Turkiston xavaskor arxeologlar togaragi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	51.7KB
Покупки	1
Дата загрузки	02 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Turkiston xavaskor arxeologlar togaragi

Купить

Mundarija
Kirish.
I – BOB. Turkiston havaskor arxeologlar to’garagining faoliyati.
1.1 Turkiston havaskor arxeologlar faoliyati...................................................5-9
1.2 Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlarning olib borilishi...............10-14
II – BOB. Turkiston mahalliy o’lkashunoslarining arxeologiya sohasiga
qo’shgan hissalari.
2.1 Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlar va mahalliy o’lkashunoslarning
arxeologiya sohasidagi harakatlari...................................................................15-20
2.2 Mahalliy o’lkashunoslarning arxeologiya sohasiga qo’shgan hissalari.....21-28
Xulosa...............................................................................................................29
Foydalanilgan adabiyotlar..............................................................................30
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning
o’z yurti, tili, madaniyati , qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga
qiziqishi ortib bormoqda. Bu tabiiy hol. Hozir O’zbekiston deb ataluvchi hudud ,
ya’ni bizning vatanimiz nafaqat Sharq, balki umumjahon sivilizasiyasi
beshiklaridan biri bo’lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk
tuproqdan buyuk allomalar, olimu-ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar etishib
chiqqan. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan,
sayqal topgan. Eramizgacha va undan keyin qurulgan murakkab suv inshoatlari
shu kungacha ko’rku fayzini, mahobatini yo’qotmagan asoru-atiqalarimiz qadim-
qadimdan yurtimizda dehqonchilik , hunarmandchilik madaniyati, memorchilik va
shaaharsozlik san’ati yuksak bo’lganidan dalolat beradi.
Beshavqat davr sinovlaridan omon kelgan, eng qadimgi tosh yozuvlar
bitiklardan tortib, bugun kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan yigirma
mingdan ortiq qulyozma ularda mujasamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat,
axloq, falsafa, tibbiyot , matematika, fizika, ximiya, astronomiya, me’morchilik,
dehqonchilikka oid o’n minglab asarlar bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz
iftixorimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo’lgan xalq dunyoda kam topiladi.
Shuning uchun bu borada jahonning sanoqli mamlakatlarigina biz bilan bellasha
olishi mumkin, deb dadi l aytaolamiz. Ota-bobolarimizning asrlar davomida
to’plagan hayotiy tajribalari diniy, axloqiy, ilmiy qarashlarini o’zida mujassam
etgan. Bu nodir qo’lyozmalarni jiddiy o’rganish davri keldi. Bizga ma’lumki,
sho’rolar zamonida tarixiy haqiqatni bilishga intilish rag’batlantirilmas edi.
Hukmron mafkura manfaatlariga xizmat qilmaydigan manbalar xalq ko’zidan iloji
boricha yiroq saqlanardi. Olimlarimiz tariximizning turli davirlariga oid risolalar
yozishmoqda «tarixiy mavzuda yirik nasriy, nazmiy, sahna asarlari yaratilmoqda
ommaviy axborot vositalari ma’naviy qadiratlarimizni keng targ’ib qilayotgani
suhbatlar , muloqotlarda fikrlar rang-barangligi paydo bo’layotgani diqqatga
sazovor. Davlatchilik tariximiz tub burilish pallasiga kirgan bir paytda o’zimizning
2

zamon va makondagi o’rnimizni aniq belgilab olishimiz, kerak. Birinchi
Yurtboshimiz I.A.Karimov haqli ravishda ta’kidlaganlaridek, «O’z tarixini bilgan,
undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni
tiklashimiz, xalqimizni , millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur.
Ilgari soxtalashtirib kelingan Vatanimiz tarixini chuqur qayta tafakkur qilish,
o’tmishimizni tadqiq etish uchun mutlaqo yangicha nazariy va metadologik
yanoshuvlarni ishlab chiqishga katta ehtiyoj borligi xususida davlatimiz
rahbarining qator asarlari, O’zbekistondagi tarix fanining taraqqiyotida
I.A.Karimovning Respublika tarixchi olimlari bilan 1998-yil yozida o’tkazgan
uchrashuvi shuningdek, Prezidentimizning milliy mafkurani shakllantirishga doir
chiqishlarida. Prezidentimiz ushbu uchrashuvlarda O’zbekistonning yangi
tarixini yaratish hamda milliy o’zlikni anglashni mustahkamlash yosh avlodni
tarbiyalash, jamiyatni ma’naviy-ma’rifiy jihatdan kamol toptirish uchun boy
tariximizni xolisona o’rganish o’ta dolzarb vazifa ekanligini ko’rsatib o’tgan.
Kurs ishining maqsad va mazifasi Tadqiqotning
umumiy maqsadi O’rta Osiyoda XIX asrning ikkinchi yarmi XX boshlarida olib
borilgan arxeologik izlanishlar asosida chop etilgan maqolalar , monografiyalar ,
to’plamlardan foydalangan holda Turkiston havoskor arxeologlar to’garagi va
sharqshunoslar tomonidan amalga oshirilgan ishlarning yagona tizimi yaratiladi.
- O’rta Osiyoni Rossiya tomonidan bosib olganidan keyingi ,
ya’ni XIX asrning oxiri va XX asrning boshlariga oid Yevropalik va Rossiyalik
sayyohlarni, elchilarni , fotograflarni, harbiylarni , arxeolog va sharqshunos
olimlarni ishlarini tanqidiy o’rganish;
 O’rta Osiyoning dastlabki arxeologik jihatdan o’rganilishi bo’yicha chop
etilgan ilmiy maqolalar, monografiyalar, dissertasiyalar, ilmiy hisobotlar ,
arxiv materiallarini o’rganish;
 O’rta Osiyoning arxeologik o’rganishni boshlangan davridan boshlab
oktyabr to’ntarishiga qadar olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida
3

to’plangan ma’lumotlarni o’rganib, ulardan olingan xulosalarni tarixiy va
madaniy jihatdan tanqidiy ko’rib chiqish;
 Hozirgi zamon talablari darajasidagi magistrlik dissertasiyasi uchun
Turkistonda rus sharqshunosligi va arxeologiyasi tarixi bo’yicha
yakunlangan ilmiy ish yaratish vazifa qilib olindi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Turkiston, uning tarixi , madaniyatiga
qiziqish va o’rganish o’rta asrlarning so’nggidayoq boshlangan bo’lsa-da, ilmiy
tadqiqotlar O’rta Osiyoni Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinganidan keyin
boshlangan. Ammo shu paytgacha Turkistonda rus sharqshunosligi va
arxeologiyasi mavzusida alohida dissertasiya tarzida ishlanmagan. Shunga
qaramay turli maqola , yoki monografiyalarda ushbu mavzu turli darajada talqin
qilingan. Umuman, Turkistonning arxeologik jihatdan o’rganilishini mutaxassislar
uchta katta davrga bo’lishadi. Birinchi bosqich Turkiston rus mustamlakachilari
tomonidan bosib olinguniga qadar bo’lib, berilayotgan ma’lumotlardagi
sistemaning yo’qligi, ularning uzuq-yuliqligi bilan xarakterlidir.
Turkistonning arxeologik jihatdan o’rganilishidagi ikkinchi
bosqich Turkiston rus mustamlakachilari tomonidan bosib olinganidan keyin to
Turkiston havoskorlar to’garagining tashkil topishiga qadar bo’lgan davrga to’g’ri
kelib, chop etilgan turli maqola va monografiyalarda biz ko’rayotgan masalalarga
qisman to’xtalib o’tilgan. Ammo, bu davrga kelib ancha qamrovi keng ishlarni
paydo bo’lganligini, sohaga alohida to’xtalishni ko’rish mumkin. Uchinchi bosqich
Turkiston havoskorlar to’garagining tashkil topishidan oktyabr to’ntarishigacha
bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.
Kurs ishining tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
4

I – BOB. Turkiston havaskor arxeologlar to’garagining faoliyati.
1.1 Turkiston havaskor arxeologlar faoliyati
Turkistonda birinchi ilmiy jamiyatlar tuzilishida Turkiston havaskor
arxeologlar to’garagi alohida o’rin egallaydi. Bir tomondan mustamlaka rejim
ilmiy-ijtimoiy tashkilotlar ishlarini moddiy qo’llab-quvvatlamasada, ikkinchi
tomondan mahalliy ziyolilarga e’tibor qaratilmagan O’rta Osiyoni ilmiy
o’rganishga qiziqish bilqirilmagan. Chor Rossiyasining yurishlari davridayoq,
mamlakatdagi geografik tizimni bilishga imkon bo’lsada, iqtisodiyot haqida
gapirish mumkin bo’lmagan. Podsho hukumati mahalliy geografiyaga o’z
manfaatlari yuzasidan yondosha boshladi.
Arxivda Turkiston harbiy okrugi qo’shinlari
qo’mondoni yordamchisi general-letenant Masiyevskiyning nomiga maktub
yo’llangan bo’lib, unda general-letenantdan sharqshunoslik qidiruv ishlarini
boshlashga ruxsat so’ralgan. Ammo jamiyat sharqni sharq yoki fan uchun emas,
balki Rossiya uchun o’rganilishi lozim edi.Turkiston o’lkasining qadimiyat
yodgorliklari ko’pdan buyon olimlarning diqqatini o’ziga jalb qilib kelar edi, XIX
asr davomida osori atiqalar ustida arxeologik kuzatishlar, qidiruv va qisman qazish
ishlari olib borildi. Bu sohadagi ishlar P.I.Lerx N.I.Veselovskiy, V.A.Jukovskiy.
V.V.Bartold va mahalliy turkistonshunoslardan M.S.Andreyev. V.L.Vyatkin,
A.L.Kun, A.A.Semenov, I.T.Poslavskiy, N.P.Ostroumov va boshqalarning nomlari
bilan bog’liqdir. Shuningdek, sobiq Turkistonning qadimiy yodgorliklarni hisobga
olish va tekshirishga markaz ilmiy muassasalaridan Imperator arxeologiya
komissiyasi, ayniqsa Rus arxeologiya jamiyatining Sharq bo’limi, bundan tashqari,
1903-yilda tashkil qilingan O’rta va Sharqiy Osiyoni tarixiy, arxeologik, lingvistik
va etnografik jihatdan o’rganish qo’mitasi ham e’tibor bilan qaradi 1
.
Turkiston o’lkasida arxeologik qiduruv, qazish ishlari ancha vaqt mustaqil
olib borilmagan. Bu jarayon 1886-yilga qadar davom etgan sistematik arxeologik
tadqiqotlar ham shular qatoriga kiradi. 1893-yil 11-dekabr kuni antropologiya,
1
Asqarov. A. Mustaqillik yillarida tarix, arxeologiya va etnologiya. Eng qadimgi shahar. Т . 2. -T.,2001. B.12.
5

etnografiya, tabiatshunoslik masalalariga oid o’tkazilgan yig’ilishda
N.P.Ostroumov chiqish qilib, kelgusidagi arxeologik tadqiqotlarni ko’paytirishni
talab qilgan. «Bizning o’lkada - degan edi Ostroumov-arxeologik yodgorliklar
ko’p. Ularni o’rganib chiqish zarurdir» deb ta’kidlab o’tgan.
V.V.Bartold yig’ilish ishtirokchilarini arxeologik qiduruvdagi
dastlabki natijalar bilan tanishtirdi. Bu 1893-yilgi tadqiqot xususida edi.
Ostroumov va Bartoldning chiqishlari yig’ilish ishtirokchilari tomonidan yaxshi
kutib olindi. Toshkentda arxeologik to’garak ochilganligi rasman tasdiqlandi.
To’garakning nizomi 1895-yil 31 oktyabr kuni tasdiqlandi. To’garak faoliyati
quyidagilardan iborat bo’lishi lozim edi:
a)Turkiston o’lkasidagi yodgorliklar bilan tanishib chiqish;
b)O’lkaning arxeologik xaritasini tuzib chiqish;
v)Arxeologik yodgorliklarni saqlab qolish;
g)Arxeologik qazuv ishlarini yo’lga qo’yish;
d)Mahalliy arxeologik materiallarni qayta ishlash.
Turkiston havoskor arxeologlar to’garagining ochilishi 1895-yil 14-dekabr
kuni amalga oshirildi. «Turkestankiye vedomosti» gazetasida to’garak ochilishi
bilan bog’liq holatlar yoritib borilgan 1
. 1896-yil 22-dekabr kuni Turkiston
havoskor arxeologlar to’garagining yig’ilishi bo’lib, 47 ta a’zo kishilarning
ro’yxati tuzib chiqildi. Keyinchalik to’garakning 108 a’zosi bo’lib, bular orasida
V.V.Bartold, D.M.Levshin, N.S.Likoshin, K.V.Ariston, V.F.Oshanin va boshqa
mashxur kishilar ham bor edi. To’garakda ilg’or kayfiyatdagi rus ziyolilarining
ta’siri kuchli ediTo’garakning yig’ilishlarida arxeologik masalalar muhokama
qilinib borgan 2
. Yirik vakillardan I.T.Smirnov to’garakning 1895-yil 11-
dekabr kungi yig’ilishida asosiy masalalarni o’rtaga tashlagan. Toshkent shahri
atrofi va Chirchiq vohasidagi yodgorliklarni o’rganish masalalari ilgari surildi.
Oddiy aholi tomonidan topilgan kolleksiyalar olinib, ro’yhatga kiritildi. Ushbu
topilmalar ham katta ko’rsatkichni tashkil etgan. O’rta Osiyo arxeologiyasini
1
Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т ., 1990. B.17.
2
Sagdullayev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. – T., 2004. B.20.
6

o’rganishdagi asosiy yo’nalishlarni ko’rsatishga harakat qilgan. Xo’jand tarixi
topografiyasini o’rganishda M.S.Andreyev etakchilik qilgan. Xo’jakentga qarama-
qarshi joylashgan Mo’g’ul tog’dan ko’plab arxeologik ashyolar topilgan. 1896-yil
15-dekabr kuni Toshkentdan Turkiston havoskor arxeologlar to’garagining
telegrammasi Rus Arxeologlar jamiyatiga yuborildi. Kelgusidagi rejalar taklif
qilingan.
1896-yil Toshkentda Rus Geografik Jamiyatining Turkiston bo’limi tashkil
etilishiga ruxsat berildi. Bo’lim o’z faoliyatini 1897-yil 29-noyabr kuni
boshlangan. Turkiston havoskor arxeologlar to’garagi bu vaqtda o’z funksional
vazifalarini belgilab olgan edi. 1901-yilga kelib Sharqshunoslar Jamiyatining
bo’limi ochildi. Ularning barchasi ilmiy-tadqiqot yo’nalishida faoliyat olib
borishdi. Turkiston Arxeologlar Jamiyatining filiallari ham ochildi . O’tmish
yodgorliklari haqida tafsilotlar yuritish, arxeologik va yozma manbalarni
solishtirib o’rganishga imkon berdi. Ayni vaqtda, hali to’garak a’zolarining
xulosalari munozarali va zamon sinoviga bardosh beraolmagan bo’lsada, har holda
butun davr uchun, shubhasiz katta ahamiyatga ega edi. Ularning bu boshlagan
ishlari fikrlarining rivojlanishiga turtki bo’ldi, unga ilmiy jamoat diqqatini tortdi.
Mashxur rus sharqshunosi V.V.Bartold to’garak
ishlariga katta yordam ko’rsatdi. Hammasi bo’lib o’lkada 15 ga yaqin ilmiy
jamiyat ish olib borgan bo’lib, shulardan tarix va arxeologiya jamiyati ham bor edi.
Ammo, shuni aytish zarurki mustamlaka Turkiston sharoitida ilmiy jamiyatlarning
faoliyati mahalliy aholi o’rtasida yoyilmadi. Ilmiy tibbiyot jamiyatlari bundan bir
qadar mustasnodir. To’g’ri, ilmiy jamiyatlar huzurida faol o’lkashunoslar, mahalliy
muxbirlar paydo bo’ldi. Bu borada rus tadqiqotchilari, kolleksionerlari va ilmiy
jamiyatlarning ta’siri ostida osori-atiqa havaskorlari qadimgi yodgorliklarni
to’playdigan havaskorlar etishib chiqdi. Bular orasida samarqandlik Mirzo
Buxoriy, Mirzo Abdulloning nomlari alohida ajralib turadi.
Mirzo Buxoriy boy arxeologik-numizmatik
kolleksiyalar to’plashga erishgan va bularning bir qismi Ermitaj kolleksiyalariga
kirgan. Ajoyib san’atkor - xattot Mirzo Barot Mullo Qosimov Samarqand va uning
7

atroflaridagi ko’pdan-ko’p qadimgi zamon yodgorliklari suratini chizgan va
to’plagan. U, Ulug’bek madrasasining ham g’oyat aniq eskizini tayyorlagan edi.
Mirzo Abdullo Abduraxmon, A.L.Kunning Iskandarko’l ilmiy safarida qatnashib,
qadimgi toshlarga yozilgan xatlar qayd qilingan ma’lumotlarni to’plagan va uning
yuritgan kundaligi muhim arxeologik manba sanaladi.
Turkiston o’lkasida tug’ilib o’sgan kishilardan bir qanchasi foydali
qazilmalar topish va ularni tavsiflash, qadimgi zamon yodgorliklarini qidirib topish
kabi ishlarda ishtirok etganlar. XX asr boshlarida ham Turkistondagi ilmiy
jamiyatlar, shu jumladan tarix arxeologiya havaskorlari ham aytarli ishlarni
bajarishdilar.
XIX asr 80-yillarida Rossiyadagi siyosiy reaksiya O’rta Osiyoda ilmiy- qidiruv
ishlari rivojiga yo’l qo’ymas edi. Hukumat yangi ilmiy jamiyatlar tashkil topishiga
shubha bilan qarar edilar. Ilmiy-o’lkashunoslik to’garaklari, kutubxonalar ham
shular jumlasidandir.Bu faqatgina ziyolilar tarkibining kengayishi bilan amalga
oshishi mumkin edi 1
.
Farg’onadagi taniqli tadqiqotchi Akademik A.Middendorfga qarshi,
Farg’ona harbiy uyezd polisiya boshlig’i shubha bilan qarab, doimo qandaydir
izlanishda ekanligini ko’rsatib o’tgan. V.V.Bartold 1893- 1894-yillar O’rta
Osiyoga kelgan vaqtidagi xolatni quydagicha yozib qoldirgan; faoliyat,
izlanishlarini olib bordi. Rus arxeologlari, sharqshunoslari oldida bir qancha
masalalar mavjud edi. Akademik S.A.Jebeyev (1867-1941) ning guvohlik
berishicha, imperator arxeologik komissiyasi tarkibida bo’lgan rus arxeologiyasi
katta yutuqlardan foydalanmagan. Peterburg arxeologlari numizmatik izlanishlar
olib borib, qadimiy joylarni o’rganish va tadqiqot bilan shug’ullandilar. Rus
arxeologiyasining ko’zga ko’ringan vakillaridan biri N.I.Veselovskiy va
A.A.Spisin 1899-yil arxeologiyaning umumiy xususiyatlarini ko’rsatib o’tgan.
Shunday yozadi: «Rus arxeologiyasining yutuqlari sezilarli darajada emas.
Rus arxeologiyasining biror-bir
sohasi tizimli ko’rinishda olib borilmagan. Turkiston o’lkasi Rossiyaga qo’shib
1
Egamberdiyeva. N.A. Arxeologiya. T . 2011. B .23.
8

olingach, ilmiy qidiruv ishlari olib borilishi yo’lga qo’yildi. N. S. Likoshin va P. I.
Lerx(1867) ning ishlarini, 1872-yil A. Xoroshxin tomonidan Samarqand qadimiy
manzilgohining o’rganilganligini yozib qoldirgan. Kushakevich Xo’jakent
uyezdida izlanish olib borib, o’z ma’lumotlarini yozib qoldirgan Turkistonga
keladigan kuzatuvchilarning soni oshib borbdi. 1893-yil Akademik V. V. Bartold
O’rta Osiyoga birinchi bor ilmiy tashrif buyurdi. U bilan birga rassom-etnograf
S.M.Dudin ham borgan Bartoldning oldidagi vazifa:Turkistonning o’tmishdagi
tarixini yozma manbalar asosida tekshirish, ma’lumotlar yig’ish, imkon qadar
shaharlar, markaz, qal’alarning ro’yxatini tuzish kabilarni o’z ichiga olgan. Demak,
Bartoldning tashrifi birinchi navbatda arxeologik xususiyatga ega bo’lgan.
9

1.2 Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlarning olib borilishi
Bartold bu kabi vazifalar bilan cheklanib qolmasdan, turli xil qo’lyozmalarni
yig’ish ishlarini ham olib borgan. N.I.Veselovskiyning so’zlariga qaraganda,
Bartold sharqdagi ko’chmanchi xalqlarning O’rta Osiyoga kirib kelishi, ularning
mahalliy aholi bilan aralashib ketishiga ham alohida e’tibor qaratgan. Toshkentga
kelgan V.V.Bartold Chimkent-Avliyoota marshruti bo’ylab, Talas daryosiga qadar
borgan. Bu yerdagi bir qator qishloq va qadimgi yodgorliklarni ro’yxatga olgan.
Katta qiyinchiliklarga qaramasdan, V.V.Bartold o’z ilmiy izlanishlarni davom
ettiradi 1
.
Tasodifiy holat tufayli V.V.Bartold otdan yiqilib oyog’i singach,
Avliyootada qolgan. Toshkentga qaytgach, harbiy gospitalda davolangan. 1893-
1894-yillar qishida V.V.Bartold Toshkentda bo’lib, ko’p sonli mahalliy
o’lkashunoslar bilan tanishgan. V.V.Bartold bilan Ostraumovlar oilasi o’rtasida
mustahkam aloqalar o’rnatildi. Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zosi
A.F.Gubarevich tosh qurollari haqida Yu.Talko-Grinsevich bilan birgalikda
Selengi, Chikoy, Xilog, Jidi (Boykal bo’yi )da ham uchrashini aytib o’tadi.
Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zolari
uning dastlabki tashkil topgan kunlaridan boshlab qadimgi yodgorliklarga qiziqish
bildira boshlagan. 1896-yil 22-yanvardagi majlisidayoq qadimgi qo’rg’on va
shaharlarning qayerda qanday vujudga kelganligi to’g’risida ma’lumotlar
to’plashga harakat qilishgan. Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zosi
A.D.Kalmikov 1910-yilda tepalarning vujudga kelishi to’g’risida gapirib o’tgan. U
Buxoro va Samarqand qo’rg’onlaridan butunlay farq qilishini aytib o’tadi.
V.P.Nalivkin Oqtepaning vujudga kelishi to’g’risida gapirib, Toshkentdan
Chimkentga qarab ketadigan 4 kmda joylashganligini va uning asosiy
xususiyatlarini ko’rsatib o’tadi 2
. 1907-yilda qo’pol
cho’yan idish, chiroq va boshqa topilmalarni Xonaboddan topilgan topilmalarni
1
Арциховский. А. Археология асослари. T . 1970. B .25.
2
Сагдуллаев А.С. Ўрта Осиёда биринчи ихтисослашган археология мактаби. Ўрта осиё археологияси
кафедраси: авлодлар изланиши в a кашфиётлари. T . 2020. B.3-4.
10

sotuvda ko’radi. Bu Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zosi
I.T.Poslavskiyning Xonabodtepani tekshirib ko’rishga chorladi. 1893-yil iyunida
N.T.Astroumov Chimkent uyezdi Mamayevka qishlog’iga borishga va u yerdagi
Qoravultepadan sopol idishdagi 1850 ta kumush va 4000 dan ziyod mis tanga va
bir qancha qimmat baho toshlar ikkita kumush bilak uzuk va boshqalarni topishadi.
1896-yil togarak a’zosi N. F. Sitnyakovskiy birinchi marta Dobusiya qal’asi
xarobalari to’g’risida xabar beradi.
Keyinchalik bu haqda I.A.Kastane qisqacha ma’lumotlar beradi va bir
muncha batafsil ma’lumotlarni L.A.Zimin ko’rsatib o’tadi. Dobusiya qal’asi
to’g’risida arab yozuvchilarini IX-X asrlardagi ma’lumotlari saqlanib qolgan edi.
Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi katta e’tiborni qadimiy Poykand
xarobalariga Qadimiy Buxoro shaharlaridan biri, ko’p martalab yozma manbalarda
tilga olingan. Buxorodan 35 km Janubiy-G’arbda joylashgan Poykand xarobasi
haqida N.Xannikov qayt etib o’tadi. 1887-yil I.T.Poslavskiy o’zining navbatdagi
tashriflaridan birida Yakkatut va 1896-yil 11-dekabrda N.F.Sitnyakovskiy o’zining
qisqa xabarida Poykand xarobalari haqida chiqish qiladi. 1903-yilda R.Pompelli
boshchiligidagi Amerika ekspedisiyasi qadimiy shahar to’g’risidagi fikrlarini e’lon
qiladi. Faqat 1912-yilda bu yodgorlik xarobalarini o’rganishga amaliy jihatdan
yondashila boshladi.
1912- yil noyabrda Poykand xarobalarini o’rganish uchun to’garak a’zosi
L.A.Ziminni jo’natadi. L.A.Zimin o’zining hisabotida Poykandning qisqacha
tarixiy ocherkini ko’rsatib manbalar va turli amalga oshirgan ishlar ( Markvart,
Tomashek, Bartold va boshqalarning) ishlari haqida gapirib o’tadiM. Ye. Masson
Nasaf shahrining yonidagi yodgorlik Shulliktepani nomini kelib chiqishini XVIII
asr bilan bog’ladi. Unda Eron shohi Nodirshohning Rizoqulimirzo boshchilik
qilgan qo’shinlarini 1737-yilda Qarshi shahrining atrofida qilgan harakatlarini
yozgan tarixchilarning ishida bu yerdagi qadimgi qal’ani «Shulduk» deb atalgani
to’g’risidagi xabarni beradi. Shuningdek M. Ye. Masson Shulliktepa to’g’risidagi
ilk xabarlar O’rta Osiyoni Rossiya tomonidan bosib olingandan keyin bir qator
tarixchi olimlar, sharqshunoslar, harbiylar Qarshi atrofidagi tarixiy obidalar qatori
11

Shulliktepa yodgorligi to’g’risida ma’lumotlar berishgani to’g’risidagi xabarlar
bor. Ular orasida yozuvchi V.V.Krestovskiy (1883 y), ofiser-rassom
B.N.Litvinov (1895-1910 yy), harbiy D.N.Lagofet Qarshi vohasida bo’lishdi va
qisman Shulliktepa yodgorligi to’g’risida ham xabar berishdi. 1916-yilda
sharqshunos olim L.A.Zimin ham Qarshi va uning atroflarida bo’lib, birinchi marta
o’zining Nasaf to’g’risidagi ilmiy xulosasini berdi. Ammo yuqoridagi
sayohatchilar ichida birortasi ham Shulliktepa yodgorligi va uning o’rnida qaysi
shahar bo’lganligi to’g’risida yoki yodgorlik hududida arxeologik ishlarni olib
borib, uni o’rganish bilan shug’ullanishmadi.
Navtak-Yerqo’rg’on Qashqa vohasidagi eng
qadimiy kishilik manzillaridan biri sifatida qadimshunos olimlar diqqatini
faqatgina urushdan keyin 40-yillar so’ngida jalb eta boshladi. Chor Rossiyani
qadimshunoslik ilmi bu vohada o’tmish obidalari nihoyatda ko’p bo’lishiga
qaramay uzoq-yillarda vohada uni e’tibordan soqit qilib keldi. O’lka bosib
olinganidan qarib yarim asr keyin, 1916-yilda Qarshi vohasiga Turkiston havaskor
arxeologlar to’garagining a’zolari L.A.Zimin va I.Kastane qadam qo’ydi.
Qadimshunoslik havasmandlaridan I.Kastanening Zahoki Maron qal’asi va yirik
qadimiy shahar xarobasi xususidagi axborati hali juda yuzaki kuzatuvlar natijasi
edi. Biroq L.A.Zimin mulohazalarida yozma manbalarga murojat Samarqandda
1896-yil 21-iyunda ochilgan shahar muzeyi muhum voqyea bo’ldi 1
. Ana shu
muzeyini ochish to’g’risidagi masala mahalliy o’lkashunoslar tomonidan bir necha
marta ko’tarilgan edi. 1893-yili
Turkiston general-gubirnatori mahkamasining amaldori D.I.Yevarniskiy «Ukraina»
degan gazeta sahifasida ana shu mavzuda bag’ishlangan maqola bilan chiqdi.
1894-yil 24-mayda esa u Moskva Arxeologiya jamiyatining majlisida axborot
berdi. Bu axborotda «17-Turkiston batalonnining kapitani L.S.Barshchevskiyning
qadimiy mahalliy yodgorliklarning eng yaxshi namunalarini to’plaganligi, bunda
ko’pgina qadimiy narsalar va tangalar borligini aytib, so’ngra esa, Samarqandda
tarixiy obidalar markazi sifatida muzey tashkil etish uchun zarurligi to’g’risidagi
1
Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т ., 1990. B.26.
12

fikrni rivojlantirdi». Shu narsani qayt qilib o’tish kerakki, Samarqand tarixini
o’rganishga rus olimlari katta hissa qo’shdi. Rossiyaning territoriya jihatidan
O’rta Osiyoga yaqinligi, ayniqsa, o’tgan asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyoning,
shu jumladan, Samarqandning Rossiyaga qo’shib olinishi bu ishga ko’p jihatdan
yordam berdiTurkiston havaskor arxeologlar to’garagi (1895-1917) . 1893-yil 15-
sentyabr kuni V. V. Bartold N.I.Veselovskiyga: «har qanday holatda men bu yerda
izlanish ishlarini olib borishga harakat qilaman. Bundan unimli foydalanish
zarurdir. Ushbu maqsadda: 1) o’zbekcha,
qirg’izcha gapirishni o’rganish; 2) o’lka
tarixini biladigan arbob, vakillar bilan yaqindan tanishish, imkon qadar bu yerda
ilmiy jamiyatlarni tuzish. Oxirgi vaqtda yana quyidagilarni aniqladim:
1) bu yerda
xorijiy tillarini bilish keng yoyilmagan; boshqa tildagi katta to’plamlarni keltirish
asosiy zaruriyat hisoblanadi; 2) tarixiy bilimlar
ham juda kam darajada; O’rta Osiyo tarixiga oid qisqa o’quv qo’llanmalarni
chiqarish: qo’llanma albatta Universitet xususiyatida bo’lishi lozim. Bibleografik
ko’rsatgichlar zarur. Ishonamanki, bu qachondir amalga oshadi» so’zlarini yozib
yuborgan.Turkistondagi gazetalarda Bartoldning bir qancha chiqishlari berib
borilgan. V.V.Bartold Toshkentga kelgach, o’lkadagi aholining turmush-tarzi,
ijtimoiy ahvol bilan qiziqa boshlagan. Turkiston o’lkasiga ilmiy qiziqishi kuchli
bo’lganligi bir qancha faktlar bilan isbotlanadi. 1893-1896-yillar mahalliy
nashriyotlarda uning maqolalari chop etilgan: «Turkistonda arxeologik
izlanishlarga oid masalalar», «XIII asr Turkiston o’lkasi», «O’rta Osiyodagi
xristianlar to’g’risida» kabilar hisoblanadi. Keyingi maqolalari: «Toshkentda yangi
ilmiyi jamiyat», «Zamonaviy islom va uning vazifalari», «Turkiston o’lkasida
fanning ahvoli» nomi ostida chiqarib borilgan.
1893-yil 11-dekabr kuni Tabiatshunos, antropologiya va etnografiya
Havaskorlar Jamiyati Turkiston bo’limining yig’ilishi bo’lib, N.P.Ostroumov va
V.V.Bartoldlar unda chiqish qildilar. Yig’ilish ishtirokchilariga arxeologik qidiruv
haqida ma’lumot beri bo’tildi. Toshkentdagi ilmiy to’garaklarning nizomlari
13

tasdiqlandi. I.Yu.Krachkovskiy va V.R.Rozen fikriga ko’ra, mahalliy
o’lkashunoslarning yutuqlari ham asta-sekin ko’zga tashlanib bordi.
14

II – BOB. Turkiston mahalliy o’lkashunoslarining arxeologiya sohasiga
qo’shgan hissalari.
2.1 Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlar va mahalliy
o’lkashunoslarning arxeologiya sohasidagi harakatlari
1894-yil V.V.Bartold O’rta Osiyodagi ilmiy izlanishlarini yana davom
ettirdi. U Xo’jakent, Oqtepa, Nov, O’ratepa manzilgohlariga borgan. Hozirgi
Tojikiston hududidagi Shahriston va boshqa qadimiy yodgorliklarni tekshirgan.
V.V.Bartold dastlabki ekspedisiyalar ishidan ko’ngli to’lmaganligini yozib
qoldirgan.
Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarini o’rganishni Buxoroning O’ninchi asrdagi
tarixini bilishda ahamiyat kasb etadi. «Buxoro tarixi» asari fors tilida yozilgan
V.V.Bartold Narshahiyning qo’lyozma to’plamlarini olib Toshkentda tahlil qilgan.
Ushbu to’plamni rus tiliga tarjima qilib, o’rta asr Buxoro tapografiyasi va tarixi
uchun qimmatli ma’lumotlarni keltirib o’tgan. Likoshin Bartoldning yordamida
tarjimani o’z muallifligi ostida nashr qildirgan 1
.
Sharqshunos Avtodidakt N.S.Likoshin (1860-1927) boshqa bir qator
manbaalarini ham tahrir qila boshladi. «Buxoro tarixi»ni tarjima qilishda o’z
bilimi, kuchi favqulotda qobiliyati intiluvchanligini namoish qila olgan. Murrakab
bo’lgan tarjima ishlari mana shu tariqa amalga oshirilgan 1885-yil taniqli
sharqshunos N.N.Pantusov (1849-1909) Mulla Niyioz Muhammad bin Ashur-
Muhammad Quqandiyning (tahallusi Niyoziy) «Shoxruhiylar qo’lyozmalari»
nomli to’plamni o’rganib, nashrdan chiqardi. N.N.Pantusov Turkistonshunos
bo’lib, Peterburg universitetida ta’lim olgan. Nashriyot «Tarixi Shoxruhiy» nomi
ostida chiqdi («Shoxruh tarixi») Unda Qo’qon xonligidagi Shoxruhxondan-
Xudoyorxongacha tarixiy davr yoritilgan.
V. V. Bartold ham ular bilan hamkorlikda qo’lyozmalarni
o’rginish ishlarini davom ettirdi «Tarixi Shohruhiy»da 1845-1865-yillardagi
voqyealar chorizmning O’rta Osiyo xonliklarni bosib olish voqyealari aks
1
Egamberdiyeva. N.A. Arxeologiya. T. 2011. B .2 9 .
15

ettirilganG’arb tadqiqotchilarining ishlarini oddiy tarjima qilish emas balki original
izlanish ishlarini amalga oshira olgan. To’plamga qo’shimchalar kiritib musulmon
sulolarining shajaralari ularning xronologiyasini aniqlab ko’plab tuzatishlar
kiritgan. P.A.Greznovich va I.I.Unyakovlar ushbu to’plam borasida Bartoldning
olib borgan ishlarini yuksak baholagan. V.V.Bartold boshqa to’plamlarida
Turkiston tarixiga oid ko’pgina manbaalarini tahlil qildi. Arab tarixchi
geograflarining bergan ko’rsatma guvohliklarini tahlil qilib ko’rgan.
Tarixshunoslikdagi ko’plab materiallarga tanqidiy
sharxlar berib o’tgan. Amudaryo, Zarafshon, Qashqadaryo va Sirdaryo atrofidagi
yerlarni o’rganib, tarixiy ma’lumotlarni keltirib o’tgan. Tohiriylar, Somoniylar,
Safforiylar, Qorahoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, Qoraxitoylar, Xorazmshohlar
tarixiga tegishli ko’plab materiallarni tahlil qilib chiqqan. Bundan tashqari
V.V.Bartold Chingizxon imperiyasi tarixi va Turkiston yerlarining bosib olinishi
davrini ham o’rgangan. V.V.Bartold o’zining «Ulug’bek va uning davri» nomli
kitobida mug’ullar imperiyasi uning yemirilishi Ulus amirlari, Temur hukmronligi
siyosiy voqyealarni yoritib o’tgan. «Mir Alisher» nomli ishida siyosiy
munosabatlarni batafsil yoritishga harakat qilgan. V.V.Bartoldning «Turkiston
Mug’ullar bosqinchiligi davrida» nomli mavzudagi dissertasiyasi yaxshi natija va
ijobiy tugallangan. Magistrlik darajasidan Doktorlik darajasi berilgan opponentlari .
V.R.Rozenning guvohlik berishicha
fakultet kengashi V.V.Bartoldning to’plamiga yuksak baho berib «Sharq tarixi
doktori» unvoni berishga qaror qilgan.
I.P.Petrushevskiy «Turkiston mug’ul bosqinchiligi davrida» nomli to’plamni
V.V.Bartoldning klassik ishi deb atagan . V.V.Bartoldning O’rta Osiyo tarixiga oid
manbalariga bergan sharxlari hozirga qadar o’z ahamiyatini yo’qotgan emas.
A.Yu.Yakubovskiy esa, V.V.Bartoldning asarlariga baho berib o’tgan. 1902-yil
V.V.Bartold ikkinchi marta O’rta Osiyoga tashrif buyurdi. Bu safar
foydalanilmagan ko’plab qo’lyozma, materiallarni tahlil qilib o’tgan. Aynan
qo’lyozma to’plamlar bilan tanishish asosiy mashg’uloti bo’lib hisoblangan.
Shayboniyxon tamonidan Samarqandning ikkinchi bor
16

egallanishi Boburning tog’ga (1501) qochishi bilan bog’liq materiallarni yiqqan.
Ularning 34 ta nom bilan atalishini V.L.Vyatkin aytib o’tgan. Toshkentdagi
Turkiston ammobop kutubxonasida saqlanayotgan qo’lyozmalar orasidan
V.V.Bartold G’iyosidin Ali tomonidan yozilgan, Temur tarixi va
«Chingiznomaga» alohida e’tibor qaratgan. Bu XVI asr o’rtalaridagi voqyealarni
ham o’z ichiga olgan. Toshkent, Marg’ilon, Qo’qon tarixiga
oid bir qator qimmatli ma’lumotlarni ham taxlil qilib o’tgan. N.A Mayev, N.V
Dmitrovskiy, N.G Maliskiylar ham ko’plab ilmiy maqolalarni chop etgan.
V.V.Bartold «O’rta asr Turkiston sheriyatidan» nomli maqolasini ham chiqargan.
O’rta asr shoiri A.L. Shatrunjiy she’rlari tarjima qilingan. 1902-yil «Qadimgi
davrdan XVII asrga qadar Orol dengizi va Amudaryo etaklari haqidagi
ma’lumotlar» nomli yirik to’plam chop etildi. Rus geografik jamiyatining
Turkiston bo’limi tomonidan bildirilgan iltimosga ko’ra bajarilgan. Bu Orol
dengizini kompleks tadqiq qilish bilan bog’liq edi. Tarixiy geografik tadqiqotlarda
rus sharqshunoslarining hizmatlari katta edi. Musulmon mualliflarining Orol
dengizi Amudaryoning quyi oqimi haqida bergan ma’lumotlari tanqidiy tahlil qilib
chiqilgan. Geografik irrigasiya ishlari ko’plab ma’lumotlar berib o’tadi. (Xorazm
viloyati va uning atroflari gidrogeografiya irrigasiya va boshqa sohalarga oid
ma’lumotlar qo’lga kiritilgan). V.V.Bartold o’z vazifasini katta yutuqlar bilan
bajardi. «Amudaryo qayerga quyiladi» degan masala yuzasidan ko’plab bahslarni
o’rtaga tashlagan V.V.Bartoldning izlanish ishlari katta ahamiyat kasb etadi 1
.
Tarixiy
guvohliklar, ma’lumotlarni o’rganib chiqqan. V.V.Bartold Amudaryoning XIII va
XIV asrlar Kaspiy dengiziga quyilganligi haqidagi qarashlarga shubha bilan
qaramagan. Geograf, Geolog, Paleontolog
(naturalist) larorasidagi bunday fikrlarni qo’llab quvvatladi. Xorazm vohasida
keyingi tadqiqotlar amalga oshirilgach, ko’plab hulosalar o’z tasdig’ini topmoqda
N.V. Xannikov olib borgan sharqshunoslik ishlari diqqat e’tibordan chetda
qolmagan. P.ILerx ham tadqiqot ishlarini amalga oshirgan. Ko’plab tarixiy
1
Арциховский. А. Археология асослари. T . 1970. B . 30 .
17

geografik savollarga ushbu sharqshunoslarning asarlari maqola to’plamlari orqali
javob olishimiz mumkin. V.V.Bartold ushbu tahliliy ish bilan chegaralanib
qolmasdan arxeologik qazuv ishlarini ham kuzatib borgan. Samarqanddagi
Afrosiyob shahri o’rnida qazuv ishlari o’tkazilganligi unga misol bo’la oladi.
1904- yil V.V.Bartold uchinchi bor O’rta Osiyoga keldi.
Afrosiyob shahri o’rni batafsil o’rganib chiqilgan. Samarqandga
kelishidan avval V.V.Bartold Toshkentda 1904- yil 16-mart kuni kelgusi
tadqiqotlar xususida ko’plab fikrlarni bildirib o’tgan. Samarqanddagi suv tizimi
haqida V.V.Bartold maxsus maqola chop etgan qazuv ishlarida arxeolog
o’lkashunos V.L Vyatkin ham ishtirok etgan. X asr arab geograflarining Afrasiyob
Samarqand haqida bergan ma’lumotlarini tadqiqot bilan bog’lashga harakat qilgan.
V.V.Bartoldning tasdiqlashicha Afrosiyob shahar o’rni Samarqand shahristoni
o’rnida joylashgan. Mo’g’ullar davriga qadar Afrosiyobning maydoni qancha joyni
egallaganligi, binolarning joylashuvi masalalarning aniqlash muhim edi.
V.V.Bartold muzey ishlarida ham faol ishttirok etib keldi. Arxeologik qidiruv
ishlari natijasida O’rta Osiyoda muzey sohasi tashkil topib bordi.
Rus sharqshunos olimlari O’rta Osiyoda
takomillashib borishiga qiziqish bildirganlar. A.Yu.Yakubovskiy ham arxeologiya
sohasida ko’plab yutuqlarni qo’lga kiritgan. V.V.Bartold Amir Temurning dafn
qilinishi bilan bog’liq «Samarqand masjidi» nomli albomini chiqardi. Amir
Temurning dafn qilinishi bilan bog’liq yozma manbalarini to’plagan musulmon
ruhoniylar va Amir Temur o’rtasidagi munosabatlarga alohida qiziqish bildirgan.
Mozor, supa, dahma, madrasa, honaqo kabi atamalarni tahlil qilgan, tarixiy
etnografik ma’lumotlar yig’ilgan. Mug’ullar qipchoqlardagi dafn marosimi, dafn
qilish usullarini solishtirib ko’rgan. Toshkentda sharqshunoslik institutini ochish
masalasini hal bo’lishida V.V.Bartold faol ishtirok etgan.
V.A. Krachkovskiy ham o’z ko’rsatmalarini berib
o’tgan. O’sh shahridagi
«Sulaymon masjidi» ham N.I.Veselovskiy tomonidan o’rganib chiqilgan. Arab
yozuvlari yaxshi saqlanib qolgan edi. 1895-1896-yillar va 1898-1899-yillardagi
18

tarixiy arxeologik ekspedisiyasida N.I.Veselovskiy Go’ri Amirdagi yozuvlarni
tadbiq qilib chiqdi. Go’ri Amir maqbarasining qurilishi, maqbaradagi ichki va
tashqi yozuvlar, ustalarning ishlari, uning o’ziga hos san’atini tahlil qilgan.
N.I.Vaselovskiyning ushbu ishni butunlay tugatmaganligini V.A.Krachkovskiy
yozib qoldirgan. 1895-yil N.I.Veselovskiy Ho’ja Ahror maqbarasini o’rganib, o’z
maqolasini chiqargan. Bu maqbara Samarqanddagi Qarshi yo’liga chiqish yaqinida
joylashgan uning ta’kidlashicha Xoja Nasr ad-Din Ubaydulla (Xoja Ahror) ko’zga
ko’ringan yirik islom vakillaridan biri bo’lganligi shubxasiz ekanligini tasdiqlab
o’tgan 1
.
N.I.Veselovskiy ushbu allomaning qisqacha biografiyasi katta
marmartoshlardan qurilganligini, keyingi qurilgan madrasalarga yaqin ekanligini
yozib qoldirgan. Maqbara aynan Xoja Ahror nomi bilan atalgan. Qabr toshdagi
yozuvlarning matnini rus tiliga tarjima qilgan. Ushbu yozuvlarni fors tilidan
V.A.Jukovskiy, arab tilidan N.A. Mednikov tarjima qilgan Xoha Ahrorning vafot
etgan-yilini 1490-yil fevral (hijriy 895-yil) deb ko’rsatishadi. Shayboniyxon qabr
toshidagi yozuvlarni ham N.I.Veselovskiy o’rgangan. Tarjima ishini
V.A.Jukovskiy qayta ko’rib chiqish ishlarini V.R.Rozen amalga oshirgan.
1903-yil 1-may kuni N.I.Veselovskiy Temur qabri haqidagi ma’lumotlarni to’plab
chiqish qildi. N.V Xannikovning ayni ma’lumotlari keltirib o’tilgan. Ularning
ta’kidlashicha, Nodirshoh Samarqandni egallagandan so’ng, Temur qabrida ayrim
o’zgarishlarni amalga oshirgan. N.I.Veselovskiyning aytishicha qabr doimo yarim
shaklidagi ikkita toshdan iborat bo’lib bir-biri bilan mustahkam joylashgan.
N.I.Veselovskiy shu bilan birgalikda Turkistondagi Ahmad Yassaviy qabrini, qabr
toshidagi yozuvlarga e’tibor qaratgan 2
.
N.I.Veselovskiyning epigrafik ishlari kengayib bordi 1877-yil qadimgi
manzilgohlardan birini aniqladi. Bu Amudaryo bo’yida joylashgan bo’lib qadimgi
qabilalar yashagan bo’lishi mumkin. N.I.Veselovskiy o’zining ilmiy faoliyati
davomida O’rta Osiyodagi tarixiy arxitektura inshootlarini ham tadqiq qilgan.
1
Ўрта осиё археологияси кафедраси : авлодлар изланиши в a кашфиётлари . T . 2020. B.9-12.
2
Авдусин Д.А. Основы археологии. – М., 1989. C.24.
19

N.I.Veselovskiy Samarqandga kelgan vaqtida Afrosiyob va uning tevarak-atrofiga
oid bo’lgan qadimiy topilmalarni ham tasodifan qo’lga kiritdi.
20

2.2 Mahalliy o’lkashunoslarning arxeologiya sohasiga qo’shgan hissalari
Samarqanddagi Shohi Zinda me’moriy ansambili haqida ham ko’plab
ma’lumotlarni keltirib o’tgan. Sharqiy bo’lim yig’ilishlarida o’z tadqiqotini
ma’ruza qilgan. Ushbu binoning me’moriy hususiyatiga alohida e’tibor qaratilgan.
Inshoat murakkab tuzulishga ega. Tarixiy me’moriy yodgorliklarni o’rganishda
ko’plab ishlarni amalga oshirgan. Samarqanddagi tarixiy arxitektura
ekspedisiyasiga N.I.Veselovskiy boshchilik qilgan. Arxeologik kommisiya rejalari,
loyihalari ishlab chiqilgan. V.P.Vasiliyev, V.V.Radlov, K.G.Zeleman, B.R.Rozen,
V.A.Jukovskiy, M.P.Botkinlar o’z fikrlarini bildirib o’tgan. «Samarqand masjid»
larining al’bomlari chiqarildi 1
.
Arxeolog V.L.Vyatkin bergan ma’lumotlar asosida izlanishlar olib
borilgan. 1896-yil 14-mart kuni Sharqiy bo’lim yig’ilishida N.I.Veselovskiy Qutbi-
Chaardegum mozori haqidagi ma’lumotlarni ishtirokchilarga yetkazdi. Nurad-Din
Bosir mozori fotografiyalar, mozorlarning buzilishi bilan bog’liq informasiyalar
alohida o’rin egallaydi. N.I.Veselovskiy «Samarqand» kitobi asosida izlanishlari
doirasini yanada kengaytirgan. mahalliy hukumatlarga talabnoma bilan chiqqan.
1905-yil 29-yanvar kuni N.I.Veselovskiy O’rta Osiyoni o’rganish rus qo’mitasi
bilan hamkorlik qilish masalalarini ilgari surgan. Axmad Yassaviy, Amir Temur
qabrlarining chizmalari tasviriga tushurilib olingan. Temuriylar davrida qurilgan
ko’plab inshoatlar o’z o’rnida bo’lsada, emirilish holatida ekanligini aniqlagan.
1897-yilgi yer qimirlashi natijasida Bibixonim masjidining darvozasi yemirilgan
edi. 1903-yil Go’ri Amir maqbarasining minoralari suratga olingan. Chizmalari
ishlab chiqilgan. Turkistonda rassom-arxitektorlar A.I.Goroxov va boshqalar faol
tadqiqot olib bordilar. 1905-yil Turkistonga N.I.Veselovskiy yana kelib,
masjidlarni o’rganib chiqa boshladi.
1905-yil 30-noyabr kuni rus qo’mitasida yig’ilish o’tkazilib
N.I.Veselovskiy Ahmad Yassaviy masjidini tadqiq qilganligi to’g’risida hisobot
berdi. Samarqanddagi me’moriy yodgorliklarning saqlanishi masalalarini
1
Sagdullayev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. – T., 2004. B.36.
21

o’rganishni ham ilgari surdi. Turkistonda olib borilgan arxeologik tadqiqotlarda
N.S.Likoshin, V.V.Vereshagin, P.I.Lerx, A.Xoroshxin, M.Rostislov,
V.V.Krestovckiy, N.I.Veselovskiylarning faoliyatlari ta’kidlab o’tiladi.
I.N.Verezin, V.V.Velyaminov-Zernova, V.V.Grigerev, B.A.Dorn, P.I.Lerx,
V.G.Lixachova, O.I.Senkovskiy, G.S.Kablukova, V.G.Tizengauzen,
N.V.Xannikov, X.D.Fren va boshqalar maxsus tadqiqot ishlarini olib borishgan.
«Somoniylar tangalari to’g’risida» nomli tadqiqot
V.G.Tizengauzenga tegishlidir. Ular tomonidan O’rta Osiyoda ko’proq
numizmatik izlanishlar olib borilgan. P.I.Lerxning «Buxor- xudotlar tangalari»
nomli ishi esa tugallanmayqolgan. Har uch-besh-yilda O’rta Osiyoni arxeologik
o’rganish xolatlari muhokama qilib borilgan. V.V.Grigorevning tavsiyasiga
asosan, A.L.Kun O’rta Osiyoga kelib, materiallarni yig’a boshladi. 1868-yil
Turkistonga qolgan bo’lsa, 1880-yilga qadar o’z missiyasi bilan qator
muvaffaqiyatlarga erishdi. Qadimgi mahalliy yodgorliklar haqida ko’plab
informasiyalarni to’plagan. 1871-yil A.L.Kun Peterburgga o’n beshta yashikda
arxeologik topilmalarni olib borgan. Bulardan biri Toshkentdan topilgan edi.
A.L.Kun Shahrisabzda izlanish olib borib, Kesh shahrining tarixi xususida
xulosalarga kelgan. A.L.Kunning 1868-yil Turkistonda olib borgan ishlari
«Turkestanskiye vedomosti»ning birinchi nomerida yoritib borilgan. O’rta Osiyoda
musulmon ta’limoti, «Usmon Qur’oni» mahalliy aholining turmush tarzi haqidagi
ko’plab ma’lumotlarni yig’a olgan. A.L.Kun «Turkiston
al’bomi»ni tuzib o’lkadagi qadimiy yodgorliklarning ko’p sonli fotografiyalari,
Samarqanddagi me’moriy yodgorliklarining tasvir rejalarini ishlab chiqa oldi.
Al’bom juda qimmitli manba hisoblanadi. 1870-1872-yillardagi Turkiston
fotografik al’bomining tuzilishi o’lka tadqiqot ishida muhim ahamiyatga ega.
Turkistonda arxeologik, etnografik munosabatlarni o’rganishda asos bo’lib xizmat
qiladi. «Turkiston to’plami» ham O’rta Osiyoning qadimiy yodgorliklarini
o’rganishda favqulodda yordam beruvchi vosita bo’lib xizmat qiladi. 49
Ushbu
to’plamning tuzilishi yirik rus bibliografi V.V.Mejov (1831-1894) xizmati bilan
bog’liqdir. To’plamni tuzish ishlarini aynan u boshlab bergan. 1867-1887-yillar 1-
22

416- jildlarni tayyorlagan. Turkiston o’lkasida rus sharqshunoslari olib borgan
izlanishlarda P.I.Lerxning xizmati katta. A.Yu.Yakubovskiyning so’zlariga ko’ra,
Sirdaryoning quyi oqimidagi vodiylarni o’rganishda P.I.Lerxning xizmati katta
XIX asr sharqshunoslari ichida eng qobiliyatlisi deb P.I.Lerxni ko’rsatib o’tgan.
1860-yil
P.I.Lerx Rus Arxeologik Jamiyatining a’zosi bo’ldi. 1873-yil esa uning kotibligiga
saylangan. 1867-yil boshchilik qildi. Sirdaryo vodiylarida izlanishlar olib borishi
mo’ljallangan edi. 1867-yil P.I.Lerx Turkistonga kelganda asosiy diqqat e’tiborini
epigrafik kuzatuvlarga bag’ishladi. V.A.Krachkovskiy uning ishlaridan guvohlik
beradi. P.I.Lerx ham geografik jamiyatning yo’riqnomasi asosida faoliyat olib
borgan. 1873-yil asosiy ro’yxatlarni yozish ishlarini boshlagan. Xiva vohasini turli
tomondan o’rganish uchun maxsus ekspedisiyalar uyushtirilgan . Qadimgi
yodgorliklar to’g’risidagi alohida ma’lumotlarni boshqa olim, sayohatchi
tadqiqotchilar ishida ham uchratishimiz mumkin. Xususan, Ch.Ch.Valixonov
(1835-1865),Toshrabot, Kurtka qal’asi (Qo’qon) va boshqa shu kabi yodgorliklar
xususida ko’plab material, ma’lumotlarni to’plagan. Xiva, Buxoro haqida
(M.I.Venyukov- Issiqko’l haqida ma’lumot yig’gan. 1832-1901- yillarda
yashagan) N.P.Ignativ izlanishlar olib borgan. A.K.Geyns esa, (1834- 1892)
umumiy tadqiqot ishlarini o’tkazgan.
1879-yil «Turkestanskiye vedomosti» gazetasida D.M.Grameniskiy
o’lkadagi qadimgi yodgorliklar xususida o’z maqolasini chiqargan.
Qiyinchiliklarni haqli ravishda ta’kidlab o’tgan . XIX asr 80-yillarida qadimgi
Marv shahri o’rnida qidiruv ishlari olib borilgan. A.V.Kamarov qazuv ishlarini
amalga oshirgan. Shaharning eng qadimgi qismi hisoblangan. Erk qal’ada
(Erktepa)gi qazishga katta e’tibor berilgan. Ushbu- yillarda O’rta Osiyoga
V.V.Radlov (1839-1918) kelib, (1868-yil Zarafshon vohasiga sayohat qilgan)
Samarqanddagi me’moriy yodgorliklarga katta e’tibor qaratgan. 1869-yil
V.V.Radlov Jungar cho’liga borgan. Farg’ona
vodiysining tarixiy xolatiga qisqacha umumiy sharx akademik A.Middendorf
tomonidan berilgan. Farg’onadagi tabiiy sharoit va qishloq-xo’jaligi munosabati»
23

nomli to’plamini yozib qoldirgan. I.V.Mushketev ham arxeologiya uchun qimmatli
manba ma’lumotlarni keltirib o’tgan. I.V.Mushketevning birinchi izlanishi
tasodifiy yuzaga kelgan emas. O’rta Osiyoga bo’lgan qiziqishi yuqori bo’lganligi
haqida boshqa tadqiqotchilar guvohlik beradi 1
. Samarqand
va mahalliy qadimgi yodgorliklar xususidagi bob bo’yicha Rozen o’z sharxlarini
berib o’tgan. Samarqandning o’tmishiga qiziqish katta edi. 1881-yil I.I.Srezsevskiy
Ryu Gonsales de Klavixoning to’plamini tarjima qildi. Klavixo 1403-1406-yillar
Samarqandda Amir Temur huzurida elchi sifatida bo’lgan. Samarqanddagi yana bir
ishtirokchisi rassom N.Ye.Simakov Samarqand va uning atrofidagi qadimiy
madaniy yodgorliklarni ro’yxatga olish bilan mashg’ul bo’lgan. Uning izlanishlari
1883-yil «O’rta Osiyo san’ati» nomli al’bomda o’z aksini topgan. Al’bom ko’plab
tadqiqotchilar, xususan V.V.Stasov tomonidan yuksak baholangan . 1874-yil
Afrosiyob (Samarqand)da Borzenkov, 1889-yil V.V.Krestovskiylar izlanish
ishlarini amalga oshirdilar. Diletantizm yo’nalishida
arxeologik qazuv o’tkazilgan, imperator arxeologik komissiyasi bilan aloqada
bo’lgan. Yana bir yirik sharqshunos indolog I.P.Minayev(1840-1890) bo’lib, O’rta
Osiyo qadimiyligi haqida tajribaga ega bo’lib, Afrosiyobdagi qazish ishlariga
boshchilik qildi. 1883- yil Peterburg Universitetining professori N.I.Veselovskiy
arxeologik komissiya bilan birga Turkistonda faoliyat olib borgan. Qadimgi O’rta
Osiyoni o’rganish tarixida N.I.Veselovskiyning ishi alohida o’rin egallaydi. 1882-
yildayoq u Turkiston o’lkasidagi qadimgi shaharlar to’g’risida ma’lumotlar
yig’gan. Bu alohida loyiha bo’lib hisoblanadi. N.I.Veselovskiy birinchi bo’lib,
Turkistonga ilmiy komandirovkani uyushtirgan. 1884-yil uning oldiga ko’plab
topshiriqlar qo’yilgan. Bu Arxeologik komissiya tomonidan ilgari surilgan edi.
Afrosiyob shahri o’rnida tizimli qazuv ishlarini o’tkazish masalasi bilan bog’liq
bo’lgan 2
. Turkiston o’lkasida arxeologik
munosabatlarni tadqiq qilish boshqa punktlarni belgilab olish lozim bo’lgan.
N.I.Veselovskiy shu bilan birga Sirdaryo, Farg’ona viloyatlari, Zarafshon vohasi,
1
Egamberdiyeva. N.A. Arxeologiya. T. 2011. B.35.
2
Asqarov. A. Mustaqillik yillarida tarix, arxeologiya va etnologiya. Eng qadimgi shahar. Т . 2. -T.,2001. B.27.
24

Buxoroda ham izlanishlar olib borgan. N.I.Veselovskiyning tashabbusi bilan O’rta
Osiyo qadimgi shaharlarining topografik ro’yhati ishlab chiqilgan O’rta asr
Samarqanddagi shahriston, uning rejalari muhokama qilingan N.I.Veselovskiyning
harakatlari natijasida ko’plab me’moriy inshootlarning tarixi aniqlanib bordi.
1895-1896, 1898-1899-yillar N.I.Veselovskiyning rahbarligi ostida Samarqanddagi
masjidlar, yozuvlar bilan bog’liq holatlar o’rganilgan.
1885-yil mart oyining oxirida Veselovskiy
Afrosiyobni ko’zdan kechirishga kirishadi. N.I.Veselovskiy tashabbusi bilan o’rta
asr Samarqand shahristoni xarobalarining birinchi batafsil topografik plani tuzildi.
Shu narsani hisobga olish kerakki, N.I.Veselovskiyga qadar Afrosiyobda birorta
ham mutahassis olim ish olib bormadi. Arxitektorlar P.P.Pokrishkin, rassomlar
S.M.Bistreninlar ham ekspedisiya ishida faol ishtirok etib bordi.1886-yil 27-may
kuni o’tkazilgan yig’ilishda N.I.Veselovskiy O’rta Osiyo qo’rg’onlari haqidagi
referatini o’qib eshittirdi. Ularni ikkita asosiy toifaga bo’lgan: 1) qabr, 2) turar joy
qo’rg’onlari. Birinchi katta guruhni tashkil etib, ya’ni yuzga yaqin qo’rg’onlardir.
Ular «Mingta tepalik» deb ham nomlangandir. Turar joy qo’rg’onlari qal’a
vazifasini ham bajargan. 1886-yil 29-aprel kuni o’tkazilgan ilmiy anjumanda
N.I.Veselovskiy o’z qarashlarini ma’lum qildi. O’rta Osiyodagi qadimiy
yodgorliklar to’g’risida ko’plab ma’lumotlarni asoslab berishga harakat qilgan.
Yana shuni qayd etib o’tish lozimki, professor N.I.Veselovskiy mahalliy
o’lkashunoslar bilan ham hamkorlik qildi. Ularga ko’plab vazifalar yuklatilgan.
Mahalliy vakillarning
ishlariga baho berib borilgan. V.P.Nalivkinning «Qo’qon xonligining qisqacha
tarixi» nomli kitobiga tadqiqotchi bo’lib hisoblanganYirik sharqshunos olim
N.I.Veselovskiy bo’lib epigrafik yodgorliklarni ham o’rganib chiqqan.
N.I.Veselovskiy O’rta Osiyoga birinchi kelgan vaqtidayoq qo’lyozma yozma
hujjatlarni ko’paytirish ularni tarixiy ahamiyatini bilish bilan shug’ullangan.
Bunday yozuvlar Amir Temur va uning o’g’illari qabrlaridagi toshlarda
Childuxtaron Shayboniylar va Ho’ja Ahror maqbaralaridagi yozuvlarini o’rganib
chiqgan. 1885-yil N.I Veselovskiy Samarqanddan 12 chaqirim masofada
25

joylashgan Dahbet qishlog’idagi manzilgohlarni ko’zdan kechirdi. Said Ahmad
Kosoni (Mahdumi A’zam), (tugal hokimiyat egasi) maqbarasida izlanish
tadqiqotini davom ettirgan. Yalangtushbiy masjidining qurilishi, qurilgan-yilini
(1028/ 1619) yozib qoldirgan. Masjid atrofidagi yerlar Mahdumi A’zam qabrini
ko’zdan kechirgan. N.I.Veselovskiy bu yerdagi qabr bitiklarini o’rganib
Yalangtushbiy 1066/1655-56-yillar vafot etgan deb aytib o’tgan. N.I.Veselovskiy
Dahbed qo’rg’onidagi matnlarni o’qib chiqqan, Mahdumi A’zam qabridagi qabr
toshi bitiklari birinchi, ikkinchi, uchunchi va to’rtinchi bitiklar dahma atrofidagi
yozuvlarni ko’rsatib o’tgan. Asosiy e’tiborni o’ziga hos yozuvlarga qaratgan.
Oltinchi sakkizinchi qabr toshi yozuvlari matnlarning joylashishi rus tarjimasida
ularning ifoda etilishi satrlar shular jumlasidandir.
Mashxur rus sharqshunosi professor N.I.Veselovskiy (1848-1918)
tomonidan Afrosiyobda o’tkazilgan arxeologik qazishma ishlari oldinga tashlangan
qadam bo’ldi. Uning ana shu qazishmalardan chiqargan xulosalari ayniqsa
qimmatlidir. Afrosiyobdagi qazishma ishlari keng handaqlar qazish metodi bilan
olib borildi. Bu qazishma ishlari «Qal’adan g’arb tomonda Doniyor qabri
tomonidan» bundan tashqari, arkda va bo’yra bozor tomonida olib borildi.
Qazishma vaqtida qadimiy buyumlar, imoratlarning qoldiqlari, shahar
obodonchiligi izlari topildi.
Vaselovskiy o’zi bajargan ishlarga yetarli baho bermadi, aksicha, u shoshma–
shosharlik bilan ishlaganligini aytib, bu ish, «dastlabki ko’zatuv ahamiyatiga ega
bo’lib, kelgusi tadqiqotchilarga kerak bo’lib qolishi mumkin» deb hisobladi.
Shu narsani hisobga olish kerakki, N.I.Veselovskiyga qadar Afrosiyobda bironta
ham mutaxasis olim ish olib bormadi va O’rta Osiyo territoriyasidagi odamlar
yashagan qadimiy joylarni qazish yuzasidan umumiy hyech kim shug’illanmadi.
«Turkestanskiye vedomosti» gazetasida quyidagilar berilgan: «Veselovskiy
yozadi- Toshkent muzeyida saqlangan atomlar tarkibini kengaytirish lozim».
«O’rta Osiyo arxeologiyasida Afrosiyobning o’rni katta» so’zlari ham
N.I.Veslovskiyga tegishlidir. Arxeologik komissiyaning topshirig’iga asosan,
N.I.Veselovskiy mahalliy arxeologlar bilan muzokara olib bordi. Toshkent
26

yaqinida va boshqa rayonlarda mahalliy arxeologlar ham qazuv ishlarini
o’tkazishgan. N.I.Veselovskiy mahalliy yaqinlar bilan yaqin aloqada bo’lgan.
1904-yil 31- yanvar kuni N.I.Veselovskiy O’rta Osiyo tarixini o’rganish bo’yicha
qiziqarli ishlarini amalga oshirdi. N.I.Veselovskiyning ishlariga yuqori baho berib
o’tgan. Arsixovskiy quydagilarni yozib qoldirgan: XIX asrning ikkinchi yarmiga
kelib, O’rta Osiyo Rossiya tarkibiga kiritildi.
O’rta Osiyo shaharlari qadimiylikda qolishmaydi. Ularning ko’pchiligi o’rta
asrlarda madaniyat markazi bo’lib hisoblangan. Qimmatbaho arxeologik topilmalar
mavjud bo’lsada, izlash, qazuv ishlarini o’tkazish katta qiyinchiliklarni keltirib
chiqardi. Dastlabki arxeologik razvedkalar samaraberadi. «O’rta Osiyoda ham
tepaliklar ko’pchilikni tashkil etadi. Ammo Veselovskiy qazish ishlarini oxiriga
qadar amalga oshira olmagan. 1890-yil Turkistonga Rus arxeologik qo’mitasining
raisasi P.S.Uvarova tashrif qildi. To’garak ochilishi arafasida tadqiqotlar doimiy
yoritilib borilgan. V.A.Jukovskiy qadimiy Marv haqida ko’plab ma’lumotlarni
to’plagan. V.A.Jukovskiyning amalga oshirgan ishlari to’g’risida zamondosh
tadqiqotchilar ko’plab fikrlarni yozib qoldirgan Bartold masalan quydagilarni
yozadi: «ishonch bilan aytish mumkinki, boshqa tadqiqotlar qatorida,
V.A.Jukovskiyning Marv to’g’risidagi kitobi alohida o’rin egallaydi. O’lkadagi
juda ko’p shaharlarni tahlil qilgan. Shaharlarni o’tmishi haqida juda ko’plab
fikrlarni bildirib o’tgan». Yana boshqa joyda V.V.Bartold, V.A.Jukovskiy ishlari
to’g’risida quydagilarni yozadi: «Jukovskiyning ishi birinchi manba bo’la oladi.
Biror bir Yevropa adabiyotida O’rta Osiyo shaharlari U kabi ma’lumotlarni keltirib
o’taolmagan». V.A.Jukovskiyning Marv to’g’risidagi monografiyasi hozirgi
vaqtda ham o’z ahamiyatini yo’qotgan emas 1
.
O’rta Osiyodagi fors tilidagi epigrafikalar ham sharqshunos olimlar
tomonidan tahlil qilingan. V.A.Krachkovskiy manbalarni o’rganish holatini yoritib
bergan. A.Yu.Yakubovskiy ham V.A.Jukovskiyning keyingi ishlarini umumiy
tavsiflab o’tgan. Turkiston o’lkasini o’rganishda V.A.Jukovskiy yaxshi yondosha
olgan. Yesper Uxtomskiyning «Qalmiq cho’lidan-Buxorogacha» nomli diletant
1
Asqarov. A. Mustaqillik yillarida tarix, arxeologiya va etnologiya. Eng qadimgi shahar. Т . 2. -T.,2001. B.41.
27

asosida yozilgan kitobini qaytadan tahlil qilib chiqdi. Bu kitobda Yesper
Uxtomskiy qadimgi Marv va boshqa hududlar haqida bir qator ma’lumotlarni
keltirib o’tgan. Ammo V.A.Jukovskiy Turkiston o’lkasini jiddiy o’rganish
kerakligini ta’kidlab o’tgan. O’rta Osiyo qadimiy moddiy madaniyati, tarixiy
bosqichlarini o’rganish ishlari qizg’in davom ettirilgan. O’rta Osiyo xalqlarining
mashg’ulotlari, tarixiy-madaniy o’tmishini o’rganishda Vladimir Vasilevich
Stasovning xizmatlari o’rinlidir.
XV-XVII asrlardagi O’rta Osiyo qo’lyozmalarini
o’rgangan. 1887-yil ushbu qo’lyozmalar Peterburg ommabop kutubxonasida tahlil
qilingan. V.V.Stasov qadimgi sa’nat tizimiga e’tibor qaratib, O’rta Osiyo uslubiga
sharx berib o’tgan. 1867-1868-yillar V.V.Verashagin O’rta Osiyoga kelgan. 1869-
1870-yillar uning katta kartinasi yuzaga keldi. Bu «Samarqand Registon
maydonidagi Sherdor madrasasi» deb nomlanadi. « Temur eshigi», «Masjidlar
eshigi», « Samarqanddagi Shohi Zinda maqbarasi» ham shular jumlasidan
hisoblanadi. V.V.Verashagin me’morchilikda qurilgan eshiklarni o’ziga xos
yasalish uslublarini o’rgangan. Rassom moddiy madaniyat haqida batafsil asoslarni
ilgari surgan.
28

Xulosa
Mustamlakachilar Turkiston xalqlari turmushida nimaiki ularning istiqboliga
to’g’anoq bo’lsa, nimaiki ularni ozodlik uchun kurashdan chalg’itsa, hammasini
qo’llab-quvvatlagan holda, istiqlolga xizmat qilajak barcha intilishlarning payini
qirqdilar. Rossiya imperiyasi o’lkani Turkiston general-gubernatorligi, Buxoro
amirligi va Xiva xonligidan iborat uch qismga bo’lib, tub joy aholi birligi va
siyosiy qudratini sindirish yo’lida barcha vositalardan foydalandi. Ming-yillardan
beri davom etib, avloddan-avlodga o’tib yashayotgan milliy davlatchilik va
qadriyatlarni yo’q qilishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishga soldi.
«Turkiston o’lkasini boshqarish haqidagi Nizom» o’z mohiyat-
e’tiboriga ko’ra shu maqsadga qaratildi. Topilmalar turli kasb egalari tomonidan
to’planib aslida tasodifiy xarakterga ega edi va ularga haqqoniy ilmiy baho
berilmagan edi. Ammo ularning fan uchun ahamiyati katta. Chunki bu topilmalar
O’rta Osiyoning ibtidoiy tarixini inqilobga qadar o’rganishga harakat qilinganligi,
Turkistonda arxeologiya fani quruq joyda tashkil topmaganligi haqida guvohlik
beradi. Bu topilmalarning keyinchalik rejali, sistemali o’rganilishi asosida
Turkistonda arxeologiya fani tashkil topdi va u yuksak taraqqiyot pog’onasiga
ko’tarildi.
29

Foydalanilgan adabiyotlar.
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Mirziyo ev. Sh. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini birgalikdaʼ
barpo etamiz. O zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali
ʼ
marosimiga bag ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo shma majlisidagi nutq.
ʼ ʼ
Toshkent: «O zbekiston», 2016.
ʼ
II. Ilmiy adabiyotlar.
1. Asqarov. A. Mustaqillik yillarida tarix, arxeologiya va etnologiya. Eng
qadimgi shahar. Т . 2. -T.,2001.
2. Арциховский. А. Археология асослари. T . 1970.
3. Авдусин Д.А. Основы археологии. – М., 1989.
4. Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т ., 1990.
5. Sagdullayev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. – T., 2004.
6. Egamberdiyeva. N.A. Arxeologiya. T. 2011.
7. Сагдуллаев А . С . Ўрта Осиёда биринчи ихтисослашган археология
мактаби . Ўрта осиё археологияси кафедраси : авлодлар изланиши в a
кашфиётлари . T. 2020.
8. Ўрта осиё археологияси кафедраси : авлодлар изланиши в a
кашфиётлари . T. 2020.
9. Muhammadjonov A.R. Qadimgi Toshkent. – Т ., 1990.
10. Мартынов А.И. Археология СССР. – М., 1973.
30

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi