Turkiston muxtoriyati

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9500UZS
Hajmi	178.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Izzatillo Azimov

Ro'yxatga olish sanasi 22 Noyabr 2024

0 Sotish

Turkiston muxtoriyati

Sotib olish

$O ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI ARXIVSHUNOSLIK YO‘NALISHI 2-BOSQICH TALABASI AZIMOV IZZATILLO AVAZBEK O‘G‘LINING O‘ZBEKISTONNING DAVLAT MUASSASALARI TARIXI FANIDAN TURKISON MUXTORIYATI MAVZUSIDA TAYYORLAGAN KURS ISHI Toshkent – 2023 PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Kirish ........................................................................................... 3-4 I.Bob. Turkiston muxtoriyatining tashkil topishi, omma tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi va tugatilishi ....................... 5-18 1.1 Turkiston muxtoriyatining tashkil topish tarixi ........................... 5 1.2 Turkiston Muxtoriyatining omma tomonidan qo‘llab- quvvatlanishi................................................................................. 9 1.3 Turkiston Muxoriyatining tugatilishi............................................ 13 II.Bob. Turkiston Muxtoriyatining boshqaruv tizimi va a’zolari ....... 19-29 2.1 Turkiston Muxtoriyatining boshqaruv tizimi................................ 19 2.2 Turkiston Muxtoriyatining a’zolari.............................................. 20 Xulosa …………………………………………………………... 30 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Ilova PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Kirish Kurs ishining dolzarbligi: O‘tmishimizda mavjud bo‘lgan, dastlabki demokratik boshqaruvga ega bo‘lgan, oz muddat bo‘lsada faoliyat ko‘rsatgan davlat Turkiston Muxtoriyati hisoblanadi. Ushbu mavzuni o‘rganish orqali muxtoriyatining yutuqlarini o‘rganish hamda ular yo‘l qo‘ygan kamchiliklarga kelajakda yo‘l qo‘ymaslik kerak. Respublikamizning birinchi Prezidenti Islom Karimov xalqimiz tarixini holisona o‘rganish zarurligini ta'kidlab shunday degan edi: “Biz tariximizni yoritishda uni davr, muayyan siyosiy guruhlar yoki ayrim shaxslar manfaatiga moslab talqin etishni qoralaymiz. G‘oyat murakkab va ziddiyatli tariximizni holisona va ilmiy o‘rganish – tarixchi olimlarimizning ma'suliyatli va oliyjanob vazifasi deb hisoblaymiz.” 1 Turkiston Muxtoriyatini o‘rganish esa bugungi globallashuv sharoitida jamiyatimiz, xalqimiz va davlatimiz uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Mavzuning o’rganlish darajasi: Turkiston muxtoriyati va uning boshqaruvi to‘g‘risida o‘zbek olimlaridan S. A'zamxo‘jayev, E. Zokirov, D. Shoniyozov, R. Shamsuddinov, B. Hasanov, A. Sobirov, S. Agzamxo‘jayev, N Karimov, Q. Rajabov, Sh. Karimov, S. Shodmonova, B. Koshanov, Z. Ishandxojayeva, B. Izrayev, R. Shigabiddinov, T. Qozoqov, U. Rashidov, Y. Haydarov, I. Qodirov, A. Mingarov, B. Izrayev va E. Radjabovlar o‘rgangan. Xorijlik olimlaridan Dr. B.T. Somuncuoğlu, X. Tursun, G. Nurbetova, X. As, V. Tarakchi kabi olimla tomonidan o‘rganilgan. Kurs ishining obyekti: Davlatchiligimiz tarixida muhim iz qoldirgan Turkiston Muxtoriyati va uning boshqaruv tizimi. Kurs ishining predmeti: Turkiston muxtoriyati va uning boshqaruv tizimi, a’zolari va ularning faoliyati, muxtoriyatining omma tomonidan qo‘llab- quvvatlanishi, muxtoriyatining yo‘q bolish sabablari va muxtoriyat a’zolarining keyingi taqdiri. 1 Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. O‘zbekiston tarixi Toshkent-1999. 3-4-betlar. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Kurs ishining maqsad va vazifalari: Maqsad Turkiston muxtoriyatining tarixi va uning boshqaruvini o‘rgangan holda, yutuqlaridan zamonaviy davlatchilik tizimini shakllantirishda o‘z ifodasini topadi. Kurs ishining ahamiyati: Turli manba va adabiyotlarni tahliliy solishtirish va qiyoslash vositasida Turkiston Muxtoriyatini o‘rganish. Turkiston Muxtoriyati tarixi va davlat boshqaruv shakili haqida batafsil ma’lumotlar beriladi. Kurs ishining tuzilishi va hajmi: Kurs ishi kirish, ikkita bob, beshta paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi - 34 bet. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $I.Bob. Turkiston muxtoriyatining tashkil topishi, omma tomonidan qo‘llab- quvvatlanishi va tugatilishi 1.1Turkiston muxtoriyatining tashkil topishi 1917-yil boshlarida Petrogratda bo‘lib o‘tgan voqealar ta'siri ostida Turkistonda yangi jamiyat kurtaklarlarini shakillantirish uchun qizg'in harakat boshlanib ketdi. Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida o‘lka muxtoriyati masalasi asosiy masala bo‘lib qoldi. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish g‘oyasu nafaqat demokratik ziyolilar orasida, hatto oddiy odamlar o‘rtasida ham ancha ommalashgan edi. Toshkentda bu paytga kelib, “Sho‘roi Islomiya”, “Turon”, “Sho‘roi Ulamo”, “Ittifoqi Muslimin”, Qo‘qonda “G‘ayrat”, Samarqandda “Ittifoq”, Buxoroda Yosh buxoroliklar, Xorazmda Yosh xivaliklar va boshqa milliy tashkilotlar faoliyat ko‘rsata boshladi. Mahmudxo’ja Behbudiy, Ahmad Zakiy Validiy, Mustafo Cho‘qay, Fitrat, Fayzulla Xo‘jayev, Usmon Xo‘ja, Polvonniyoz Yusupov, Sherali Lapin, Toshpo‘latbek Norbo‘tabekov va boshqalar siyosiy jihatdan faollik ko‘rsatdilar. 1917-yilning mart-aprel oylari o‘lkaning siyosiy uyg‘onishida burilish davri bo‘ldi. Turkiston jadidlari, milliy ziyolilar va islom ulamolarining yetakchilari bo‘lgan Mahmudxo'ja Behbudiy (1875-1919), Munavvar Qori Abdurashidxon o‘g‘li (1878-1931), Ubaydulla Xo‘jayev (1882-1938), Abdurauf Fitrat (1886-1938), Fayzulla Xo‘jayev (1896-1938), Sadriddin Ayniy (1878- 1954), Mustafo Cho‘qay (1886-1941), Muhammadjon Tinishboyev (1879-1939), Sherali Lapin(1868-1919), Ahmad Zakiy Validiy Tug‘on (1890-1970), Obidjon Mahmudov (1858-1936), Toshpo‘latbek Norbo‘tavekovlar o‘lkada yangi tashkil qilingan “Sho‘roi Islomiya” (1917-yil mart), “Sho‘roi Ulamo” (1917-yil iyun), “Turon” jamiyatlari va “Turk adamu Markaziyat (federalistlar) firaqasi” (1917-yil iyul), “Ittifoqi muslimin” (1917-yil sentabr) siyosiy partiyalar tashkil topishi muhim rol o‘ynadilar. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Jadidchilik 1917-yili ma'rifatchilik harakatidan siyosiy harakat darajasiga allaqachon ko‘tarilgan edi. O‘sha 1917-yilning o‘zida to‘rt martta Butunturkiston musulmonlar qurultoyi o‘tkazildi. 1917-yil 16-23-aprelda Toshkentda bo‘lgan I qurultoyda demokratik Rossiya tarkibida Turkiston muxtoriyatini tashkil etish g‘oyasi olg‘a surildi. Bu g‘oya Turkiston xalqining davlatchiligini tiklash yo‘lidagi dastlabki qadami edi. 1917-yil 26-29-noyabrda Qo‘qonda o‘z ishini olib borgan Turkiston o‘lkasining musulmonlari favquloddagi IV qurultoyi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Qurultoyda 200 dan ortiq vakillar qatnashdi. Unda o‘zbek, qozoq, qirg’iz, tojik, rus,tatar, yahudiy va boshqa millatning vakillari qatnashdi. Qurultoy ishida Farg’ona viloyatidan-150, Sirdaryo viloyatida-22, Samarqand viloyatidan-21, Kaspiyorti viloyatidan-4, Buxoroda-2 vakil qatnashdi. Va ushbu qurultoyda Turkiston muxtoriyati tuzilganligi aytib o‘tildi. Qurultoyda kun tartibidan quyidagi masalalar bor edi: 1. O‘lkani boshqarish shakli. 2. Turkistonning “Kazak askarlari, Kavkaz tog‘liklarni va erkin cho‘l odamlarining Janubi-Sharqiy Ittifoqi (YuVS)” ga kirish masalasi. 3. Ijroiya qo‘mitani saylash, unga belgilangan topshiriq (nakaz)lar. 4. Turkiston Markaziy musulmonlar sho‘rosini qayta saylash. 5. Bugungi ahvol. 6. Turkiston ta’sis majlisi. 7. Militsiya. 8. Moliya va boshqa masalalar. Fevral inqilobidan so‘ng Turkiston xalqi, ozodlikka erishdik, deb xursand bo‘lgandi. Bolsheviklar hokimiyat tepasiga kelgandan so‘ng xursand bo‘lgan edi. Bolsheviklar hokimiyati tepasiga kelgandan so‘ng zudlik bilan muxtoriyat e’lon qilarmish. Mayli, lekin ular turkiy musulmonlar diniy, milliy huquqlarni himoya qilish uchun o‘limdan qo‘rqmasligini unutmasinlar, deydi. Xullas, qurultoyda so‘zga chiqqanlarning ko‘pchiligi Turkistonga muxtoriyat maqomi berilishiga qarshilik ko’rsatayotgan bolsheviklarning siyosatga qarshi keskin tanqidiy fikrlar bildirib, muxtoriyat va mustaqillikni himoya qilib chiqdilar. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Qurultoy Muvaqqat Kengash a’zolarining hukumat tuzishi va uning tarkibi 12 kishidan iborat bo‘lishini belgilab berdi. Turkiston Muvaqqat Kengashi a’zolarining soni esa, ilgari Butunrossiya Ta’sis Majlisining Turkiston o‘lkasidan saylangan nomzodlar soniga qarab (32 kishi). 2 Xalq majlisi tarkibi 54 nomzoddan iborat bo‘lishi ko‘rsatilgan. Uning tarkibida shaharlarning mahalliy boshqarmalaridan ham 4 vakil kiritilgan. Xalq majlisidagi o‘rinlarning uchdan bir qismi 18 kishi Yevropa millatiga mansub xalq vakillariga ajratilgan. Bu hol muxolifatchilarning insof, diyonat va iymon asosida haqiqat, adolat va demokratiyaning yuksak cho‘qqisida turib faoliyat ko‘rsatganidan dalolatdir. Nihoyat uzoq bahsli tortishuvlardan so‘ng Qurultoyda muvaqqat hukumat saylandi. Butunturkiston musulmonlari I qurultoyining so'nggi majlisida markaziy rahbar organ – Turkiston o‘lka musulmonlari Sho‘rosi (Краймуссовет) tashkil etilishi haqida qaror qabul qilindi. Uni tuzishdan asosiy maqsad milliy-ozodlik harakatiga tashkiliy va markazlashtirilgan harakter kasb etish uchun bir-biri bilan tarqoq a'loqada bo‘lgan jamiyat, qo‘mita va ittifoqlarni birlashtirish edi. Turkiston musulmonlari Markaziy Sho‘rosiga Mustafo Cho‘qay rais, Ahmad Zakiy Validiy bosh kotib, Munavvar Qori, Behbudiy, O.Mahmudov, U.Xo‘jayev, T.Norbo‘tabekov, Islom Shoahmedov va boshqalar a'zo qilib saylandi. Munavvar Qori va Sadriddinxon Sharifxo‘ja qozi o‘g‘li boshchiligida Toshkent qo'mitasi tuzildi. Shuningdek, Behbudiy rahbarligida Samarqand va Nosirxon to‘ra yetakchiligida Farg'ona bo‘limi ham tashkil topdi. Markaziy Sho‘roning organi sifatida organi sifatida “Najot” (muharriri Munavvar Qori), keyinchalik “Kengash” (muharriri Validiy) gazetalari chiqa boshladi. 1917-yil yozi va kuzida siyosiy partiyalar tuzilishi, ular tomonidan dasturiy hujjatlar qabul qilinishi Turkistonda milliy dasturiy hujjatlar qabul qilinishi Turkistonda milliy harakatning keng quloch yoyganidan dalolat berar edi. Biroq, Petrogratdagi oktyabr to’ntarishi oqibatida 1917-yil oktyabr-noyabr oylarida 2 Rajabov Q, Haydarov M. Turkiston tarixi (1917-1924-yillar). Universitet Toshkent- 2002. 35-36-betlar. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Turkiston o‘lkasida, xususan, Toshkent va Qo‘qonda yuz bergan voqealar milliy- ozodlik harakatini butunlay boshqa yo‘nalishda ketishga majbur qildi. Turkiston muxtoriyati tarkibiga 1917-yil dekabrda Nosirxon To‘ra (Nosirxonto‘ra Kamolxonto‘ra o‘g‘li) (1871-1935) – maorif vaziri sifatida kiritildi. Saidnosir Mirjalilov (1884-1937) hukumat xazinachisi bo‘ldi. Shuningdek Mirodil Mirzaahmedov ham hukumat tarkibiga kiritildi. Bundan tashqari hukumat tarkibida boshqa o‘zgarishlar ham bo‘ldi. Muhammadjon Tinishboyev Alash O‘rda hukumati faoliyatida qatnashish uchun dekabr oyida Ornburgga jo‘nab ketgach, 12-dekabrda Mustafo Cho‘qay uning o‘rniga bosh vazir bo‘ldi. Abdurahmonbek O‘razayev ichki ishlar vaziri lavozimiga tayinlandi. Islom Sulton Shoahmedov Gersfeld o‘rniga moliya vaziri, yirik sarmoyador Rafayel Potelyaxov Obidjon Mahmudov o‘rniga oziq-ovqat vaziri etib, Obidjon Mahmudov esa yustitsiya vaziri bo‘ldi. Polkovnik M.Chanishev hukumat harbiy kengashi raisi vazifasini egalladi. Harbiy ishlar vaziri bo‘lgan Ubaydulla Xo‘jayev lavozimi, u xalq militsiya rahbari va jamoat xavfsizligi vaziri lavozimini egalladi. Bundan tashqari hukumat tarkibida etnik jihatdan Buxoro yahudiylariga mansub bo‘lgan yirik sarmoyadorlar aka-uka Yakub Vadyayev (1868-1936) va Sion Vaydayev (1878-1943) hamda “Yusuf Davidov” va “Knapp Zigell” savdo firmalarining vakili Abram Davidov ham kiritildi. Ta’kidlash lozimki, yangi davlatchilik barcha milliy guruhlarning mutanosibligi prinsiplari, umumdemokrarik va milliy qadriyatlarning o‘zaro uyg‘unligi asosida barpo etilgan edi. Yuqorida qayd etilganidek,Turkiston Muhtoriyatining Muvaqqat hukumati aholini oziq – ovqat va kundalik ehtiyoj mahsulaotlari bilan taminlash, o‘z moliyaviy jamg‘armaaini yaratish kundalik ehtiyoj mahsulotlari bilan ta’minlash, o‘z moliyaviy jamg‘armasini yararish, turli- tuman siyosiy partiyalar va harakatlar bilan o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish vazifalarni hal qilish yuzasida qizg‘in harakatlar amalga oshira boshlagan edi. Sovet hokimyatidan farqli o‘laroq, Turkiston hukumati qonuniy asosda tashkil etilgan edi. Turkiston Muxtoriyati hukumati keng musulmonlar ommasi va PAGE \* MERGEFORMAT1$ $demokratik kayfiyatdagi yevropalik aholining vakolatini olgan edi. Shuning uchun ham aytish mumkinki, Turkiston Muxtoriyati o‘z taqdirini o‘zi belgilagan xalq respublikasi edi. 3 1.2.Turkiston muxtoriyatining omma tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi. Qo‘qon shahrida Turkiston musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi bo‘lib o‘tganligi va unda Turkiston muxtoriyatining tashkil etilganligi to‘g‘risidagi xabar tezda butun o‘lka mehnatkashlar ommasi o‘rtasida keng tarqaldi va katta qiziqish uyg’otdi. Turli shahar va tumanlarda Turkiston muxtoriyati shodu hurramlik bilan kutib olindi. Muxtoriyatni qo‘llab-quvvatlash uchun ko‘p ming kishilik miting va namoyishlar uyishtirildi. Jumladan, 1917-yil 6-dekabrda Toshkent shahridagi Eski Juvadagi Beklarbegi jome’ masjidida uyushtirilgan miting bu xususda xarakterlidir. Unda 60 ming shahar fuqarosi qatnashdi. Mazkur miting tashkilotchilari “Sho‘rio Islomiya” va “Sho‘roi Ulamo” tashkilotlari a’zolari edi. Mazkur miting Saidg‘ani Mahmud raisligida o‘tgan. (Munavvarqori Abdurashidxonov, Mulla Odil, Sherali Lapin va boshqalar uning o‘rinbosarlari edilar). Ushbu mitingda Turkiston muxtoriyatini batamom qo‘llab- quvvatladilar. Miting Turkiston muxtoriyatidan boshq hukumatni tan olmasligini qabul qilishdi. Xullas, Toshkentda 6-dekabrda tashkil etilgan miting Turkiston muxtoriyatini himoya qilish bayrog‘i ostida o‘tdi va mehnatkashlar ommasining faolligini oshirishda katta omil bo‘ldi. Turkiston muxtoriyatini qo‘llab-quvvatlash va unga xayrixohlik harakatlari o‘lka shahar va qishloqlarida ham bo‘ldi. 1917-yil 1-dekabrda Namangan uyezdida 100 ming kishi qatnashgan ommaviy xalq namoyishi bo’lib o’tdi. Unda namoyish qatnashchilari “Yashasin muxtoriyatli Turkiston va uning muxtoriyati!” degan shiorlar yozilgan da’vatlarni ko‘tarib bordilar. 1918-yil 6-dekabrda Jalolobod volostidagi Xonobod qishlog‘ida muxtoriya o‘rnatishi munosabati bilan namoyish bo‘lib o‘tdi. Bir necha ming kishi Fozilxon 3 Rajabov.Q, O’zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). Sharq Toshkent-2010. 5-9-betlar. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $mozoridan to bozorga qadar yig‘ilib turdi. Namoyishda Abdulla Eshon va Huseyn Validiy nutq so‘zladi. Ular xalqqa muxtoriyat tashkil etilishi masalalarini tushuntirdi. Bu yerda yangi hukumatga yordam uchun 500 so‘m miqdorida iona puli yig‘ildi. Muxtoriyat qisqa muddat ichida xalq orasida katta e’tibor qozondi. Abdurauf Fitrat “Muxtoriyat” maqolasida dunyodga yangi kelgan muxtoriyatga nisbatan otashin mehr, his va hayajon tuyg’usini quyidagi so‘zlar bilan ifodalaydi: “Turkiston muxtoriyati... Temur hoqonning chin bolalari yonida turkistonli tubchak turklariorasinda, munda ug‘urli, mundan muqaddas, mundan suyunchli bir so‘zni borligiga ishonmayman. Turkiston turining qonini qaynatuvchi, insonni yuksaltiruvchi bir quvvat bor esa yolg‘uz shu so‘zda bordur: Turkiston muxtoriyati! Qonli voqea sodir etilgan zahotiyoq Toshkentdan Petrogradga Xalq Komissarlari kengashiga quyidagi mazmunda telegramma jo‘natildi: “ Qo‘qonda reaksion burjuarziya tomonidan tayyorlangan musulmonlar qurultoyi Turkiston muxtoriyatini e’lon qildi, endi vujudga kelgan muxtoriyat hukumati Turkiston proletar ommasi tomonidan tan olinga holda, bor kuchi bilan o‘lkaning ayrim shaharlarida muxtoriyatini e’lon qilishga tayyorlanmoqda. Shu yil 13-dekabrda Muhammad payg’ambar tug’ilgan kunda Toshkentda muxtoriyat e’lon qilindi”. Mazkur telegrammaga javoban Petrogratdan “Joylarda hokimyat siz, o‘zingiz, demak siz o‘zingiz buyruqlarni ishlab chiqing” degan mazmundagi telegramma Toshkentga jo‘natildi. Ana shundan so’ng Turkiston Xalq Komissarlari Kengashi Muxtoriyat masalasida maxsus qaror qabul qildi va unda Ijroiya Qo‘mitasi tayinlandi. Mazkur qaror deyarli bolsheviklarning nashriga aylanib qolgan “Наша газета” da e’lon qilindi. Unda jumladan bunday deyilgan: “Qora kuchlar aytishicha, biz muxtoriyatga qarshi emasmiz, biroq faqat qog’ozda muxtoriyat tarafdori-yu uni hayotga joriy etishga qarshi ekanmiz. Axir, biz bir necha bor o‘quvchilarimiz e’tiboriga, asosan musulmon aholiga... bizlar prinsip jihatdan muxtoriyat tarfdorlarimiz, shu bois ezilgan va xo‘rlangan aholining nafaqat ozod bo‘lishlari, PAGE \* MERGEFORMAT1$ $balki musulmon aholining teran fikrlari ochilmog‘i va milliy ishtiyoqlarining amalga oshishiga chin dildan harakat qilamiz”. Turkiston tasis quriltoyi chaqirildi. Faqat uning o‘zigina Turkiston o‘lkasi muxtoriyatini e’lon qilishga haqlidir. Bu qaror ortiqcha izohga muhtoj emas. Bolsheviklar Turkiston musulmonlarining favqulodda chaqirgan IV qurultoyi tomonidan e’lon qilingan Turkiston muxtoriyatini tan olmaydilar. Ular Turkiston o‘lkasi Ta’sis majlisini o‘z tashabbuslari bilan chaqirib o‘zlariga ma’qul va o‘zlariga yoqadigan muxtoriyatini kelajakda tashkil etishni rejalashtirilgan edilar. Oqibatda xuddi shunday bo‘ldi ham. Shu narsaga alohida e’tibor berish kerakki, Turkiston o‘lkasidagi siyosiy guruhlarning Turkiston Muxtoriyatiga munosabati turlicha bo‘ldi. Bu tabiiy, albatta. Bolsheviklarning Turkiston Muxtoriyatiga salbiy munosabati yuqorida takidlandi. Buning ajablanarli joyi yo‘q. Chunki mustamlaka o‘lka bo‘lgan Turkistonda hokimiyatni hech kim bilan bo‘lishmasdan yolg‘iz o‘z qo‘liga olishga intilayotgan bolsheviklarning bu boradagi qarashlarini tushunsa bo‘ladi. 4 Fevral burjua-demokratik inqilobdan so‘ng Turkistonda qaror topgan muvaqqat hukumatning Turkiston qo‘mitasini, katedlar, eserlar va mensheviklar partiyasi vakillari Turkiston o‘lkasi xalqlariga muxtoriyat berish taraforlari bo‘lishadi. Ammo afsuslanarlisi shundaki ,Turkiston muxtoriyati masalasida tub yerli musulmon aholining istiqlol harakati fidoiylari saflarida muvaffaqiyat va yutuqning eng zarur sharti - o‘zaro birlik, hamdardlik va hamkorlik bo‘lmaydi. Turkiston eserlari 1918-yilning 8-10-yanvarida bo‘lib o‘tgan ikkinchi quriltoyida Turkiston muxtoriyatining muvaqqat hukumatini qo‘llab-quvvatlabgina qolmadilat, hatto xalq majlisiga o‘z vakillari Skomroxovni yuborishga qaror qildilar. Mahalliy musulmonlar vakillari bo‘lgan “Sho‘roi Ulamo” jamiyati esa har galgidek bu safar ham Toshkentdagi Jome’ masjidi maydonida miting davomida Turkiston umum musulmonlarining yagona jabhasini bo‘lib yuborish yo‘lidan bordilar. Bu quyidagi hollarda o‘z aksini topdi. Jome’ masjididagi 4 Jo’rayev N, Karimov Sh. O’zbekiston tarixi 2-kitob. Sharq Toshkent-2011. 17-18-betlar. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $mitingda “Sho‘roi Ulamo “ jamiyati vakillari so‘zga chiqib muvaqqad hukumatni tanqid qildilar, “ ...ular shu vaqtgacha bizning manfaatimiz uchun hech narsa qilolgani yo‘q”, deydilar va uni qo‘llashdan bosh tortdilar. Bu oddiy xalq ommasini gangitib boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yar edi. Chunki Turkiston Muxtoriyati va uning hukumati Muvaqqat hukumatni himoya qilayotgan edilar. “Ulug‘ Turkiston” gazetasining qayd etishicha ulamochilarning tutgan yo‘li musulmonlar orasida keng tarqalib, fikrlarning bo‘linishiga sabab bo‘ldi. Turkiston muxtoriyatini himoya qilishda Qo‘qon shahrida o‘z ishini boshlagan musulmon ishchi, askra va dexqon deputatlarning I favqulodda qurultoyida qabul qilingan qarorlarning ahamiyati katta bo’ldi. Mazkur qurultoyda 200 ga yaqin vakil qatnashdi: 93 kishi Farg’ona viloyatidan, 40 kishi – Samarqand viloyatidan, 30 kishi – Sirdaryo viloyatidan, 5 kishi - Kaspiyorti viloyatidan, 4 kishi – Buxorodan va hokazo. Qurultoy ishida turli guruh va tashkilotlarning vakillari qatnashdilar. “Musulmon mehnatkashlaridan” 100 kishiga yaqin, xizmatchi va dexoqnlar – 10, musulmon askarlardan – 16, ishchilardan – 2, talabalardan – 6 kishi edi. Mazkur qurultoy o‘z tarkibiga ko‘ra o‘z mohiyati va xarakterini ochiq-oydin ifoda etsa-da, bolsheviklar qurultoyni tan olmasliklari aniq edi. Turkiston muxtoriyatiga nisbatan munosanbat Qo‘qonda ochilgan qurultoyning bosh vazifasi hisoblanar edi. Musulmonlarning ishchi, askar va dehqon deputatlari 1-Qurultoyining ochilishida Turkiston Harbiy Kengashi rahbari Orif Klevleev, Qo‘qon musulmonlari harbiy kengashi vakili askar Ismat Ubaydullin, Kavkaz musulmonlaridan Piri Mirsilzoda, Samarqand ishchi va askar deputatlari vakili Ponomerey, Qo‘qon uyezdi komissari Akayev, Toshkent harbiy kengashi a’zosi Sultonov, Qo‘qon shahar hokimi o‘rinbosari va boshqalar qutlashdi. Kun tartibidan Turkiston Muxtoriyatiga munosabat masalasi qurultoyda keskin baxs va tortishuvlar bilan bir necha kun muhokama qilindi. Nihoyat PAGE \* MERGEFORMAT1$ $qurultoyda keskin baxs, munozaralar va tortishuvlar bilam bir necha kun muhokama qilindi. Nihoyat qurultoy Turkiston muxtoriyati Muvaqqat hukumatini qo‘llab- quvvatlash to‘g‘risida qaror qabul qildi. Qurultoyda qabul qilingan qarorda musulmon ishchi, askar va dehqon dep utatlari anjumani vakillarini 5 1.3. Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi Toshkent sho‘ro hukumati 1918-yil yanvaridan e’tiboran Turkiston Muxtoriyatini tugatish maqsadida ochiqdan-ochiq amaliy harakatlarni boshlab yubordi. Buni o‘sha yilgi 19-26-yanvarda bo’lib o’tgan Turkiston o‘lkasi Sho‘rolarining IV qurultoyi qabul qilgan qarorlarni yaqqol tasdiqladi. Qurultoyda so‘zga chiqqan Toshkent Sho‘ro raisi bolshevik I.O.Tobolin bunday degan edi: “Biz nafaqat Rossiya haqida balki mehnatkashlar to‘g‘risida qayg‘uryapmiz, agar xalq xohish-irodasi bu o‘lkaning Rossiyadan ajiralib chiqishini referendum orqali hal qilish istasa, uning ajiralib chiqish huquqini saqlab qolamiz” I.O.Tobolin o‘z so‘zining oxirida qurultoy qatnashchilari e’tiboriga muhokama etilyotgan masala yuzasidan bolsheviklar fraksiyasi qaror matnini o‘qib berdi: “Inqilobch sotsial-demokratlar partiyasi proletariat Mxtoriyatni qayta tiklash uchun harakat qiladi”, shu bois deputatlarning kasaba Sovet (soyuz) lariga jalb etib, musulmon proletarlarining sinfiy knggini ko‘rsatish” bo‘yicha proletriat kmmasini tayyorlash asosiy masala etib e’lon qilinadi. Muxtoriyatni e’lon qilish masalasi esa noaniq muddatga kechiktirib qoldiriladi. Turkiston Muxtoriyatiga qarshi boshlangan siyosiy xuruj va qirg‘inbarotning otashin va faol tashkilotchilari I.O.Tobolin, F.Kolesov, Ye.Babushkin, Turkiston harbiy komissari Ye.Perifelev va boshqalar bo‘lgan. Ular o‘z faoliyatida qonxo‘r bolshevik partiyasi va qizil mustamlakachi saltanat Sho‘ro hukumatining yo’lboshchilari V.I.Lenin, I.Stalin va boshqa bolsheviklarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri buyruq va ko‘rsatmalarini ijro etdilar. 5 A’zamxo’jaye S. Turkiston muxtoriyati. Ma’naviyat Toshkent-2000. 4-5-betlar. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Turkiston Muxtoriyati rahbarlari 1918-yil boshlarida Toshkentda o‘zlariga qarshi mislsiz fojiyaviy qirg‘inga tayyorgarlik ketayotganida zo‘r matonat va irodani ishga solib muxtoriyatini mustahkamlash yo’lidagi qiyinchiliklarga qarshi sabr-toqat bilan ishlayotgan edilar. Bu qiyinchiliklar nimadan iborat edi? Eng asosiy qiyinchilik, birinchidan mahalliy aholi siyosiy saviyasining milliy istiqlol talablari darajasida emasligi edi. Turkiston Muxtoriyatini himoya qilish, uni qo‘llab-quvvatlash istiqlol harakati kuchlarining birlasha olmaganligida ko‘rindi. Ikkinchidan, yana katta qiyinchilik - moddiy qiyinchilik edi. Bu ham, albatta, yana yana birinchi qiyinchilikga borib taqaladi. Bolsheviklar Oktyabr to‘ntariloshini Germaniya hukumatining bergan bir milliard nemis markasi evaziga amalga oshirgan edi. Turkiston Muxtoriyatida bunday imkoniyat yo‘q edi. Uchinchidan, eng muhim qiyinchilik - Turkiston muxtoriyatini ko‘krak kerib himoya qila oladiga qo‘shin yo‘q edi. Atigi 2 ming, buning ustiga yomon qurollangan, asosan tayoq, bolta, ketmon, oshpichoq, qilish, ayrimlarida pilta miltiq bilan qurollangan askarlar qurollangan qo‘shin tish-tirnog‘igacha qurollangan zamonaviy qurollar: samolyotlar, o‘zi yurar tanklar, bronopoyezdlar, nayzali besh otar miltiqlar, pulemyotlar bilan qurollangan qizil askarlarga qarshi tura olmas edi. Buning ustiga 1918-yil 19 yanvarda Qizil qo‘shinlar Orenburgni qo‘lga olingach Moskva bilan Toshkent o‘rtasida uzib qo‘yilgan aloqa tilklandi. Natijada markazdan askarlar va qurollar yuborish imkoni tug’iladi. Toshkent sho‘ro hukumati Turkiston Muxtor hukumatining keng mehnatkashlar ommasi o‘rtasida chuqur tomir otishiga imkon bermaslik maqsadida 1918-yil yanvarning oxirlaridan e’tiboran qurolli hujumga tayyorlana boshladi va ig‘vogarlik bilan turli bahonalar izlashga tushdi. 29-30-yanvarda Qo‘qonda favqulodda vaziyat misilsiz darajada keskinlashdi. 30-yanvarda Qo‘qon ishchi va askar deputatlari Kengashining majilisi bo‘ldi. Unga raislikka G. Bobushkin saylandi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $30-yanvarga o‘tar kechasi noma’lum kishilar guruhlari atayin ig‘vogarlik bilan Qo‘qon telefon stansiyasi, Qo‘qon sho‘ro binosiga hujum qildi. Bu hujum Qo‘qonda qizil qo‘shinlarning ommaviy qirg‘in qilishi uchun bahona bo‘ldi. Xuddi shu kuni – I.O.Tobolinga, F.Kolesovga va Skobelov shahriga telegraf orqali xabar qilindi va yordam so‘radi. Inqilobiy qo‘mita Turkiston Muxtoriyat a’zolariga 31-yanvardan ultimatum topshirdi. Ushubu ultimatumni 2 soat ichida imzolashi kerak edi. Lekin Qizil askarlar imzolashga to‘sqinlik qilishdi. Qo‘qon shahri 1918-yil yanvar oyi ohiri va fevral oyi boshlarida Toshkent, Skobelov va boshqa shaharlaridan keltirilgan bolsheviklarning harbiy kuchlari:qizil gvardiyachilar otryadlari va arman dashnoqlari drujinalari tomonidan o‘rab olingan paytda Turkiston muxtoriyatining ichida yana o‘zgarishlar yuz berdi. 1918-yil fevral oyi o‘rtalarida Ulamochilar hukumatni egallashdi. Bosh vazir Mustafo Cho‘qay va uning yaqin safdoshlari Qo‘qondan chiqib ketdi. 1918-yil 18-fevralda Qo‘qon shahar mirshablarining boshlig‘i (qo‘rboshi) Kichik Ergash (1885-1918) muxtoriyat hukumatida hokimyatni egalladi. Kichik Ergash qo‘rboshi 20-fevralda Qo‘qon shahridan jang bilan chiqib ketishga majbur bo‘ldi. U 18-22-fevralda Turkiston muxtoriyatining hukumatini boshqargan edi. O‘lka bolsheviklari Turkiston Muxtoriyatini hukumatga havf deb qarardi. Turkiston o‘lkasi ishchi, soldat va dexqon deputatlarining Toshkentda 1918-yil 19-26-yanvarda bo‘lgan favqulodda IV syezdida muxtoriyat hukumatiga munosabat masalalari asosiy o‘rinda turdi. Syezd Turkiston Muxtoriyati va uning a’zolarini qonundan tashqari deb bilib, vazirlarni qamoqqa olish haqida qaror qabul qildi. 30-yanvardan Turkiston O‘lkasi Xalq Komissarlari Sovetu Turkiston Muxtoriyatini tugatish uchun harbiy harakatlar boshladi. Qo‘qon yangi shahar Soveti raisi Bolshevik Yefim Babushkin (1880-1927) muxtoriyat hukumatiga qarshi boshlangan dastlabki sovet qurolli tajovuziga rahbarlik qildi. Milliy matbuotning yozishicha, 31- yanvarda ( yangi hisob bilan 13-fevralda) janglar boshlandi. O‘sha kuniyoq Farg’ona, Andijon, keyinchalik Perovsk (hozirgi PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Qizilo’rda) shaharlaridan 200 nafardan ortiq askarlar Qo‘qonga tashlandi. Farg’onadan keltirilgan harbiy otryatda Konstantin Osipov boshchilik qilgan. Keyinchalik uning o‘zi Toshkentda bolsheviklarga qarshi isyon ko‘targan edi. Shundan so’ng qizil askarlar musulmon aholini qirib tashlashga qaratilgan harakatni boshladi. 1918-yil 14-fevraldan Butun Farg’ona vodiysida harbiy holat e’lon qilingan, Farg’ona temir yo‘lida esa qamal holati e’lon qilindi. Toshkent, Samarqand, Namangan shahar dumalari yopildi va faoliyatini to‘xtatdi. Dastlabki jangda muxtoriyatining taxminan 1000 nafar kishidan iborat milliy qo‘shindan tashqari qo‘qonlik tinch aholi vakillari ham qatnashdi. Asosan bolta, cho‘kich, ketmon,o‘roq, tayoq ko‘targan haloyiqning soni 10000 kishiga yetdi. Shunga qaramay, qurolsiz bu kishilar qizil gvardiyachilarning Qo‘qon shahriga qilgan uch kunlik hujumini qaytardilar. Ayrim vazirlar halok bo‘ldi yoki dushman qo‘liga tuahib qoldi. Mustafo Cho‘qay keyinchalik yozishicha, “Bu paytda hukumat a’zolaridan Mirodil Mirzaahmedov, Abdurahmon O‘razayev, Hidoyatbek Yurguli hamda men Qo‘qonda edik... Nosirxon to‘ra Namanganda, Gersfeld Samarqandda, Ubaydulla Xo‘ja Ashxobod-Samarqand yo‘lida, Obidjon Buxoroda, Shoahmadbek(Islom Sulton Shoahmedov) esa Qo‘qon qo‘rg‘oni ichida ekan, bolsheviklar qo‘liga tushib qolgan edilar”. Muxtor hukumat vaziyatning og‘ir ekanligini hisobga olib, so‘nggi imkoniyatni ishga soldi va bolsheviklar bilan boshlagan muzokara tashabbuskori bo‘ldi. Bu muzokara 17 fevraldan boshlandi. Muzokarada muxtoriyatchilar quyidagi talablarni o‘rtaga qo‘ydilar: 1. Shaharni birgalikda boshqarish va uning tarkibida muxtoriyatchilarning ko‘proq vakillarini bo‘lishini ta’minlash. 2. Harbiy qal’ani shu organ nazoratiga olish. 3. Militsiyadan boshqa barcha kuchlarni zararsizlantirish. 4. O‘lka sho‘ro hukumatining shariatga zid dekretlarini bekor qilish. Ammo bolshevik Ye.G.Babushgkin rais bo‘lgan inqilobiy qo‘mita bu shartlarni rad etdi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Harbiy vazir polkovnik M.Chanishev inqilobiy qo‘mitaga ultimatum qo‘ydi. Unda 4 soat ichida qal’ani topshirishni talab qildi. 18-19-fevralda Ye.Perifelev Qo‘qonga yetib kelganda ahvol yanada jiddiylashdi. Uning ixtiyorida ikki eshalon qurol-yarog‘ bor edi. Ular Qo‘qonni uch tarafdan qurshab olishgan edi. Qizil qo‘shinlar Eski shahar hududiga bostirib kirdilar. 3 kun davomida bolsheviklarning harbiy kuchlari shahar ustida to‘plangan yondiruvchi va kimyoviy snaryadlar yog‘dirishdi. Shahar butunlay vayron bo‘ldi va olov ichida qoldi. Qo‘qonning o‘zida 3 kun ichida 10000 nafardan ziyod kishi o‘ldirildi. “Ulug‘ Turkiston” gazetasi chuqur qayg‘u bilan xabar berganidek , “20 (7) fevral kuni Xo‘qand (Qo‘qon) tarixining eng dahshatli kuni edi. Bunda armanilar ayeicha faoliyat ko‘rsatganlar... “ Gazetadagi ushbu maqola “Xo‘qand – hozir o‘liklar shahri” degan daxshatli ibora bilan tugaydi. 1918-yil 22-fevarlada Qo‘qon shahridagi Rus-Osiyo banki binosida bolsheviklar tomonidan tayyorlangan “tinchlik shartnomasi” imzolandi. Ushbu shartnomaning ikkinchi moddaaida “Aholi O‘lka Xalq Komissarlari Soveti hokimyati va barcha mahalliy sovet tashkilotlarini tan oldi”, deb yozilgan edi. Ha, o‘qqa tutilgan, o‘ldirilgan, talangan va tahqir etilgan qo’qonliklarning tirik qolgan qismi sovet hokimyatini tan olishga majbur edi. Mahalliy aholini order bo‘lmasa ham xibsga olaverdilar. Qamoqqa olinganlarni ko‘plari sudsiz va tergovsiz otib tashlanaverdi. Qo‘qonni tashlab chiqishga majbur bo’lgan Muxtor hukumat a’zolari Farg’ona shahriga borib xalqni namoyishga chorladi. Ularni tub yerli aholi qo‘llab-quvvatladilar. Lekin Sho‘ro hukumati bu harakatni bostirdi. “Muxtor hukumat a’zolari Hidoyatbek Agayev, Mirodil Mirzaahmedov qatl etildi” Nosirxon To‘ra Namanganda, S.Gersfeld Samarqandda, Obidjon Mahmudov qo‘lga olindi. Ubaydulla Xo‘jayev, Abdulhamid Sulaymon o’g’li (Cho’lpon) Qo‘qondagi fojiyaviy hodisalarni Ashxoboddan Samarqandga qaytayotganlarida yo‘lda PAGE \* MERGEFORMAT1$ $eshitadilar va Orenburg tomon yo‘l oladilar. Xullas Turkiston Muxtoriyati butunlay tugatildi. Hukmron Markaz va uning Turkistondagi vakolatli hukmdorlari o‘lka xalqlarining xohish-iintilishi samarasi sifatida tashkil topgan qonuniy muhtoriyat hokimyatini zo‘ravonlik bilan ag‘darib rashlashga qasd qildilar. Bu razil maqsadni amalga oshirish uchun sovetlar hokimiyati tasarrufida bo‘lgan hamma zarur narsa vositalar ishga solindi. Kerakli jangovor harbiy qismlar qurol- anjomlar shunga yo‘naltirildi. Turkiston muxtoriyati ko‘plab obyektiv va subyektiv sabablar orqasida o‘zini-o‘zi yetarli darajada himoya qilish imkoniyatiga ega bo‘lolmadi. 1918-yil 30-aprelda Turkiston ishchi, soldat va deputatlarining V syezdida RSFSR tarkibida Turkiston Avtanom Sovet Sotsialistik Respublikasi (ba’zi manbalarda Turkiston Sovet Respublikasi) tuzilgani e’lon qilindi. Sovet hokimyati Turkistonda yashovchi mahalliy xalqlarga go‘yoki sovet avtanomiyasi boshqaruvidagi “milliy davlatchilik” va “muxtoriyat”ni berdi. Shu munosabat bilan 1918-yil may oyining boshlarida amnistiya e’lon qilinib, Turkiston Muxtoriyati hukumati a’zolaridan tirik qolgan ayrimlari qamoqxonadan chiqarildi va vaqtinchalik avf etildi. 6 6 Cho’qay M. Istiqlol jallodlari (1917-yil xotiralari). G’afur G’ulom Toshkent-1999-y. 11-12-betlar PAGE \* MERGEFORMAT1$ $II.Bob. Turkiston muxtoriyatining boshqaruv tizimi va a’zolari 2.1. Turkiston muxtoriyatining boshqaruv tizimi Turkiston muxtoriyatida boshqaruvi demokratik shakilga ega bo‘lgan davlat edi. Unga ko’ra davlat boshqaruv shakli quyidagicha bo‘lgan: 1. M.Tinishbayev – bosh vazir, ichki ishlar vaziri, 2-chaqiriq Davlat Dumasining a’zosi, Turkiston Muvaqqat hukumati qo’mitasining a’zosi, Turkiston Muvaqqat hukumati qo’mitasining a’zosi, yo‘l muhandisi. 2. Islom Sulton o‘g‘li Shoahmedov (Shagiahmedov) – bosh vazir o‘rinbosari, Butunrossiya musulmonlari kengashi markaziy qo‘mitasining a’zosi, huquqshunos. 3. Mustafo Cho‘qay – Turkiston musulmonlari kengashi markaziy qo’mitasi raisi, huquqshunos. 4. Ubaydulla Xo‘jayev – Harbiy vazir, Butunrossiya musulmonlar kengashi MQ a’zosi, huquqshunos. 5. Hidoyatbek Yurguli Agayev – oziq-ovqat vaziri, Qo‘qon shahar dumasining rais o‘rinbosari, jamoat arbobi. 6. Abdurahmon O‘razayev – ichki ishlar vazirining o’rinbosari, huquqshunos. 8. Solomon Abramovich Gersfeld – moliya vaziri, huquqshunos. Turkiston musulmonlarning IV qurultoyi Muvaqqat hukumat kengashi (milliy majlis) ni ham saylaydi. Uning tarkibiga quyidagi kishilar kirgan: Ubaydulla Xo‘jayev, Toshpo‘latbek Norbo‘tavekovlar, Sadriddinxon Sharifxo‘jayev, Qo‘ng‘irxo‘ja Xojinov, Ismatulla Ubaydullin, Saidnosir Mirjalilov, Said Jafarboy Saidov, Islom Sulton o‘g‘li Shoahmedov, Abdurahmon O‘razayev, Hidoyatbek Yurguli Agayev, Nosirxonto‘ra Kamolxonto‘rayev, Mirodil Mirahmedov, Toshxo‘ja Ashurxo‘jayev, Abduqodir Qushbegiyev, Obidjon Mahmudov, Jamshidboy Qorabekov, Solomon Abramovich Gersfeld, Abdusamad Abdusalimov, Ubaydulla Dorbisalin, Muso Akcho‘rin, Mustafo Mansurov, Mahmudxo’ja Behbudiy, Ibrohim Davletshin, Muhammadjon PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Tinishboyev, Xalil Shrinski, Tolibjon Musaboyev, Alixonto‘ra Shokirxonto‘rayev, Sobirjon Yusupov va Obidjon Umarovlar. Yangi hukumat faoliyati faqat Qo‘qon yoki Farg’ona vodiysida emas balki butun Turkiston mintaqasida yashayotgan tub yer aholisi tomonidan qizg’in qo‘llab quvvatlangani bois Turkiston Muxtoriyati hukumati qisqa muddat ichida xalq orasida e’tibor qozondi. Shuning uchun ma’rifatparvar Fitrat Muxtoriyat e’lon qilingan tunni “Milliy laylatulqadrimiz” deb atadi. Xalq ommasining qizg’in qo‘llab-quvvatlanishidan ilhomlangan Muxtor hukumat vakillari jadal faoliyat boshladilar. Dastlabki kunlardan boshlab Millat majlisi tomonidan tasdiqlangan qonunlar e’lon qilinib, yangi hukumat davlat konstitutsiyasini tayyorlash uchun taniqli huquqshunoslar jalb etildi. Bir necha hukumat gazetalari o‘zbek, qozoq va rus tillarida nashr etila boshladi. Shuningdek, hukumat milliy qo‘shinni tashkil qilishga alohida e’tibor qaratdi. Harbiy vazir Ubaydulla Xo‘jayev ishtrokida o‘tkazilgan ko‘rik-parad vaqtida askarlar soni 2000 nafarga yetgan. Bundan tashqari Qo‘qonda Ergash qo‘rboshi rahbarlik qilgan 2000 ga yaqin mirshablar bo‘lgan. Yangi hukumat iqtisodiy sohada 30 million so‘m miqdorida ichki zayom chiqarishni ham yo‘lga qo‘ygan edi. Chunki gazetalar nashr qilish, muxtoriyat qo‘shinlarining ta’minoti hamda hukumatning ichki harakatlari uchun mablag‘ zarur edi. Shuningdek yangi hukumat a’zolari ochlik girdobida qolgan Turkiston aholisiga Orenburg orqali g‘alla keltirish muammosini hal qilish uchun ham amaliy qadamlar tashlandi. 7 2.2. Turkiston muxtoriyati a’zolari Turkiston muxtoriyati hukumatining birinchi tarkibiga saylangan 8 nafar kishi haqida qisqacha ma’lumotlar quyidagicha: Muhammadjon Tinishboyev – davlat va jamoat arbobi, tarixchi olim. 1879-yil 12-mayda Yettisuv viloyati Lepsinsk uyezdi Sadir volostining Echkiolmas tog‘i etagida tug‘ilgan. Millati – qozoq. U 1889-1900 yillarda Verniy 7 Ahmedov B. O’zbek davlatchiligi tarixi. Sharq Toshkent-2001. 198-199- betlar . PAGE \* MERGEFORMAT1$ $erkaklar gimnaziyasi, 1900-1906 yillarda Sankt-Peterburg imperatorlik instituti – Aleksandr I nomidagi temir yo’l transporti injinerlar institutida o‘qidi. 1907-yili II chaqiriq Rossiya Davlat dumasi deputati qilib saylandi. 1917-yil aprelda tuzilgan Muvaqqat hukumatning Turkiston komiteti a’zosi. Ayni damda Muvaqqat hukumatning Yettisuv viloyati komissari. Qo‘qondagi Turkiston muxtoriyati hukumati 1917-yil 27-noyabrda tashkil etilgach,hukumatning Bosh vaziri (1917- yil noyabr-dekabr) va ichki ishlar vaziri (1917-yil noyabr – 1918-yil fevral). 1917-yil 5 – 3 dekabrda Orenburgda o‘tkazilgan II Butunqozoq syezdida qatnashdi.Bu syezdda Alixon Bukeyxonov (1866-1937) boshchiligida Alash avtanomiyasi (Alash O‘rda hukumati) tashkil topdi. U Alash O‘rda hukumatida ichki ishlar vaziri (1917-yil dekabr – 1920-yil mart) va keyinchalik Bosh vazir o‘rinbosari lavozimida ishladi M. Tinishboyev keyinchalik Turkiston ASSR va Qozog’iston ASSR da turli lavozimlaeda faoliyat ko‘rsatgan. Turkiy xalqlar tarixi va etnografiyasiga oid turli asarlari yozgan hamda ular rus tilida Toshkentda nashr qilingan. Sovet hokimiyati tomonidan M. Tinishboyev birinchi martta 1930-yil 3- avgustda qamoqqa olingan va besh yilga RSFSRning Markaziy Qoratuproq hududi ( hozirgi Voronej oblasti ) ga surgun qilindi (1930-1935). Keyinchalik Toshkentda NKVD tomonidan 1937-yil 21-noyabrda qayta qamoqqa olingan hamda Toshkent dumasida 1938-yil 20-aprelda otib tashlandi. M. Tinishboyev tanlangan asarlari Olmaotada nashr etildi. SSSR tarqalgach, Qozog’istonda uning xotirasi sharfiga ko‘plab haykallar o‘rnatildi. Islom Sulton Shoahmedov - musulmon jamoat va siyosiy arbobi. 1882-yil 21-noyabrda Orenburgda tug’ilgan. Millati - tatar. Orenburg erkaklar gimnaziyani tugatgandan so’ng (1905), Sankt-Peterburg universitetining avval Sharqshunoslik, so‘ngra yuridik fakultetida o‘qiydi (1905 – 1909 ). Sankt- PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Peterburgda 1917-yil yozda tashkil etilgan Butunrossiya musulmonlari Sho‘rosi Ijroiya Komiteti a’zosi. I.Shoahmedov 1917-yil kuzda Toshkentga kelib, Turkistondagi muxtoriyatchilik xarakatida faol qatnashgan. “Туркестанский край” (Toshkent, 1917) gazetasi muharriri va noshiri. Turkiston Muxtoriyati hukumatida Bosh vazir o‘rinbosari, keyinchalik moliya vaziri bo‘ldi. Turkiston Muxtoriyati Konseptsiyasi loyihasi muallifi. Turkiston muxtoriyati hukumati tugatilgan paytida Qo‘qon qo‘rg‘oni ichida bolsheviklar tomonidan qo‘lga olindi (1918-yil fevral). “Ulug‘ Turkiston” gazetasi 1918-yil bahorida yozilishicha, u qamoqda qiynoqlar natijasida aqldan ozgan va turma lazaretiga ko‘chirilgan. Keyinchalik qamoqdan chiqqan. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda 1920-yili Hindistonga jo‘nab ketgan, biroq oradan ko’p o’tmay kasallangan va qarindoshlari huzuriga qaytdi. U tahminan 1921-yilda vafot etdi. Mustafo Cho‘qay - taniqli davlat va jamoat arbobi hamda Turkiston xalqlari mustaqilligi uchun izchil kurashchi. 1890-yil 25-dekabrda Sirdaryo oblastining perovsk uyezdi Jopek volostidagi Avliyotarang‘il ovulida ( ba’zi manbalarda Norshaki qishlog‘ida) tug‘ligan. Otasi Cho‘qabayev Turag‘ay dodxoh o‘g‘li bo‘lis(volost) boshlig‘i, qozoqlarning qipchoq urug‘i azolaridan bo‘lgan, onasining ajdodlari Xiva xonligiga borib taqaladi. Millati- qozoq. Mustafo Cho‘qay boshlang‘ich ma’lumotni Oqmachitda olgach, Toshkentda erkaklar gimnaziyasida o‘qidi (1902-1910). Sankt-Peterburg universitetining yuridik fakultetini tugatgan (1914). Aynan ushbu o‘quv yurtini 1899 va 1904-yillarda keyinchalik Rossiya Muvaqqat hukumatining Bosh vaziri bo‘lgan Aleksandr Kerenskiy (1881 – 1970) ham tugatgan edi. Mustafo Cho‘qay 1916 – 1917 yillarda Rossiya IV Davlat Dumasining musulmonlar fraksiyasida kotib va tarjimon bo‘lib ishlaydi. Turkistonda 1916-yili ko‘tarilgan qo‘zg‘alon shafqatsiz bostirilgandan so‘ng Davlat Dumasining A. Kerenskiy boshchilik maxsus komissiyasi tarkibida o‘sha yili avgust oyida Turkiston o‘lkasida, jumladan, Jizzaxda bo‘lib vayronaga aylangan shahar harobalarini ko‘rgan. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $1917-yil aprelda Mustafo Cho‘qay Sankt-Peterburgdan Toshkentga qaytdi va Turkistondagi siyosiy jarayonlar markazida turdi. U Toshkentda 1917-yil bahoridan boshlab “Бирлик туги” va “Свободный Туркестан” gazetalarini chop eta boshladi. 1917-yil aprelda 16 – 23 aprelda Toshkentda o‘tgan Butunturkiston musulmonlarining I qurultoyida Mustafo Cho‘qay raisligida Turkiston o‘lka musulmonlari Markaziy Sho‘rosi (Kraymussovet), ya’ni Milliy Markaz tashkil qilindi. Orenburgda 21-28-iyulda Butunqirg‘iz (Butunqozoq) I syezdida faol qatnashgan. Muvaqqat hukumatining bolsheviklar tomonidan zo‘ravonlik bilan hokimyat bosib olgach, Mustafo Cho‘qay boshchiligidagi Milliy Marjaz noyabr oyi boshlarida Qo‘qonga ko‘chib bordi. 1917-yil 27-noyabrda tashkil etilgan Qo‘qon shahrida tashkil etilgan Turkiston muxtoriyati hukumatining tashqi ishlar vaziri (1917-yil dekabrdan). Ayni paytda Orenburgda 1917-yil 5 – 13 dekabrda bo’lib o’tgan Butunqozoq II syezdida qatnashdi hamda Alash O‘rda hukumatida ham tashqi ishlar vaziri lavozimiga saylandi. Muxtoriyat hukumati bolsheviklarning harbiy kuchlari tomonidan tugatilgach, 1918-yil fevral oyida Qo‘qondan chiqib ketdi hamda yashirin ravishda mart oyida Toshkentga keldi va bu yerda 2 oy yashadi. U 1918-yil 16- aprelda eski tanishi aktrisa Mariya Yakovlena Gorina (1888 – 1969) bilan Toshkentda masjidida nikoxdan o‘tib, turmush qurgan. Yosh oila 1918-yil 1- mayda Toshkentdan Moskvaga jo‘nab ketgan. Biroq poyezd Volgadagi jangovar harakatlar sababli Aktyubinskgacha bordi, holos. 1918-yil 8-iyunda Samara bolsheviklariga qarshi Ta’sis majlisi a’zolari komiteti (Komuch) hukumati tuzildi. Iyul oyida Alash O‘rda rahbarlari Alixon Bukeyxonov va Mustafo Cho‘qay Samaraga kelib, Komuch hukumati bilan bolsheviklarga qarshi harbiy- siyosiy ittifoq tuzdi. Bu payda Mustafo Cho‘qay Samara, Ufa, Omskda faoliyat ko‘rsati. 1918-yil 18-noyabrda o‘z safdoshlari bilan, qamoqqa olingan Mustafo Cho‘qay turkistonlik eser Vadim Chaykin va tatar Ilyas Alkin bilan Chelyabinskda qamoqdan qochgan. 1918-yil 1-dekabrda Orenburgdagi PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Karvonsaroyda (Boshqirdiston hukumati qarorgohida) u bilan Boshqirdiston hukumati raisi Ahmad Zakiy Validiy o‘rtasida uchrashuv bo‘ldi. Mustafo Cho‘qay qisqa muddat Qomuch hukumatida faoliyat ko‘rsatgan. Mustafo Cho‘qay 1919-yil fevralda Yevropa davlatlariga maxsus memorandum bilan murojaat qilib, Turkistondagi istiqlolchilarning bolsheviklarga qarshi kurashini qo‘llab-quvvatlashga, sovet rejimini ag‘darib tashlashga chaqirdi. Mustafo Cho‘qay qozoq dashtlari va Kaspiy dengizi orqali 1919-yil bahorida avval Boku so‘nggra Tiflis (Tbilisi) shahriga bordi. U Tiflisda 2 yil yashadi. U yerda musulmonlar uchun “Yeni Dünya” va “Şafak” gazetalarini tashkil qilib, “На рубеже” jurnaliga muharrirlik qildi. Qizil armiya Tbilisini bosib olgach, 1921-yil fevral oyida Mustafo Cho‘qay Istanbulga keldi. Mustafo Cho‘qay xotini bilan 1921-yil yoz oyida Parijga keldi. Mustafo Cho‘qay muhojirlikda 20 yil yashab, turli xalqaro anjumanlarda ishtirok etdi hamda matbuotda ingliz, fransuz, polyak, rus, turk tillarida o‘tkir publisistik maqolalar bilan muntazam qatnashib kelgan. Parijda uning rus tilida “Markaziy Osiyo Sovetlari”(1928) hamda “Turkiston Sovet hokimiyati ostida” (1935) hamda turk tilida Parij – Berlinda “1917-yil xotiralari parchalari” (1937) kitoblari nashr etildi. Mustafo Cho‘qay 1929-yildan boshlab Turkiston Milliy Birligi Markaziy Qo‘mitasining raisi bo‘ldi. 1929-1939-yillarda chiqqan “Yaş Türkistan” jurnaliga muharrirlik qildi. Jurnal Parijda tayyorlanib, Berlinda chop etilgan (uning 117 ta soni chop etilgan). Germaniya SSSRga hujum qilgan 1941-yil 22-iyun kuni natsistlar Parij atrofidagi Nojan shahrida yashayotgan Mustafo Cho‘qayni qamoqqa olishdi hamda y 13-iyulgacha Kampen harbiy lagerida tutqunlikda saqlandi. So‘ngra Mustafo Cho‘qay Berlinda bo‘lgan (15-iyuldan 26-avgustgacha). U 1941-yil sentyabr - dekabr oylarida sovet harbiy asirlari saqlanayotgan Suvalki, Vustrau va Chenstxova konslagerlarida bo‘lib, asir olingan turkistonliklarni omon saqlash yo‘llarini izladi. Mustafo Cho‘qay va toshkentlik Vali Qayumxon( 1904-1993) PAGE \* MERGEFORMAT1$ $asir olingan turkistonliklardan Turkiston legioni tuzishni rejalashtirgandilar. Biroq Mustafo Cho‘qay konslagerda yuqumli kasallikga chalindi va Berlindagi “Viktoriy” kasalxonasida tepkiliterlama (tif) dan 1941-yil 27-dekabrda vafot etdi. U Berlindagi turk musulmonlar Tempelxof qabristonida 1942-yil 2-yanvarda dafn qilingan. SSSR tarqalgach, Qozog’iston va O‘zbekistonda Mustafo Cho‘qay asarlari chop etildi. Taniqli tarixchi olim professor Qo‘shim Esmag‘betov (1938-2016) boshchiligida 2012-2014 yillarda Olmaotada Mustafo Cho‘qayning 12 jildlik asarlari to‘plami nashr etildi. Qozog’istonda Mustafo Cho‘qay haqida badiiy asarlar yaratildi, kinofilmlar suratga olindi, uning xotirasiga bag’ishlangan xaykallar o‘rnatildi. Qozog’istonda muntazam ravishda Mustafo Cho‘qayga bag’ishlab xalqaro konferensiyalar o‘tkazib turiladi. Ubaydulla Xo‘jayev ( Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayev) – taniqli davlat va jamoat arbobi, Turkiston jadidlari harakatining taniqli namoyondasi, o‘zbek matbuoti tashkilotchilaridan biri. Toshkent shahridagi hunarmand oilasida 1886- yilda tug’ilgan. Millati - o’zbek. Saratovdagi huquqshunoslik institutida o‘qigan (1908-1912). Talabalik yillaridayoq davr muammolarini yechishni o‘ylab, mashhur rus yozuvchisi Lev Tolstoy bilan yozishmalar olib bordi(1909). 1913-yil Toshkentda okrug sudida hususiy advokat bo‘lib ishladi. Jadidchilik harakatiga qo‘shilib, tez orada uning rahbarlaridan biriga aylandi. “Turon” hamjamiyati asoschilaridan biri (1913). U Toshkentda 1914-yil aprelda “Sadoi Turkiston” gazetasini chiqarib, unga muharrirlik qildi. O‘z atrofida yoshlarni to‘plab, “Umid” yashirin jamiyatini tuzdi. Keyin bu tashkilot “Taraqqiylar” deb atalib Turkiston jadidlarining asosiy tashlikotiga aylandi. “Sadoi Turkiston “ gazetasi 1915-yil aprelda Rossiya imperiyasining mahalliy ma muriyati tomonidanʼ yopilgach, u Andijonga keldi va rus tilida “Туркестанский голос” gazetasini nashr etdi. Toshkentda tuzilgan “Turkiston mardikorlikka olish qo‘mitasi”ning raisi (1916). Mardikorlik haqida imperator Nikolay II farmoni bilan bekor qildirish PAGE \* MERGEFORMAT1$ $uchun mahalliy sarmoyador Mirkomilboy Mirmo‘minboyev bilan birga Sankt- Peterburgga bordi. Butunrossiya musulmonlari I qurultoyida tashkil etilgan Turkiston o‘lka musulmonlarining Markaziy Sho‘rosi (Milliy Markaz) kotibi va a’zosi (1917-yil aprel). Butunrossiya musulmonlar Sho‘rosi Ijroiya Komiteti a’zosi (1917-yil may). Toshkentda 1917-yil mart oyida tuzilgan “Sho‘roi Islomiya” tashkiloti raisi. Muxtoriyatchilik harakati tashabbuskorlaridan biri. Turkiston muxtoriyati hukumatining harbiy ishlar vaziri(1917-yil noyabr - 1918-yil fevarla). Ubaydulla Xo‘jayev 1918-yil fevralda hukumat topshirig’i bilan Kavkazga bordi va Turkistonga g‘alla kelish masalasini hal qildi. Mustafo Cho‘qayning yozishicha, muxtoriyat hukumati tugatilgach, u Ashxobod – Samarqand yo‘lida bolsheviklar qo‘liga tushib qoldi. Biroq tez orado Orenburgga bordi va Boshqirdiston Muxtoriyati hukumatini tuzshda faol ishtrok etdi. Ubaydulla Xo‘jayev sovet rejimi tomonidan bir necha marotaba (1929,1931,1938) qamoqqa olindi. U ohirgi marta 1938-yil 20-fevralda Toshkentda hibsga olinib, SSSR NKVD maxsus kengashining qarori bilan 1939- yil 14-maydan 8 yil muddatga mehnat tuzatish lageriga hukm qilindi. U o‘aha kuni Gorkovek temir yo‘li Qatlos stansiyasiga jazoni ijro etish uchun jo‘natilgan. U qamoqda 1942-yilda halok bo‘ldi. O‘limidan keyin Sovet hokimiyati tomonidan oqlandi. O‘zbekiston xalq yozuvchisi Shukrullo “Tirik ruhlar” (1999) romanida Ubaydulla Xo‘jayev faoliyatini hamda “Kafansiz ko‘milganlar” (1990) xotira- qissasida qatag’on qilingan yurtdoshlarimiz qismatini yoritgan. Hidoyatbek Yurguli Agayev (Hidoyatbek Yurguli) – davlat va jamoat arbobi. Ayrim manbalarda yozishicha, uning millati o’zbek bo‘lga. U taniqli agranom sifatida mashhur edi. Turkiston Muxtoriyati hukumatida yer va suv boyliklari vaziri lavozimidan faoliyat ko‘rsatgan. Qo‘qon shahri 1918-yil bolsheviklar tomonidan o‘qqa tutilgan paytda bosh vaziri Mustafo Cho‘qay yonida Hidoyatbek Yurguli Agayev ham bo‘lgan. Biroq PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Qo‘qonda bolsheviklar harbiy kuchlariga qarshi bo’lgan janglarda u ham halok bo’lgan. Obidjon Abduholiqovich Mahmudov (Obid chatoq) – Turkistondagi jadidchilik harakatining vakili, davlat va jamoat arbobi, yirik sarmoyador va noshir. U 1871-yil Marg’ilonda tug’ilgan. Millati – o’zbek. Obidjon Mahmudov Qo‘qonga ko‘chib kelib, madrasa talimini oldi. U Kaspiy dengizidagi Chelek yarim oroliga borib, neft qazib olish bilan shug‘ullandi va boyib ketdi. Sankt-Peterburg universitetining tog‘-kon muhamdisligi fakultetini tugatgan. Qo‘qonga qaytgach, tog‘-kon sanoati bilan shug‘ullanib, Farg’ona vodiysida ko‘plab neft konlari ochilishida ishtirok etdi. Sho‘rsuvdagi oltingugurt konini sotib oldi. U Farg’ona vodiysidagi jadidchilik harakatiga faol qatnashdi va ularni moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlagan. “Sadoi Farg’ona” (1914), “Tirik so‘z” (1917) va rus tillarida chiqqan “Ферганское ехо”(1914) gazetalarining muharriri va noshiri. U matbuotda dolzarb masalalar bilan chiqib, Turkiston xalqini marifatli bo‘lishga chaqirgan, uni ozodlik uchun kurashgan davat etgan. Obidjon Mahmudov 1917-yil Qo‘qon shahar Dumasi rais o‘rinbosari qilib saylandi. Sovet hokimiyati tomonidan 1918-yil fevralida muxtoriyat hukumati tugatilgach,.Mustafo Cho‘qay yozishicha, Obidjon Mahmudov Buxoroda bolsheviklar qo‘liga tushib qolgan. 1918-yil Turkiston muxtoriyati a’zolari Sovet hokimiyati tomonidan avf etilgach, u Moskvaga borib, RSFSR Millatlar ishlari xalq komissarligi qoshidagi Turkiston vakolatxonasida matbuot bo‘limi mudiri va boshqa lavozimidan ishlagan (1919-1921). Toshkentga qaytgandan so‘ng, dastlab Turkiston ASSR Markaziy Ijroiya Qo‘mitasida ishlagan (1921). So‘ngra Farg’ona vodiysida ‘Milliy ittihod” tashkilotining bo‘limini tuzgan va sovetlarga qarshi faoliyat olib borgan. Sovet rqjimi tomonidan bir necha marotaba qamoqqa olingan. Ozodlikka chiqqach, oradan ko’p vaqt o‘tmay og’ir hastalikdan so‘ng Qo‘qonda 1936-yil 21-noyabrda 65 yoshida vafot etgan. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Abdurahmonbek O‘razayev - taniqli davlat va jamoat arbobi. U 1888-yil Yangi Marg’ilon (hozirgi Farg’ona) shahrida amaldor oilasida tug’ilgan. Millati - qozoq. Skobelov gimnaziyasi (1910) va Moskva universitetining yuridik fakultetini (1915) tugatgan. Advokat yordamchisi sifatida ishlagan. 1918-yil fevral oyida Abdurahmon O‘razayev bolsheviklar qo‘liga tushib qoldi. U keyinchalik Turkiston ASSR va Qozog’iston ASSRdagi sovet hokimiyati idoralarida turli lavozimlarda ishladi, bolsheviklar partiyasi a’zosi bo’lgan. Solomon Abramovich Gersfeld - Turkistondagi yirik sarmoyadorlardan biri, advokat va jurnalist. Sionistlar komitetini O‘rta Osiyo raisi. 1881-yil 27- noyabrda Odessada tug‘ilgan. Milliy - buxoro yahudiylaridan. Mustafo Cho‘qayning yozishicha Gersfeld Samarqandda bolsheviklar qoliga tushib qolgan edi. 1918-yil 16-aprelda ezgumatsiya o‘tkazilib, yahudiylar jamoasi tomonidan uning jasadi Samarqanddagi yahudiylar qabristoniga datn etilgan. Bu paytda Gersfeld 37 yoshda ham emas edi. Nosirxon To‘ra (Nosirxonto‘ra Kamolxonto‘ra o‘g‘li) – Turkistondagi istiqlolchilarning g’oyaviy rahabri, mashhur ulamo. Namanganda 1871-yilda tug‘ilgan. U 1935-yil 27-sentyabrda qamoqda vafot etdi. Uning “Tarixi Turkiston “Orenburg maktublari” va boshqa asarlari mavjud. Saidnosir Mirjalilov - ma’rifatparvar va jamoat arbobi. Turkiston shahrida 1884- yilda tug‘ilgan. S. Mirjalilov 1937-yil 21-iyulda Toshkentda ohirgi martta qamoqqa olinib, 1937-yil 9-dekabrda otib tashlangan” O‘limidan so‘ng oqlangan. Kichik Ergash (Kichkina Ergash) (1885-1918) – taniqli qo‘rboshi, Turkiston muxtoriyati rahbarlaridan biri. Rafael bel Shlamo Poetlyaxov (1868-1936) - Turkistondagi yirik sarmoyadorlardan biri. 1918-yil Obidjon Mahmudov o‘riniga oziq-ovqat vaziri bo‘lgan. U 1936-yil Londonda vafot etdi. Yoqub Xaimovich Vadyayev (1868-1936) – yirik tadbirkor va sarmoyador, 1-gilyadiya savdogari, “Aka-uka Vadayevlar” Savdo uyi boshlig‘i. Turkiston muxtoriyati hukumati e’lon qilingach 1918-yil yanvarda Yoqub Vadayev va ukasi PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Sion Vaydayev hukumat vazirlari bo‘lishdi. 1918-yil bolsheviklar tomonidan hukumat ag‘darilgach ular muhojirlikka chiqib ketiahdi. U 1936-yilda Londonda vafot etdi. Quddusda dafn etildi. Sion Xaimovich Vadyayev (1878-1943) – yirik tadbirkor va sarmoyador. U ham akasi singari vazir bo‘lgan, so‘ng muhojirlikda 1943-yil Quddusda vafot etgan. 8 8 Ҳасанов Б. Ўзбек миллий давлатчилиги тарихида Туркистон мухторияти конференция материаллари тўплами. Тошкент ислом университети. Тошкент- 2017. 143-148 бетлар PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Xulosa Turkiston muxtoriyati uchun kurash mamlakatimiz xalqlarining milliy istiqlol uchun, erk va ozodlik uchun olib borgan mardonavor va jasoratli kurashining eng yorqin sahifalaridan biri sifatida Vatan tarixidan o‘rin oldi. Turkiston muxtoriyati 72 kun faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsada tariximizdagi milliy-demokratik davlat qurish uchun dastlabki harakatlardan biri bo‘lgan. Ular qurayotgan davlat demokratik tarafdan, shar’iy nuqtai nazardan boshqariladigan bo‘lgan. Turkiston muxtoriyatida zamonaviy davlat boshqaruv shakillaridan foydalanishdi. Muxtoriyatda hozirgi parlamentga o‘xshagan majlis, 8 ta vazirlik faoliyat ko‘rsatgan. Boshqaruvdagi rahbarlari oliy ma’lumotli kishilar edi. Turkiston muxtoriyati yemirilishining asosiy sabablaridan qilib, rahbarlarning birlasha olmaganligi, moddiy qiyinchilik, harbiy qo‘shinning talab darajasida emasligi asosiy sababidir. Qizil askarlarni qo‘llab-quvvatlash uchun Germaniya hukumati 1 milliard marka pul ajiratgan bo‘lsa, Turkiston muxtoriyati qo‘shinini qo‘llab-quvvatlovchi bunday davlat yo‘q edi. Ular tomonidan yo‘l qo‘yilgan xatolar esa kelajak avlod uchun saboq bo‘ldi. Xulosa qilib shuni aytish joizki Turkiston Muxtoriyati ota-bobolarimizning chin ma’nodagi mustaqil demokratik davlat qurish yo’lidagi istaklarining mahsuli edi. Xalq tomonidan iliq kutib olingan va qo‘llab-quvvatlangan muxtoriyat davlatchilik tizimida muhim ahamiyatga ega. Bolsheviklar tomonidan katta xavf deb bilingan va iloji boricha muxtoriyatni tezroq yo‘q qilish, xorijiy davlatlar bilan aloqalar o‘rnatishga yo‘l qo’ymaslik uchun harakat qilganlar. Shunday bo‘lsada Turkiston muxtoriyati va uni tashkil qilgan ajdodlarimiz xotirasi xalqimiz xotirasida abadiy qoladi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. O‘zbekiston tarixi Toshkent-1999. 160 b. 2. Rajabov Q, Haydarov M. Turkiston tarixi (1917-1924-yillar). Universitet Toshkent- 2002. 132 b. 3. Rajabov Q. O’zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). Sharq Toshkent-2010. 256 b. 4. Jo’rayev N, Karimov Sh. O’zbekiston tarixi 2-kitob. Sharq Toshkent-2011. 455 b. 5. A’zamxo‘jayev S. Turkiston Muxtoriyati. Akademik Toshkent-2000. 167 b. 6. Cho’qay M. Istiqlol jallodlari(1917-yil xotiralari). G’afur G’ulom Toshkent- 1999 148 b 7. Ahmedov B. O’zbek davlatchiligi tarixi. Sharq Toshkent- 2001. 280 b. 8. Ҳасанов Б. Ўзбек миллий давлатчилиги тарихида Туркистон мухторияти конференция материаллари тўплами. Тошкент ислом университети Тошкент - 2017. 200 б PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Ilova Turkiston Muxtoriyati bayrog‘i Turkiston Muxtoriyati a’zolari PAGE \* MERGEFORMAT1$

Turkiston muxtoriyati

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Turkiston muxtoriyati

O'xshash dokumentlar