdagi o‘rni va diniy qadriyatlar Rossiya hukumatining maqsadlariga
to‘g‘ri kelmaydi, va bu jarayonlar mahalliy xalqning diniy erkinliklariga xalaqit
berdi. Ammo, ba’zi hollarda, Rossiya hukumati o‘zining siyosatida diniy
rahbarlarning o‘zaro hamkorliklarini kuchaytirishga harakat qilib, mahalliy
xalqlarni tinchlantirishga va mustamlakachilikni mustahkamlashga intildi.
Turkiston general-gubernatorligi davridagi iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar, asosan,
Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatining muhim qismlari bo‘lib,
mahalliy aholi hayotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Iqtisodiy islohotlar, asosan, paxta
ishlab chiqarishni rivojlantirish va yer taqsimotini o‘zgartirishga qaratilgan bo‘lsa,
ijtimoiy islohotlar esa yangi qatlamlar va sinflarning shakllanishi, mahalliy mehnat
kuchining ekspluatatsiyasi, va Rossiya hukumatining ta’sirini mustahkamlashga
xizmat qildi. Din siyosati, o‘z navbatida, mahalliy aholi va Rossiya hukumatining
diniy e’tiqodlari o‘rtasida qarama-qarshiliklarni keltirib chiqardi.
Yuqoridagi islohotlar, o‘zining barcha salbiy oqibatlariga qaramay, Turkiston
hududining Rossiya imperiyasiga bo‘ysundirilishini va mustamlakachilik
tizimining mustahkamlashini ta’minladi. Biroq, bu islohotlar mahalliy aholi uchun
turli xil ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy qiyinchiliklar yaratdi va uzoq vaqt davomida
Turkistonda mustamlakachilikka qarshi qarshiliklarning kuchayishiga olib keldi.

XULOSA
Turkiston general-gubernatorligi davrida Rossiya imperiyasining
mustamlakachilik siyosati va amalga oshirilgan ijtimoiy, iqtisodiy islohotlar
nafaqat mintaqadagi iqtisodiy tizimni, balki butun ijtimoiy hayotni tubdan
o‘zgartirdi. Bu o‘zgarishlar mahalliy aholi hayotining barcha jabhalariga ta’sir etdi,
ularning siyosiy, iqtisodiy va madaniy holatini o‘zgartirdi. Rossiya imperiyasi,
o‘zining mustamlakachilik siyosatini amalga oshirish orqali, Turkistonni o‘z
iqtisodiy tizimiga integratsiya qildi va bu jarayonlar mahalliy xalqlarning
erkinliklarini sezilarli darajada chekladi.
Turkistonning Rossiya imperiyasiga qo‘shilishi, avvalo, mintaqaning iqtisodiy
tizimida yangi tuzumlar paydo bo‘lishiga olib keldi. Paxta yetishtirish, bu
mintaqaning iqtisodiy hayotida eng muhim soha bo‘lib, Rossiya imperiyasining
markaziy iqtisodiy manfaatlari bilan uyg‘unlashdi. Paxta, bir tomondan, Rossiya
uchun strategik mahsulotga aylangan bo‘lsa, boshqa tomondan, mahalliy aholining
beparvo mehnati bilan ishlab chiqarilgan edi. Mahalliy dehqonlar va ishchilar
ko‘pincha noxush sharoitlarda ishlashga majbur bo‘lishdi va ularning huquqlari
deyarli himoya qilinmadi. Rossiya imperiyasi paxtachilikni rivojlantirish, o‘z
navbatida, o‘rta asrlar uslublaridagi mehnatni zamonaviy sanoatga aylantirishga
intildi, bu esa mahalliy aholi uchun turli qiyinchiliklarni keltirib chiqardi.
Biroq, Rossiya imperiyasi iqtisodiy siyosatini amalga oshirayotganda, ijtimoiy
tizimda katta o‘zgarishlar ham yuz berdi. Rossiya hukumatining maqsadi faqat
iqtisodiy integratsiyani kuchaytirish emas, balki ijtimoiy hayotni ham o‘z
maqsadlariga moslashtirish edi. Ijtimoiy qatlamlar va sinflarning shakllanishi,
ayniqsa, Rossiya imperiyasining ta’sirini kuchaytirish va mahalliy hukmdorlarning
o‘rnini to‘ldirishga qaratilgan edi. Mahalliy xalqlar o‘z an’anaviy ijtimoiy
tizimlarini saqlab qolishga harakat qilishdi, lekin Rossiya imperiyasining
hukmronligi ortib borishi bilan, bu urushlar to‘xtadi.
Turkistonning iqtisodiy tizimida amalga oshirilgan o‘zgarishlar va ijtimoiy
tuzumlar faqatgina Rossiya imperiyasining manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan
bo‘lsa-da, bu jarayonlar mahalliy aholining hayotiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. O‘z
vaqtida, Rossiya imperiyasi Turkistonda o‘z hukmronligini mustahkamlashni
ko‘zlab, mahalliy xalqlarni o‘zga ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy tuzilmalar bilan
bog‘lab qo‘ydi. Shu bilan birga, iqtisodiy tizimning o‘zgarishi, paxta yetishtirishni
ko‘paytirish va er resurslarini tezlashtirish mahalliy aholiga deyarli hech qanday
foyda keltirmadi. Mahalliy aholining o‘z o‘rnini topish va ishlab chiqarish
jarayonlarini o‘zlarining manfaatlariga moslashtirish imkoniyatlari juda kam edi.
Bundan tashqari, Rossiya imperiyasining ta’lim siyosati ham Turkistonda
o‘zgarishlarga olib keldi. Ta’lim tizimi o‘zgargan bo‘lsa-da, ruslashtirish siyosati
ko‘plab qarshiliklarga uchradi. Mahalliy xalqlar o‘z ta’lim tizimlarini saqlab qolish
uchun kurashgan bo‘lsa-da, Rossiya imperiyasi o‘zining madaniy va siyosiy
ta’sirini kuchaytirish uchun rus tilini va madaniyatini majburiy ravishda
o‘rgatishga intildi. Bu jarayon, bir tomondan, Turkistonning ma’lum qismlarida

zamonaviy ta’lim tizimi o‘z o‘rnini topgan bo‘lsa, boshqa tomondan, mahalliy
diniy va madaniy qadriyatlarning ta’siri sezilarli darajada kamaydi.
Rossiya imperiyasi tomonidan o‘tkazilgan ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar
mahalliy aholi hayotining barcha jabhalariga ta’sir ko‘rsatdi. Paxta ishlab
chiqarishning rivojlanishi, yangi iqtisodiy tuzumlarning tashkil etilishi, ijtimoiy
qatlamlarning shakllanishi va ta’lim tizimidagi o‘zgarishlar orqali, Rossiya
imperiyasi o‘zining mustamlakachilik siyosatini amalga oshirdi. Biroq, bu
jarayonlar, xususan, mahalliy aholiga sezilarli darajada zarar keltirdi. Mahalliy
xalqlar o‘z erkinliklarini va huquqlarini himoya qilishga harakat qilishgan bo‘lsa-
da, Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati bu harakatlarni to‘xtatdi.
Rossiya imperiyasining Turkiston umumiy o‘zgarishlarni amalga oshirishda katta
ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa-da, ushbu o‘zgarishlar mahalliy xalqlarning qarshiliklariga
olib keldi. Turkistonda mustamlakachilik siyosatining qarshiliklari faqat iqtisodiy
va ijtimoiy o‘zgarishlar bilan cheklanmaydi, balki bu jarayon mahalliy aholi
orasida uzoq muddatli qarshilik va noxushliklarga olib keldi. Mustamlakachilik
siyosatiga qarshi kurashlarning bir necha shakllari vujudga keldi, bu esa
keyinchalik Turkistonning mustaqil bo‘lish yo‘lidagi harakatlarini kuchaytirdi.
Shu tariqa, Turkiston general-gubernatorligi davrida amalga oshirilgan islohotlar,
iqtisodiy va ijtimoiy tizimlarning shakllanishi, Rossiya imperiyasining
mustamlakachilik siyosatining bir qismi sifatida o‘z o‘rnini topdi. Biroq, bu
o‘zgarishlar mahalliy xalqlarga ko‘plab qiyinchiliklarni va muammolarni keltirib
chiqardi. Oxir-oqibat, Turkistonning o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritish yo‘lida
o‘ziga xos tarixiy jarayonlar yuzaga keldi, bu esa keyingi davrda yangi siyosiy va
ijtimoiy harakatlarning asosini yaratdi. Shu bilan birga, Turkiston general-
gubernatorligi davrida amalga oshirilgan iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarning
yanada chuqurlashib borishi, Rossiya imperiyasining o‘zini mustahkamlash va
mintaqadagi hukmronligini uzaytirish istagini yanada kuchaytirdi. Imperiyaning
boshqa hududlaridagi mustamlakachilik tizimi bilan solishtirganda, Turkiston
hududida xususiy sharoitlar, ya'ni mavjud etnik va madaniy farqlar, yer va
iqtisodiy resurslarning taqsimlanishi, bu islohotlarning o‘ziga xos xususiyatlar
bilan yuzaga kelishiga olib keldi. Mahalliy xalqlarning ko‘pchiligi uchun bunday
o‘zgarishlar yirik ijtimoiy va iqtisodiy ziddiyatlarni yuzaga keltirdi. Mahalliy
iqtisodiyotning Rossiya imperiyasining iqtisodiy manfaatlariga moslashtirilishi,
ko‘p jihatdan mahalliy xalqlarning iqtisodiy ozodliklariga zarar etkazdi, ayniqsa,
dehqonlar va ishchilar uchun bu juda og‘ir edi.
Shuningdek, Rossiya imperiyasining din siyosati ham mahalliy aholiga o‘zining
salbiy ta'sirini ko‘rsatdi. Islomni qo‘llab-quvvatlash va uni siyosiy jihatdan nazorat
qilishga urinishlar, Rossiya imperiyasining o‘zining ko‘proq nazoratni amalga
oshirishga intilishining bir qismi sifatida ifodalanadi. Mahalliy diniy rahbarlar va
ta’lim tizimlari Rossiya siyosatiga qarshi turishgan bo‘lsa-da, imperiyaning kuchli
bosimi ularning mustahkamligini zaiflashtirdi. Bu holat nafaqat diniy, balki
ijtimoiy va siyosiy qarshiliklarning shakllanishiga sabab bo‘ldi. Din, an’anaviy
hayotning muhim bir qismi bo‘lgan Turkistonda, Rossiya siyosatiga qarshi turishda
o‘zining asosiy vositasi bo‘ldi, shu bilan birga, diniy erkinliklarni ta’minlash ham
masala bo‘lib qoldi.

Turkistonda amalga oshirilgan iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarning ijtimoiy
tuzilmaga ta'siri ham katta bo‘ldi. Bu davrda yangi ijtimoiy qatlamlar shakllandi,
lekin bu qatlamlar o‘zaro qat'iy ajratilgan bo‘lib, ijtimoiy adolatsizlikni
kuchaytirdi. Rossiya imperiyasining hukmronligi ostida yangi ijtimoiy guruhlar
paydo bo‘ldi, ammo bu guruhlar va sinflar faqat imperiyaning manfaatlariga
xizmat qilgan. Mahalliy xalq, ayniqsa, dehqonlar va ishchilar, o‘zlarining ijtimoiy
va iqtisodiy huquqlarini himoya qilishga harakat qilishdi, lekin ularning bu
harakatlari ko‘pincha muvaffaqiyatsiz bo‘ldi. O‘rta va kichik dehqonlar ko‘pincha
yer mulkdorlariga va Rossiya hukumatining yordami bilan boyib borayotgan yangi
sinflarga qarshi chiqishdi. Bu o‘zgarishlar ijtimoiy qatlamlarning o‘zaro
ziddiyatlarini yanada kuchaytirdi.
Turkiston hududidagi ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlar
mustamlakachilik siyosatining umumiy natijalari sifatida karor topdi. Mahalliy
xalqlar uchun bu davr asosan o‘zlarining huquqlarini, erkinliklarini, diniy
qadriyatlarini himoya qilishda uzoq va qiyin kurash bilan bog‘liq bo‘ldi. Biroq,
Rossiya imperiyasi tomonidan amalga oshirilgan mustamlakachilik siyosati va
islohotlari, Turkistonni o‘z iqtisodiy tizimiga, madaniyatiga va siyosatiga
integratsiya qilishga muvaffaq bo‘ldi, bu esa mahalliy xalqlarning qarshiliklari
bilan barobar amalga oshirildi.
Turkiston general-gubernatorligi davridagi ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar,
Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatining asosiy qismlaridan biri
sifatida mahalliy aholi hayotini tubdan o‘zgartirdi. Islohotlar ko‘plab yangi
qatlamlar va sinflarning shakllanishiga olib keldi, lekin bu o‘zgarishlar mahalliy
xalqlar uchun ko‘plab ijtimoiy va iqtisodiy qiyinchiliklar keltirib chiqardi. Rossiya
imperiyasi tomonidan amalga oshirilgan bu islohotlar va siyosatlarning uzoq
muddatli ta'sirlari, ayniqsa, mahalliy xalqlarning erkinliklari va huquqlariga
cheklovlar kiritilishiga sabab bo‘ldi. Biroq, mustamlakachilik siyosatiga qarshi
kurashlar va mahalliy xalqlar tomonidan ko‘rsatilgan qarshiliklar, oxir-oqibat,
Turkistonning o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritish harakatlarini yanada kuchaytirdi.
Bu tarixiy jarayonlar Turkistonning keyingi siyosiy va ijtimoiy rivojlanishiga ta'sir
ko‘rsatdi va mustaqillik yo‘lida yangi bosqichlarni boshlab berdi. Shuningdek,
Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishi va bu
davrdagi islohotlarning ta'siri nafaqat iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmalar, balki
mahalliy xalqlarning milliy ongining shakllanishi jarayoniga ham ta'sir qildi.
Rossiya imperiyasining o‘z ta'sirini mustahkamlash uchun amalga oshirgan ta’lim
islohotlari va madaniy siyosati, mahalliy xalqlarning madaniy va diniy
qadriyatlarini, shuningdek, milliy kimligini saqlab qolish uchun kurashlarini
kuchaytirdi. Bu jarayonlar, ayniqsa, Turkistonda mustamlakachilikka qarshi
kurashayotgan fuqarolarni birlashtirib, kelajakdagi milliy ozodlik harakatlarining
ildizlarini hosil qildi.
Bundan tashqari, Turkistonning Rossiya imperiyasi tarkibiga kirishi, paxta
yetishtirish va boshqa iqtisodiy faoliyatlar orqali nafaqat Turkistonni, balki
imperiyaning boshqa hududlarini ham birlashtirgan bir tizimga asos bo‘ldi. Paxta
va boshqa tabiiy resurslarning ekspluatatsiyasi natijasida Turkistonning iqtisodiy
holati ancha o‘zgarib, u Rossiya imperiyasining iqtisodiy manfaati uchun muhim

bir hududga aylandi. Shuningdek, bu hududda faoliyat yuritayotgan savdogarlar,
sanoatchilar va mustamlaka siyosatini qo‘llab-quvvatlovchi boshqa guruhlar bu
iqtisodiy tuzumlardan sezilarli darajada foyda olishdi. Lekin bu jarayonning eng
salbiy tomoni, avvalo, mahalliy aholi uchun mehnat sharoitlarining yomonlashuvi,
erkinlik va huquqlarning sezilarli darajada cheklanishi bo‘ldi.
Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va unga Rossiya
imperiyasining ta’sirini kengaytirish siyosati, mintaqaning siyosiy tizimini ham
tubdan o‘zgartirdi. Mahalliy hokimiyatlar va an’anaviy boshqaruv tuzilmalari asta-
sekinlik bilan tugatildi yoki Rossiya hukumatining ixtiyoriga o‘tdi. Mahalliy
boshqaruv tizimlari, misol uchun, quyi hokimlar va amaldorlar, imperiya
maqsadlariga xizmat qilish uchun tayinlandi. Bu boshqaruvni yangilash jarayonida
mahalliy rahbarlar o‘zlarining siyosiy vakolatlarini sezilarli darajada yo‘qotdilar va
Rossiya hukumatining ko‘rsatmalariga tayanishga majbur bo‘ldilar. Bu holat
mahalliy aholi uchun qo‘shimcha bosim va adolatsizlik keltirib chiqardi, chunki bu
tizimning asosiy yo‘nalishi Rossiya imperiyasining manfaatlarini himoya qilishga
qaratilgan edi.
Rossiya imperiyasining bu davrda amalga oshirgan islohotlari, o‘zgarishlari va
siyosatlari nafaqat iqtisodiy va ijtimoiy tizimda, balki o‘sha davrning siyosiy,
madaniy va etnik tafovutlarini ham kuchaytirdi. Turkistonning ijtimoiy hayoti va
milliy o‘ziga xosligi, Rossiya hukumatining qattiq siyosatiga qarshi qarshilik
ko‘rsatish bilan birga, turli shakllarda rivojlana boshladi. Milliy ongning
shakllanishi, uzoq yillik bosqinchilikka qarshi kurashayotgan xalqlarning jamoaviy
qarshiliklarida va mustaqillik yo‘lidagi harakatlarda o‘z aksini topdi.
Xulosa qilib aytganda, Turkiston general-gubernatorligi davri Rossiya
imperiyasining mustamlakachilik siyosatining mustahkamlanishi bilan bog‘liq
bo‘lib, bu jarayon nafaqat iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlarga, balki siyosiy
qarshilik va milliy ongning shakllanishiga ham olib keldi. Rossiya imperiyasining
Turkistonga qo‘shilishi, uning iqtisodiy manfaatlari, madaniy ta’siri va siyosiy
boshqaruv tizimining tashkil etilishi orqali, mintaqaning iqtisodiy va ijtimoiy
tuzilmasi yangi bosqichga o‘tdi. Biroq, mahalliy aholi, diniy rahbarlar va siyosiy
yetakchilar tomonidan ko‘rsatilgan qarshiliklar, Turkistonning mustaqilligi
yo‘lidagi harakatlarning ildizlarini yaratdi. Bu tarixiy jarayonlar oxir-oqibat,
Turkistonning mustaqillik yo‘lidagi kurashining boshlanishi sifatida muhim
ahamiyatga ega bo‘ldi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Eshov B. О‘zbekistonda Davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr
avlodi, 2012. – B. 426.
2. Sodiqov H., Jo’rayev N. O’zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2011. – B. 122.
3. Bedauerlicherweise war dem Autor nur die Übersetzung in Schmeidler
zugänglich und keiner der Verträge im russischen Original; deshalb wird im
folgenden der Vertrag mit dem Khanat Khokant nach Schmeidler, Das Russische
Reich, S. 466f. zitiert. Bei Bennigsen wird der Vertrag nur nebenbei, ohne genauer
auf seinen Inhalt einzugehen, erwähnt; vgl. Alexandre Bennigsen, Die Türken
unter der Zaren- und Sowjetherrschaft, in: FW, Bd. 16, S. 212
4. Проект положения об управлении в Семиреченской и Сырдарьинской
областей. – СПб., 1867, – С. 47-48.
5. «Русский вестник», 1868, № 5; Зияев Ҳ. Завоевание Бухарского и
Хивинского ханств царизмом // «Общественные науки в Узбекистане». 1990,
№ 8 – Б. 39.
6. Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб. Туркистон чор Россияси
мустамлакачилиги даврида. – Т:Шарқ, 2000. – Б. 191.
7. Бартольд В. В. Сочинения II том. Общие работы по истории Средней Азии,
работы по истории кавказа и восточной Европы. – Москва, 1963. – С. 350
8. Eshov B . О‘ zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi . – T .: Yangi asr
avlodi , 2012. – B . 423.
9. Das Vordringen des zaristischen Rußlands nach Zentralasien und der Aufbau der
russischen Verwaltung von 1865 bis 1890.-B.:54
10. Rohrbach, Paul von Russische Kolonisation in Asien-Berlin. 1900.- B.76.
11. Abduraximova N. Turkistonda chor mustamlakachilik tizimi. – Toshkent:
Akademiya, 2002. – B. 32.
12. Christian Bachner von Das Vordringen des zaristischen Rußlands nach
Zentralasien und der Aufbau der russischen Verwaltung von 1865 bis 1890...-
Lengthal bei Dingolfing B.:45.
13. Christian Bachner von Das Vordringen des zaristischen Rußlands nach
Zentralasien und der Aufbau der russischen Verwaltung von 1865 bis 1890...-
Lengthal bei Dingolfing B.:46

Turkiston general gubernatorligi

Купить