Информация о документе

Цена 52500UZS
Размер 63.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 29 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Sami Salih

Дата регистрации 02 Май 2025

0 Продаж

Turkiston jadidlar faoliyati: Farg'ona jadidlari misolida

Купить
MUNDARIJA KIRISH .........................................................................3 I BOB. TURKISTONDA JADIDCHILIK HARAKATINING VUJUDGA KELISHI VA UNING O LKA IJTIMOIY HAYOTIDAGI AHAMIYATIʻ 1.1. Turkistonda jadidchilik g‘oyalarining vujudga kelishi va rivojlanishining o ziga xos jihatlari...............................................10 ʻ 1.2. Farg‘ona jadidlari faoliyatining o’ziga xos jihatlari va ta'lim sohasidagi islohotlar....................................................................17 I bobga xulosa..............................................................................25 II BOB. FARG‘ONA O‘LKASIDA JADIDCHILIK HARAKATINING TARAQQIY ETISHI VA TARG‘IBOT ISHLARI 2.1. Farg‘ona jadidlarining matbuot va nashriyot sohasidagi faoliyati .......................................................................................26 2.2. Farg‘ona jadidlarining o‘lka ijtimoiy hayotiga ko‘rsatgan ta’siri ...........................................................................................33 II bobga xulosa.............................................................................41 XULOSA .......................................................................42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ....................................44 3KIRISH Tadqiqot ning dolzarbligi: Bugungi kunda yangi O‘zbekiston – Uchinchi Renessans poydevorini barpo etish, inson manfaati va erkinliklarini ta’minlash maqsadida keng miqyosli islohotlar izchil davom ettirilmoqda. Ana shu islohotlar va o‘zgarishlar bilan bir qatorda el-yurt, xalqning porloq kelajagining kafolati bo‘lgan barkamol avlod tarbiyasiga katta e’tibor qaratilgan. Shu bilan birga, mamlakatimiz xalqining ko‘p ming yillik madaniyati, milliy qadriyatlari va urf- odatlarini tiklash hamda fuqarolarda o‘zlikni anglash xalqimizning boy moddiy va ma’naviy merosini tiklashb asrab-avaylash bo‘yicha ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. “Milliy o‘zligimizni anglash, Vatanimizning qadimiy va boy tarixini o‘rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish gumanitar soha olimlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlashimiz lozim” 1 Tarix ilmi umuminsoniy qadriyatlar ichida eng asosiysidir . XX asr boshlarida Turkiston o‘lkasida yuzaga kelgan jadidchilik harakati xalqning ijtimoiy, madaniy va siyosiy ongini uyg‘otishda muhim rol o‘ynagan. Bu harakatning asosiy maqsadi milliy uyg‘onish, zamonaviy bilimlarni targ‘ib qilish va mustamlakachilikka qarshi ma’rifiy kurash olib borish edi. Ayniqsa, Farg‘ona vodiysi jadidchiligining o‘ziga xos xususiyatlari, ularning ta’lim, matbuot va ijtimoiy hayotdagi faoliyati bugungi kunda ham ilmiy jihatdan chuqur o‘rganishga arzigulik mavzulardan biridir. Bugungi globallashuv davrida milliy o‘zlikni anglash, tarixiy xotirani tiklash va ma’naviy merosga e’tibor kuchayib borayotgan bir paytda, jadidlar faoliyatini o‘rganish nafaqat tarixiy haqiqatni yuzaga chiqarish, balki yosh avlodga vatanparvarlik, ziyolilik va ma’rifatparvarlik fazilatlarini singdirish uchun ham muhimdir. Ayniqsa, Farg‘ona o‘lkasida shakllangan jadidchilik harakati namoyandalarining sa’y-harakatlari bugungi ta’lim tizimi va ijtimoiy islohotlar bilan bog‘liq muhim jihatlarni yoritishda dolzarb ahamiyat kasb etadi. 1 Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев 2017 йил 22 декабрь куни Олий Мажлисга қилган Мурожаатномаси. // Халқ сўзи, 2017 йил 23 декабрь. 4Tadqiqot ning ob’ekti : Tadqiqot obyekti sifatida XX asr boshlarida Turkiston o’lkasida , xususan Farg‘ona vodiysida shakllangan jadidchilik harakati va uning mazkur mintaqadagi namoyandalari faoliyati . Tadqiqot predmeti: Tadqiqot predmeti sifatida Farg‘ona vodiysi jadidlarining ma’rifiy, ijtimoiy va siyosiy faoliyati bevosita tahlil etiladi. Jumladan, ularning ta’lim tizimida olib borgan islohotlari, matbuot, nashriyot va ommaviy axborot vositalari orqali aholini uyg‘otishga qaratilgan faoliyatlari, jamiyatdagi islohotlarga bo‘lgan munosabati va tashabbuslari hamda ularning Rossiya imperiyasi siyosatiga qarshi ma’rifiy kurashlarini tadqiq etish tashkil etadi. Tadqiqot maqsadi: Farg‘ona vodiysidagi jadidchilik harakatining tarixiy ildizlari, asosiy g‘oyalari, namoyandalari va ularning ijtimoiy hayotga ta’sirini aniqlash va yoritishdan iborat . Shuningdek, bu harakatning o‘ziga xos xususiyatlarini Turkistonning boshqa hududlaridagi jadidchilik bilan solishtirib, tarixiy va madaniy meros sifatida tahlil qilish ham maqsad qilinadi. Tadqiqot ning vazifalari : Vazifalari esa quyidagilarni qamrab oladi: - Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelinishi sabablarini tahlil etish ; - Jadidchilik harakatining asosiy g‘oya va maqsadlarining, ularning faoliyatining davrlarga bo‘lgan ravishda tadrijiylik asosida tadqiq etish ; - Jadidchilik o‘lkada maorif va matbuot sohasida olib borgan ishlarni o‘rganib, ma’lumotlar asosida yoritish; - Turkistonda jadidchilik harakatini milliy davlatchilik qurishda ishtirokini o‘rganish va uning ahamiyati ochib berish; - Turkistonda, xususan Farg‘ona vodiysida jadidchilik harakatining kelib chiqish shart-sharoitlarini aniqlash; - Farg‘ona jadidlarining ta’lim, adabiyot, matbuot va jamiyatdagi faoliyatini tahlil qilish; Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi: Tadqiqotda bir qator tarixiy va ilmiy manbalar asosida jadidchilik harakatining mazmun-mohiyati 5o‘rganilib, ular uch asosiy guruhga ajratilib tahlil qilindi: o‘sha davr manbalari, sovet davri adabiyotlari va mustaqillik davri tadqiqotlari. O‘sha davr manbalari sifatida bevosita jadidlar tomonidan chop etilgan gazeta va jurnallar, ularning o‘z asarlari asos qilib olindi. Jumladan, Mahmudxo‘ja Behbudiy tomonidan tashkil etilgan “Samarqand” gazetasi va “Oyina” jurnali jadidlarning asosiy g‘oyalari va targ‘ibot usullarini yoritishda muhim manba bo‘ldi. “Samarqand” gazetasi dastlab ikki, so‘ngra to‘rt betlik bo‘lib haftada ikki marta chiqqan, ammo moddiy qiyinchiliklar sababli 45-sonidan so‘ng to‘xtagan. “Oyina” esa o‘zbek tilida chiqqan birinchi jurnal bo‘lib, dastlab haftada bir, 1914-yildan esa har o‘n besh kunda nashr etilgan. Bu nashrlar orqali jadidlar milliy uyg‘onish, diniy islohot, dunyoviy fanlar, ta’lim-tarbiya, ayollar masalasi kabi mavzularni yoritgan. Munavvar qori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat kabi ma’rifatparvarlarning darsliklari, maqolalari, maktab va jamiyatlar to‘g‘risidagi faoliyati jadidchilik harakatining mazmunini ochib beruvchi muhim hujjatlardir. Sovet davri adabiyotlarida jadidchilik harakati salbiy talqin etilgan bo‘lib, ularni ko‘pincha burjua millatchiligi, reaksionlik bilan bog‘lashga urinishlar kuzatilgan. Shunga qaramay, ushbu davrda to‘plangan hujjatlar, xususan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivida saqlanayotgan manbalar asosida ayrim tarixiy faktlar aniqlashtirilgan. Bu arxiv materiallari jadidlar faoliyatining ayrim jihatlarini ishonchli hujjatlar asosida tiklashda muhim rol o‘ynaydi. Sovet davrida mazkur harakat yetarlicha chuqur tadqiq qilinmagan bo‘lsa-da, arxiv hujjatlari tarixiy izlanishlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Mustaqillik davri adabiyotlari esa jadidchilik harakatiga yangicha yondashuvni shakllantirdi. Bu davrda ko‘plab olimlar tomonidan jadidchilik harakati qayta o‘rganilib, ularning milliy uyg‘onishdagi o‘rni ijobiy baholandi. Xususan, Begali Qosimovning Mahmudxo‘ja Behbudiyga bag‘ishlangan asarlari, “Milliy uyg‘onish” 2 kitobi va boshqa tadqiqotlari jadidlar merosini xalq orasida keng targ‘ib qilishga xizmat qilgan. S. A’zamxo‘jayevning “Turkiston muxtoriyati” 3 va “Jadidchilik: islohot, 2 Qosimov Begali. Milliy uyg‘onish .- T: Ma'naviyat. 2002 3 A’zamxo‘jayev S. Turkiston muxtoriyati. – T.: Ma’naviyat, 2000 6yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurash” asarlari orqali jadidlar faoliyati chuqur tahlil qilingan. H. Ziyoyev 4 , Sh. Rizayev 5 , R. Sharipov, U. Qilichev, I. Ibragimov, A. Alixojiyev, U. Dolimov kabi zamonaviy tarixchi va tadqiqotchilar tomonidan yozilgan ilmiy asarlar bu mavzuning har tomonlama o‘rganilishiga imkon yaratdi. Jumladan, Dolimovning “Ishoqxon Ibrat” nomli to‘plami, Ibragimovning “Turkistonda jadidchilik harakati va uning rivojlanish tendensiyalari” nomli maqolasi, Qilichev va Mamatovning “Jadidchilik harakati tarixi” nomli kitobi zamonaviy ilmiy asosda yozilgan asarlar qatoridan joy oldi. M. Egamberdiyev va A. Ziyo kabi olimlarning tadqiqotlarida Farg‘ona viloyatidagi jadidchilik harakatining bugungi kundagi ilmiy, madaniy va tarbiyaviy ahamiyati tahlil qilingan. Shu bilan birga, mustaqillik yillarida yashab ijod qilgan adib va yozuvchilar ham jadidlar merosiga chuqur e’tibor qaratgan. O‘zbekiston xalq shoiri Erkin Vohidov o‘zining chiqishlarida jadidlarni “xalq ko‘zini ochgan, istiqlolga zamin yaratgan ma’rifatparvar zotlar” deb atagan. Abdulla Oripov esa Behbudiy, Fitrat, Avloniylarning millat taraqqiyotidagi o‘rnini ta’riflab, ularni “millatning uyg‘onish zanjiridagi ilk halqa” deb baholagan. Shuningdek, O‘zbekiston xalq yozuvchisi Muhammad Ali o‘z maqolalarida jadidlarni “xalqni zulmatdan nur sari boshlagan ma’rifat elchilari” deb tilga olgan. Mustaqillik yillarida nashr etilgan badiiy-esseistik asarlar, xususan, Tog‘ay Murod, O‘tkir Hoshimov, Ortiqxo‘ja Nurullayev, Xurshid Do‘stmuhammad kabi yozuvchilar asarlarida jadidlar hayoti va kurashi badiiy obrazlar orqali ifodalangan. Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviyxronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi . Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati : Mavzu doirasida olib borilgan tadqiqotlar va olingan natijalar Turkiston o’lkasida jadidchilik harakatining vujudga kelishi va taraqqiy etishi xususan, Farg’ona o’lkasida jadidchilik harakatinig vujudga kelishi, ta’lim sohasidagi islohotlari va 4 Ziyoyev H. O‘zbekiston mustamlaka va zulm iskanjasida. –T.: Sharq, 2006 5 Shuhrat Rizo. Ma'rifatparvarlikdan ma'rifatchilikkacha.- Tafakkur. - 1995.-№1, O‘zbek davlatchiligi tarixi ocherklari. –T.: Sharq, 2001, 7matbuotdagi faoliyati kabi masalalarni yoritishda muhim o’rin tutadi. Kurs ishida keltirilgan ma’lumotlar va ilmiy xulosalardan O‘zbekiston tarixining tegishli bo‘limlarini yozishda, shuningdek, O‘zbekiston va Markaziy Osiyo yirik tarixiy shaxslar faoliyati tarixi bo‘yicha oliy o‘quv yurtlari va umumta’lim muassasalari uchun darsliklar va boshqa turdagi o‘quv adabiyotlari yaratishda foydalanish mumkin. Tadqiqot ning tuzilishi: Kirish, Ikkita bob, to’rtta paragraf , xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat bo’lib, tadqiqot umumiy 46 betni tashkil etadi. Kurs ishining kirish qismida Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi, tadqiqot obyekti, predmeti, maqsadi, vazifalari, ilmiy yangiligi, tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari, tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili), tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi, tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati, ish tuzilmasining tavsifi kabi masalalar yoritilgan. Kurs ishining birinchi bobida Turkistonda jadidchilik harakatining tarixiy ildizlari, bu g‘oyaning yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan omillar hamda jadidchilikning umumturkiy va mahalliy kontekstdagi shakllanishi tahlil qilingan. Farg‘ona vodiysidagi jadidlarning faoliyati alohida ko‘rib chiqilgan. Ularning maktab-maorif sohasidagi islohotlari, yangi usul maktablarini ochishdagi tashabbuslari, ta'lim mazmunini yangilashga qaratilgan ishlari haqida ma’lumot berilgan. Farg‘ona jadidlarining xalqni ilmga, tafakkurga chorlovchi faoliyati tahlil qilingan. Kurs ishining ikkinchi bobida jadidlarning ommaviy axborot vositalari orqali ijtimoiy fikrni shakllantirishga bo‘lgan urinishlari ko‘rib chiqilgan. Ular tomonidan chiqarilgan gazeta va jurnallar, o‘lkadagi matbuot rivojiga qo‘shgan hissasi, nashriyotlar orqali targ‘ib etilgan islohotchi g‘oyalar haqida so‘z boradi. J adidlarning Farg‘ona ijtimoiy hayotidagi roli, siyosiy faolligi, xalq orasida milliy uyg‘onish g‘oyalarini yoyishdagi xizmatlari tahlil etiladi. Jadidlarning faqat ta'lim 8emas, balki madaniyat, axloq va ijtimoiy ongni yuksaltirish borasidagi tashabbuslari ham yoritilgan. I BOB. TURKISTONDA JADIDCHILIK HARAKATINING VUJUDGA KELISHI VA UNING O LKA IJTIMOIY HAYOTDAGI AHAMIYATIʻ 1.1 Turkistonda jadidchilik g‘oyalarining vujudga kelishi va rivojlanishining o ziga xos jihatlari ʻ Jadidchilik XIX asr oxiri – XX asr boshida Turkiston, Kavkaz, Qrim, 9Tatariston hayotida muhim ahamiyat kasb etgan ijtimoiy – siyosiy, ma’rifiy harakatdir. «Jadid» arabcha so‘z bo‘lib, «yangi» degan ma’noni anglatadi. Jadidchilik dastlab XIX asrning 80 – yillarida Qrimda Ismoilbek Gasprinskiy (1851 – 1914) rahbarligida qrim tatarlari o‘rtasida vujudga keldi. U 1884 yil martda Qrimdagi Boqchasaroy shahrida jadid maktabini ochadi va u «usuli savtiya tadrijiya» («rivojlanuvchi tovush usuli») maktabi bo‘lgan. Yangicha usul – «usuli jadid» – savtiya (tovush) usuli bilan 12 bola o‘qitilib, 40 kunda savodini chiqarilgan. Ismoilbek 1893 yilda Toshkentga keladi va ziyoli ulamolar bilan uchrashadi. Samarqandda bo‘ladi. U yerdan Buxoroga borib, amir Abdulahadni jadid maktabi ochishga ko‘ndiradi va Mo‘minxo‘ja Vobkendiy va g‘ijduvonlik Domla Fozil sa’y – harakati bilan dastlabki yangi usul maktabi ochildi. Bu maktabga «Muzaffariya» degan nom berilgan. Turkistonlik ziyolilar jadidchilikni yoqlab maorifni isloh qilish, «usuli jadid» maktablarini tashkil etishga kirishdilar. Birinchi bo‘lib (Husaynov mablag‘i hisobiga) 1893 yili Samarqandda, 1898 yili Qo‘qonda Salohiddin domla tomonidan, o‘sha yili To‘qmoqda (o‘zbeklar bu davrda bunday maktablarni «no‘g‘oy maktab» deb atagan), 1899 yili eski Toshkentda Mannon Qori, Andijonda Shamsiddin domla tomonidan jadid maktablari ochildi 6 . 1900 yili Buxoroda Jo‘raboy qori tomonidan yangi usuldagi maktab ochildi. 1903 yili M. Behbudiy o‘z mablag‘i hisobidan Jomboyda maktab ochdi. Jadid Hoji Muin va Abdulqodir Shakuriylar bu maktabda saboq berdilar. 1907 yili To‘raqo‘rg‘on (Namangan viloyati)da Isxoqxon to‘ra Ibrat tomonidan yangi usul maktabini ochgan. 1908 yili bunday maktablarni Mirza Abdulvohid ham tashkil qildi 7 . Muftiy domulla Ikrom bu yangi usuldagi maktablarni diniy jamoat tomonidan 8 qabul qilinishiga erishdi. 1911 yilda jadid maktablari Turkistonda 63 ta bo‘lib, ularda 4106 bola o‘qigan. Toshkentning o‘zida 24 ta bunday maktablarda 1740 bola o‘qigan. 1917 yil boshlarida o‘lkada 100 ga yaqin jadid maktablarida 5 mingdan ziyod o‘quvchi bo‘lgan. Jadid maktablari, ya’ni yangi usul maktablarida diniy va dunyoviy ta’lim – tarbiya hamda ilm o‘zaro 6 Qosimov B . Milliy uyg‘onish .- T.: Ma'naviyat. 2002. 65.b 7 Жадидчилик : ислоҳот , янгиланиш , мустақиллик ва тараққиёт учун кураш . – Т . : 1999. 67.b 8 Шарипов . Р – Туркистонда жадидчилик харакати тарихидан. –Т.: Ўқитувчи . 2002. 13.b 10uyg‘unlashtirilib, maktabxonadagi yakka o‘qitish usulidan sinfda dars berish usuliga o‘tildi, sinflarda partalar, geografiya xaritalari, globus va boshqa ko‘rgazmali qo‘llanmalar paydo bo‘lgan. Ularda xat – savod bolalarning ona tilida tovush usuli – usuli savtiyada o‘rgatilgan. Jadid maktablarida Qur’oni karim, matematika, geografiya, ona tili, rus, arab tillari, ashula va hatto jismoniy tarbiya o‘qitila boshlandi. Jadidchilik harakati Turkistonda XIX asrning oxirida quruq madaniy – ma’rifiy harakatning, ya’ni eski maktablarning qiyin o‘qitish tizimiga nisbatan yengil tovuch usuliga asoslangan yangi uslub (metod) asosida o‘qitishga o‘tishdangina iborat emasdi, ayni chog‘da turk – islom huquqiy munosabatlarining millatga o‘rgatilishi, milliy – ma’rifiy, taraqqiyot va milliy istiqlol muammolarini ham o‘z ichiga olgan edi. Bu harakatning vujudga kelishida O‘rta va Yaqin Sharq mamlakatlarida keng quloch yoyib rivojlangan turli oqimlar va Turkiyadagi «Ittihodiy va taraqqiy», «Yosh turklar» harakatining ta’siri katta bo‘ldi. Jadidchilik shakllanib kelayotgan milliy burjuaziya muhitida vujudga kelgan. Jadidchilik harakati namoyandalari ko‘pincha o‘zlarini taraqqiyparvarlar, keyinchalik jadidlar deb atashgan. Toshkent, Farg‘ona, Buxoro, Samarqand va Xivada hur fikrli va taraqqiyparvar kishilarning ayrim guruhlari tomonidan ochilgan madaniy – ma’rifiy yo‘nalishdagi jamiyat va uyushmalardan jadidchilik harakati shakllandi. U o‘sha davrda Turkistondagi milliy – ozodlik harakatining mafkurasi – Turkiston milliy mustaqillik mafkurasi vazifasini bajardi. Jadidchilik o‘z tarixida ikki bosqichni o‘tgan. Birinchisi – ma’rifatchilik bosqichi va ikkinchisi – siyosiy bosqich. Ammo jadidlarinig davlatchilik masalasiga nisbatan qarashlari birinchi davrdanoq shakllangan edi 9 . Bu g‘oya va maqsadlar 1917 – 1920 yillarda «Turkiston muxtoriyati», Buxoro va Xorazm xalq respublikalari davrida, qisqa muddatda va qisman bo‘lsada amalga oshirildi. Turkistonda jadidchilik harakatini vujudga keltirishda Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abduqodir Shukuriy (Shakuriy), Saidahmad Siddiqiy – Ajziy (Samarqand), Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ubaydulla Asadullaxo‘jaev (Ubaydulla Xo‘jaev), Toshpo‘latbek 9 Ibragimov I. Turkistonda jadidchilik harakati va uning rivojlanish tendensiyalari// “ILM SARCHASHMALARI” jurnali., - U .: 2022. 42. b 11Norbo‘tabekov, Tavallo (Toshkent), Fitrat, Fayzulla Xo‘jaev, Usmonxo‘ja Po‘latxo‘jaev, Abdulvohid Burhonov, Sadriddin Ayniy, Abdulqodir Muhiddinov (Buxoro), Obidjon Mahmudov, Isxoqxon to‘ra Ibrat, Hamza, Cho‘lpon, Muqammadsharif So‘fizoda, Ashurali Zohiriy (Farg‘ona vodiysi), Polvonniyoz Hoji Yusupov, Bobooxun Salimov (Xorazm) muhim rol o‘ynadi. Ushbu siymolarning sa’y – harakati bilan jadidchilik harakati taraqqiy etdi 10 . Jadidlar x ayriya jamg‘armalari orqali iste’dodli yoshlarni xorijiy mamlakatlarga o‘qishga yuborish, usuli jadid maktablarini har tomonlama qo‘llab – quvvatlash, bu maktablar uchun o‘quv qo‘llanmalari va darsliklar yaratish, xorijdagi talabalarga moddiy yordam ko‘rsatish ishlari bilan shug‘ullangan. 1904 yil Xivada «Jamiyati xayriya» tuzilib, uning ko‘magi bilan 1904 yil 10 noyabrda Xiva shahrida dastlabki yangi usul maktabi ochildi 11 . 1908 yil «Buxoroi sharif shirkati» tuzilib, darsliklar nashr etish va kitob savdosi bilan shug‘ullandi. Shu yili jadidlar tomonidan Buxoroda ma’rifiy jamiyat – «Tarbiyai atfol» («Bolalar tarbiyasi») tashkil etgan. Bu jamiyatning asoschilari Abduvohid Burhonov, Mukammil Burhonov, Hamidxo‘ja Meqriy, Ahmadjon Abdusaidov va boshqalar. Jamiyat a’zolari soni 100 ga yaqin bo‘lib, ularni Muhiddin Mansurov, Sadr Ziyo moddiy jihatdan qo‘llab – quvvatlagan. Jamiyatning sa’y – harakati va yordami bilan 1908 yilda 14 ta, 1911 yilda 15 ta, 1912 yilda 30 ta buxorolik va turkistonlik yoshlar Istanbulda tahsil olgan. «Tarbiyai atfol»ning ko‘magi asosida Fitratning «Munozara», «Hind sayyohi bayonoti» va «Sayha» asarlari, shuningdek, S. Ayniy, A. Burhonov, Ikrom domla va boshqalarning kitoblari Turkiyada nashr etilib, Turkistonda tarqatilgan. 1909 yilda xayriya jamg‘armalarini tashkil etish faollashdi. Abdulla Avloniy ham «Jamiyati xayriya» tuzib, yetim bolalarni o‘qitgan. 1909 yili Toshkentda Munavvarqori tomonidan «Jamiyati Imdodiya» tuzgan. U ham miskin va ojiz talabalarga yordam berar, yoshlarni chet elga o‘qishga yuborishga yordamlashgan. «Ko‘mak» xayriya jamiyati ham Toshkentda 1909 yilda tashkil etilgan bo‘lib, uning ta’sischilari Munavvarqori 10 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. – Т.: Шарқ, 2000. 253.b 11 Riza е v SH.T. O`zb е k jadid dramaturgiyasining shakllanish manbalari. - T. : 1995. 84.b 12Abdurashidxonov, Nizomqori Hasanov, Abdulla Avloniy, Basharulla Asadullaxo‘jaev va Toshxo‘ja Tuyoqboevlar bo‘ldi. «Ko‘mak» jadid maktablariga katta yordam ko‘rsatadi va istedodli yoshlarni xorijga o‘qishga yuborishga ko‘maklashgan. Xorijdagi ta’lim yoshlar dunyoqarashida tubdan burilish yasadi. Jadidchilik harkatida faol ish olib borganlarning aksariyati shoiru yozuvchilar edi. Ular o‘z asarlari bilan tarixan yangi milliy adabiyot yaratdilar. Adabiyotda ma’rifat va ozodlik g‘oyalari markaziy mavzuiga aylanib, davr voqealari o‘z aksini topdi. Adabiyotga «millat» va «vatan» tushunchalari kirib keldi. Milliy she’rlarga e’tibor va rag‘bat kuchaydi. Yangi zamonaviy dostonchilik maydonga keldi, publitsistika (Behbudiy, Fitrat, Munavvarqori, Mirmuhsin) rivojlandi, realistik proza shakllandi 12 . Jadid adabiyotida dramaturgiya ya’ni jadid dramasi eng sermahsul va ommabop janr sifatida alohida ko‘zga tashlanadi. Jadid g‘oyalarining xalqqa yoyilishi, singishi va amaliy natijalar berishida dramaturgiya va teatr san’atining ta’sir ko‘rsatishi kuchli bo‘ldi. Shuning uchun ham jadid adiblarining aksariyat yirik nomayondalari o‘z ijodiy – amaliy faoliyatini drama yozish va teatr bilan bog‘liq 10 holda olib bordilar. Jadidlar o‘zbek xalqi hayotiga tom ma’nodagi milliy teatrni olib kirdi. O‘zbek milliy teatrini shakllantirishda Mahmudxo‘ja Behbudiyning xizmatlari nihoyatda kattadir. 1912 yilda yozilib, 1913 yilda bosilgan «Padarkush» dramasi Behbudiyga juda katta shuhrat keltirdi. Garchi birinchi o‘zbek dramasi («Mahramlar») xronologiyaga ko‘ra bir yilcha oldin Namanganda Abdulrauf Shahidiy tomonidan e’lon qilingan bo‘lsada, bu sohada ham karvonboshi bo‘lib Behbudiy tarixga kiradi. Asar 1914 yilning 15 yanvarida Samarqand havaskorlari tomonidan sahnaga qo‘yiladi. Munavvarqori Abdurashidxonov homiyligida 1913 yil Toshkentda musulmon drama san’ati havaskorlari jamiyati – «Turon» nomli birinchi teatr truppasi ochilgan. Truppaning badiiy rahbari Abdulla Avloniy edi. Truppa o‘z faoliyatini 1914 yil 27 fevalida Toshkentdagi «Kolizey» teatri binosi (2000 tomoshabinli)da «Padarkush» (M. Behbudiy) spektakli bilan boshlagan. Tadqiqotchilarning ma’lumotiga qaraganda, 12 Riza е v Sh.T. O`zb е k jadid dramaturgiyasining shakllanish manbalari. - T. : 1995.84.b 13«Padarkush» pesasidan keyin 1917 yilgacha o‘zbek dramalarining soni 40 ga yetgan. Toshkent, Samarqand, Andijon, Qo‘qon shaharlarida turli truppalar vujudga kelgan. Shunday qilib, milliy jadid adabiyoti dramaturgiyasi va teatri paydo bo‘ldi. Jadidlar xorijga qilgan safarlari asosida olingan bilimlari ta’sirida, o‘zbek an’anaviy musiqa uslublarini ham isloh qilishga, ya’ni Yevropa ko‘p – ovozli musiqa san’atining yutuqlaridan unumli foydalanishga da’vat etishgan. 1919 yilda 17 Toshkentning Eski shahar qismi (hozirgi «Turon» kutubxonasi yonidagi bino)da jadidlar tashabbusi bilan Turkiston xalq konservatoriyasining milliy (eski shahar) bo‘limi tashkil etildi. Shu tarzda jadidlar san’at vositasi bilan millat qadrini ko‘tarish, san’atning deyarli barcha turlarini yuksaltirishga intildilar. Jadidchilik harakatining yana bir muhim tomoni bu milliy matbuot va jurnalistikasiga asos solinishi edi. Turkiston jadidlari rus demokratik va inqilobiy harakatining yutuqlaridan ham samarali foydalandilar. Imperator Nikolay II inqilobiy – demokratik harakat bosimi ostida 1905 yil 17 oktabrda maxsus manifestga imzo chekib, demokratiya, matbuot va so‘z, har xil yig‘inlar o‘tkazish erkinligini joriy qilishga majbur bo‘ldi. Buni jadidlar katta 11 quvonch bilan kutib oldilar. Mana shundan so‘ng jadidlar millat himoyasi uchun jangovar qalqon va muazzam minbar bo‘lgan gazeta va jurnallarni tashkil etish uchun juda shaxdam kurashadilar 13 . Milliy matbaaning vujudga kelishi bilan kitob bosish ishi yo‘lga qo‘yila boshlandi. Toshkentda Munavvarqori, Abdulla Avloniy va boshqalar 1911 yilda tashkil etgan ko‘p tarmoqli «Turon» nomli jamiyat sovet hokimiyatining dastlabki yillarigacha samarali faoliyat yuritadi. Uning qoshida yuqorida ta’kidlangan teatr truppasi «Turon» nomli kutubxona va nashriyot (1913) ham tashkil etiladi. Bular butun Turkiston bo‘ylab ma’rifat va ziyo, ilm – fan tarqalishi, kitob chop etish va bosmaxona ishlari rivojlanishiga katta hissa qo‘shdilar. Qo‘qonda «G‘ayrat» (1913), Samarqandda «Zarafshon», To‘raqo‘rg‘onda (Namangan viloyati) «Kutubxonayi Is’hoqiya» (1908) nomli kutubxonalar tashkil topadi. Shuningdek, jadid bosmaxonasi va kitob do‘konlari ancha keng tarmoq otdi1 . Turkiston jadidlari, ayniqsa, birinchi jahon urushi davrida o‘z faoliyatini 13 Qlichev U. Mamatov Sh. Jadidchilik harakati tarixi. – T.: Guliston. 2011. 14kuchaytirdi. Taraqqiyparvar o‘zbek ziyolilarining yetakchisi A. Ubaydullaxo‘ja 1913 yil Andijonda «Taraqqiyparvar» deb nom olgan ziyolilarning firqasini tuzadi va 1914 yildan nashr etilgan «Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg‘ona» gazetalari firqaning asosiy targ‘ibot kuchi edi. 18 Jadidlarning 1916 yil mardikorlikka olish voqeasiga munosabati g‘oyatda e’tiborga molikdir. Mardikorlikka jo‘natish haqidagi oq podsho farmoni (1916 yil 25 iyun)ni bekor qildirish uchun Asadullaxo‘jaev Ubaydullaxo‘ja rus revolyutsioneri – demokrati V.A. Chaykin bilan birga mahalliy millatparvar boy Mirkomil Mirmo‘minboevning mablag‘i, xomiyligida Peterburgga bordi. Davlat dumasining 1916 yil dekabrdagi majlisida farmon Rossiya imperiyasining qonunchiligida ko‘rsatilgan hollarga zid ravishda qabul qilingani isbotlab berildi. Farmon Dumada muhokama kilingunga qadar iyun – avgust oyida jadidlar harakati orqali bir necha eshelon to‘xtatib qolindi. Jadidlarning mardikorlarni kaytarishga urinishlari 1917 yil fevral inqilobi boshlanishi bilan to‘la amalga oshdi 14 . Bu hodisa el orasida ularning obro‘sini ko‘tardi. Mazkur holat jadidlar ma’rifatparvarlikdan siyosiy kurashga allaqachon o‘tganliklarini bildirar edi. 1917 yildan jadidchilik harakati o‘zining yangi bosqichiga qadam qo‘ygan edi. Shunday qilib, jadidlar xalq milliy – ozodlik harakatiga g‘oyaviy – mafkuraviy va tashkiliy rahbarlik qilishga muvaffaq bo‘ladi. Bu esa jadidchilik, bu davrga kelib Turkistonda katta ta’sirchan ijtimoiy – siyosiy kuchga aylanganligidan dalolat beradi. 1.2. Farg‘ona jadidlari faoliyatining o’ziga xos jihatlari va ta'lim sohasidagi islohotlar Mustaqillik yillarida Begali Qosimov, Sharif Yusupov, Ulug‘bek Dolimov, Shuhrat Rizaev, Sunnat Ahmedov kabi olimlar muallifligida “Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti” 39 kitobi nashr etilgan. Ushbu kitobda milliy uyg‘onish 14 Усмонов Қ. Содиқов М. Обломуродов Н. Ўзбекистон тарихи. I -қисм. –Т.: 2002.234 b 15davri o‘zbek adabiyotining atoqli namoyandalari qatorida Hamza Hakimzoda Niyoziy hayoti va ijodiga bag‘ishlangan bob bor. Mazkur bobda olimlar ulug‘ adibning shoir, dramaturg, teatr arbobi, pedagog, bastakor, rejissyor, novator ijodkor sifatida badiiy ijodning barcha turlarida faoliyat olib borganini e’tirof etganlar. XX asr o‘zbek adabiyotining yirik namoyandasi sifatida tutgan o‘rni va mavqeini yangicha baholaganlar. Olimlar adibning o‘zbek adabiyotiga jadidchilik harakatlari avj olgan paytda kirib kelgani va yaratgan she’riy, nasriy, dramatik va publitsistik asarlarida jadidchilik g‘oyalari aks etgani haqida yozganlar. Shuning bilan birga jadid ma’rifatparvari sifatida usuli jadid maktablarini ochgani va u maktablar uchun darsliklar yaratgani haqidagi ma’lumotlarni taqdim qilganlar. Uning jadid ma’rifatparvari bo‘lib yetishuvida, tatar ma’rifatparvar jadidlari Ismoil Gaspiralining “Tarjimon”, Fotih Karimiyning “Vaqt” gazetalari, Rizo Faxriddinning “Sho‘ro” jurnali va Ismoil Obidiyning “Taraqqiy”, Munavvarqori Abdurshidxonovning “Xurshid”, Abdulla Avloniyning “Shuhrat” gazetalarining ta’siri kuchli bo‘lgan deb hisoblaydilar 15 . Olimlarning yozishlariga ko‘ra, Hamza Hakimzoda ana shu gazetalar orqali jadid ma’rifatparvarlari bilan tanishadi va ular bilan ijodiy hamkorlik qiladi. O‘zi muallimlik qilayotgan maktab o‘quvchilari va keng xalq ommasini darsliklar bilan ta’minlash maqsadida “G‘ayrat” kutubxonasini tashkil qiladi. Uning ilk ijodi lirik she’rlar yozishdan boshlanadi. Olimlarning fikriga ko‘ra, Hamza Hakimzoda Niyoziy mustaqillik tufayligina haqiqiy bahosini olmoqda. Olimlar Hamza ijodini quyidagicha baholaganlar: “U hech bir bo‘rttirishsiz, qo‘shib-chatishsiz ham XX asr o‘zbek adabiyotining atoqli vakili: novator shoir, hozirjavob nosir, iste’dodli dramaturg, g‘ayratli teatr arbobi, mohir pedagog sifatida zamondoshlari Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘lponlar qatoridan munosib o‘rin olishga haqlidir” 16 . Olimlar Hamza ijodini xolis baholaganlar. Hamzaning taraqqiyparvar, vatanparvar, xalqning millatparvar jonkuyar fidoyisi bo‘lganini atroflicha ochib berganlar. 15 Қосимов Б , Юсупов Ш , Долимов У , Ризаев Ш , Аҳмедов С . Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти . – Т .: Маънавият , 2004. 248-257- бетлар . 16 Қосимов Б , Юсупов Ш , Долимов У , Ризаев Ш , Аҳмедов С . Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти . – Т .: Маънавият , 2004. 252 бет 162016-yilning 12-oktabrida adabiyotshunos olim Yo‘ldosh Solijonovning “Haqiqat izlagan adib” 44 nomli maqolasi e’lon qilingan. Ushbu maqolada olim, keksa avlodning Hamza Hakimzoda Niyoziy haqida bilishi, ma’rifatparvar pedagog, iste’dodli dramaturg, jadid adabiyotining atoqli namoyandasi sifatida tanishidan mamnunligini izhor etadi. Yosh avlodning esa, Hamza Hakimzoda Niyoziy ijodi haqida hech qanday tasavvurga ega emasligidan tashvishga tushadi va ularga Hamza haqidagi ma’lumotlarni quyidagicha taqdim qiladi. Hamza Hakimzoda Niyoziy 1910-1930-yillarda adabiy ijodning barcha turlarida: she’riyat, nasr, dramaturgiya, publitsistika, bastakorlik, rejissyorlik yo‘nalishlarida ijod qilib, ommaga tanilgan. 1929-1939-yillarda esa ommaga taniqli mashhur shaxs va ijodkor butunlay unutilgan.1939-yildan Hamzaning yangi hayoti boshlangan. 1990-yillarga kelib, Hamzaning nomini tarixdan, adabiyot tarixidan, o‘chirib tashlashga urinishlar bo‘lgan. Hamzaning ijodini emas, uning ijtimoiy faoliyatini taftish qilib, asossiz da’volar bilan uning nomini qoralamoqchi bo‘lgan nomutaxasis olimlarga nisbatan nafrat va e’tirozini ifoda etgan. Olimning fikriga ko‘ra, Hamza, zamondoshlari Behbudiy, Avloniy, Fitrat, Qodiriy, Cho‘lpon, Munavvar qori kabi XX asr boshlarida jadidchilik harakatining faol ishtirokchisi bo‘lgan. Jaholatga qarshi ma’rifat, Turkiston davlatining mustaqilligi uchun astoydil kurashgan, o‘z xalqining erkin yashashini orzu qilgan millatparvar ziyoli bo‘lgan. U millatini ma’rifatli qilish yo‘lida ham amaliy, ham ijodiy faoliyat ko‘rsatgan. Yo‘ldosh Solijonov maqolasida ilgari surilgan fikrlar ma’no va mazmun jihatidan yuqoridagi olimlar N.Karimov, O.Sharafiddinov, B.Shermatov fikrlarini qo‘llab quvvatlaydi va ularni to‘ldiradi. Professor M.Quronov keltirgan asossiz dalillarni mutlaqo inkor etadi 17 . Hamza Hakimzoda Niyoziy badiiy ijodning barcha turlarida barakali ijod qilgan. Lekin uning dramaturg sifatidagi qirrasi ommaga ko‘proq tanish. Akademik Naim Karimov “XX asr adabiyoti manzaralari” nomli kitobining “Hamza Toshkentda” 52 sarlavhali bobida bergan ma’lumotiga ko‘ra, Hamza 1908-1909- yillarda Namangan madrasalarida diniy ta’lim oladi va u ta’limni tugatgach, diniy 17 Солижонов Й . Ҳақиқат излаган адиб , Адабиёт хиёбони китоби . – Ф.: 2020.65-85- бетлар 17ta’lim bo‘yicha oliy darajaga erishish maqsadida Buxoroga boradi. Ma’lum sabablarga ko‘ra, u yerda maqsadiga erisholmaydi va 1909 yilda Toshkentga keladi. Toshkentda jadid maktablaridan biriga kirib o‘qib, muallimlik maqomiga ega bo‘ladi. Ushbu maqom bilan Sebzordagi jadid maktablaridan birida muallimlik faoliyatini boshlaydi. Muallimlik faoliyati jarayonida jadid maktabida dars beradigan muallimlar aka-uka Sobirjon va Shokirjon Rahimiylar bilan tanishadi. 1910-yilning oktabr-noyabr oylarida Rahimiylar Hamzani o‘zlarining maktabiga taklif qiladilar. Taklifga binoan, Hamza aka-uka Rahimiylar uyida ochilgan jadid maktabida dars beradi va ularning uyida istiqomat qiladi. Darsdan keyin bo‘sh vaqtlarida Rahimiylar bilan teatrga borib, Toshkentga gastrolga kelgan rus, tatar, ozarbayjon xalqlari teatrlarining spektakllarini qiziqib tomosha qiladi. Ana o‘sha tomoshalardan olgan taassurotlar Hamzaga dramatik asarlar yozishga turtki beradi 18 . Hamzaning teatr san’atiga qiziqishi va dramaturgiya yo‘nalishida asarlar yozish istagi 1910- yillarda Rahimiylar uyida yashagan vaqtlarda boshlangan. Ungacha Hamza adabiyot, san’at, teatrga qiziqqan bo‘lishi mumkin, biroq u diniy yo‘nalishda o‘qib ulg‘aygan va tarbiya topgan edi . Is’hoqxon Ibrat - haqiqiy ismi Is’hoqxon To‘ra Junaydullo xo‘ja o‘g‘li - jadidchi, yozuvchi, tarjimon-poliglot, tarixshunos. 1887 yil Is’hoqjon Ibrat haj safarini amalga oshirish maqsadida Makkaga boradi. Haj safaridan so‘ng, Makkadan chiqib, ayrim vaqt mobaynida Jiddada yashaydi, so‘ngra Ovrupa va Osiyo mamlakat va shaharlari bo‘ylab o‘z sayohatini boshlaydi. Istambulgacha yetib borib, Is’hoqxon Ibrat Ovrupa bo‘ylab sayohatini boshlaydi. Avvaliga, Sofiyaga kiradi, u yerdan Afina va Rumga yo‘l oladi. Ovrupa sayohatidan qaytayotgach, Istambul orqali kelayotganda u Bog‘dod, Tehron, Isfaxon, Sheroz va Qorachi kabi shaharlarga kirib o‘tadi. Eron va Afg‘onistonni aylanib chiqib, Is’hoqxon Ibrat Hindistonga kirib o‘tadi va bir muncha vaqt Bombey hamda Kalkuttada yashaydi. Hindistondan chiqib, Qashqarga boradi. O‘z sayohatlari vaqtida Ibrat yunon, ingliz, turk, arab, fors, hind va urdu tillarini mukammal darajada o‘rganadi. Keyinroq, rus tilini ham o‘rganadi. 1896 yil yigirma yillik uzoq 18 Каримов Н . Ҳамза Тошкентда . ХХ аср адабиёти манзаралари . – Т.: 2008. 130-бет 18safardan so‘ng Is’hoqxon Ibrat ona qishlog‘iga qaytadi. 1901 yil o‘zining “Lug‘ati sitta-alsina” (“Boshidan oxirigacha lug‘at”) nomi ostidagi asarini yakunlaydi va nashrdan chiqaradi. Aynan ushbu lug‘atdan barcha jadidchilik maktablarida rus, arab, fors va boshqa tillar o‘quv qo‘llanmasi o‘rnida foydalanilgan. 1912 yil Ibrat o‘zining “Jome’ ul-xutut” nomli yozuv tarixi haqidagi noyob asarini yakunlaydi va “Matbaai Is’hoqiya” nomli nashriyotda kitobni chop etadi. O‘zining asarlarida Ibrat xalqini o‘qimishli va ma’naviyatli ko‘rishni istagan. Hayotinnig keyingi yigirma yili davomida u 14 ta ilmiy, tarixiy va tilishunoslikka oid kitoblar yozadi. Ular orasida “Tarixi Farg‘ona” (“Farg‘ona tarixi”), “Tarixi madaniyat” (“Tarix madaniyati”), “Mezon uz-zamon” (“Zamonlar batafsil”), “Zabonxoi sharq” (“Sharq tillari”) va boshqa kitoblari ayniqsa mashhur bo‘lgan. Bu vaqt mobaynida u, shuningdek, 30 yillik she’riy faoliyati davomida to‘planib qolgan barcha she’rlarini “Devoni Ibrat” nomli to‘plamga jamlaydi. Avvaliga Qo‘qon xonligi, keyin esa butunlay O‘rta Osiyoning Rossiya Imperiyasiga qo‘shilishidan so‘ng Is’hoqxon Ibrat Turkistonning texnik integratsiyasi sari ishtirok etadi. Shu bilan birga, u yangi uslubdagi maktablarning qattiq tarafdori bo‘lgan va ularning soni ko‘payishi uchun kurashgan. 1920 yil oxiri, 1930 yil boshlarida u davlat lavozimlarida faoliyat yuritadi. 1935 yil Is’hoqxon Ibrat barcha lavozimlardan ozod etiladi va unga maktablarda dars berish ta’qiqlanadi. 1937 yil u “sovetga qarshi targ‘ibot”da ayblanib, hibsga olinadi va qamaladi. Shu yilning aprel oyida Andijondagi qamoqda vafot etadi, uning yoshi 75 da edi. Is’hoqxon Ibratning dafn etilgan joyi hanuz noma’lum 19 . Cho‘lponning dunyoqarashi insonparvarlik, millatparvarlik va ma rifatparvarlik g‘oyalari bilan sug‘orilgan edi. Uning ko‘plab ocherk va‟ publitsistik maqolalari xalq hayoti va taqdiriga bag‘ishlangan. “O‘sh”, “Bahor ovullari”, “Vatanimiz Turkistonda temir yo‘llar”, (1914-1917-yillar) kabi asarlarida ana shu tendensiya ko‘zga tashlanadi. Cho‘lpon 1920-1924-yillar mobaynida juda ko‘p publitsistik maqolalar, yo‘l taassurotlari va esselar (“Sharq uyg‘ongan”, “Yo‘lda bir kunduz”, “Yo‘lda bir kecha”, “Yo‘l esdaligi”, “Chimkent”, “Quturgan 19 www.arboblar.uz// Ishoqxon Ibrat hayoti vafaoliyati. 19mustamlakachilar”, “Chopon” va hokazolar) yozdiki, ularning g‘oyaviy-badiiy ahamiyati chin ma noda yuqori edi. “Vayronalar orasidan” nomli maqolasida‟ jamiyatda farzandlarning ta lim olishga imkoniyati yo‘qligidan, balki vaqti ham ‟ yo‘qligidan kuyingan Cho‘lpon bu jumlalarni keltiradi: “Bitta maktab ham bor dedilar, lekin uning o‘zidan ko‘ra ko‘proq “oti” bor, shekillik...Ko‘klamdan tortib to kuzgacha maktab ta`til ekan, dehqonlar bolalarini faqat qishdagina o‘qita olurlar ekan” 20 . Fikrni maktab xususida davom ettirar ekanmiz, mana bu haqiqatga yo‘g‘rilgan satrlarga e tibor qaratmay iloj yo‘q: “Lekin birgina maktab bor. Binosi ‟ juda yaxshi, burun rus yerlik maktabi bo‘lgan. U ham biz borganda remont qilinmagan edi. Remont uchun baladiyada pul yo‘q, muallimlarning ta minoti ‟ uchun maorif shu basida pul yo‘q, maorif shu basiga berish uchun Maorif ‟ ‟ komissarligida pul yo‘q. Shunday qilib, birgina maktabning ham taqdiri qaltirab turadir. Xalq ta minotiga o‘tkazganlar, xalqdan pul yig‘ish esa qiyin... Cho‘lpon ‟ uchun hamisha ham eng muhim vazifa bo‘lgan bir vazifa borki, bu jamiytda erkak va ayollarning teng huquqliligi masalasidir. Zotan, Cho‘lpon o‘zining bu to‘g‘rida firk yuritilgan maqolasiga ham bejizga “Eng muhim vazifamiz” deb nom bermagan. Maqola bunday boshlanadi: “Zarafshon” rafiqimizda o‘rtoq |Ismoilzoda “Unutilgan bir vazifa” sarlavhasi bilan bir bosh maqola yozib, xotin-qizlarimiz orasida maorif tarqatish masalasidan jiddiy suratda bahs etadir. Bizda maktab, o‘qish-o‘qitish va bilimlik bo‘lish masalasi juda jiddiy harakatlar bilan yo‘lga qo‘yila boshlagan choqda shu bilimdan xalqning erkakxotunini bab-barobar foydalantirish, haqiqatan, muhim va muhimligi unutilgan bir masaladir”. Keltirilgan bu fikrlardan anglashimiz mumkinki, xotin-qizlar ilm olib, o‘qib- o‘rganishi uchun ham imkoniyat va sharoitlar yaratib berish eng muhim vazifa bo‘lish bilan birga unutilgan vazifa ham edi. Ismoilzoda esa bu unutilgan masalani eslatib qo‘ygan bo‘lsa, Cho‘lpon bu eslatib qo‘yilgan vazifani eng muhim vazifa qatorida ko‘radi. Cho‘lpon jamiyat uchun ayollarning o‘qimishli bilimli bo‘lishi naqadar zarur bir vazifa ekanligini to‘g‘ri anlagan shaxs edi 21 . U millat deb yashadi 20 O`roqova O. Cho‘lpon badiiy ijodining konseptual-estetik asoslari. –T. : 2018. 37 b. 21 Cho`lpon. Vayronalar orasida. –T.: G`, G`ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1991. 56.b 20shu millat ertasi uchun kuydi, yondi. Cho‘lpon bilardiki, ayolning oilada tutgan o‘rni, farzand tarbiyasida tutgan o‘rni beqiyos edi. O‘qimishli, zehnli ayol tarbiya berishda ham hamisha o‘zi uchun to‘g‘ri yo‘nalish tanlay oladi. Nahot endi bunday ayollar son jihatda juda kam bo‘lsa. Axir oilada farzandning ilm fanga qiziqishida ham onaning o‘rni bor-ku. 20- yillarda “Bibixonim” madrasasida 50 ta ayol ta`lim olgani bu past ko‘rsatgichdir. Chunki faqatgina 40-50 ta ayol butun jamiyatdagi ayollar o‘rnini bosa olmaydi. Birinchi bobga xulosa 21Turkistonda, xususan, Farg‘ona vodiysida jadidchilik harakatining vujudga kelishi zamirida mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotidagi tub o‘zgarishlar, xalqning ma’rifatga chanqoqligi va zamonaviy ta’limga bo‘lgan ehtiyoj yotadi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida shakllangan bu harakat turli bosqichlardan o‘tgan holda, milliy o‘zlikni anglash, madaniy-ma’rifiy islohotlar olib borish va xalqni uyg‘otishga xizmat qilgan. Ayniqsa, Farg‘ona jadidlarining o‘ziga xos yondashuvi, yangicha maktablar tashkil etishi, xalq ongini o‘zgartirishga uringani bu harakatning jamiyatdagi dolzarb va ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi. Ushbu bobda harakatning kelib chiqish sabablari, uning Turkiston va Farg‘onadagi alohida ko‘rinishlari chuqur yoritildi. II BOB. FARG‘ONA O‘LKASIDA JADIDCHILIK HARAKATINING TARAQQIY ETISHI VA TARG‘IBOT ISHLARI 2.1. Farg‘ona jadidlarining matbuot va nashriyot sohasidagi faoliyati Turkistonda jadidchilik harakatining faol tashkilotchi – ishtirokchilari haqida 22to’xtaladigan bo’lsak, bular: Mahmudxo’ja Behbudiy, Abduqodir Shukuriy, Saidahmad Siddiqiy – Ajziy (Samarqand), Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaev, Toshpo’latbek Norbo’tabekov (Toshkent), Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo’jaev, Usmonxo’ja Po’latxo’jaev, Abdulvohid Burxonov, Sadriddin Ayniy, Abudulqodir Muxiddinov (Buxoro), Obidjon Mahmudov, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulhamid Cho’lpon, Ishoqxon Ibrat, Muhammadsharif So’fizoda (Farg’ona vodiysi), Polvonniyoz hoji Yusupov, Bobooxun Salimov (Xorazm)lar nomini birinchilar safida keltirishimiz mumkin. Biz o`rganib tadqiq etadigan jadidlarimiz Farg`ona vodiysidan yetishib chiqqan hamda jadidchilik rivojiga o`zlarining munosib hisssini qo`shgan namoyonlarni ishlari va faoliyati haqida ma’lumot berib boriladi. Taraqqiy etgan millatlar teatrlarni ulug’lar uchun odob va ibrat maktabi deb biladilar. Teatr taraqqiy etishni eng birinchi sabab va omilaridandir, - deb yozgandi. Jadidlar milliy adabiyotga xam asos soldilar. Milliy romanchilik shakllana bordi. Dakstlab, romanchilikka o’rinish Hamza Hakimzodada kuzatildi. U “Yangi saodat” asarini milliy roman deb atagan va bu boradagi ilk izlanishlarni boshlab bergan edi 22 . Farg`ona vodiysidan yetishib chiqqan jadidlar adabiyotda ayollarning o`rni muhimligini anglab ularni faoliyatini qo`llab – quvvatlagan. Jadid adabiyotida ayollar timsoli o‘ziga xos hisoblanadi. Bunda o‘sha davr tuzumi qattiq qoralanib, ayollarni ilm-ma’rifatga, jaholat botqog‘idan chiqishga qaratiladi. Xususan, Cho‘lponning “Kecha va kunduz” asarida Zebi timsoli orqali oydinlashtiramiz. Zebining ilojsizligi o‘sha davr ayollari erksizligi sifatida ochib beriladi. Zebi- hurkak ohu kabi go’zal va ilojsiz. Uning qalbi shu qadar tozaki, yomonlik haqida o’ylash nima ekanligini ham tushunib yetmaydi. U insonlarni sevib yashaydi. Razolat to’lib yotgan dunyoga muhabbat ko’zi bilan boqadi, biroq jaholat tozalik va go’zallik bilan kelishmaydi, go’dakday beg’ubor bo’lgani uchun ham bag’ri ifloslik va kirga to’la hayot uni sig’dirmaydi, shudringday toza va chechakday pokiza bo’lgani uchun hayotning shafqatsiz va badbo’y havosida nafasi bo’g’iladi. 22 Qosimov B. Milliy uyg’onish. – T.: Sharq, 2004 yil. 53.b 23Zebi ketma-ket baxtsizliklarga uchrasa ham romanga qanday kirib kelgan bo’lsa, shundayligicha qoladi. Zebuning bu holatiga biz taqdirdosh, qismatdosh, darddosh bo’lib, xavotir bilan kuzatamiz. Zebining baxtsiz bo’lishiga mamlakatdagi zulmzo’rovonlik ustuvor ekanligidadir. Cho’lponning asosiy maqsadi ham mavjud tuzimni tag-tomiri bilan o’zgartirish edi. Zebi faqat ayollik latofati va olijanob insoniy fazilatlari bilangina emas , ayni paytda xush ovozi bilan barchaning e’tiborini tortadi. Ammo ijtimoiy tengsizlik hukumron bo’lgan va ayollar qadrqimmati oyoq osti qilingan jamiyatda Zebining orzu-havaslari yanchiladi 23 . Ajdodlarimiz asrlar davomida ana shu tengsizlikka qarshi ma’rifat bilan kurashdilar. 1920-1930-yillarda avj olib ketgan siyosiy taqib, o’zbek xalqining boshiga og’ir kunlarni soldi. Ota-bobolarimiz udumlariga eskilik sarqitlari deb, momolarimiz o’gitlariga bepisandlik, muqaddas qadriyatlarimizga qurol ko’tarishdek nafrat tuyg’ulari har bitta o’zbek xalqini majburan o’ziga tortqilardi. O’zbek xalqi o’zining boy merosi, qadimiy madaniyati, milliy qadriyatlarini hech bir joyda ochiq – oydin gapirolmas, o’z tuyg’ularini yuragida sirligicha saqlab yashaydigan bir davr edi. Bunday paytda yurt taqdiri, farzand kelajagi, vatan ozodligi, inson qadr-qimmati to’g’risida og’iz ochish, boshini dorga tikish bilan barobar edi. Yana bir misol tariqasida Hamza Hakimzoda Niyoziy (Nihoniy taxallusi bilan ijod qilgan)ning ”Zaharli hayot yoxud ishq qurbonlari” asari qahramoni Maryam timsolida ham ko’rishimiz mumkin. Maryam ilmga tashna ayol timsoli. “Yangi saodat” asarida Olimjonning ma’rifat tufayli baxtli hayotga erishuvi va uning o'z baxtidan boshqa kishilarning ham bahramand bo'lishini tasvirlagan bo'lsa, “Zaharli hayot yoxud ishq qurbonlari” fojiasida ma’rifatli insonning jaholat va g'aflat zindonidagi fojiali taqdirini ko'rsatishni maiqsad qilib olgan. Ushbu asar janrini Hamza “Turkiston maishatidan olingan qiz va kuyov fojiasi" deb ataydi. Dramaturg pyesaning dastlabki sahnasidayoq qahramonlarning o'zlariga munosib bo'lm agan, ular qalbidagi muhabbat gullarini xazon qilishga tayyor bir muhitda yashayotganini ko'rsatadi. Shu tarzda pyesaning avvalidayoq 23 Homidov H va bosh. Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati.1983.Alimova D. A., Golovanov A.A. O’zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlarL-T. : “O’zbekiston", 2000. 24eskicha qarashlar ta'siridagi ota-onalar bilan ulardan ilgarilab ketgan va o'z zamoniga sig'may qolgan yoshlar o'rtasidagi ziddiyat nish uradi. Voqealar rivojlanishi bilan bu konflikt taranglashib, oxirida kamonning tortilgan voyidek uchib boradi-da har ikkala qahramonni Mahmudxon bilan Maryamxonni halok qiladi . Biz bilamizki, Hamza Hakimzoda Niyoziy Avloniy, Behbudiy, Fitrat kabi jadidchilik faoliyatini yuritgan vakillardan hisoblangan. Ammo Sho‘ro davri darsliklarida Hamza jadid sifatida ta’kidlanmagan, aksincha, u jadidchilar bilan murosaga kela olmaydigan, ularga teskari munosabatdagi inson sifatida tasvirlangan. Quyidagi parchaga e’tiboringizni qarating: “Burjua millatchi yozuvchilari, jadid yozuvchilari o‘zbek adabiy tili taraqqiyotini bo‘g‘ishga uringanlar. Ular o‘zbek xalqi singdira olmaydigan arxaik so‘zlardan ko‘plab ishlatib, o‘zbek tilini qiyinlashtirishga harakat qilganlar” 24 .Bu ma’lumotlar haqiqatdan uzoq. Chunki jadidlar adabiyotni xalqdan uzoqlashtirish emas, balki xalqqa yaqinlashtirishga harakat qilishgan. Ular adabiyotni xalqqa yaqinlashtirish maqsadida turli shakllar, janrlarni sinab ko‘rganlar. Endi 1979-yilda chop etilgan “O’zbek sovet adabiyoti” maktab darsligi haqida mulohaza yuritamiz. Sarvar Azimovning ushbu kitobida Hamza haqidagi ma’lumotlar inqilobga hamd-u sano o‘qish bilan boshlanadi. Birgina abzasda 3 marta revolutsiya degan so‘zga duch kelish ham uchraydi, bu ham o‘sha davr uchun xos xususiyatlardan biridir. Hamza Hakimzoda Niyoziyning ma’rifatchilik faoliyati haqida ham ma’lumotlar berilgan. Chunonchi, “1914-1915 yillar mobaynida Qo‘qon va Marg‘ilon shaharlarida maktab ochib, o‘qituvchilik qiladi. U keng xalq ommasiga ma’rifat tarqatishni nazarda tutadi va maktabiga bolalarni jalb qilishga intiladi. Akademik Naim Karimov yozadi: “XX asr boshlarida tug‘ilgan va shakllangan jadid adabiyoti o‘z oldiga yangi adabiy badiiy vazifa qo‘ydi va vazifani o‘tash jarayonida shu vaqtga qadar adabiyotimiz xazinasida bo‘lmagan yangi adabiy tur va janrlar, tasvir vositalari va usullarining yuzaga kelishini taqozo etdi”. Behbudiy, Hamza, Fitrat, Qodiriy va Cho‘lponlar ana shunday ehtiyoj tug‘ilgan paytda 24 Азимов С. Аҳмедов Қ. Султонов Ю. Ўзбек совет адабиёти. 9- синф учун дарслик. Бешинчи нашри. – Т.: “Ўқитувчи”, 1979. 72 б 25dunyoga keldilar. Garchand ularning shaxsiy qismatlari fojiali yakun topgan esa- da, (birontasi o‘z ajali bilan o‘lmagan, aksincha, yangi o‘zbek adabiyoti yo‘lboshlovchilarining hammasi ayni ijodlari gullagan vaqtda qatag‘on qilingan!) nomlari zikr etilgan ulug‘lar ijodkor sifatida chindan-da baxtlidirlar” 25 . Jadidchilik harakatining eng oldingi saflarida bo’lgan ulug’ adib Is‘hoqxon Ibrat nafaqat tarixchi, shoir, tilshunos, noshir va o’qituvchi balki o’z davrining yetuk diniy ilmlar ulomosi, qozisi va eng birinchi galda vatan ravnaqi uchun fidoiylik bilan kurashib, butun umr intilgan tarixiy shaxsdir. 1900 yilda uning “Ilmi Ibrat” she'riy kitobi, 1901 yilda “Lug'ati Sitta al-sina” nomli olti tillik lug'ati, 1908 yilda “Fiqhi Kaydoniy” nomli tarjima kitobi arabcha matnda nashr ettiriladi. Shu bilan birga Ishoqxon to'ra Ibrat To'raqo'rg'onda «Matbaai Ishoqiya» nomida Farg'ona vodiysida birinchi nashriyot tashkil qiladi. Unda ilm-fan, ma'rifat va taraqqiyotga oid kitoblar hamda uning o'zi tomonidan yozilgan kitoblari chop etiladi. Xususan, 1908-yilda uning husnixat va savod chiqarishga oid «San'ati Ibrat qalami Mirrajab Bandiy» risolasi, «Fiqhi-Kaydoniy» tarjima asari arabcha matni bilan, 1909- yilda «Ilmi Ibrat» she'riy to'plami, 1912 yilda turli yozuv belgilaridan iborat, murakkab matnli - «Jome ul-xutut» („Yoshlar majmuasi“) asari nashr etiladi 26 . Umuman olganda, 20-yil ichida 14 ta ilmiy-tarixiy, lingvistik asar yozdi hamda 30 yillik poetik ijodining majmuyi bo’lmish „Devoni Ibrat“ she rlarʼ to plamini tuzdi. Tarixshunoslikka oid „Tarixi Farg ona“, „Tarixi madaniyat“ va ʻ ʻ „Mezon uz-zamon“ ilmiy asarlarini yaratdi. Bu davrlarda yana chop etilmay qolib ketgan qo'lyozma holidagi “Mufradot” nomli (xattotlik san'atiga bag'ishlangan) kitobi, “Majmuai ash'or” nomli she'riy to'plami yaratiladi. Is’hoqxon Ibratning „Lug ati sitta-alsina“ asari jadid maktablarida sharq va rus tillarini o’rganishda ʻ birdan bir qo llanma sifatida foydalanib kelindi ʻ 27 . Ishoqxon Ibrat o'z davrining yirik muarrixi sifatida «Tarixi Farg'ona», «Tarixi madaniyat», «Mezonuzzamon» ilmiy asarlarini yaratdi. Jadidchilik harakati jadid adabiyotining asoschilari bo'lgan yirik iste'dod 25 www . Dunyouzbeklari . uz // Набижон Б. Ҳамза монологи. 26 Ziyoyev H . Istiqlol - ma ’ naviyat negizi . – T .: Ma ’ naviyat , 1999. 190 b. 27 Dolimov U . Ishoqxon Ibrat . Tanlangan asarlari . – T .: « Ma ' naviyat », 2005. 200 b 26egalari-jadid adibi, shoiri, dramaturgi va san'ati arboblarini ham tarbiyaladi. Bunga yaqqol misol qilib Abdulhamid Cho‘lponni (1897-1938) keltirishimiz mumkin. Jadid adabiyotida she’riyat ya'ni jadid she’riyati eng sermahsul va ommabop janr sifatida alohida ko'zga tashlandi. Jadid g'oyalarining xalqqa yoyilishi, singishi va amaliy natijalar berishida she’riyat san'atining ta'sir ko'rsatishi kuchli bo'ldi. Shuning uchun ham jadid adiblarining aksariyat yirik nomayondalari o'z ijodiy- amaliy faoliyatini she’r yozish va drama bilan bog'liq holda olib bordi. Shu jumladan, Abdulhamid Cho‘lpon ham o’z she’rlarida jadidchilik g’oyalarini olg’a surdi. Shunday qilib, jadid adabiyotida she’riyat o'ziga xos tarzda namoyon bo'ldi. Cho’lponning she’rlari jadid adabiyoti mafkurasini yoritib bera oldi. Darhaqiqat, 1916 yil mardikorlik voqealari, 1917 yilda oq podshoning taxtdan ag‘darilishi, olingan va boy berilgan istiqlol, XX asrning jang-u jadallari millatni uyg‘otdi 28 . Sevinch va alam yoshlari to‘kildi. «Buloqlar» o‘sha ko‘z yoshlardir. Hammasi o‘tdi. Endi o‘tganni anglamoq va anglatmoq zamonidir. «Sirlar»ni ochmoq zamonidir. Shoir «tongda qaltirab o‘ynashgan yaproqlar»ni — gofil, chorasiz avlodni tinglashga, idrok etishga undaydi. Uning har bir to‘plamining bosh mavzui Vatan va Millat tashvishlaridir, Turkistonning tuganmas dardi edi. Obidjon Mahmuov rahbarligida chiqqan Sadoi Farg ona" ("Farg ona ovozi")ʻ ʻ — jadidlarning ijtimoiy-siyosiy, adabiy-badiiy gazetasi. Qo qonda 1914-yil 3 ʻ apreldan 1915-yil 26 mayga qadar o zbek tilida nashr qilingan. 1914-yil 17 iyuldan ʻ "Ferganskoye exo" nomi bilan haftada 3 marta rus tilida ham chiqqan. Gaz.ni qo qonlik taraqqiyparvar ziyoli va tadbirkor Obidjon Mahmudov (taxallusi Obid ʻ Chatoq) tashkil etgan. Gazeta xususiy bosmaxonada 4 sahifada, taxminan 500— 600 nusxada chop qilinib, asosan, qo lda tarqatilgan. Tahririyatning tarkibi 3 kishi ʻ — O. Mahmudov (noshir va muharrir), Ashurali Zohiriy (adabiy xodim, musahhih), Usmon Nuriydan (rus tilidan o zbekchaga tarjima qilish bilan ʻ shug ullangan) iborat bo lgan. O. Mahmudov va A. Zohiriy gaz. uchun turli ʻ ʻ mavzularda makrlalar ham yozishgan. "S.F." da o sha davr o zbek adabiyeti va ʻ ʻ publitsistikasining taniqli namoyandalari — Hamza Hakimzoda Niyoziy, 28 Karimov N. XX asr o'zbek adabiyoti manzaralari. - T . : O'zbekiston, 2008. 533 b . 27Abdulhamid Sulaymonov (Cho lpon), To lagan Xo jamyorov (Tavallo), Ibrohimʻ ʻ ʻ Davron, Saidahmad Vasliy va boshqa she r va maqolalari bilan faol hamkorlik ʼ qilganlar. "S.F."da publitsistik va adabiy janrlarda yozilgan asarlardan tashqari, Rossiya firmalari, shuningdek, Qo qondagi tijoratchilarning mollarini reklama ʻ qiluvchi e lonlar ham bosilgan (3 va 4 sahifalarda). Gazetada madaniy ma rifiy ʼ ʼ mavzu markaziy o rin tutgan. "S.F." yoshlarga dunyoviy bilimlarni o rgatuvchi ʻ ʻ zamonaviy (usuli jadid) maktablarni izchil tashviq qilgan, bu masala yuzasidan munozaralar uyushtirgan, millatning ijtimoiy ongini yuksaltirishga xizmat qiluvchi yangi badiiy adabiyot, matbuot yaratish, xalq ommasiga tushunarli adabiy tilni shakllantirish, yoshlardan bilimdon, ma naviy barkamol mutaxassislar yetishtirish ʼ kabi milliy taraqqiyotga doir dolzarb muammolar haqida bahs yuritgan 29 . Umuman olganda jadidchilik harakati rivojlanishiga turli yerlardan chiqqan ilm fidoyilari yetishib chiqqan. Farg`ona vodiysidan yetishib chiqqan namoyondalar ham o`zlarining, ilm- fan, ijtimoiy hayotda, matbuot va maorifda o`zlarining munosib hissasini qo`sha oldilar. 2.2. Farg‘ona jadidlarining o‘lka ijtimoiy hayotiga ko‘rsatgan ta’siri XX asr boshlarida Turkistonda shakllangan va taraqqiy etgan falsafiy-estetik tafakkur yo‘nalishini asosan jadidchilik harakati belgilagan edi. Jadidlarning falsafiy-estetik va pedagogik qarashlarining O‘rta Osiyoda keng tarqalishi va katta ijtimoiy hodisaga aylanishida Behbudiy, Fitrat, Munavvar qori, Cho‘lpon, Abdulla Avloniy singari buyuk shaxslarning xizmati katta bo‘ldi. Jumladan, jadidma rifatchilari o‘z dasturida millat va mamlakatning dunyoviy taraqqiyoti ‟ yo‘lida to‘siq bo‘lib kelayotgan diniy fanatizm va qoloq rasm-rusumlarga qarshi chiqish, eski maktablarni yangi o‘quv usullari bilan isloh qilish, xalq ommasining savodini chiqarish maqsadida matbuot masalalariga jiddiy e tibor qaratib, yangi ‟ o‘zbek adabiy tilining shakllanishi va rivoji ustida qayg„urish; Yevropa 29 Abduazizova N. A. Turkiston matbuoti tarixi (1870-1917). –T. : 2000. 52. b 28madaniyatidan orqada qolib ketmaslik uchun zamonaviy milliy teatr tomoshalarini tashkil etish; xotin-qizlarning jamiyatdagi va oiladagi ahvolini o‘zgartirish maqsadida turli ijtimoiy islohotlar yo‘lini qidirish singari muammolarni o‘rtaga tashladilar. Cho‘lponning adabiy merosi she riyat, nasr, dramaturgiya, publitsistik‟ va adabiy-tanqidiy maqolalar hamda tarjimalardan iborat. Cho‘lpon nasriy ijodining muhim qismini publitsistika tashkil etadi. U “Yo‘l esdaligi”, ”Vayronalar orasidan” kabi qator ocherk va publitsistik maqolalarida o‘tgan asrning 20- yillaridagi mustamlaka o‘lka hayotining mudhish manzaralarini tasvirlagan. Cho‘lpon bu asarlarida realistik tasvir san atini mukammal egallagan yozuvchi ‟ sifatida gavdalanadi 30 . Cho‘lpon “Yorqin turmush” jurnalining 1936-yil 4-5- qo‘shma sonida chop ettirgan “Uvaysiy” nomli maqolasida Jahon otin Uvaysiyning jasorati va iste dodi haqida yozadi. Bundan ko‘zlangan maqsad ham aslida ayollar ‟ masalasiga e tibor qaratmoq kerakligini yana bir bor yodga solmoq bo‘lgan. ‟ Hamza Hakimzoda — o‘zbek shoiri, dramaturg, jamoat arbobi, O‘zbek SSR xalq shoiri (1926). U mumtoz she’riyat vaznini (Aruz) xalq she’riyati (Barmoq) vazni hisobiga to‘ldirgan. Hamza O‘zbekiston madaniyati tarixi rivojiga nafaqat shoir va dramaturg, balki teatr arbobi, bastakor va musiqachi sifatida ham sezilarli iz qoldirgan. Bugun O‘zbek davlat akademik va drama teatri uning sharafiga nomlangan. 1889-yil 22-fevral kuni (6-mart) tabib oilasida tug‘ilgan. Maktabda savod olgach, madrasada saboq oladi. Kambag‘allar uchun bepul maktab tashkil etadi va unda dars beradi. She’r yozishni 1899-yildan, o‘zbek ma’naviyatshunoslari Muqimiy va Furqatlar ijodidan ilhomlanib yoza boshlaydi. Hamzaning inqilob yillaridan oldingi asosiy asari o‘zbek va tojik tillarida yozilgan she’riy “Devon” (1905 - 1914) asari vafot etganidan so‘ng nashr etilgan. “Devon”ning ayrim g‘azallarida an’anaviy ayriliq sevgi timsoli bilan bir qatorda, ijtimoiy tengsizlik farqi mavjud. Hamzaning birinchi nashrdan chiqqan “Ramazon” (1914), “Yangi baxt” dostoni (1915), “Zaharlangan hayot” (1916) deb nomlangan asarlari ham ushbu mavzularga uyg‘unlashgan. 1916 – 1919-yillarda Hamza yettita 30 Adabiyot va san ' at , madaniyatni rivojlantirish – xalqimiz ma ' naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir . O ' zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh . Mirziyoevning O ' zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma ' ruzasi // Xalq so ' zi . 2017. 4 avgust 29she’riy to‘plamini nashr etadi, ularda shoirning inqilobiy-demokratik ma’naviyatshunoslik yo‘lidan inqilob jangchisi tomon o‘tgani seziladi. “Xushbo‘y atirgul” to‘plamidan joy olgan she’rlari o‘zbek tilidagi proletar she’riyatning ilk namunalariga aylandi. Oktyabr inqilobidan so‘ng, 1917-yil Hamza Qo‘qon va Farg‘onada ishtirok etib, Turkiston frontida Qizil Armiyaga xizmat ko‘rsatuvchi sayyor teatr tashkillashtiradi, Turkfront Siyosat bo‘limida ishchi bo‘lib xizmat ko‘rsatadi, keyinroq tuman siyosat ma’naviyat bo‘limida ishlaydi. 1918-yil u o‘zbek sovet dramaturgiyasidagi ilk asar bo‘lgan “Boy ila xizmatchi” sahna asarini yaratadi. Hamzaning “Maysaraning ishi” (1926), “Paranjining sirlari” (1927) kabi asarlari ham juda mashhur bo‘lib, ularda o‘zbek ayolining inqilob yillaridan avvalgi achchiq hayoti haqida gapiriladi. Uning qalamiga bir necha o‘nlab qo‘shiqlar mansub. Hamzaning musiqiy merosining barchasi saqlanib qolmagan. Ayrim qo‘shiqlari “Farg‘ona, Buxoro va Xiva qo‘shiqlari” (1931) to‘plamidan joy olgan qo‘shiqlarining bir qismi taniqli o‘zbek qo‘shiqchilaridan yozib olingan. Hamza ijtimoiy hayotda ayollarning ozodligi uchun kurashgan, millatparast va jaholatchilikni fosh qilgan. Hamza g‘azabga to‘la aqidaparastlar olomoni tomonidan o‘ldirilgan. Ibrat barakali ijod bilan shug ' ullanadi , uning tomonidan yozilgan asarlar yigirmadan ortiq bo ' lib , bizgacha o ' n ikki nafar asari yetib kelgan . Jumladan , 1900 yilda uning “ Ilmi Ibrat ” she ' riy kitobi , 1901 yilda “ Lug ' ati Sitta al - sina ” nomli olti tillik lug ' ati , 1908 yilda “ Fiqhi Kaydoniy ” nomli tarjima kitobi arabcha matnda nashr ettiriladi . Shu bilan birga Ishoqxon to ' ra Ibrat To ' raqo ' rg ' onda « Matbaai Ishoqiya » nomida Farg ' ona vodiysida birinchi nashriyot tashkil qiladi . Unda ilm- fan, ma'rifat va taraqqiyotga oid kitoblar hamda uning o'zi tomonidan yozilgan kitoblari chop etiladi 31 . Xususan, 1908-yilda uning husnixat va savod chiqarishga oid «San'ati Ibrat qalami Mirrajab Bandiy» risolasi, «Fiqhi-Kaydoniy» tarjima asari arabcha matni bilan, 1909- yilda «Ilmi Ibrat» she'riy to'plami, 1912 yilda turli yozuv belgilaridan iborat, murakkab matnli - «Jome ul-xutut» („Yoshlar 31 Vohidova K.A. Ishokxon Ibrat hayoti va ilmiy merosi hakida // NamDU ilmiy axborotnomasi, 2018. 1-son, 211.b 30majmuasi“) asari nashr etiladi 32 . Umuman olganda, 20-yil ichida 14 ta ilmiy- tarixiy, lingvistik asar yozdi hamda 30 yillik poetik ijodining majmuyi bo’lmish „Devoni Ibrat“ she rlar to plamini tuzdi. Tarixshunoslikka oid „Tarixi Farg ona“,ʼ ʻ ʻ „Tarixi madaniyat“ va „Mezon uz-zamon“ ilmiy asarlarini yaratdi. Bu davrlarda yana chop etilmay qolib ketgan qo'lyozma holidagi “Mufradot” nomli (xattotlik san'atiga bag'ishlangan) kitobi, “Majmuai ash'or” nomli she'riy to'plami yaratiladi. Is’hoqxon Ibratning „Lug ati sitta-alsina“ asari jadid maktablarida sharq va rus ʻ tillarini o’rganishda birdan bir qo llanma sifatida foydalanib kelindi. Shu o’rinda ʻ ta’kidlash kerakki, Is‘hoqxon Ibrat tilshunoslik fanining murakkab sohasida ancha mukammal “Jome‘ ul-xutut” (“Yozuvlar to‘plami”) nomli ilmiy asar yaratdi. Bu asarida muallif yozuvlarning eng ibtidoiysi - piktografik yozuvlardan to so‘nggi davr eng mukammal yozuvlarigacha bosib o‘tgan taraqqiyot tarixini yoritib berishga harakat qiladi. Darhaqiqat, oktyabr to'ntarishidan keyin Ibrat maorif ishlari bilan shug'ullanadi. U yangi maktablar ochish, savodsizlikni tugatish kompaniyalarida faollik ko'rsatadi. 1918 yilda Ibrat tomonidan ochilgan maktab zaminida To'raqo'rg'ondagi 44 chi maktab tashkil topib, bu maktab 1960 yillarda «Ishoqxon Ibrat» nomli 3 son maktabga aylantiriladi. Dastlabki vaqtlarda bu maktabda Ishoqxon Ibrat ona tili, adabiyot, tarix fanlaridan dars berib, keyinroq maktab dasturiga musiqaashula predmetini kiritadi. 1919 yilda uning tashabbusi bilan Namanganda o'zbek xotin-qizlari uchun birinchi marta qizlar maktabi ochiladi va unda Xusayn Makayevning rafiqasi Fotima Makayeva o'zbek ayollariga dars beradi 33 . U.Dolimov keltirgan faktlarga ko'ra 1920 yildan e'tiboran Namanganning Shahand qishlog'ida Muhammadsharif So'fizoda, Arg'in qishlog'ida Orifjon Umarov, To'raqo'rg'onda Ishoqhon Ibrat va Mirzahamdam Xonkeldiyevlar boshchiligida savodsizlikni tugatish maktablari ochiladi [3, 106-107]. Albatta, ezgu va xayrli ishlari tufayli xalq hurmatini qozonib, qozilik darajasiga ko tarilgan ʻ Ibratning ilm-fan, madaniyat, maktab-maorif sohasidagi jonbozligi ayrim g alamis ʻ 32 Dolimov U. Ishoqxon Ibrat. Tanlangan asarlari. – T.: «Ma'naviyat», 2005. 200 b 33 Adabiyot va san'at, madaniyatni rivojlantirish – xalqimiz ma'naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning O'zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma'ruzasi // Xalq so'zi. 2017. 4 avgust 31mutaassiblarning g ayrli munosabatlari tufayli ko p to siqlarga uchradi. Ishoqxonʻ ʻ ʻ to'ra Ibrat ijtimoiy-siyosiy mavzuda xalq hayotini haqqoniy ifodalovchi bir qancha asarlar yaratdi. Shoirning «Qalaysizlar?», «Bo'lubtur», «O'lursan», «Shikoyat», «Siymu zardur» kabi satirik asarlari shular jumlasidandir. Markaziy Osiyoning bosib olinishi natijasida o'lka Rusiya to'qimachilik sanoatini paxta bilan ta'minlaydigan asosiy xom-ashyo bazasiga aylandi. Shoir Ibratning «Qarz» radifli musaddasiga chuqurroq e'tibor berilsa, shoirning she'rdagi zaharxandasi ostida achchiq haqiqat yotganini payqash qiyin emas. Obidjon Mahmudov 1911-yilda Haydarbek mahallasida yangi usuldagi maktabni ochadi. Qo shnisi adabiyotshunos olim Aziz Qayumovning otasi ʻ Po latjon domla Qayumovni shu maktabga mudir etib tayinlaydi. Maktab yangi ʻ davr talablariga mos bo lishi uchun barcha zamonaviy o quv anjomlarini sotib olib ʻ ʻ beradi. Ayni paytda u Qo qondagi boshqa jadid maktablaridan ham mehr- ʻ muruvvatini darig tutmaydi. Tadbirkorlik ishlari kundan kunga gurkirab ʻ borayotgan Obidjon Mahmudov Rossiyadan tegishli asbob-uskunalarni sotib olib, Qo qonda bosmaxona tashkil qiladi hamda 1914-yil 3-apreldan e tiboran Farg ona ʻ ʼ ʻ vodiysidagi birinchi milliy nashr – “Sadoyi Farg ona” gazetasini chiqara ʻ boshlaydi. Bu ulug tarixiy voqea edi. Obidjon Mahmudov gazetani sotib, yana ʻ ham boyish uchun emas, balki vodiy ahlini mudroq ijtimoiy va madaniy holatdan uyg otish, unga bu yorug dunyoda Ilm-Ma rifat, Erk va Hurriyat, Baxt va Saodat ʻ ʻ ʼ degan buyuk qadriyatlar ham borligini anglatish, elni shu qutlug qadriyatlar bilan ʻ tanishtirish maqsadida gazeta nashr etib, uni bepul tarqatadi. Ayniqsa, uning “Dardimiz bir, kasalimiz ham bir, davo va darmonimiz ham birdur. Bas, ondoq bo lsa, ey himmatli birodarlar, chiqinglar maydonga...” so zlari yozilgan “Maslak ʻ ʻ va maqsad” maqolasi vodiy yoshlariga ta sir ko rsatmay qolmaydi. Birinchi soni ʼ ʻ shohi matoga bosilgan gazeta yoshlar va keksa ziyolilar tomonidan katta quvonch bilan qarshi olinadi. 1917-yil Fevral inqilobining g alaba qozonishi bilan jadidlar ʻ ozodlik va hurriyat taronalarini ochiqdan-ochiq kuylashga kirishdilar 34 . Obidjon 34 Зиёев Ҳ . Ўзбекистон мустамлака ва зулм исканжасида . – Т .: Шарқ , 2006. B.56 32Mahmudov chor hokimiyati tomonidan taqiqlangan “Sadoyi Farg ona” gazetasiʻ o rniga 1917-yil 2-aprelda “Tirik so z” gazetasini nashr etib, Mahmudxo ja ʻ ʻ ʻ Behbudiy, Zaki Validiy, Vadim Chaykin singari maslakdoshlari bilan birga yurtimiz ozod va mustaqil bo lsin degan orzu-o y, ulug maqsad ila yashadi. Shu g oyani ʻ ʻ ʻ ʻ ro yobga chiqarish maqsadida u “Turk adam markaziyat” partiyasining ʻ maromnomasi va nizomini tuzishda yaqindan ishtirok etdi. U 1918-yil boshlarida muxtoriyat noziri sifatida Kavkazga borib, u yerdan bug doy olib kelmoqchi ʻ bo ladi. Ammo 1918-yilning 19-20-fevral kunlarida Muxtoriyat hukumatining ʻ zo ravonlik bilan ag darilishi uning rejalarini chippakka chiqaradi. Bolsheviklar ʻ ʻ ta qibidan qochgan Nosirxon to ra Namanganda, Gertsfeld Samarqandda, Obidjon ʼ ʻ Mahmudov esa Buxoroda qo lga olinadi. Shu yillarda sovet davlati uchun ʻ mamlakatning iqtisodiy bazasini tiklab olish birlamchi ahamiyatga molik masala edi. O zbekiston chor Rossiyasi davrida ham asosiy paxta bazasi bo lgani uchun ʻ ʻ bolsheviklar 1918-yildanoq paxta tayyorlash masalasiga katta e tibor berib, ʼ Moskvada Paxta bo limini tashkil etadilar. Obidjon Mahmudov o tgan asr ʻ ʻ boshlarida Nijniy Novgoroddagi savdo yarmarkalariga Turkistonda yetishtirilgan qishloq xo jalik mahsulotlari qatorida paxtani ham olib borgan edi, shu tufayli uni ʻ sovet xodimi sifatida Moskvaga, paxta bo limiga ishga yuboradilar. U ushbu ʻ bo limda bir yil ishlaganidan keyin Turkiston Markaziy Ijroiya qo mitasining ʻ ʻ Moskvadagi doimiy vakolatxonasida matbuot bo limini boshqaradi. 1920-yil ʻ aprelida esa Turkistonga Tashqi aloqalar bo limining Farg ona vodiysidagi ʻ ʻ informator agenti etib yuboriladi 35 . U ushbu lavozimda xizmat qilar ekan, suv muammosi va boshqa turli masalalar bo yicha yuzaga kelgan masalalarni bartaraf ʻ etishda bosh-qosh bo ldi. Shu yili Bokuda Sharq xalqlari qurultoyi bo lib o tadi. ʻ ʻ ʻ Obidjon Mahmudov Munavvar qori Abdurashidxonov, Cho lpon kabi erksevar ʻ vatandoshlari bilan birga qurultoy ishida faol ishtirok etadi. Bolsheviklar “tizgin”ni o z qo llariga olganlariga qaramay, qurultoy Sharq ozodlik ittifoqini tuzish lozim, ʻ ʻ degan qarorga keladi. Obidjon Mahmudov Bokudan qaytgach, Sharq ozodlik ittifoqining Toshkent hamda Qo qon shahar bo limlarini tashkil etadi. Obidjon ʻ ʻ 35 Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш, мустақиллик ва тараққиёт учун кураш. – Т.: 1999. 77.б 33Mahmudov 1922-yil may oyida Moskvadan maxsus topshiriq bilan kelgan Orjonikidze va Eliava sharafiga Qibrayda yozilgan dasturxon paytida ham o zi vaʻ do stlarining sho ro davlati muxoliflari safida bo lganini yashirmagan. Ana ʻ ʻ ʻ shunday kishining hokimiyat bilan murosayi madorada yashashi mahol edi. Shuning uchun ham u bir necha marotaba xorijga chiqib ketish yo llarini axtaradi. ʻ Ammo buning ilojini topa olmaydi. Sho ro davlati Obidjon Mahmudovga Farg ona ʻ ʻ vodiysidagi neft, ozokerit, oltingugurt va mo m konlarini milliylashtirib, unga bu ʻ konlardan ijarachi sifatidagina foydalanish imkonini berdi. U 1926-yili uchinchi marta qamoqqa olinib, 5-yilga ozodlikdan mahrum etiladi. Sud jazo muddatini Solovets orollarida o tash haqida hukm chiqardi. Ammo bu “o tda kuymas, suvga ʻ ʻ botmas” inson 8 oy deganda ozodlikka erishadi. Obidjon Mahmudov nafaqat o zining haq-huquqini, balki el-yurt manfaatini ham himoya qila oluvchi iste dodli ʻ ʼ kishilardan edi 36 . Obidjon Mahmudovning ijtimoiy faoliyatiga aloqador va bizga ma lum bo lgan eng so nggi ma lumot shuki, u 1933-yili Moskvada bo lib o tgan ʼ ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ Butunittifoq qishloq xo jalik ko rgazmasida Farg ona viloyatidan topilgan tog ʻ ʻ ʻ ʻ qazilmalari namunalari bilan ishtirok etgan. Demak, u hayotining so nggi yillarida ʻ yana tog injeneri sifatida izlanishlar olib bormoqchi va O zbekistonning iqtisodiy ʻ ʻ mustaqillikka erishishi uchun yetarli salohiyatga ega ekanini avlodlarga aytmoqchi bo lgan. ʻ Ikkinchi bobga xulosa Farg‘ona o‘lkasidagi jadidlar faoliyati faqat ta’lim bilan cheklanib qolmasdan, matbuot, nashriyot, ijtimoiy targ‘ibot va xalq orasida milliy ongni shakllantirish yo‘nalishlarida ham keng miqyosda olib borildi. Ularning “Taraqqiy”, “Shuhrat”, “Sadoi Turkiston” kabi bosma nashrlar orqali ilgari surgan g‘oyalari ijtimoiy hayotga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Shuningdek, jadidlar milliy uyg‘onish jarayonining yetakchi kuchiga aylanishga intildi. Ularning faoliyati xalqni jaholatdan chiqarishga, milliy birlik, dunyoviy ilm-fan va ijtimoiy taraqqiyotga yo‘naltirishga xizmat qilgan. Ushbu bobda aynan Farg‘ona 36 www.tarix.sinaps.uz// Obidjon Mahmudob hayoti va faoliyati 34jadidlarining matbuotdagi o‘rni va jamiyatdagi faolligi chuqur tahlil etildi va ularning tarixiy ahamiyati yoritildi . XULOSA Milliy iftixorimiz va milliy ma’naviyatimizning rivojiga o`zlarining munosib hissasini qo`shgan jadidlar tariximiz uchun buyuk ishlarni bajardilar. Rus mustamlakachilari Turkiston zamini uzra o‘z hukmronliklarini o‘tkazgan kezlarda ham yurtning jonkuyar, millatsevar, erksevar farzandlar jadidlar harakati ta’sirida milliy istiqlol uchun, mustaqil Turkiston uchun, ekspluatatsiya, zo‘rlik va zo‘rovonlikka qarshi xalqni otlantiradilar. Faqat o‘lkada so‘nggi asrlar davomida ishlab chiqaruvchi kuchlar va taraqqiyotning orqada qolganligi oqibatida xalq ommasining ijtimoiy-siyosiy, g‘oyaviy-nazariy saviyasi ham yetarli darajada davr talabiga monand bo‘lmaganligidan bu kurash birlashgan katta kuch sifatida muvaffaqqiyat qozona olmadi. Siyosiy-ijtimoiy tarqoqlik, «O‘zingni bil, o‘zgani 35qo‘y» kayfiyati milliy kayfiyatga, milliy birlikka putur yetkazadi. Jadidlar o‘zlari tashkil etgan matbuotda o‘z g‘oya-fikrlarini e’lon qilib, xalq orasida keng ma’rifatchilik ishlarini olib borib xalqni «har vaqt g‘aflat uyqusidan o‘yg‘otuvchi», «millat ongining ochqichi» ekanligini namoyon etib o‘lka aholisini hur fikralshga va katta siyosiy kurashga hozirlay oldi. Bu davrda «Erk», «Turon», «Maorif havaskorlari», «Taraqqiyparvarlar», «O‘qituvchilar jamiyati» kabi uyushmalar paydo bo‘ldi. Munavvarqori aytganidek, «Ularning butun umidi Rossiyadagi inqilob jarayonida mahalliy aholini milliy, diniy cheklash va jabrlashdan ozod qilish, ularning haqhuquqlarini yevropaliklar bilan tenglashtirish, xilma-xil maktab va matbuot ishlari hamda turli-tuman jamiyatlar tashkil etishga keng imkoniyat yaratib berishga qaratilgan edi». Jadidchilik harakatining yetuk siymolaridan Samarqandda Mahmudxo‘ja Behbudiy, Toshkentda Munavvar Qori, Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev, Toshpo‘latbek Norbo‘tabekov, Abdulla Avloniy, Buxoroda Fitrat, F. Xo‘jaev, Usmonxo‘ja, Abduvohid Burhonov, Sadriddin Ayniy, Qo‘qonda Ashurali Zohiriy, Obidjon Mahmudov, Hamza, Orenburgda Ahmad Boytur- sun, Miryoqub Dulat, Andijonda Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpon, Sa’dullaxo‘ja Tursunxo‘jaev, Xorazmda Polvon- niyoz hoji Yusupov, Bobooxun Salimovlar xalqqa ziyo tarqatishda, milliy matbuotni rivojlantirishda va milliy davlatchilik qurishda keng qamrovli faoliyat olib bordilar. Jadidlar bu davrda «ozodlik, tenglik va adolat» shiori ostida ishladilar. Ularning 1916 yil mardikorlikka olish voqeasiga munosabati g‘oyatda e’tiborga molikdir. Jadidlarning mardikorlarni qaytarishga urinishlari 1917 yil fevral inqilobi boshlanishi bilan to‘la amalga oshdi. Bu hodisa el orasida ularning obro‘sini ko‘tardi. Mazkur holat jadidlar ma’rifatparvarliqsan siyosiy kurashga allaqachon o‘tganliklarini bildirar edi. 1917 yildan jadidchilik harakati siyosiy tus ola boshlab, o‘lkada Turkiston Muxtoriyati hukumati tashkil etdi lekin bu davlat atigi 72 kun umr ko‘rgan bo‘lsa ham, chunki u erksevar xalqimizni milliy mustaqillik va istiqlol uchun kurashga da’vat etdi. Xusasan, 1918 yilning erta bahorida avval Farg‘ona vodiysida, so‘ngra butun Turkistonda qurolli qarshilik harakati boshlandi. Ammo, bu davrga kelib Turkiston Muxtoriyatini tor-mor etib, o‘lkada yakka hukmron 36bo‘lgan, qurol va zo‘ravonlikka tayangan bolsheviklar Toshkentda sovetcha andozadagi avtonomiya (muxtoriyat)ni tashkil etishga kirishgan edilar. FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR I. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari 1. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yoiimizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi boqichga ko‘taramiz. - Т .: «0‘zbekiston» NMIU, 2017. – B.27 . 2. Adabiyot va san'at, madaniyatni rivojlantirish – xalqimiz ma'naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning O'zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma'ruzasi // Xalq so'zi. 2017. 4 avgust. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Асарлар, 1-жилд. – Т.: Ўзбекистон, 1996. 4. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. II.Adabiyotlar 5. Алиев А . Маҳмудхўжа Бехбудий . – Т .: Ёзувчи , 1994. 6. Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти. – Т.: Маънавият, 2000. 7. Abduazizova N. A., Turkiston matbuoti tarixi (1870-1917), T. : 2000. -B. 52 . 8. Dolimov U. Ishoqxon Ibrat. Tanlangan asarlari. – T . : «Ma'naviyat», 2005. – 200 b . 9. Жадидчилик : ислоҳот , янгиланиш , мустақиллик ва тараққиёт учун кураш . – Т .: 1999. 10. Зиёев Ҳ. Ўзбекистон мустамлака ва зулм исканжасида. –Т.: Шарқ, 2006. 11. Усмонов Қ., Содиқов М., Обломуродов Н. Ўзбекистон тарихи. I-қисм. – Т.: 2002. 3712. Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб. Туркистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида. –Т.: Шарқ, 2000. 13. Shuhrat Rizo. Ma'rifatparvarlikdan ma'rifatchilikkacha.- Tafakkur - 1995.- №1. 14. Ўзбек давлатчилиги тарихи очерклари. –Т.: Шарқ, 2001. 15. Riza е v SH.T. O`zb е k jadid dramaturgiyasining shakllanish manbalari. - T. : 1995 16. Ўзбекистон тарихи / Р. Муртазаева умумий таҳрири остида. –Т.: Янги аср авлоди, 2003. 17. Шарипов. Р – Туркистонда жадидчилик харакати тарихидан., -Т.: “Ўқитувчи”., 2002 18. Қосимов Б. - Исмоилбек Гаспарали. –Т.: 1992. 19. Q i lichev. U., Mamatov Sh. – Jadidchilik harakati tarixi., Guliston., 2011 20. Ibragimov I - Turkistonda jadidchilik harakati va uning rivojlanish tendensiyalari., “ILM SARCHASHMALARI” jurnali., Urganch., 2022 21. Qosimov Begali. Milliy uyg‘onish .- T . : Ma'naviyat. 2002 22. Ziyoyev H. Istiqlol - ma’naviyat negizi. – T.: Ma’naviyat, 1999. 190 b. III. Avtoreferat va dissertatsiya 23. Alixojiyev. A – Qo’qon xonligining madaniy hayotida maktab va madrasalarning tutgan o’rni., diss., - T. : 2012 IV. Ilmiy jurnal va gazetalar 24. Norqulov N. Muxtoriyatning tugatilishi  Fan va Turmush.-1990.-№8.-B.8. 25. Turkistonda xalq jumhuriyati  Fan va Turmush.-1990.-№7.-B. 8. 26. Turkistonda xalq jumhuriyati  Fan va Turmush.-1990.-№7.-B.6- 27. A zamxo‘jayev S. Turkiston Muxtoriyati-jadidlar milliy-demokratikʼ davlatchilik g‘oyalarining amaldagi ifodasi. Jadidchilik: islohot, yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kura sh (Davriy to‘plam№1).-T.: Universitet, 1999 38IV. INTERNET SAYTLARI www.azkurs.uz www.arboblar.uz www.history.maps . www.tarix.sinanps.uz www.shosh.uz

 Farg'onadagi jadidlar faoliyati haqidagi kurs ishi, aniq ma'lumotlar orqali yozilgan.

Купить