Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 350.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

180 Продаж

Turkiston-Nurota okrugi

Купить
Turkiston-Nurota okurugi MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………3 I BOB: TURKISTON NUROTA OKRUGINING TASHKIL TOPISHI VA TARIXIY ASOSLARI 1.1. Nurota okrugining tashkil topish sabablari va davri………………….6 1.2. Okrug hududining geografik joylashuvi va tabiiy sharoitlari……...…9 1.3. Okrugning tarixiy jarayonlardagi roli……………………………….11 II BOB: IQTISODIY VA IJTIMOIY RIVOJLANISH JARAYONLARI 2.1. Nurota okrugida qishloq xo‘jaligi va sug‘orish tizimi……………....15 2.2. Savdo yo‘llari va hunarmandchilikning rivojlanishi……………..…18 2.3. Aholi tarkibi va ijtimoiy tuzilma…………………………………....20 III BOB: MADANIYAT VA MA’NAVIY MEROS 3.1. Nurota okrugidagi tarixiy yodgorliklar va arxitektura……………...23 3.2. Xalq og‘zaki ijodi va an’anaviy urf-odatlar………………………...26 3.3. Okrug madaniyatining hozirgi kundagi ta’siri……………………...28 XULOSA………………………………………………………………..32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………..…..35 1 KIRISH Turkiston-Nurota okrugi O‘zbekiston tarixida muhim o‘rin tutgan hududlardan biri bo‘lib, uning o‘rganilishi mamlakatning tarixiy, geografik va iqtisodiy taraqqiyoti uchun katta ahamiyatga ega. Ushbu hudud qadimiy davrlardan boshlab strategik joylashuvi, tabiiy resurslari va savdo yo‘llariga yaqinligi sababli turli davrlarning muhim jarayonlarida ishtirok etgan. Turkiston-Nurota okrugi tarixiy jihatdan turli madaniy va iqtisodiy markazlarning rivojlanishida muhim rol o‘ynagan bo‘lib, bu holat uning o‘tmishidan kelib chiqib hozirgi zamon rivojlanish tendensiyalarini ham o‘rganish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Shu sababli mazkur mavzu dolzarb bo‘lib, uni har tomonlama o‘rganish muhim ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Mavzuning dolzarbigi : Turkiston-Nurota okrugini chuqur o‘rganish bu hududning tabiiy resurslari, ijtimoiy-iqtisodiy holati, madaniy merosi va geografik xususiyatlarini to‘liq tahlil qilish imkonini beradi. Ushbu hudud tarix davomida turli davlatlarning diqqat markazida bo‘lib, uning hududiy jihatdan strategik ahamiyatga ega bo‘lishi hamda tabiiy boyliklarining ko‘pligi sababli doimo rivojlanish jarayonlarining ajralmas qismi bo‘lib kelgan. Shu sababli, bugungi kunda ham ushbu hududning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish istiqbollarini o‘rganish mamlakatning umummilliy taraqqiyotiga xizmat qiladi. Kurs ishining maqsadi: Turkiston-Nurota okrugining tarixiy va zamonaviy ahamiyatini tahlil qilishga yo‘naltirilgan bo‘lib, asosiy maqsadi ushbu hududning tarixiy, iqtisodiy va ijtimoiy jihatlarini kompleks o‘rganishdan iborat. Xususan, ushbu hududning o‘ziga xos tabiiy-geografik xususiyatlari, tarixiy taraqqiyot 2 bosqichlari, iqtisodiy salohiyati va infratuzilma rivojlanish yo‘nalishlarini aniqlash ushbu tadqiqotning asosiy maqsadlaridan biridir. Bundan tashqari, Turkiston- Nurota okrugi hududida istiqomat qiluvchi aholining turmush tarzini o‘rganish va hududning kelajakdagi rivojlanish istiqbollarini belgilash ham tadqiqotning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Kurs ishining vazifalari:  Turkiston-Nurota okrugining geografik joylashuvi va tabiiy xususiyatlarini tahlil qilish . Ushbu hududning geografik joylashuvi uning rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatgan omillardan biri hisoblanadi. Okrugning tabiiy resurslari, yer-suv resurslari, iqlim sharoiti va geografik jihatdan qulayligi uning iqtisodiy salohiyatini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi.  Hududning tarixiy rivojlanish jarayonlarini o‘rganish . Turkiston-Nurota okrugi uzoq tarixga ega bo‘lib, uning qadimiy davrlardan buyon muhim tarixiy voqealar markazi bo‘lib kelgani tarixiy manbalar orqali tasdiqlangan. Shu bois, ushbu hududning o‘tgan davrlar davomida qanday o‘zgarishlarga duch kelgani, qanday davlatlarning tarkibida bo‘lgani va uning madaniy hamda iqtisodiy jihatdan qanday rivojlanganini aniqlash muhimdir.  Hududning iqtisodiy salohiyatini baholash va tahlil qilish . Bugungi kunda har qanday hududning taraqqiyoti uning iqtisodiy salohiyatiga bog‘liq. Turkiston- Nurota okrugining asosiy iqtisodiy tarmoqlari, qishloq xo‘jaligi, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalari, sanoat va transport tizimi haqida ma’lumotlar to‘plash ham ushbu ishning muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. 3  Aholi turmush darajasi va ijtimoiy infratuzilmani o‘rganish . Ushbu hududda yashovchi aholi tarkibi, ularning bandlik darajasi, turmush darajasi va ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanish darajasini baholash orqali hududning umumiy ijtimoiy-iqtisodiy holati aniqlanadi.  Turkiston-Nurota okrugida amalga oshirilayotgan islohotlarni va rivojlanish istiqbollarini o‘rganish . Bugungi kunda O‘zbekiston hukumati tomonidan mamlakatning barcha hududlarida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Ushbu islohotlarning mazkur hududga ta’siri, davlat dasturlari doirasida amalga oshirilayotgan loyihalar va ularning natijalari ham tahlil qilinadi.  Hududning turistik salohiyatini o‘rganish . Turkiston-Nurota okrugi o‘zining boy tabiiy va tarixiy merosi bilan turizmni rivojlantirish uchun katta imkoniyatlarga ega. Shuning uchun, ushbu hududning turizmga bo‘lgan qiziqishi, infratuzilmasining rivojlanishi va turizm sohasi bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlarni o‘rganish tadqiqotning muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Hozirgi kunda O‘zbekistonda hududiy rivojlanish va iqtisodiy modernizatsiya jarayonlari jadallik bilan olib borilmoqda. Shu nuqtai nazardan, Turkiston-Nurota okrugining rivojlanish holatini tahlil qilish va uning istiqbollarini belgilash mamlakatning umumiy taraqqiyot strategiyasiga muvofiq ravishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu tadqiqot orqali hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish omillari, mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari aniq ko‘rsatib beriladi. Turkiston-Nurota okrugi O‘zbekistonning muhim hududlaridan biri bo‘lib, uning o‘rganilishi mamlakatning umumiy iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotiga xizmat qiladi. Mazkur kurs ishida ushbu hududning geografik, iqtisodiy va tarixiy xususiyatlari har tomonlama tahlil qilinadi. Shu orqali hududning hozirgi holatini 4 o‘rganish, mavjud muammolarni aniqlash va kelgusidagi rivojlanish yo‘nalishlarini belgilash imkoniyati yaratiladi. Ushbu tadqiqot natijalari nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega bo‘lib, Turkiston-Nurota okrugini har tomonlama rivojlantirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishga asos bo‘ladi. I BOB: TURKISTON NUROTA OKRUGINING TASHKIL TOPISHI VA TARIXIY ASOSLARI 1.1. Nurota okrugining tashkil topish sabablari va davri Nurota okrugi – O rta Osiyo tarixida muhim o rin tutgan hududlardan biriʻ ʻ bo lib, uning tashkil topishi va rivojlanish sabablari uzoq tarixiy jarayonlar bilan ʻ bog liq. Bu hududning shakllanishi tabiiy-geografik, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy ʻ omillar ta’sirida amalga oshgan. Nurota hududi qadimdan savdo yo llari kesishgan ʻ 5 joylardan biri sifatida muhim ahamiyatga ega bo lgan va bu yerda turli davrlardaʻ turli xil davlat tuzilmalari mavjud bo lgan ʻ 1 . Nurotaning tarixiy shakllanishi dastlab Markaziy Osiyodagi qadimiy davlatlarning siyosiy-iqtisodiy ta’siri ostida boshlangan. Ushbu hudud qadimgi davrlardan boshlab, chorvachilik va dehqonchilik bilan shug ullanadigan aholi ʻ tomonidan o zlashtirilgan. Ayniqsa, Nurota tog tizmalari va unga yaqin hududlar ʻ ʻ aholi uchun qulay yashash va xo jalik yuritish sharoitini yaratgan. ʻ Nurota okrugi tashkil topishining muhim sabablaridan biri bu uning strategik joylashuvi edi. Nurota qadimdan harbiy va savdo nuqtasi bo lib xizmat qilgan. ʻ Ayniqsa, Buyuk Ipak yo lining muhim bo g inlaridan biri sifatida bu hudud orqali ʻ ʻ ʻ ko plab savdo karvonlari o tgan. Nurotaning tog li hududlari va unga yaqin ʻ ʻ ʻ joylashgan cho l va voha hududlari harbiy harakatlar uchun ham qulaylik yaratgan. ʻ Shu sababli, turli tarixiy davrlarda bu hudud turli davlatlarning e’tiborida bo lgan. ʻ Nurota o'zining qadimiy tarixiga ega bo‘lib, bu yerdagi ilk manzilgohlar miloddan avvalgi ming yilliklarga borib taqaladi. Ayniqsa, miloddan avvalgi I asrlarda bu hudud qadimgi So‘g‘diyona va Baqtriya madaniyatining ta’siri ostida bo‘lgan. Nurota hududida qadimdan sug orish tizimlari mavjud bo‘lib, bu yer ʻ aholisi dehqonchilik bilan shug ullangan. Bu hududda joylashgan qadimiy Nurota ʻ kanali va boshqa sug‘orish tizimlari hududning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Milodiy VIII asrda arablar Markaziy Osiyoga kirib kelganidan keyin, Nurota ham arab xalifaligi tarkibiga kiritilgan. Bu davrda islom dini keng tarqalib, yangi ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlar yuz bergan. Nurota qadimiy ziyoratgoh sifatida ham shuhrat qozongan. Mashhur tarixiy manbalarda aytilishicha, bu hududda 1 Nigmatov A.N., Shomurotova N.T. Ekoturizm asoslari. -T.: Turon-Iqboli, 2007. 127 b. 6 Hazrat Ali bilan bog liq qadamjo va boshqa diniy muqaddas joylar joylashgan. Shuʻ sababli, Nurota diniy va siyosiy jihatdan ham muhim ahamiyat kasb etgan. X-XII asrlarga kelib, Nurota Qoraxoniylar va keyinchalik Xorazmshohlar davlatlari tarkibida bo‘lgan. Bu davrda hudud iqtisodiy jihatdan sezilarli darajada rivojlangan, hunarmandchilik, savdo va dehqonchilik keng taraqqiy etgan. Biroq XIII asr boshlarida Chingizxon boshchiligidagi mo‘g‘ullar istilosi butun Markaziy Osiyo qatori Nurota hududiga ham katta zarar yetkazgan. Mo‘g‘ullar hujumi natijasida bu hududning ko‘plab qishloqlari vayron qilingan va aholisi qirg‘in qilingan. Keyinchalik, XIV-XV asrlarda Amir Temur va Temuriylar davrida Nurota yana tiklana boshlagan. Amir Temur bu hududning strategik ahamiyatini inobatga olib, bu yerda harbiy istehkomlar qurdirgan. Nurota qal’asi shunday yodgorliklardan biri bo‘lib, bu inshoot strategik jihatdan muhim bo‘lgan. Temuriylar davrida savdo-sotiq va hunarmandchilik yana rivojlangan, shuningdek, sug‘orish tizimlari ham qayta tiklangan. XVI-XIX asrlarda Nurota hududi Shayboniylar, keyinchalik esa Buxoro xonligi tarkibida bo‘lgan. Bu davrda ham Nurota harbiy va savdo markazi sifatida e’tiborda qolgan. Ayniqsa, Buxoro amirligi davrida bu yerda ko‘plab madaniy va diniy obidalar bunyod etilgan. Shu bilan birga, bu davrda Nurota aholisi chorvachilik, hunarmandchilik va dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoni bosib olishi jarayonida Nurota ham rus qo‘shinlari tomonidan egallangan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiya bu hududda o‘z ma’muriy tizimini joriy qilgan. Ushbu davrda Nurota iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan yangi bosqichga o‘tgan. Yangi yo‘llar qurilgan, mahalliy hunarmandchilik va savdo aloqalari o‘zgarishga yuz tutgan. 7 Sovet davrida Nurota okrugi tarkibiy jihatdan yangi tuzilishga ega bo‘ldi. Bu davrda agrar islohotlar o‘tkazilib, ko‘plab jamoa xo‘jaliklari (kolxoz va sovxozlar) tashkil etildi. Sug‘orish tizimi kengaytirilib, qishloq xo‘jaligi tarmog‘i rivojlantirildi. Sovet davrida hudud infratuzilmasi modernizatsiya qilinib, transport va aloqa tizimlari yangilangan. Mustaqillik yillarida Nurota okrugi O‘zbekistonning muhim tarixiy-madaniy va turistik hududlaridan biri sifatida rivojlanib bormoqda. Hozirgi kunda Nurota o‘zining qadimiy yodgorliklari, tabiiy go‘zalligi va tarixiy ahamiyati bilan sayyohlarni jalb qilmoqda. Okrugda qator ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar amalga oshirilgan bo‘lib, mahalliy aholi uchun yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda. Xulosa qilib aytganda, Nurota okrugining tashkil topishi tabiiy-geografik, tarixiy va siyosiy jarayonlar natijasidir. Bu hudud qadimdan savdo va harbiy markaz sifatida ahamiyat kasb etgan bo‘lsa, keyinchalik qishloq xo‘jaligi, madaniyat va turizm markaziga aylangan. Uning shakllanishi va rivojlanishi butun Markaziy Osiyo tarixining ajralmas qismi hisoblanadi. Turkiston tizmasi - Hisor-Olay tog sistemasiga kiruvchi tog lar. O zbekistonʻ ʻ ʻ va Tojikiston hududida joylashgan. Sirdaryo va Zarafshon oralig ida suvayirg ich. ʻ ʻ Sharqdan g arbga Mastchoh tog tugunidan Zarafshon daryosining o rta ʻ ʻ ʻ oqimigacha 350 km ga cho zilgan, eni 60 km dan ziyod. Sharqda, So x ʻ ʻ daryosining boshlanish qismida, Olay tog laridan Mastchoh tog tuguni orqali ʻ ʻ ajraladi, g arbda Parmontepa qal asi yaqinida tugaydi. Turkiston tizmasi sharqda ʻ ʼ Farg ona vodiysini, g arbda Mirzacho lni o rab turadi. ʻ ʻ ʻ ʻ 8 1.2. Okrug hududining geografik joylashuvi va tabiiy sharoitlari Turkiston tizmasining shimoliy yon bag ri qiya, qir va adirlarga tutashibʻ ketadi. Shimoliy yon bag rining sharqida Bo ragansoy, Bosmondiq, Oqsuv, ʻ ʻ Laylak, Isfara kabi soylar qor va muzliklardan suv oladi. G arbda Sangzor ʻ daryosining chap irmoqlari: Guralash, Boyqo ng irsoy, Ko kjar, Tangatopdi, ʻ ʻ ʻ Jumjum, Baxmazar soylari qor va bahorgi yomg ir suvlaridan to yinadi. Daryolari ʻ ʻ ma lum havzalarga quyilmasdan, tekislikka chiqqach, butunlay sug orishga ʼ ʻ sarflanadi; Zomin, Jizzax suv omborlari barpo etilgan 2 . Turkiston tizmasi gersin burmalanishida ko tarilib, keyinchalik yemirilgan va ʻ uchlamchi davrda qayta ko tarilib hozirgi qiyofaga kelgan. Paleozoy erasiga xos ʻ bo lgan qumtosh, slanets, granit, diorit va qisman ohaktoshlardan, neogen ʻ konglomeratlari va to rtlamchi davr lyoss yotqiziqlaridan tashkil topgan. Iqlimi ʻ kontinental, turli qismlarida turlicha xususiyatga ega. Tog oldi tekisligi va tog ʻ ʻ oldida iqlim issiq va quruq. Yillik o rtacha temperatura 13,G—12,2°. Yanvarning ʻ o rtacha temperaturasi 0,2°, iyulniki 25°, 26°, °. Eng yuqori temperatura 45°. ʻ 2 Бабушкин Л.Н., Когай Н.А. Основы методики оценки природных условий для сельского хозяйства // Вопросы географи. –М.: Мысль, 1975, №99. с. 64-73. 9 Baland qismida iqlim ancha salqin, o rtacha yillik temperatura —G ga yaqin,ʻ yanvarniki — 11,4°. Eng past temperatura —34°. Yillik yog in 600–700 mm dan ʻ ziyod. Yog inning bir qismi qor shaklida tushadi. Qorning qalinligi 15—30 sm, ʻ ayrim joylarda 1 m gacha bo lib, mart oyigacha, balandroq joylarda may oyigacha ʻ erimaydi. Shamolning o rtacha tezligi 2,0—3,2 m/sek., ba zida 28 m/sek.ga yetadi. ʻ ʼ Turkiston tizmasining sharqiy qismida muzlik ko p. Ularning umumiy ʻ maydoni qariyb 150 km². Janubiy qismida Zarafshon muzligi joylashgan. Tog oldi ʻ tekisligi va tog oldida 1500–1800 m balandlikda tipik va to q tusli bo z tuproqda ʻ ʻ ʻ efemerlar, shuvoq hamda bug doyiq o sadi. G arbiy qismining 1800–3000 m ʻ ʻ ʻ balandliklarida tog o rmon-dasht mintaqasi joylashgan. Bu yerlarda jigarrang, ʻ ʻ qo ng ir tuproqlarda archa, pista, bodom, do lana, itburun, zirk, baland bo yli dasht ʻ ʻ ʻ ʻ o tlari o sadi. Tizmaning g arbiy qismida 2800– 3400 m, sharqida 3000–3500 m ʻ ʻ ʻ balandliklarda subalp mintaqasi bo lib, tog -o tloq-dasht tuproqlar qo ng irbosh, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ rang, oqso xta, betaga, taktak, quyonsuyak kabi har xil o tlar bilan qoplangan. ʻ ʻ 3500 m dan yuqori qismi alp mintaqasidan iborat. Turkiston tizmasining o rmon va ʻ butazorlarida qobon, oq tirnokli ayiq, kakliklar, jayralar, sug urlar, baland ʻ tog larda kiyik, yovvoyi echki, tog kurkasi uchraydi. Tog yaylovlaridan ʻ ʻ ʻ chorvachilikda keng foydalaniladi. Zomin tog -o rmon davlat qo riqxonasi va ʻ ʻ ʻ Zomin xalq bog i tashkil etilgan. Tog yon bag irlarida tabiiy boylik ko p, iqlimi ʻ ʻ ʻ ʻ va suvlari shifobaxsh. Mevali va dorivor o simliklar o sadi. ʻ ʻ Okrug Turkiston tizmasining g`arbiy qismini va Nurota tizmasini o`z ichiga olyb, janubda O`rta Zarafshon, g`arbda Qizilqum, shimolda Toshkent-Mirzacho`l okruglari bilan chegaradosh. Okrugning faqat janubi-sharqiy qismida chegara shartli ravishda Uzbekistonning Tojikiston bilan bo`lgan davlat chegarasi orqali o`tadi. 10 Okrug hududi respublikadagi qadimiy quruqliklardan birk bo`lib, ashsan paleozoy davrining gilli slaneo`lari, qum va ohaktoshlaridan tarkib topgan. Bu yotqiziqlar gero`in orogenetik jarayonlari ta`sirida burmalangan va metamorfiklashib, marmarva kristall slaneo`larga aylangan. Shuningdek, okrugda mezozoy va kaynazoy davrlarining kvaro`lari, qumtoshlari, mergellari va gillari ham uchraydi. Daryo vodiylarida va botiqlarida esa antropogen konglomeratlari, shag`allari, qum, qumloq va lyossimon jinslari uchraydi. Gero`in tog` burmalanish davrida okrugda kuchli vulkan jarayonlari ro`y bergan. Shu sababli cho`kindi yotqiziqlar orasida otqindi (diorit, granit) va effuziv jinslar uchraydi, okrugning hozirgi relefini vujudga kelishida alhp tektonikasi ayniqsa katta rol o`ynagan. Tog`lar bu davrda qaytadan ko`tarilgan (4000 metrga yetgan). Turkiston tizmasi Mastchoq tog` tuguni yaqinida Oloy tizmasidan ajralib chiqadi va kenglik bo`ylab 350 km ga cho`ziladi. Uning eni o`rta xisobda 60 km, balandligi esa 3600—4000 m. Ba`zi yyerlarda uning balandligi 5580 metrga yyetadi (Piramida cho`qqisi). Turkiston tizmasining Mastchoh tog` tugunidan 11 Shahriston dovonigacha bo`lgan qismining relef shakllari alhp turida bo`lib, cho`qqilari qoyali, qirrali, balandligi esa 5000 metrdan ham ortiq. Lekin tizmaning Shahriston (3351 m) dovonidan g`arbda bo`lgan qismi ancha past, alp turli relef shakllari juda kam uchraydi. 1.3. Okrugning tarixiy jarayonlardagi roli Turkiston tizmasini Shaxriston dovonidan g`arbda Sangaor daryosi vodiysining yuqori oqimi ikkiga ajratib turadi. Sangzor vodiysining janubiy qismidagi tizma Chumqortog` deb, shimoldagisi Molguzar tog`i deb yuritiladi. Molguzar tog`i Temurlang darvozasi yoki Ilono`tdi darasi orqali Nurota tizmasidan ajralib turadi. Turkiston tizmasining okrug hududidagi g`arbiy qismi ancha past bo`lganligidan bu yyerda muzliklar yo`q. Lekin tog`lar orasidagi chuqurliklarda qor uyumlari yozgacha erimay turadi. Turkiston tizmasining Shahriston dovonidan Guralash (2710 m) dovonigacha bo`lgan qismi past bo`lsada, biroq ba`zi nuqxalari 4000 metrdan xam ortiq (Shovqartog 4033 m). Bu qiomda Turkiston tizmasidan shimolga qarab qator-qator tor tizmalari ajralib chiqadi. Ulardan eng muhimi Uratepa tog`i, u Zominsuv soyi orqali Molguzar tog`idan ajralib turadi. Chumqortog` Turkiston tizmasinilg bevosita g`arbiy davomi bo`lib, uzunligi 70 km, ba`zi cho`qqilari 3000 m dan baland (Bozorxonim 3405 m). Chumqortog` Qo`shtepa dovoni yaqinida janubi-g`arbga burilib pasayib qoladi va Lattaband (2035 m) dovoniga yyetgach, ikki qismga ajraladi: janubiy qism Qizilqanor tog`i deb atalyb (o`rtacha balandligi 1000 m), butunlay Tojikiston hududida joylashgan; 12 shimoliy qism esa Lattaband tog`i deyiladi. U Qiziltanor tog`idan baland (2200 m). Ana shu Lattaband tog`ining suvayirg`ich qismidan okrugning chegarasi o`tadi. Chumqortog` g`arbda Mo`g`ul qishloqi yaqinida tugab, so`ngra tepaliklarga aylanib ketadi. Bu tepaliklarning balandligi 700— 800 m bo`lib, birbirlaridan soylar orqali ajralvb turadi. Chumqortog` shimoli-g`arbga davom etib, uncha baland bo`lmagan G`o`bduntoqqa tutashib ketadi. Bu tog`ning o`rtacha balandligi 800—900 m (eng baland yyeri esa 1666 m), G`o`bduntog` bilan Chumkrrtog` orasida esa lyossli qumli jinslardan tuzilgan baland (750—800 m) tekislik joylashgan. Zarafshon daryosini Sangzor daryosi bilan birlashtirgan Tuyatortar kanali shu tekislikdan o`tadi. G`o`bduntog` shimoli-g`arbga qarab asta-sekin pasayib, Marjonbuloq balandligiga aylanib, eng baland yyeri 948 metrta yyetadi. Bu balandlikdan oltin koni topilgan. Marjonbuloq balandligi g`arbda Oqtepa daryo vodiysi orqali Qaroqchitog`dan ajralib turadi. Molguzar tog`i Shovqortog` cho`qqisidan to Temurlang darvozasigacha 75 km ga cho`zilgan. Bu tog`ning shimoliy yonbag`ri asta-sekin pasayib, Toshkent- Mirzacho`l okrugiga tutashib ketadi. Molguzar tog`ining o`rtacha balandligi 1500 m bo`lib, markaziy qismi 2622 m ga yyetadi. Ana shu balandlikning o`rta qismidan Molguzar tog`i g`arbga ham, sharqqa ham pasayadi. Molguzar tog`i Ilono`tdi (Temurlang) darvozasida Sangzor daryosiga qoyali, tik yonbag`irlar hosil kilib tushadi. Bu yyerda vodiyning kengligi 120—130 m chamasidadir. Nurota tizmasi Turkiston tizmasining shimoli-g`arbga cho`zilgan davomidir. Tizmaning uzunligi Temurlang darvozasidan Nurota kishlorigacha 200 km, eng keng yyeri markaziy qismida (75 km) bo`lib, undan g`arbga va sharqqa borgan sari tog`ayadi. O`rtacha balandligi 1500 m, eng baland yyeri — markaziy qismidagi 13 Hayotboshi yoki Zargar cho`qqisi 2165 metrga yyetadi. Nurota tizmasining sharqiy qismi Qo`ytosh tog`i deb ataladi. Nurota tizmasi asimmetrik tuzilgan, janubiy yonbag`ri uzun, keng, Nurota cho`kmasiga asta-sekin pasayib tushadi, shimoliy yonbagri esa qisqa, Mirzacho`lga tikka tushadi hamda parallel yo`nalgan past tog`larni hosil kiladi. Bularning kattalari Pistali va Balikchi tog`idir. Turkiston-Nurota okrugining orografik chizmasi: 1. Qaraqchitog`. 2. Ro`bduntog`. 3. Lattaband tog`i. 4. Qizilqanor tog`i. 5. Chumqartog» 6. Zomintog. 7. Jizzax suv ombori. 8. Sangzor daryosn. 9. Xayotboshi cho`qqpen —2165 m. 10. Oqtog`ning Taxnu cho`qqisi —2003 m. Turkiston tizmasining Shovroqtog` cho`qqisi—4033 m. 12. Turkiston tizmasi. 13— Chumqortogning Bozarxonim cho`qqisi — 3405 m. Nurota tizmasi janubdagi Nurota-Qo`ytosh botig`i orkali Baxiltog`, Oqtog`, Qaroqchitog` va G`o`bdintog`lardan ajralib turadi. Chumqortog`ning g`arbiy davomi bo`lgan G`o`bduntog` g`arbda Oqtepa daryo vodiysi orqali Qaroqchitog`dan ajralib turadi. Bu tizmaning eng baland joyi markaziy qismida bo`lib (1200 m), tevarak–atrofga sekin–asta pasaya boradi hamda g`arbdagi Tusun daryo vodiysi orqali Oqtog`dan ajralib turadi. Oqtog` bir necha kichik tog`larning yig`indisidan iborat bo`lib, ularni eng muximlarn Oqtosh, Qizko`rgan, Jo`ltash va Baxil tog`lardir. 14 Oqtog` o`zining kattaligi jihatidan Nurota tizmasidan kichikroq bo`lib, g`arbga qarab davom etadi va Nurota qishlog`i yaqinida pasayib (600 m), so`ngra tekislikka aylanib ketadi. Bu tog`ning o`rtacha balandligi 1000—1200 m, eng baland yyeri — Taxnu cho`qqisi 2003 m. Bu tog` oq marmardan tuzilganligi uchun shunday nom olgan. Oqtog` janubi-g`arbga qarab pasayadi va undan Qoratog` ajralib chiqadi. Bu tog` juda yassi bo`lib, atrofga asta-sekin pasayib tushadi. Uning balandligi 1000— 1200 m. Turkiston–Nurota okrugidagi bunday antiklinal tog`lar orasida sinklinal botiqlar ham bor. Bulardan eng kattalari Sangzor, Qo`ytosh, Nurota botiqlaridir. Sangzor vodiysi Chumqortog` bilan Molguzar tog`lari orasida bo`lib, yuqori qismi tordir. U Balx Qishloqi yaqiiida (Encha kengayib, tekislik xarakteriga ega bo`ladi, so`ngra shimolga qarab burilib torayadi va Temurlang darvozasini hosil qiladi. Vodiy Temurlang darvozasidan o`tgach asta-sekin kengayadi va Jizzax vohasiga qo`shilib ketadi. Sangzor vodiysi G`allaorol qishlog`i yaqinida ancha kengayadi va g`arbga tomon balandlasha borib Qo`ytosh tekisligiga tutashib ketadi. Qo`ytosh tekisligi esa G`o`bduntog`, Qaroqchitog` va Qo`ytosh orasidagi botiqda joylashgan, balandligi 600 m. Bu tekislik g`arbga tomon qarab davom 15 etadi va Qo`shrabot qishlog`i yaqinida Nurota botig`i bilan tutashadi. Nurota batig`i Nurota antiklinallari orasidagi sinklinalda joylashib, o`rta qismida balandligi 520 m ga boradi. Lekin u g`arbga tomon pasaya boradi va shu yo`nalishda kengayib, so`ngra Qizilqumga tutashib ketadi. II BOB: IQTISODIY VA IJTIMOIY RIVOJLANISH JARAYONLARI 2.1. Nurota okrugida qishloq xo‘jaligi va sug‘orish tizimi Nurota okrugi O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanuvchi muhim hududlaridan biri hisoblanadi. Uning tabiiy-geografik joylashuvi, iqlimi va tuproq sharoiti bu yerda dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Nurota hududi asosan yarim cho‘l va tog‘li hududlardan iborat bo‘lib, bu yerda qishloq xo‘jaligi tabiiy suv resurslari va sug‘orish tizimlariga bog‘liq holda rivojlangan. Sug‘orish tizimi esa hudud iqtisodiyotida markaziy o‘rin tutib, dehqonchilikning asosiy tayanch omili hisoblanadi. 16 Nurota hududida qishloq xo‘jaligi asosan ikki asosiy yo‘nalishda rivojlangan: dehqonchilik va chorvachilik. Dehqonchilik sohasida asosan bug‘doy, arpa, makkajo‘xori, beda, sabzavot va mevali daraxtlar yetishtiriladi. Nurotaning tog‘ oldi hududlari unumdor tuproqqa ega bo‘lib, bu yerlarda dehqonchilik an’anaviy tarzda rivojlangan. Ayniqsa, mahalliy aholi tomonidan yetishtiriladigan g‘alla va sabzavot mahsulotlari nafaqat o‘z hududi, balki qo‘shni viloyatlarga ham yetkazib beriladi. Chorvachilik Nurota qishloq xo‘jaligining yana bir muhim tarmog‘idir. Bu hududda asosan qo‘y, echki, qoramol va yilqi boqiladi. Chorvachilik uchun yarim cho‘l va tog‘li hududlarning mavjudligi qo‘shimcha imkoniyatlar yaratadi. Ayniqsa, Nurota tog‘lari va uning etaklari chorva mollari uchun tabiiy yaylovlar sifatida foydalaniladi. Qo‘ychilik bu hududning eng muhim chorvachilik tarmog‘i bo‘lib, mahalliy aholining asosiy daromad manbalaridan biri hisoblanadi. Shuningdek, go‘sht, sut va jun mahsulotlari mahalliy bozorda keng tarqalgan 3 . Sug‘orish tizimi Nurota hududida dehqonchilikning rivojlanishida muhim omil hisoblanadi. Hududda tabiiy suv manbalari kam bo‘lgani sababli, qadimdan sun’iy sug‘orish tizimlari barpo etilgan. Nurota tarixiy sug‘orish tizimlari bilan mashhur bo‘lib, bu yerda qadimdan qishloq xo‘jaligida suv ta’minoti muammosi muhim bo‘lgan. Shuning uchun, hududda qadimiy ariqlar, kanallar va buloqlardan suv yetkazib berish tizimlari shakllangan. Nurota hududida eng mashhur sug‘orish inshootlaridan biri bu Nurota kanali hisoblanadi. Ushbu kanal qadim zamonlardan buyon faoliyat yuritib, mahalliy dehqonlar tomonidan foydalanib kelinmoqda. Nurota tog‘laridan kelib chiqqan 3 Xolmurodov Sh.A. Turkiston-Nurota tizmasi to landshaft recreation-ni oshirish. Geog. muxlis. sotib olish. tushish. doktor sovg'asi. olish u-n shunday. etil. diss. mavhum - Samarqand., 2021, 44-b. 17 tabiiy buloqlar va yer osti suvlaridan foydalanish orqali sug‘orish ishlari olib boriladi. Buloqlardan oqib keladigan suvlar maxsus ariqlar orqali ekin maydonlariga yetkaziladi. Mahalliy dehqonlar ushbu suv resurslaridan unumli foydalanib, turli ekinlarni sug‘orishda qo‘llashadi. Sovet davrida Nurota hududida sug‘orish tizimi yanada takomillashtirildi. Yangi suv omborlari, nasos stansiyalari va yer osti quduqlari barpo etilib, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish hajmi oshirildi. Ayniqsa, quduqlar orqali sug‘orish tizimi keng rivojlangan bo‘lib, bu orqali qishloq xo‘jaligi yerlari sug‘orilishi yaxshilandi. Bugungi kunda ham ushbu quduqlar va nasos tizimlari modernizatsiya qilinib, zamonaviy texnologiyalar joriy etilmoqda. Nurota hududida suv resurslarining cheklanganligi sababli, suvdan samarali foydalanish masalasi muhim ahamiyatga ega. Mahalliy dehqonlar tomchilatib sug‘orish texnologiyalaridan foydalana boshlagan bo‘lib, bu usul orqali suvni tejash va ekinlarning hosildorligini oshirish imkoniyati yaratilmoqda. Shu bilan birga, suv tejovchi texnologiyalar yordamida dalalarning sug‘orish samaradorligi oshirilmoqda. Oxirgi yillarda Nurota hududida ekologik muammolar va suv resurslarining kamayishi qishloq xo‘jaligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shuning uchun, hukumat va mahalliy fermerlar qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish va suv resurslaridan samarali foydalanish choralarini ko‘rmoqda. Yangi irrigatsiya tizimlari qurish, yer osti suvlarini o‘rganish va ekologik barqarorlikni ta’minlash borasida turli loyihalar amalga oshirilmoqda. Xulosa qilib aytganda, Nurota okrugida qishloq xo‘jaligi tabiiy resurslarga bog‘liq holda rivojlangan bo‘lib, uning asosiy tarmoqlari dehqonchilik va chorvachilik hisoblanadi. Hududda suv ta’minoti muhim ahamiyat kasb etgani 18 sababli, sug‘orish tizimi qishloq xo‘jaligining ajralmas qismi hisoblanadi. Qadimgi sug‘orish tizimlari bugungi kungacha saqlanib qolgan bo‘lib, zamonaviy texnologiyalar yordamida sug‘orish ishlari yanada takomillashtirilmoqda. Nurota hududida suv resurslaridan samarali foydalanish kelajakda qishloq xo‘jaligi rivojlanishi uchun muhim omil bo‘lib qoladi. Okrugning pastroq joylarida yoz quruq va issiq, qish esa u qadar oovuq bo`lmaydi. Balandroq joylarida yoz salqin, qisqa, qish esa sovuq bo`lib, uzoq davom etadi. Shu sababli yanvarning o`rtacha harorati okrugning tekislik qismlarida 0,2°S bo`lsa, tog` tepalarida — Shahriston dovonida—11,4°, eng past harorat esa —25°—34°S gacha yyetadi. Turkiston — Nurota okrugi baland bo`lganidan yoz oylari atrofga nisbatan salqin bo`ladi. Shuning uchun iyul oyining o`rtacha harorati tekislik joylarda 26°, 25°S bo`lsa, balandroq joylarda 25°—15°S bo`ladi. Eng yuqori harorat 23°—45°S orasida o`zgaradi. Turkiston–Nurota okrugida sovuqsiz kunlar Toshkent-Mirzacho`l okrugiga nisbatan kamroq. Chunki tog`li o`lka bo`lganligidan bahorda oxirgi sovuq tushishining o`rtacha muddati aprelning birinchi yarmiga, kuzgi birinchi sovuq tushishining o`rtacha muddati oktabrning ikkinchi yarmiga to`g`ri keladi, binobarin sovuq bo`lmaydigan davr 100—200 kun atrofida bo`ladi. Okrugda kuzgi birinchi sovuq tushishigacha foydali (effektiv) haroratning yig`indisi 1500— 2300°S ni tashkil qiladi, vaholanki bunday davr Toshkent–Mirzacho`l okrugida 230 kungacha bo`ladi. Okrugda o`rtacha yillik yog`in miqdori 250—450 mm, tog`larning g`arbiy havo massasiga qaragan yonbag`irlarida 600—700 mm, teskari qismlarida va berk botiqlarda 250—350 mm yog`inning ko`p qismi bahorda (41—48%) va qishda (34 —43%), kam qismi; yozda (2—5%) yog`adi. Lekin tog` yonbag`ri bo`ylab 19 yuqoriga ko`tarilgan sari yozgi yog`in miqdori ortib boradi. Okrug tog`li o`lka bo`lganligidan yog`inlarning bir qismi qor va do`l shaklida yogadi. Shu sababli qor qoplamining qalinligi 15—30 sm, ayrim joylarda 1 m bo`lib, mart oyigacha va balandroq joylarda may oyigacha erimay turadi. Okrugda shamolning o`rtacha tezligi sekundiga 2,0—3,2 m ni tashkil etadi. Yil bo`yi shamol ko`proq shimoldan, shimoli-sharqdan va shimoli-g`arbdan esadi. Okrugning janubi-sharqiy qismida (G`o`bduntog` va Qaroqchitog`lar atrofida) shimoli-sharqdan va sharqdan, ya`ni Sangzor vodiysi tomonidan «Ilon o`tdi» nomi bilan ataluvchi shamol esib, tezligi ba`zan sekundigi 28 metrga yyetadi. Bu shamol yozda va kuzda chang–to`zon aralash esib, qishloq xo`jaligiga zarar yyetkazadi. Okrug daryolari tog` daryolari bo`lib, eroziya jarayoni kuchli. 2.2. Savdo yo‘llari va hunarmandchilikning rivojlanishi Nurota hududi qadimdan savdo va hunarmandchilik markazlaridan biri bo‘lib, uning rivojlanishi Buyuk Ipak yo‘li va boshqa savdo yo‘llari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. O‘zining strategik joylashuvi tufayli, Nurota qadimdan savdo karvonlari uchun muhim bekat vazifasini bajargan. Savdogarlar bu hudud orqali turli yo‘nalishlarda harakatlangan, shu sababli, hunarmandchilik, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va boshqa tovarlar savdosi rivojlangan. Nurota orqali o‘tgan savdo yo‘llari Markaziy Osiyo, Eron, Hindiston, Xitoy va Yaqin Sharq mamlakatlarini bog‘lagan. Karvon yo‘llari orqali ipak, choy, ziravorlar, qimmatbaho toshlar, metall buyumlar va boshqa mahsulotlar tashilgan. Ayniqsa, Buyuk Ipak yo‘li davrida Nurota karvon yo‘llari tizimida muhim o‘rin egallagan. Karvon yo‘llarining o‘tish joylarida karvonsaroylar, bozorlar va savdo rastalari faoliyat yuritgan. 20 Savdo yo‘llarining rivojlanishi bilan birga, hunarmandchilik ham yuqori darajada rivojlangan. Nurota aholisi asrlar davomida hunarmandchilik bilan shug‘ullanib kelgan. Mahalliy ustalar yog‘och o‘ymakorligi, kulolchilik, temirchilik, zargarlik, gilamdo‘zlik kabi sohalarda mohirlik ko‘rsatgan. Ayniqsa, temirchilik Nurota hunarmandchiligining asosiy tarmoqlaridan biri bo‘lib, bu yerda pichoq, xanjar, bolta, ot jabhasi uchun zarur bo‘lgan buyumlar tayyorlangan. Temirchilarning mahorati sababli, Nurota mahsulotlari nafaqat mahalliy bozorlarda, balki qo‘shni hududlarda ham xarid qilingan. Kulolchilik ham Nurota hunarmandchiligining asosiy tarmoqlaridan biri hisoblangan. Bu yerda tayyorlangan sopol idishlar o‘zining mustahkamligi va go‘zalligi bilan mashhur bo‘lgan. Kulollar maxsus gil aralashmasidan idishlar yasagan, ularni bezaklar bilan bezashgan. Ayniqsa, sopol kosalar, qadahlar va katta laganlar Nurotaning eng mashhur mahsulotlaridan biri bo‘lgan. Hunarmandchilikning yana bir rivojlangan sohasi gilamdo‘zlik bo‘lib, mahalliy ayollar gilam to‘qish san’atida katta tajribaga ega bo‘lganlar. Gilamlar tabiiy bo‘yoqlardan foydalangan holda bo‘yalib, murakkab naqshlar bilan bezatilgan. Gilamlar asosan qo‘lda to‘qilgan bo‘lib, ularning sifati yuqori bo‘lgani sababli, uzoq yillar xizmat qilgan. Gilamlarni savdo karvonlari orqali qo‘shni viloyatlarga va mamlakatlarga sotish keng tarqalgan. Zargarlik Nurota hunarmandchiligining yana bir muhim tarmog‘i bo‘lib, mahalliy zargarlar oltin va kumushdan turli taqinchoqlar, uzuklar, bilaguzuklar va boshqa buyumlar tayyorlaganlar. Zargarlik buyumlari ko‘pincha o‘ymakor naqshlar bilan bezatilgan, ularga qimmatbaho toshlar o‘rnatilgan. Bu hunarmandchilik turi asosan mahalliy bozorlar va ziyoratchilar orasida mashhur bo‘lgan. 21 Savdo yo‘llari rivojlanishi hunarmandchilik mahsulotlarini boshqa hududlarga yetkazish imkonini bergan. Savdogarlar Nurota hunarmandlarining mahsulotlarini uzoq hududlarga olib borib sotgan. Xususan, Nurota orqali o‘tgan savdo yo‘llari orqali mahalliy ipak matolar, jun mahsulotlari, sopol idishlar, yog‘och o‘ymakorligi buyumlari, metall qurollar va boshqa mahsulotlar tarqalgan. Nurota hududida hunarmandchilik mahsulotlarining sifatini oshirish maqsadida ustalar o‘z malakalarini oshirishgan, hunar sirlarini avloddan-avlodga yetkazishgan. Mahalliy ustaxonalarda shogirdlar tayyorlangan, yosh hunarmandlar tajribali ustalardan hunar o‘rganishgan. Bu jarayon hunarmandchilikning doimiy ravishda rivojlanishiga va hunar an’analarining saqlanib qolishiga yordam bergan. Sovet davrida Nurota hunarmandchiligi biroz turg‘unlikka yuz tutgan bo‘lsa- da, keyinchalik qayta tiklanib, hunarmandchilik artellari va ishlab chiqarish kooperativlari tashkil etilgan. Hozirgi kunda hunarmandchilik Nurota hududida yana rivojlanib, mahalliy hunarmandlar o‘z mahsulotlarini xalqaro bozorlarga chiqarish imkoniyatiga ega bo‘lmoqdalar. Zamonaviy texnologiyalar va an’anaviy usullar uyg‘unligi tufayli, Nurota hunarmandchiligi yangi bosqichga chiqmoqda. Savdo yo‘llari va hunarmandchilikning rivojlanishi Nurota hududi iqtisodiyotining muhim qismi bo‘lib, bugungi kunda ham bu soha ahamiyatini yo‘qotmagan. Mahalliy bozorlar, sayyohlik markazlari va xalqaro savdo aloqalari orqali Nurota hunarmandchiligi mahsulotlari tobora keng tarqalib, ushbu hududning madaniy va iqtisodiy salohiyatini oshirmoqda. 2.3. Aholi tarkibi va ijtimoiy tuzilma Nurota okrugi O‘zbekistonning tarixiy va madaniy jihatdan boy hududlaridan biri bo‘lib, uning aholisi asrlar davomida turli jarayonlar natijasida shakllangan. 22 Hududning geografik joylashuvi, tabiiy sharoitlari va tarixiy rivojlanishi uning aholi tarkibi va ijtimoiy tuzilmasiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Nurota aholisi asosan o‘zbeklar bo‘lib, ular bilan bir qatorda tojik, qozoq, qoraqalpoq va boshqa millat vakillari ham yashaydi. Aholi tarkibida qadimgi davrlardan boshlab dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo bilan shug‘ullangan ijtimoiy guruhlar mavjud bo‘lib kelgan. Nurota aholisi tarixiy jihatdan turli etnik guruhlarning aralashuvi natijasida shakllangan. Qadimgi davrlardan boshlab, bu hudud turli karvon yo‘llari chorrahasida joylashgani sababli, bu yerda ko‘chmanchi va o‘troq aholining madaniyati uyg‘unlashgan. Arab, fors, turkiy va boshqa xalqlarning madaniy ta’siri Nurota hududida sezilarli bo‘lgan. Bu ta’sir nafaqat aholi tarkibida, balki til, urf- odat va ijtimoiy tuzilishda ham o‘z aksini topgan. Nurota aholisi asosan qishloq joylarda istiqomat qiladi. Qishloqlarda dehqonchilik va chorvachilik asosiy mashg‘ulot hisoblanadi. Nurota tog‘ etaklarida joylashgan qishloqlarda ekin maydonlari va yaylovlar mavjud bo‘lib, bu yerlarda asosan g‘alla, sabzavot va mevali daraxtlar yetishtiriladi. Chorvachilik bilan shug‘ullanadigan aholining asosiy mashg‘uloti qo‘y va echki boqishdir. Shuningdek, qoramol va ot boqish ham keng tarqalgan. Shahar va qishloq aholisi o‘rtasidagi ijtimoiy tuzilma turli kasb va faoliyat turlari bo‘yicha farqlanadi. Shaharlarda hunarmandlar, savdogarlar, davlat xizmatchilari va tadbirkorlar ko‘proq bo‘lsa, qishloq joylarda dehqonlar va chorvadorlar asosiy aholini tashkil etadi. Hunarmandchilik qadimdan Nurota jamiyatining muhim qismi bo‘lib kelgan. Yog‘och o‘ymakorligi, kulolchilik, temirchilik, gilamdo‘zlik, to‘quvchilik kabi kasblar avloddan-avlodga o‘tib kelgan. 23 Bugungi kunda ham hunarmandchilik an’anaviy shaklda saqlanib qolgan bo‘lib, zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashgan holda rivojlanmoqda. Nurota hududida oilaviy qadriyatlar va an’anaviy ijtimoiy tuzilma muhim ahamiyatga ega. Oila instituti mustahkam bo‘lib, avlodlar o‘rtasidagi bog‘liqlik kuchli. Yoshlar kattalarga hurmat bilan munosabatda bo‘lishadi, ota-onalar farzand tarbiyasiga alohida e’tibor berishadi. An’anaviy oilalar ko‘pincha ko‘p avlodli bo‘lib, bunday tuzilma ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Nurota jamiyatida diniy qadriyatlar ham muhim o‘rin tutadi. Islom dini aholining kundalik hayotida, urf-odatlarida va madaniyatida chuqur ildiz otgan. Mahalliy aholi diniy marosimlar, bayramlar va an’anaviy odatlarni e’zozlaydi. Masjidlar va ziyoratgohlar bu hududning diniy hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lib, ular aholining ijtimoiy hayotining markazlaridan biri hisoblanadi. Nurota ziyoratgohlari nafaqat mahalliy, balki boshqa hududlardan kelgan ziyoratchilar uchun ham muhim maskan sanaladi. Ta’lim va madaniyat Nurota aholisi uchun doimo muhim bo‘lib kelgan. Ilgari madrasalar va diniy ta’lim markazlari bilim olishning asosiy maskanlari bo‘lsa, bugungi kunda zamonaviy maktablar va oliy ta’lim muassasalari aholiga xizmat qilmoqda. Yoshlar orasida oliy ta’limga bo‘lgan qiziqish ortib bormoqda. Hukumat va mahalliy boshqaruv organlari ta’lim sifatini oshirish, yoshlarni kasb-hunar egallashga rag‘batlantirish borasida turli loyihalarni amalga oshirmoqda. Nurota hududida ijtimoiy hayotning ajralmas qismi bo‘lgan mahalla institutining o‘rni katta. Mahallalar ijtimoiy nazorat, jamoatchilik faolligi va mahalliy boshqaruvning muhim bo‘g‘ini sifatida faoliyat yuritadi. Mahalla faollari aholi muammolarini hal etishda, jamoatchilik ishlarida va ijtimoiy tadbirlarda faol qatnashadilar. 24 Bugungi kunda Nurota aholisi iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan o‘zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Urbanizatsiya jarayonlari, zamonaviy texnologiyalarning rivojlanishi, mehnat migratsiyasi va turizm sohasi rivoji mahalliy jamiyat hayotiga yangi o‘zgarishlar olib kelmoqda. Yosh avlodning zamonaviy bilimlarga ega bo‘lishi va texnologiyalarga moslashuvi hududning kelajakdagi rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Xulosa qilib aytganda, Nurota aholisi tarkibi va ijtimoiy tuzilmasi asrlar davomida shakllangan bo‘lib, bu hududning tabiiy-geografik sharoiti, iqtisodiy faoliyati va tarixiy jarayonlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo jamiyatning asosiy tayanch yo‘nalishlari bo‘lib kelgan. Oila qadriyatlari, diniy an’analar va mahalla instituti esa ijtimoiy barqarorlikni ta’minlab kelmoqda. Zamonaviy o‘zgarishlar ta’sirida Nurota aholisi yangi taraqqiyot bosqichiga o‘tmoqda, bu esa hududning ijtimoiy tuzilmasini yanada takomillashtirishga imkon yaratmoqda. 25 III BOB: MADANIYAT VA MA’NAVIY MEROS 3.1. Nurota okrugidagi tarixiy yodgorliklar va arxitektura Turkiston-Nurota okrugi O‘zbekiston tarixida muhim o‘rin tutgan hududlardan biri bo‘lib, uning tarixiy ahamiyati va rivojlanish bosqichlarini o‘rganish mamlakatning umumiy taraqqiyoti, madaniyati va iqtisodiy jihatlarini chuqur tushunish imkonini beradi. Ushbu hudud uzoq tarixga ega bo‘lib, qadimgi davrlardan to hozirgi kungacha turli sivilizatsiyalar va davlatlarning rivojlanishiga guvoh bo‘lgan. Shuning uchun uning tarixiy ahamiyati nafaqat O‘zbekiston, balki butun Markaziy Osiyo mintaqasi uchun katta ahamiyat kasb etadi. Turkiston-Nurota hududi qadimiy davrlardan boshlab muhim tarixiy jarayonlarning markazida bo‘lgan. Arxeologik ma’lumotlarga ko‘ra, bu hududda dastlabki odamlarning yashash izlari juda qadimiy davrlarga borib taqaladi. Ayniqsa, bu hududdagi tabiiy resurslarning boyligi va geografik joylashuvining qulayligi sababli ko‘plab qadimiy aholi punktlari shakllangan. Nurota tog‘lari atrofida topilgan arxeologik yodgorliklar bu yerda ilk davlat tuzilmalari paydo bo‘lganini ko‘rsatadi. Shuningdek, ushbu hudud qadimda buyuk karvon yo‘llari chorrahasida joylashgan bo‘lib, bu esa mintaqaning iqtisodiy va savdo jihatdan rivojlanishiga katta turtki bergan. 26 Hududning tarixiy rivojlanishi miloddan avvalgi davrlarda boshlangan bo‘lib, u qadimgi davrlardan boshlab turli davlatlarning e’tiborida bo‘lgan. Miloddan avvalgi VI-IV asrlarda Ahamoniylar davlati hukmronlik qilgan davrda Turkiston- Nurota hududi ulkan imperiyaning muhim qismlaridan biri bo‘lgan. Keyinchalik, Iskandar Zulqarnayn bosqini natijasida bu hudud Yunon-Baqtriya madaniyatining ta’siriga tushgan. Yunon-Baqtriya davlatining tashkil topishi mintaqada madaniy aloqalarning rivojlanishiga olib keldi. Ayniqsa, Iskandar Zulqarnayn bu hududga kirib kelganidan keyin mahalliy xalqlarning turmush tarziga yunon madaniyati ta’sir ko‘rsatgan. Keyinchalik, Kushonlar imperiyasi hukmronligi ostida Turkiston-Nurota hududi yana bir tarixiy rivojlanish bosqichiga kirdi. Kushonlar davrida bu hududda buddizm va boshqa dinlarning tarqalishi kuzatilgan bo‘lib, bu esa mintaqaning madaniy jihatdan boyishiga olib kelgan. Aynan shu davrda savdo aloqalari 27 kengayib, Buyuk Ipak yo‘lining muhim qismlaridan biri ushbu hudud orqali o‘tgan. Bu esa iqtisodiy va madaniy almashinuv jarayonlarini yanada rivojlantirdi. O‘rta asrlarda Turkiston-Nurota hududi turli davlatchilik shakllarining shakllanishi va almashinishi jarayonlarini boshdan kechirdi. IX-XII asrlarda Somoniylar, Qoraxoniylar va G‘aznaviylar hukmronligi ostida bo‘lgan bu hudud iqtisodiy va madaniy jihatdan yuqori darajada rivojlangan. Ayniqsa, Somoniylar davrida ilm-fan, hunarmandchilik va savdo aloqalari rivojlanib, bu hudud Markaziy Osiyoning muhim markazlaridan biriga aylangan. XII-XIII asrlarda Chingizxon bosqini natijasida butun Markaziy Osiyo hududi singari Turkiston-Nurota ham katta vayronagarchiliklarga uchragan. Mo‘g‘ullar bosqinidan so‘ng bu hudud ancha vaqt davomida iqtisodiy va madaniy inqirozga yuz tutgan bo‘lsa-da, XIV asrning ikkinchi yarmida Amir Temur davrida qayta tiklana boshlagan. Amir Temur Turkiston-Nurota hududini o‘zining imperiyasining muhim qismi sifatida ko‘rib, bu yerda iqtisodiy va harbiy bazalar yaratishga katta e’tibor bergan. Aynan Temuriylar davrida Nurota hududida ko‘plab me’moriy inshootlar barpo etilib, madaniy va ilmiy markazlar rivojlangan. XVI-XIX asrlarda Turkiston-Nurota hududi Shayboniylar va keyinchalik Buxoro amirligi tarkibiga kirgan. Bu davrda hudud qishloq xo‘jaligi, chorvachilik va savdo sohalari bo‘yicha rivojlangan bo‘lib, ayniqsa, Nurota vodiysi va unga tutash hududlarda dehqonchilik va hunarmandchilik markazlari kengaygan. Shu bilan birga, Buxoro amirligi davrida diniy va ma’rifiy sohalarda ham o‘zgarishlar kuzatilgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkiston-Nurota hududi Rossiya imperiyasi tarkibiga qo‘shilishi natijasida butunlay yangi tarixiy davrga qadam qo‘ydi. Rossiya imperiyasi bu hududni o‘zining mustamlakasi sifatida boshqarib, 28 bu yerda temir yo‘llar, zavod va fabrikalar qurilishiga e’tibor qaratdi. Shu bilan birga, mintaqada rus ta’siri kuchayib, yangi iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmalarning shakllanishiga turtki bo‘ldi. XX asrning birinchi yarmida Turkiston-Nurota hududi Sovet Ittifoqi tarkibida bo‘lib, bu davrda sanoat va qishloq xo‘jaligi sohalari bo‘yicha katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Kolxoz va sovxoz tizimi joriy etilishi natijasida qishloq xo‘jaligi yangi bosqichga ko‘tarildi. Shuningdek, bu davrda ta’lim va madaniyat sohalarida ham o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin Turkiston-Nurota hududi yangi taraqqiyot bosqichiga chiqdi. Mintaqada infratuzilma rivojlanib, iqtisodiy islohotlar amalga oshirildi. Hududdagi tabiiy resurslardan samarali foydalanish va turizmni rivojlantirish bo‘yicha keng qamrovli loyihalar amalga oshirila boshlandi. Bugungi kunda ham bu hudud iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanishda davom etmoqda. Xulosa qilib aytganda, Turkiston-Nurota okrugining tarixiy ahamiyati va rivojlanish bosqichlari turli davrlardagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar bilan chambarchas bog‘liq. Ushbu hududning qadimiylikdan tortib hozirgi kungacha bo‘lgan rivojlanish yo‘li mamlakat tarixining ajralmas qismi bo‘lib, uning o‘rganilishi O‘zbekistonning umumiy tarixiy taraqqiyoti haqida to‘liq tasavvur hosil qilishga yordam beradi. 3.2. Xalq og‘zaki ijodi va an’anaviy urf-odatlar Nurota hududi O‘zbekistonning qadimiy va boy tarixiy merosga ega bo‘lgan mintaqalaridan biri bo‘lib, bu yerda xalq og‘zaki ijodi va an’anaviy urf-odatlar 29 asrlar davomida shakllanib, avloddan-avlodga yetkazib kelinmoqda. Nurota aholisi o‘zining milliy qadriyatlarini saqlab qolgan, ular turli marosimlar, afsonalar, qo‘shiqlar, ertaklar va dostonlarda aks etgan. Xalq og‘zaki ijodi va urf-odatlar ushbu hududning madaniy hayotining ajralmas qismi hisoblanadi. Xalq og‘zaki ijodining asosiy turlari orasida ertaklar, afsonalar, dostonlar va xalq qo‘shiqlari muhim o‘rin tutadi. Nurota aholisi orasida og‘zaki rivoyatlar keng tarqalgan bo‘lib, ular orasida ayniqsa, Nurota chashmasi va uning kelib chiqishi haqidagi afsonalar mashhur. Rivoyatlarga ko‘ra, bu chashma muqaddas joy bo‘lib, uning suvi shifobaxsh xususiyatga ega. Mahalliy aholining e’tiqodlariga ko‘ra, chashma suvi bilan yuvinish yoki undan ichish kasalliklardan forig‘ bo‘lishga yordam beradi. Bu afsona mahalliy xalq orasida yillar davomida saqlanib kelmoqda va ziyoratchilar e’tiborini tortmoqda. Nurota dostonlari va xalq qo‘shiqlari ham madaniy merosning muhim qismlaridan biri hisoblanadi. Ushbu hududda “Alpomish” kabi mashhur xalq dostonlari keng tarqalgan bo‘lib, ular qahramonlik, sadoqat va vatanparvarlik kabi fazilatlarni ulug‘laydi. Mahalliy baxshilar ushbu dostonlarni an’anaviy uslubda kuylab, yosh avlodga yetkazib kelganlar. Bundan tashqari, xalq orasida “Go‘ro‘g‘li” dostoniga oid turli rivoyatlar ham mashhur bo‘lib, ular ko‘pincha milliy g‘urur va qahramonlik haqida hikoya qiladi. Xalq qo‘shiqlari asosan turmush tarzi, ish va bayram marosimlari bilan bog‘liq. Masalan, dehqonchilik bilan bog‘liq qo‘shiqlar ekin ekish, hosil yig‘ish kabi jarayonlarda kuylangan bo‘lsa, chorvadorlar uzoq safarlarga chiqqanda yoki yaylovlarda qo‘y-qo‘zilarni boqayotganda turli navolarni ijro etganlar. Ayniqsa, Nurota xalq qo‘shiqlari ohanglari o‘zining soddaligi va samimiyligi bilan ajralib turadi. 30 An’anaviy urf-odatlar esa mahalliy xalq hayotining ajralmas qismidir. Tug‘ilish, nikoh, vafot va boshqa hayotiy bosqichlar turli marosimlar orqali nishonlanadi. Masalan, “Beshik to‘yi” Nurota hududida keng tarqalgan odatlardan biri bo‘lib, unda yangi tug‘ilgan chaqaloq uchun maxsus marosim o‘tkaziladi. Ushbu marosimda chaqaloq ilk bor beshikka belgilangan an’analar asosida belgilab qo‘yiladi va unga esdalik sovg‘alar taqdim etiladi. To‘y marosimlari ham mahalliy madaniyatning muhim qismi bo‘lib, ular ko‘pincha juda tantanali o‘tkaziladi. Nurota hududida to‘y odatlari asosan milliy qadriyatlar asosida tashkil etiladi. To‘y oldidan “Fotiha to‘yi” o‘tkaziladi, unda kelin va kuyovning nikohi rasman tasdiqlanadi. Keyin esa asosiy to‘y marosimi bo‘lib o‘tadi, bunda an’anaviy raqslar ijro etiladi, xalq qo‘shiqlari yangraydi va turli urf-odatlar bajariladi. Nurota aholisi orasida Navro‘z bayrami alohida ahamiyat kasb etadi. Bu bayram bahorning kelishi va yangi yilning boshlanishi sifatida nishonlanadi. Navro‘zda milliy taomlar, xususan, sumalak tayyorlanadi. Ushbu taom uzoq vaqt davomida tayyorlanib, unga maxsus duolar o‘qiladi. Bayram davomida turli o‘yinlar, kurash musobaqalari va xalq sayillari tashkil etiladi. Shuningdek, mahalliy aholining muhim urf-odatlaridan biri – mehmondo‘stlikdir. Nurota xalqi doimo mehmonlarni iliq kutib oladi, ularni milliy taomlar bilan mehmon qiladi. Mehmondo‘stlik qadriyatlari asrlar davomida shakllangan bo‘lib, bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Xalq og‘zaki ijodi va an’anaviy urf-odatlar mahalliy yoshlar orasida ham saqlanib qolmoqda. Ko‘plab folklor jamoalari, san’at guruhlari va baxshilar xalq merosini keng targ‘ib qilmoqda. Bundan tashqari, maktab va madaniyat 31 markazlarida an’anaviy madaniyat bo‘yicha turli tadbirlar o‘tkazilib, yosh avlodga milliy qadriyatlar singdirilmoqda. Xulosa qilib aytganda, Nurota hududining xalq og‘zaki ijodi va an’anaviy urf- odatlari mahalliy madaniyatning ajralmas qismi bo‘lib, ular mahalliy aholining hayoti, tarixi va qadriyatlarini aks ettiradi. Ertaklar, afsonalar, dostonlar, xalq qo‘shiqlari va turli marosimlar orqali bu meros asrlar davomida saqlanib kelmoqda va kelajak avlodlarga yetkazilmoqda. Ushbu boy madaniy meros Nurota xalqining o‘ziga xosligini belgilab beradi va ularning milliy g‘ururini ifodalaydi. 3.3. Okrug madaniyatining hozirgi kundagi ta’siri Turkiston-Nurota okrugi O‘zbekistonning muhim hududlaridan biri bo‘lib, uning hozirgi holati va kelajakdagi istiqbollari mamlakatning umumiy rivojlanish strategiyasi bilan chambarchas bog‘liq. Ushbu hudud o‘zining tabiiy resurslari, tarixiy yodgorliklari va iqtisodiy imkoniyatlari bilan ajralib turadi. Shuningdek, mintaqaning geografik joylashuvi, tabiiy-iqlim sharoitlari va turizm salohiyati uning hozirgi rivojlanish jarayonida muhim o‘rin tutadi. Bugungi kunda hududda qishloq xo‘jaligi, sanoat, turizm va transport sohalari bo‘yicha keng qamrovli islohotlar amalga oshirilmoqda. Turkiston-Nurota okrugida bugungi kunda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning turli yo‘nalishlari bo‘yicha yutuqlarga erishilmoqda. Avvalo, hududning iqtisodiy jihatdan barqaror o‘sib borishi qishloq xo‘jaligi va sanoat sohalarining rivojlanishi bilan bog‘liq. Okrugda dehqonchilik va chorvachilik yetakchi tarmoqlar bo‘lib, bu sohalar mintaqa aholisining asosiy daromad manbalaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa, sug‘oriladigan yerlarda paxta, g‘alla, poliz ekinlari yetishtirish keng rivojlangan. Bundan tashqari, chorvachilik mintaqada an’anaviy tarzda rivojlanib 32 kelayotgan soha bo‘lib, qo‘y va qoramol boqish orqali aholining iqtisodiy farovonligi oshirilmoqda 4 . Nurota tog lari — Turkiston tizmasining shimoli-g arbiy tarmog i. Navoiy,ʻ ʻ ʻ Samarqand va Jizzax viloyatlarida. Janubi-sharqda Sangzor daryosidagi Ilono tti ʻ tog yo lagi Nurota tog larini Molguzar tizmasidan ajratib turadi. Janubidan ʻ ʻ ʻ Zarafshon botig i, shimoldan Qizilqum cho li bilan chegaralangan. Nurota tog lari ʻ ʻ ʻ bir-biriga parallel bo lgan ikkita tizmadan iborat. ʻ Bugungi kunda O‘zbekiston hukumati tomonidan turizm infratuzilmasini rivojlantirish bo‘yicha keng ko‘lamli loyihalar amalga oshirilmoqda. Sayyohlik infratuzilmasining rivojlanishi mehmonxona va dam olish maskanlarining ko‘payishiga, transport tizimining yaxshilanishiga va hududning umuman investitsion jozibadorligini oshirishga yordam beradi. 4 3. Nigmatov A.N., Shomurotova N.T. Ekoturizm asoslari. -T.: Turon-Iqboli, 2007. 127 b. 33 Hududning sanoat sohasi ham izchil rivojlanmoqda. Turkiston-Nurota hududida yer osti boyliklari, jumladan, foydali qazilmalarning mavjudligi sanoatning yanada rivojlanishiga imkon yaratmoqda. Konchilik sohasi va qurilish materiallari ishlab chiqarish bo‘yicha yangi korxonalar faoliyati yo‘lga qo‘yilgan. Ushbu ishlab chiqarish ob’ektlari nafaqat mahalliy bozorni ta’minlash, balki eksport imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida faoliyat yuritmoqda. Ayniqsa, hududning tabiiy resurslaridan samarali foydalanish va ekologik barqarorlikni saqlash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mintaqada turizm sohasining rivojlanish imkoniyatlari ham juda katta. Turkiston-Nurota hududi o‘zining boy tarixiy merosi va tabiiy go‘zalligi bilan ko‘plab sayyohlarni jalb qilish salohiyatiga ega. Ayniqsa, Nurota tog‘lari, qadimiy me’moriy yodgorliklar va ekologik turizm imkoniyatlari ushbu hududning rivojlanishiga xizmat qilmoqda. Nurota yaqinidagi Chashma majmuasi, qadimiy qal’alar va boshqa tarixiy obidalar mintaqaga sayyohlarni jalb etish uchun muhim omil hisoblanadi. Turkiston-Nurota hududining transport va logistika infratuzilmasi ham bosqichma-bosqich rivojlanmoqda. Hududda avtomobil yo‘llari, temir yo‘l tarmoqlari va ichki transport tizimining yaxshilanishi iqtisodiy faollikni oshirishda muhim ahamiyatga ega. Hududning uzoq yillar davomida transport aloqalari yetarlicha rivojlanmaganligi sababli iqtisodiy aloqalar biroz sustlashgan edi. Ammo so‘nggi yillarda yo‘l qurilishi va transport tizimlarini modernizatsiya qilishga katta mablag‘ ajratilishi natijasida hududning iqtisodiy va savdo salohiyati oshib bormoqda. Bu esa nafaqat hudud ichkarisidagi harakatni osonlashtirish, balki qo‘shni viloyatlar bilan iqtisodiy aloqalarni kuchaytirishga xizmat qilmoqda. 34 Hududning ijtimoiy sohasida ham muhim o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Xususan, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlari isloh qilinib, yangi maktablar, kasb- hunar kollejlari va oliy ta’lim muassasalari barpo etilmoqda. Shuningdek, hududda zamonaviy shifoxonalar, poliklinikalar va tibbiy markazlar faoliyat ko‘rsatib, aholiga sifatli tibbiy xizmat ko‘rsatish imkoniyatlarini oshirmoqda. Shu bilan birga, aholining bandlik darajasini oshirish, yoshlarni kasb-hunarga yo‘naltirish va tadbirkorlikka jalb qilish maqsadida davlat tomonidan qator dasturlar amalga oshirilmoqda. Kelajakda Turkiston-Nurota okrugining rivojlanish istiqbollari juda keng bo‘lib, u bir necha asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha belgilangan. Eng avvalo, hududda qishloq xo‘jaligi sohasida zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish rejalashtirilgan. Sug‘orish tizimlarini modernizatsiya qilish, ekologik toza qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish va ularni eksportga yo‘naltirish mintaqa iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ta’minlaydi. Sanoat sohasi bo‘yicha istiqbollar ham juda katta bo‘lib, hududda mavjud tabiiy resurslardan samarali foydalanish, konchilik va qurilish materiallari ishlab chiqarishni kengaytirish rejalashtirilgan. Bu esa yangi ish o‘rinlari yaratish va aholi farovonligini oshirishga xizmat qiladi. Ayniqsa, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish orqali hududning iqtisodiy faolligini oshirish muhim maqsadlardan biri hisoblanadi. Turizm sohasi istiqbolli yo‘nalishlardan biri bo‘lib, ekoturizm va madaniy meros turizmini rivojlantirish uchun maxsus dasturlar ishlab chiqilmoqda. Bu esa hududga xorijiy va mahalliy sayyohlarni jalb qilish, turizm sohasida yangi ish 35 o‘rinlari yaratish va umuman hudud iqtisodiyotini yanada rivojlantirish imkonini beradi. Shuningdek, transport infratuzilmasini yanada rivojlantirish, yangi avtomobil va temir yo‘l loyihalarini amalga oshirish hududning iqtisodiy salohiyatini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi. Sog‘liqni saqlash va ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar ham kelajakda aholi farovonligini oshirishga yordam beradi. Xulosa qilib aytganda, Turkiston-Nurota okrugining hozirgi holati iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jihatdan barqaror rivojlanish bosqichida ekanligini ko‘rsatadi. Hududning tabiiy resurslari, qishloq xo‘jaligi, sanoat, turizm va transport infratuzilmasining rivojlanishi uning kelajakdagi taraqqiyot yo‘nalishlarini belgilaydi. Kelgusida amalga oshiriladigan islohotlar va investitsion loyihalar mintaqani yanada rivojlantirishga, aholining turmush darajasini oshirishga va uni 36 mamlakatning eng muhim iqtisodiy hududlaridan biriga aylantirishga xizmat qiladi. XULOSA Turkiston-Nurota okrugi O‘zbekiston tarixida muhim o‘rin tutgan hududlardan biri bo‘lib, uning tarixi, hozirgi holati va istiqbollari mamlakatning umumiy taraqqiyot jarayoni bilan chambarchas bog‘liq. Ushbu hududning tabiiy resurslari, geografik joylashuvi, tarixiy merosi va iqtisodiy imkoniyatlari uning hozirgi rivojlanish yo‘nalishlarini belgilab beradi. Mintaqada olib borilayotgan islohotlar va rivojlantirish loyihalari hududning barqaror o‘sishi hamda mamlakatning iqtisodiy salohiyatini oshirishga xizmat qilmoqda. Turkiston-Nurota hududi qadimdan buyuk sivilizatsiyalar va davlatlar uchun strategik ahamiyat kasb etgan. Hududning tarixiy ildizlari miloddan avvalgi davrlarga borib taqalib, u turli imperiyalar, jumladan, Ahamoniylar, Yunon- Baqtriya, Kushonlar, Somoniylar, Temuriylar va Shayboniylar davrida muhim madaniy, iqtisodiy va harbiy markazlardan biri bo‘lgan. Okrug hududidan o‘tgan savdo yo‘llari, qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilikning rivojlanishi bu hududning qadimdan iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lishiga zamin yaratgan. Xususan, Buyuk Ipak yo‘lining ushbu hudud orqali o‘tishi mintaqaga xalqaro savdo munosabatlari doirasida katta imkoniyatlar bergan. Hududning hozirgi holati uning tarixiy ahamiyatidan kelib chiqib shakllangan bo‘lib, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sohalarda muhim o‘zgarishlar ro‘y 37 bermoqda. Qishloq xo‘jaligi bu hududning asosiy iqtisodiy ustunlaridan biri bo‘lib, sug‘oriladigan yerlarning ko‘pligi va chorvachilik sohasining rivojlanishi natijasida mintaqa aholisi barqaror daromad manbaiga ega bo‘lgan. Sanoat tarmoqlari ham bosqichma-bosqich rivojlanib, konchilik, qurilish materiallari ishlab chiqarish va energetika sohalari bo‘yicha yangi loyihalar amalga oshirilmoqda. Bu esa yangi ish o‘rinlarini yaratish, aholi turmush darajasini yaxshilash hamda hudud iqtisodiyotini barqarorlashtirishga xizmat qilmoqda. Hududning turizm salohiyati ham yuqori bo‘lib, tabiiy go‘zalliklari va tarixiy yodgorliklari mintaqaning diqqatga sazovor joylaridan biri hisoblanadi. Nurota tog‘lari, qadimiy qoyalardagi yozuvlar, Chashma majmuasi kabi madaniy va tabiiy obyektlar sayyohlarni o‘ziga jalb qilmoqda. Bugungi kunda turizm infratuzilmasini rivojlantirish, mehmonxona va dam olish maskanlarini qurish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Ekoturizm, ziyorat turizmi va tarixiy turizm yo‘nalishlari bo‘yicha yangi loyihalar ishlab chiqilmoqda. Bu esa mintaqaga nafaqat ichki, balki xalqaro sayyohlarni jalb etish imkoniyatini oshiradi. Transport infratuzilmasining rivojlanishi hududning iqtisodiy faolligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Yangi avtomobil va temir yo‘llarning qurilishi, mavjud yo‘llarni rekonstruksiya qilish natijasida hududning boshqa viloyatlar va mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalari mustahkamlanmoqda. Ushbu transport infratuzilmasining rivojlanishi mintaqaning sanoat va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilish imkoniyatlarini ham kengaytiradi. Hududda ijtimoiy sohalarda ham muhim o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Ta’lim sohasida yangi maktablar, kasb-hunar markazlari va oliy ta’lim muassasalari barpo etilib, yoshlarni zamonaviy bilim va kasb-hunar egallashga yo‘naltirish bo‘yicha dasturlar amalga oshirilmoqda. Sog‘liqni saqlash tizimining rivojlanishi natijasida 38 esa zamonaviy shifoxonalar, poliklinikalar va diagnostika markazlari faoliyat yuritib, aholiga sifatli tibbiy xizmat ko‘rsatish imkoniyatlari kengaymoqda. Turkiston-Nurota okrugini yanada rivojlantirish bo‘yicha istiqboldagi rejalar bir necha yo‘nalishda belgilangan. Eng avvalo, hududning qishloq xo‘jaligi salohiyatini oshirish uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, sug‘orish tizimlarini modernizatsiya qilish va ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish rejalashtirilgan. Bundan tashqari, sanoat tarmoqlarini rivojlantirish, ayniqsa konchilik, energetika va qurilish materiallari ishlab chiqarish sohalarida yangi loyihalarni amalga oshirish mintaqa iqtisodiyotini mustahkamlashga xizmat qiladi. Turizm sohasini yanada rivojlantirish uchun madaniy meros obyektlarini restavratsiya qilish, yangi turizm yo‘nalishlarini yaratish, mahalliy va xorijiy sayyohlar uchun qulay sharoitlar yaratish bo‘yicha ishlar davom ettiriladi. Bu esa mintaqani turizm markaziga aylantirishga va mahalliy aholi uchun qo‘shimcha daromad manbalarini yaratishga xizmat qiladi. Transport infratuzilmasini yaxshilash maqsadida yangi avtomobil va temir yo‘l loyihalari amalga oshiriladi. Bu esa hududning logistika imkoniyatlarini oshirish va iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashga imkon yaratadi. Ta’lim va sog‘liqni saqlash sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlar esa aholi farovonligini oshirishga xizmat qiladi. Xulosa qilib aytganda, Turkiston-Nurota okrugi o‘zining tarixiy, madaniy va iqtisodiy ahamiyati bilan ajralib turadi. Hududning hozirgi rivojlanish jarayonlari uni mamlakatning strategik ahamiyatga ega mintaqalaridan biriga aylantirishga xizmat qilmoqda. Qishloq xo‘jaligi, sanoat, turizm va transport sohalarida olib borilayotgan islohotlar va amalga oshirilayotgan loyihalar kelajakda mintaqaning 39 yanada rivojlanishiga asos yaratadi. O‘zbekiston hukumati tomonidan belgilangan uzoq muddatli rivojlanish strategiyalari doirasida Turkiston-Nurota okrugi nafaqat mahalliy, balki xalqaro miqyosda ham muhim iqtisodiy va madaniy markazlardan biriga aylanishi kutilmoqda. Ushbu hududning yanada rivojlanishi, aholining turmush darajasini oshirish va yangi imkoniyatlar yaratish bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlar kelajakda katta natijalarga olib kelishi aniq. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Бабушкин Л.Н., Когай Н.А. Основы методики оценки природных условий для сельского хозяйства // Вопросы географи. –М.: Мысль, 1975, №99. с. 64-73. 40 2. Литвинов А.Е. Оценка рекреационного потенциала водных объектов горно-предгорной части северо-заподнего Кавказа. Автор. дисс. на соиск. учен. степ. канд. геогр. наук. Краснодар, 2013. 24 с. 3. Nigmatov A.N., Shomurotova N.T. Ekoturizm asoslari. -T.: Turon-Iqboli, 2007. 127 b. 4. Nigmatov A.N. Ekoturizm va uning geografik xususiyatlari. -T.: Navro‘z, 2019. 148 b. 5. Nizomov A. va b. O‘zbekistonning ekoturistik resurslari va yo‘nalishlari. – T.: Fan va texnologiya, 2014. 104 b. 6. Николаенко Д.В. Рекреационная география. М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2001. 288 с. 7. Usmonova R. Qashqadaryo viloyati geotizimlaridan rekreatsion maqsadlarda foydalanishni optimallashtirish. geog. fan. nomi fan darajasi g'alati etil bo‘lib. diss. mavhum - T., 2002. S. 28. 8. Kholmurodov Sh. Content of recreation geography and recreation possibilities of Turkestan-Nurota mountain system. The American Journal of Applied Sciences IMPACT FACTOR: 5.25 USA.2020. c. 153-157. 9. Xolmurodov Sh.A. Turkiston-Nurota tizmasi to landshaft recreation-ni oshirish. Geog. muxlis. sotib olish. tushish. doktor sovg'asi. olish u-n shunday. etil. diss. mavhum - Samarqand., 2021, 44-b. 41

Turkiston-Nurota okurugi


MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………3

I BOB: TURKISTON NUROTA OKRUGINING TASHKIL TOPISHI VA TARIXIY ASOSLARI

1.1. Nurota okrugining tashkil topish sabablari va davri………………….6
1.2. Okrug hududining geografik joylashuvi va tabiiy sharoitlari……...…9
1.3. Okrugning tarixiy jarayonlardagi roli……………………………….11

II BOB: IQTISODIY VA IJTIMOIY RIVOJLANISH JARAYONLARI

2.1. Nurota okrugida qishloq xo‘jaligi va sug‘orish tizimi……………....15
2.2. Savdo yo‘llari va hunarmandchilikning rivojlanishi……………..…18
2.3. Aholi tarkibi va ijtimoiy tuzilma…………………………………....20

III BOB: MADANIYAT VA MA’NAVIY MEROS

3.1. Nurota okrugidagi tarixiy yodgorliklar va arxitektura……………...23
3.2. Xalq og‘zaki ijodi va an’anaviy urf-odatlar………………………...26
3.3. Okrug madaniyatining hozirgi kundagi ta’siri……………………...28

XULOSA………………………………………………………………..32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………..…..35

Купить