Turkistonda chorvachilik taraqqiyoti (XIX asr oxiri XX asr boshlarida - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	75.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

111 Продаж

Turkistonda chorvachilik taraqqiyoti (XIX asr oxiri XX asr boshlarida

Купить

MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………….. 4–6
I BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTON
O‘LKASIDA IJTIMOIY-IQTISODIY MUNOSABATLAR ………..…..…….
… ……… 7–20
1.1 XIX asr oxiri XX asr boshlarida siyosiy jarayonlar…....…………...…….. 7-
12
1.2 XX asr boshlarida Turkiston o‘lkasida agrar munosabatlar va qishloq
xo‘jaligidagi ahvol……………………………………………….………...... 13-
20
II BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTON
O‘LKASIDA CHORVACHILIK TARAQQIYOTI ……………………... 21–
33
2.1 XIX asr oxirida Turkiston o‘lkasida agrar munosabatlar hamda
Chorvachilikning rivoji………………………………..
….......................................................... 21-26
2.2 XX asr boshlarida Turkiston chorvachiligining o‘ziga xos xususiyatlari.
Veterenariya sohasi rivoji……. ……………………. . … …………… ………. 27–
33
Xulosa …………………………………………………………………….…. 34-
35
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati ………….………............... 36-
37
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Turkiston xalqlari madaniyati haqida Turkiston
general-gubernatori S.M.Duxovskiyning 1899 yili podshoga yozgan dokladida
qiziqarli fikrlar bor. Jumladan, u shunday yozadi: «Uzoq vaqtlar mobaynida
Buxoro butun musulmonlar olamida musulmon huquqshunosligi va ilmining
mo‘’tabar markazi sifatida tan olib kelingan, boz ustiga bu obro‘-e’tiborni hanuz
yo‘qotmay kelayotir. Bir vaqtlar O‘rta osiyolik ruhoniylar, qonunshunos arab tili
bilimdonlari faoliyatining ahamiyati naqadar ulug‘ bo‘lganini bugungi kunda butun
dunyodagi musulmon-sunniylar qo‘llayotgan mashhur va mo‘’tabar shariat
majmualarining ayrimlari O‘rta Osiyoda bitilganini eslashning o‘zigina kifoya.
«Hidoya-i-Sharif» Marg‘ilonda, «Aqoid» Buxoroda, «Hikmat-ul-Ayn»
Samarqandda yaratildi. Musulmon olamiga shariatning so‘nggi talqinini O‘rta
Osiyo taqdim etdi. Bulardan tashqari, bu o‘lka olamga Navoiy, So‘fi Olloyor,
Ahmad Yassaviy, Mashrab kabi shoir-so‘fiylarni berdi».
IX asrning ikkinchi yarmida o‘lkaning ijtimoiy-madaniy va xo‘jalik hayotida
albatta ba’zi bir ijobiy o‘zgarish va yangiliklar bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar va
yangiliklar mustamlakachilar tomonidan yerli xalqlarning talab va ehtiyojlarini
qondirish maqsadida ro‘yobga chiqarilgani yo‘q. Balki, birinchi navbatda va
asosan bosqinchilarning talablari va manfaatlari nuqtai-nazaridan amalga oshirildi.
Ana shunday yangilik va o‘zgarishlardan biri o‘lkada aholiga xizmat qiluvchi
madaniy oqartuv muassasalaridir.
Mavzuni o‘rganganlik darajasi. Mustaqillik sharofati tufayli
mamlakatimiz tarixini o‘rganish masalasi yuzasidan hukumatimiz tomonidan
tubdan o‘zgarishlar amalga oshirildi. Xususan, xonliklar davri hamda Sobiq ittifoq
davri tarixi xolislik tamoyili asosida qaytadan tadqiq etildi. O‘rganilayotgan mavzu
doirasida ko‘plab tarixchi olimlarimiz tadqiqot ishlarini amalga oshirishgan.
Xususan, B.Ahmedov, A.Ziyo, A.Sagdullayev, D.Yusupova, R.Shamsutdinov,
Sh.Karimov kabi tarixchilarimiz shular jumlasidandir.
Mavzuning amaliy ahamiyati. N.Ya. Seversov, P.P. Semyonov-Tyan-
Shanskiy (1827-1914) lar O‘rta Osiyoni geografik joylashuvi va uning relefini
2

o‘rganish borasida muhim ishlar qildilar. Rus sayyoxi A.P. Fedchenko Turkistonni
tabiiy-tarixiy jihatdan o‘rganib, Farg‘ona va Oloy vodiysini tekshirdi. Shuningdek,
u Zarafshon vodiysi va Qizilqumni ham tabiiy tarixini o‘rganadi. 1877-1879
yillarda I.V. Mushketov Oloy, Pomir, Buxoro, Xisor, Amudaryo bo‘ylari va
Qizilqumni geologik jihatdan tekshirib, Turkistonning birinchi geologik kartasini
tuzdi. U “Turkiston” nomli monumental monografiyasini yozgan.
Chorizm mustamlakachiligi davrida bir qator rus ziyolilari va olimlari
tomonidan Turkistonning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy tarixiga oid turli
materialalr “Turkiston to‘plami” nomi ostida jamlana boshlagan. Bu to‘plam
Turkiston o‘lkasiga oid asarlar va maqolalarning ajoyib majmuasi bo‘ldi. Bu
to‘plam 594 tomdan iborat bo‘lib, Oktabr to‘ntarishigacha bo‘lgan Turkiston
haqidagi kitoblardan, ro‘znoma va oynomalardan olingan maqolalardan tashkil
topgan. To‘plamning 416 tomi mashhur rus bibliografi V.I.Mejov tomonidan
tayyorlangan. Bu tomlarga 1867-1887 yillarga oid materiallar kiritilgan. So‘ngra
to‘plam ustida olib borilayotgan ish to‘xtab qolgan va 1907 yildan 1917 yilgacha
bo‘lgan davrda har xil bibliograflar to‘plamning 175 tomini tuzganlar.
XIX asrning 80-90 yillarida Toshkent va boshqa yirik shaharlarda turli ilmiy
jamiyatlar (arxeologiya, jug‘rofiya, etnografiya kabilar) tashkil etilgan. 1896 yilda
Samarqand «Tarixiy muzey» ish boshladi. Bir qator ilmiy ekspeditsiyalar
uyushtirildi. Bu borada rus olimlari I.V.Mushketov, N.A.Seversov,
A.P.Fedchenko, P.P.Semenov Tyan-Shanskiy, N.M. Prjevalskiy va boshqalar
samarali ishlar olib bordilar. Turkiston xalqlari tarixini o‘rganish va yoritish
xalqimizning o‘tmish madaniyatini ilmiy tadqiqot qilishda sharqshunos olimlar
V.V.Radlov, V.V.Bartold, Ye.E.Bertels va boshqalarning xizmatlari oz emas. Shu
davr mobaynida bir qator ijodkor rus adiblari asarlarining mahalliy xalqlar tillariga
o‘girilishi ham ijobiy faoliyatlardan hisoblanadi.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi:
- XIX-XX asrlarda Turkiston o‘lkasi xo‘jalik hayotini o‘rganish;
- XIX-XX asrlarda o‘lkada chorvachilik rivoji yutuqlarini tadqiq etish;
- XIX-XX asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tahlil qilish;
3

- XX asr boshlarida o‘lka hayotida ro‘y bergan siyosiy hamda madaniy jarayonlarni
o‘rganish hisoblanadi.
Tadqiqot ob’yekti. Ushbu kurs ishining tadqiqot ob’yekti XX asrdan boshlab
to hozirgi kunda qadar ilmiy nashriyotlarda nashrdan chiqqan yozma manbalar,
ilmiy adabiyotlar, xrestomatiyalar va arxiv hujjatlari hisoblanadi. Yuqoridagilardan
tashqari mazkur kurs ishida ilmiy nashriyotlarda nashrdan chiqqan ilmiy
maqolalardan ham alohida foydalanilgan.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining xronologik chegarasi XIX-
XX asrlarni qamrab olgan.
Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini XIX-
XX asr tarixiga oid ilmiy adabiyotlar, yangi davrda yozilgan manbalar hamda
keyingi davrlarda nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar,
mustaqillik davrida e’lon qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va
monografiyalar shu kabilarga qaratilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, to‘rt reja, xulosa, foydalanilgan
manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

I BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTON
O‘LKASIDA IJTIMOIY-IQTISODIY MUNOSABATLAR
1.1 XIX asr oxiri XX asr boshlarida siyosiy jarayonlar
Buxoro аmirligi taxti Nаsrullodаn so‘ng uning o‘g‘li Amir Muzаffаrxon
(1860–1885) gа o‘tadi. U ham o‘z аvlod-аjdodlаri izidаn borib аmirlik hududlаrini
kengаytirish mаqsаdidа qonli urushlаr olib boradi. Butun Fаrg‘onа vodiysini zаbt
etib Qаshqаr hududlаrigаchа yetadi. 1865-yildа Muzаffаrxon ikkinchi mаrtа
Qo‘qonni o‘zigа tobe etib Xudoyorxonni Qo‘qon taxtigа tiklаydi.
Muzаffаrxonning аmirlik dаvri Buxoro tarixining eng og‘ir vа dаhshatli qorа
dаvrlаrigа to‘g‘ri keladi.
Аmir Muzаffаrxon otаsi dаvridа mаnsаbdа bo‘lgаn аmаldorlаrni bo‘shаtаdi,
mol-mulklаrini musodаrа qilаdi, Kаrmаnаgа surgun qilingаn kishilаr yanа
poytаxtgа keltirilib, ulаrgа mаnsаblаr berаdi. U shu yo‘l bilаn o‘z mаvqeyini
mustаhkаmlаmoqchi bo‘lgаn. Bu esа аslidа kishi bilmаs dаvlаt vа sulolа qudrаtigа
berilgаn zаrbа edi. Аhmаd Donishning fikrichа, Kаrmаnаdаn qаytаrib yuqori
dаvlаt vаzifаlаrigа tаyinlаngаn mаnsаbdorlаr o‘z fаoliyatlаridа «xаlqning qonini
so‘rgаnlаr» 1
.
Аmir Muzаffаr Hisor vа Qo‘qongа hаrbiy yurishlаr (1863–1865) olib
borаdi. Uning dаvridа lаsh kаr hаm zаiflаshаdi, otаsi dаvridа hаrbiy yurishlаrdа
chiniqqаn sаrkаrdаlаr qаtl qilinаdi. Ulаr o‘rnigа «tаgi pаst kishilаr vа g‘ulomlаr»
tаyinlаnаdi. «Rusiya o‘lkаgа bostirib kirgаndа esа, – deb yozаdi Аhmаd Donish, –
tаgi pаst, nodon vа g‘аyrаtsiz sаrkаrdаlаr juftаkni rostlаb qolаdilаr, to shu
vаqtgаchа ulаrdаn ozor chekib kelgаn аskаrlаr g‘ulomlаrgа xizmаt qilishni or bilib
ketdilar. Natijada, barcha viloyatlar Rusiya qo‘liga tushdi.»
O‘zigа qаrаgаndа bir nechа bаrobаr kuchli bosqinchi chor Rossiyasi
mustаmlаkаchilаrigа qаrshi teng bo‘lmаgаn jаnglаr olib borgаn vа yengilgаn Аmir
Muzаffаrxon 1868-yildа shаrmаndаli sulh bitimini imzolаshgа mаjbur bo‘lаdi. Bu
bitimgа аsosаn Buxoro аmirligi o‘z mustаqilligini yo‘qotаdi vа Rossiyaning
vаssаligа аylanаdi.
1
Shamsitdinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. –T.: Sharq, 2010. – B.125.
5

Аmir Muzаffаrxondan o‘g‘li Amir Abdulahad (1885–1910) gа yarim
mustаmlаkа vа bаtаmom Rossiyagа qаrаm bo‘lgаn Buxoro taxti meros bo‘lib
o‘tadi. U biror ishni mustаqil hal qilа olmаs edi. Аmir Abdulahadgа qarshi bir
qаtor hududlаrdа norozilik harаkаtlаri bo‘ladi. Jumlаdаn, 1909-yil hijriy yangi yil
sаyli vаqtidа Shahrisаbz vа Qarshidа xalq аmirlikkа qarshi bosh ko‘tаradi.
Xalqning bu chiqishlаri shafqatsizlik bilаn bostiriladi.
Biroq shuni аytish kerakki 1886–1887-yillаrgа oid hujjаtlаrning guvohlik
berishichа аmir Abdulahadxon qul vа cho‘rilаrgа rаsmаn ozodlik berish to‘g‘risidа
fаrmon chiqаrgаn. U 1910-yildа vafot etgach, taxt voris o‘g‘li Olimxon (1910–
1920)gа nаsib etadi 2
.
Olimxon 1881-yildа tаvаllud topgаn. 1893–1896-yillаrdа Sаnkt-Petеrburgdа
o‘qigаn. 1898-yildа Qarshi viloyatigа hokimlikkа yuborilаdi. O‘n ikki yil
hokimligi dаvridа Olimxon bir qator qurilishlar qiladi. Jumlаdаn, Qarshi shahridа
Qashqadaryo ustidа uzunligi 122 m, eni 8,2 m dаryo tubidаn bаlаndligi 5,35 m
bo‘lgаn ustunlаri g‘isht vа tosh ohаkdаn ko‘prik qurdiradi. Ko‘prik ustidа Buxoro
amiri. Olimxon (birinchi qator o‘rtada) o‘z saroy amaldorlari bilan to‘rttа rаvoq
(qorovulxonа) bunyod etadi. Olimxonning o‘zi «Buxoro xalqining hаsrаti tarixi»
kitobidа bu haqda shunday hikoya qilаdi: «Mаzkur viloyatgа yaqin joydа Qаshqа
degan sho‘x dаryo oqаrdi. Undаn kаmbаg‘аl bevа-bechoralаrning kechib o‘tishidа
rohаti buzilib, doimo g‘аm-tashvishdа edilаr. Аholining osoyishtаligini ko‘zlаb
mаzkur dаryogа toshu temirdаn bir ko‘prik qurdirdim, ko‘prikni esа o‘z nomim
bilаn аtаdim. Shoyad fаqiru fuqаrolаr suv kechish tashvishidan qutulib, tinch-u
osudа yashasаlаr, deb o‘ylаdim. Shu bilаn yanа boshqa bir qancha mаdrаsа vа
ibodаtxonаlаr qurib, bu borаdа anchaginа yumushlаrni yuzаgа keltirdim». Qarshi
qo‘rg‘onining yonidagi bog‘da katta ko‘l, madrasa va ibodatxonalar shu davrda
qurilgan edi.
Аmir Olimxon o‘z hukmronligi dаvridа xalq mаnfааti nuqtаyi nаzаridаn bir
qаtor foydаli ishlаrni ham аmаlgа oshirgаn. Uning o‘zi bu haqda quyidаgichа
2
Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge University Press, 2018. – P.68.
6

yozаdi: «Taxtgа o‘tirgаnimdаn so‘ng bu bаndа dargohi oliydа mаmlаkаtimning bir
yillik xiroj to‘lаshdаn ozod qilish fаrmoyishini berdim.
Buxoroyi Shаrif аrkining yaqinidа, Bаloyi hovuz deyilgаn joydа o‘z
nomimgа bir ibodаtgа mаsjid bino qildirdim. Buxoro minorаsining pаst tomonidа
bozorning ichki tomonidа o‘z nomimdаn Dor-ul-ulum – Bilim uyi bo‘lgаn bir
mаdrаsа qurdirdim: har xil ilmdаn dаrs beruvchi muаllimlаr tаyin ettirdim.
Mаzkur mаdrаsаdа istiqomаt qilаdigаn tаlаbаlаr sаrf-xarаjаtlаri, maosh vа
kiyim-kechаgi ham o‘z tаrаfimdаn belgilаnib, ungа bir nаfаr nаzir tаyin etdim;
ulаrning yemаk-ichmаk maosh vа kiyim-kechаklаrini muаyyan bir vаqtdа
yetkаzdirаrdim. Bozor vа yo‘l obodligigа ko‘p harаkаt qildim, uch yil ichidа
Buxoro mаmlаkаti ancha obod bo‘ldi» 3
.
Аlbаttа аmir Olimxonning o‘z o‘tmish tarixi to‘g‘risidа bildirgаn bu fikr-
mulohаzаlаri uning hukmronligi yillаridа xalqqа o‘tkаzgаn zulmkorlik siyosаtini,
dаvlаtni boshqarish vа idorа etishdа yo‘l qo‘ygаn judа ko‘plаb qo‘pol xato vа
kаmchiliklаrini аslo oqlаy olmаydi. Olimxon аmirligi dаvridа mаmlаkаtdаgi
iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy turmush yanаdа og‘irlаshadi. Xalq ommаsining yashash,
turmush tаrzi yomonlаshadi, zulmkorlik ekspluаtаtsiya kuchаyadi. Xalq gаrdаnigа
tushаdigаn soliqlаr miqdori oshdi. 1913-yildаgi mа’lumotlаrgа qаrаgаndа аmirning
yillik dаromаdi oltin hisobidа 30 milliongа teng bo‘lgаn. Аnа shu boylikning
kаttаginа qismi shaxsan, аmirning аyshu ishrаti vа be’mаni noаxloqiy tаdbirlаrigа
sаrflаngаn. Аmir Olimxon o‘z dаvlаti hududidа xalqning umumiy mаnfааtlаrigа
jаvob berа olаdigаn siyosаt yurgizmаdi. Ilg‘or fikrli jаdidlаr harаkаtining fаollаri
bilаn umumiy til topib аmirlikdа tinchlik, osoyishtаlik, hamfikrlilik vа birlikni
shakllаntirа olmаdi, аksinchа, ulаrni quvg‘in qiladi, qаttiq jаzolаdi vа bu bilаn xalq
ommаsi ko‘pchiligining nаfrаt vа nаdomаtigа uchrаdi. Oqibаtdа bundаy siyosаtdаn
birinchi nаvbаtdа аmir Olimxonning o‘zi pаnd yedi vа zаrаr ko‘rdi. Аmirdаn
g‘oyat zаdа bo‘lgаn jаdidlаrning kаttа bir qismi esа bolshovoylаrning yolg‘on
vа’dаlаri, tаshviqot-tаrg‘ibotlаrigа ko‘r-ko‘ronа ishonib, ulаr tomonigа o‘tib
ketadilаr. Oqibаt nаtijаdа Buxoro аmirligi hududidа yashagаn xalqlаr uzoq yillаr
3
O‘zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., Universitet, 1999. – B.214.
7

mobаynidа qizil sаltаnаt bo‘yinturug‘ini o‘z bo‘ynidа ko‘tаrib yurishgа mаjbur
bo‘ladi.
1917 yil Buxoro amirligi ham muhim o‘zgarishlar arafasida turardi. Bu
davrda Buxoroda jadidchilik harakati va undan o‘sib chiqqan yosh buxoroliklar
partiyasining faoliyati kuchaydi. Yosh buxoroliklar 1910 yilda yo q o‘zlar i ni alohida
tashkilot sifatida e’lon qilgan edi. Ular dastavval mavjud monarxiya tuzumi
doirasida demokratik islohotlar o‘tkazish, konstitu sio n monarxiyani o‘rnatish
orqali amirning mutl a q hokimligini cheklab qo‘yish tarafdori bo‘lishgan.
1917 yil 7 aprelda Buxoro amiri Sayid Olimxon mamlakatda islohotlar
o‘tkazish to‘g‘risida farmon chiqarsa ham a malda uni joriy qilmadi. Jadidlar
Buxoro shahrida namoyish uyushtirganlaridan so‘ng mamlakatda ularni yoppasiga
ta’qib etish boshlandi.
Buxorodagi aprel voqyealarining yakuni shu bo‘ldiki, hukumatda konservativ
kuchlar yana ustunlikka erishdilar. Sayid Olimxon qozikalon Sharifjon Maxdumni
lavozimidan bo‘shatdi, g‘azablangan mutaassiblar rais Abdusamadxo‘jani olomon
qilib o‘ldirdilar. Nasrullobek qo‘shbegining buyrug‘i bilan yosh buxorolik
jadidlarning mashhur namoyandasi Sadriddin Ayniy va boshqalar 75 ta yo q urib
jazolandilar. Islohotchilik harakatining bu bosqichi mana shunday salbiy natija
bilan yakunlandi 4
.
Oktyabr to‘ntarishidan keyin sovet Rossiyasi bilan Buxoro amirligi
o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashdi. Turkiston respublikasining bolsheviklardan
iborat rahbariyati Buxoro amirligining davlat mustaqilligini rasmiy ravishda tan
olishiga qaramay, amalda uning ichki ishlariga doimiy ravishda aralashib turdi.
Yosh buxoroliklar amirlik istibdodiga qarshi kurashni davom ettirdi. Partiya
ichida turli guruhlarning borligi, qarashlarning xilma-xilligi tufayli yagona dastur
tuzishga ehtiyoj tug‘ildi. Markaziy qo‘mita bu vazifani 1917 yil noyabrda Fitratga
topshirdi. Fitrat tomonidan 1918 yil yanvarda yozilgan yosh buxoroliklar
partiyasining dasturiMarkaziy qo‘mita tomonidan tasdiqlandi va islohot loyihasi
sifatida e’lon qilindi. Unda Buxoro da konstitusiyaviy monarxiya o‘rnatish,
4
Shamsitdinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. –T.: Sharq, 2010. – B.126.
8

Buxoroning iqtisodiy, siyosiy va harbiy mustaqilligini ta’minlash, madaniy
taraqqiyotga erishish lozimligi, dehqonchilik va soliq tizimiga alohida e’tibor
berildi. Buxoroda zamonaviy armiyani tashkil etish, 2 yillik majburiy harbiy
xizmatni joriy qilish, davlat hisobidan maktablar va oliy o‘quv yurtlari ochish
zarurligi ta’kidlandi . Loyihada Buxoroda 10 ta nozirlikdan iborat Nozirlar Sho‘rosi
tuzish taklif etildi. Keyinchalik Fayzulla Xo‘jayev Fitrat loyihasining ancha
cheklanganligini tanqid qilib, unda boshqaruvning respublika usulini joriy etish
talab qilinmaganligini ko‘rsatgan edi.
Turkiston XKS Buxoro davlatiga g‘animlik qilib, amir hukumatini kuch bilan
ag‘darishga urindi. Bolsheviklar shu maqsadda yosh buxorolik jadidlarni qo‘llab-
quvvatlashdi. 1918 yil mart oyida Turkiston o‘lkasi XKS raisi F. Kolesov
qo‘mondonligidagi qizil askarlar mamlakat poytaxti Buxoro shahriga hujum
uyushtirdilar. Ularning hujumi muvaffaqiyatsiz tugagan bo‘lsa ham, Buxorodagi
siyosiy tuzumni o‘zgartirish uchun urinish to‘xtamadi. Afsuski, amir Olimxon
mamlakat taqdiri hal qilinayotgan ushbu fursatda muxolifatdagi yosh buxoroliklar
partiyasi arboblari bilan til topisha olmadi. U mamlakatla konstitu s ion monarxiya
va demokratik tartibotlarni o‘rnatmoqchi bo‘lgan jadidlar-yosh buxoroliklarni
yo‘qotish yo‘lini tutdi. Fayzulla Xo‘jayevning ta’kidlashicha, Kolesov
voqyeasidan keyin amir mamlakatda 3000 kishini qatl qilgan. Sadriddin Ayniyning
yozishicha faqat poytaxt- E ski Buxoro emas, balki G‘ijduvon, Shofirkon, Vobkent,
Qorako‘l, Chorjo‘y, Xatirchi, Karmana, Qarshi, Shahrisabz bekliklarida ham
minglab kishilar jadidlikda ayblanib, nohaq o‘ldirildi. Buxorolik jadidarning tirik
qolgan vakillari Samarqand, Toshkent va Moskvaga jo‘nab ketishga majbur
bo‘lishdi.
Yosh buxoroliklarning bir qismi 1918 yilning kuzida Toshkentda Buxoro
kompartiyasini tuzishdi. Fayzulla Xo‘jayev Moskvada muhojirligi davrida(1918 yil
oktyabr) Turkiston respublikasining RSFSR hukumati huzuridagi muxtor
vakolatxonasi qoshida yosh buxoroliklar partiyasi bo‘limini tashkil qildi. 1920 yil
yanvarda Toshkentda Fayzulla Xo‘jayev boshchiligidagi inqilobchi yosh
buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi tuzildi. Bolsheviklar yosh
9

buxoroliklardan amirlik hokimiyatini ag‘darishda foydalandilar. Ular ham taktik
maqsadlarni ko‘zlagan holda bolsheviklarga yaqinlashishdi.
Yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi 1920 yil 13-14
iyunda bo‘lgan birlashgan konferensiyasida Fayzulla Xo‘jayev tuzgan dasturni
qabul qildi. Dastur “Zulmga qarshi birlashingiz!” degan shior va kirish qismi bilan
boshlanadi. Bu qismda Buxoroning umumiy ahvoli va yosh buxoroliklarning
asosiy maqsadlari, ikkinchi qismida esa yosh buxoroliklarning amaliy takliflari,
islohot va mamlakatning idora qilishni tashkil qilish rejasi bayon etildi. Shariat-
adliya ishlarini olib borishning negizi, deb quyidagicha e’tirof qilindi: ”Shariat-
adolatni talqin qiluvchi va kambag‘allarni himoya etuvchidir”. Dasturda amirlikni
qurol kuchi bilan ag‘darib tashlash va Buxoroni demokratik xalq respublikasi deb
e’lon qilish talabi qo‘yildi. Yosh buxoroliklar katta boylar qo‘lidagi yerlarni
musodara qilish, bepul boshlang‘ich ta’lim joriy etish, shuningdek, qishloq
xo‘jaligi, hunarmandchilik sanoati, ichki va tashqi savdoning ahvolini yaxshilash
yo‘lida amaliy chora-tadbirlar ko‘rish zarurligini ta’kidlashdi.
10

1.2 XX asr boshlarida Turkiston o‘lkasida agrar munosabatlar hamda
qishloq xo‘jaligi
1920 yil 25 avgustda Turkiston fronti qo‘mondoni M.V.Frunze qizil
askarlarga Buxoroni bosib olish uchun buyruq berdi. Keskin janglardan so‘ng, 2
sentyabrda Buxoro shahri bosib olinib, Sayid Olimxon hokimiyatdan ag‘darib
tashlandi. Qizil askarlar Sharqning eng qadimgi shaharlaridan biri, “Islom dinining
gumbazi” va “sharif shahar” hisoblangan muqaddas Buxoroni vayron qildilar.
Qadimiy Buxoro o‘t va harobalar ichida qoldi.
Shafqatsiz o‘q yomg‘iri va bombardimon natijasida shahar obidalarining bir
qismi vayron etilib, minglab begunoh odamlar nobud bo‘lgan. O‘sha davr
voqyealarining bevosita shohidi bo‘lgan mahalliy tarixchi Muhammad Ali
Baljuvoniy o‘zining “Tarixi Nofeiy” (“Foydali tarix”) asarida qizil askarlar
tomonidan qilingan Buxoro bosqini oqibatlarini quyidagicha tasvirlaydi:
“Buxoroni bosib olish natijasida 34 guzar, 3000 dan ortiq do‘kon, 20 ta saroy, 29
ta masjid yonib xarob bo‘ldi. Minorai Kalonga ham zarar yetib, Olimxon va Mir
Arab madrasalari yonib ketdi... Hazrati Imom darvozasidan Guzari Nazargacha,
Kofirobod, O‘g‘lon darvozasi, Masjidi Kalon, Zindondan To‘qimdo‘ziy
hammomigacha, minora ostidan to So‘zangaron dahasi, Gul bozor, Lattafurushlar
rastasi, Registondan to Puli oshiqonning boshigacha batamom yonib ketdi. Qarshi
darvozasi ham yonib ketdi... Shaharda 3000ga yaqin hovli yonib kul bo‘ldi.
Buxoro shahri qariyb 20 kun yongandi. Buxoroning shu darajada xarob bo‘lganini
hyech bir tarix ko‘rmagan edi”. Buxoroliklar bu kunlarni “kichik qiyomat” deb
atashgan 5
.
Shaharga kirgan qizil askarlar arkdagi amir xazinasini, Buxoro qozikaloni,
qo‘shbegi va boshqa amaldorlarning boyligini musodara qilganlar. askarlar va
qo‘shin rahbarlari katta boylik orttirganlar. Hatto Frunze xazinadagi qimmatbaho
boyliklarning bir qismini o‘zi uchun saqlab qo‘ygan. Turkiston harbiy-inqilobiy
byuro “uchligi”ning a’zosi A.Mashiskiyning 1920 yil sentyabrda V.I.Leninga
yozgan ma’lumotnomasida shahar markazi yakson qilinganligi, Registon va ark
5
Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.126.
11

yondirilgani, ark yerto‘lalari va omborxonalaridagi boyliklar-oltin, kumush,
brilliantlar talangani, bunda qizil armiya bevosita qatnashgani haqida xabar bergan.
Sentyabr oyining boshida amirlik xazinasi va boshqa boyliklar ortilgan 2
eshelon yuk Samarqand va Toshkent orqali Moskvaga yo‘l oldi. Qariyb 15
sentyabrgacha davom etgan Buxoro talovining guvohi bo‘lgan Turkbyuro raisi
o‘rinbosari G.Safarov quyidagicha yozgan edi: “Buxoroga kelgan qizil qo‘shinlar
eng avvalo talonchilik bilan shug‘ullandilar. Ular hammani va hamma narsani
taladilar. Umuman qizillar Buxoroni talash uchun kelgan edilar”. Buxoro
shahridan so‘ng qizil armiya 27 beklikni ham birin-ketin egallab, Buxoro
amirligiga barham berishdi.
Qo‘ng‘irotlilаr sulolаsi rаsmiy rаvishdа 1804-yildаn e’tiborаn boshlаngаn.
Shu yili Muhammаd Аminning nаbirаsi inoq Eltuzаr xon unvonini qаbul qiladi.
Yangi xon 1806-yildа Buxorogа qarshi olib borilgаn urushdа halok bo‘lаdi. Uning
o‘rnigа ukаsi vа vorisi Muhammаd Rahim (1806–1825) xonlikning unvonigа
egаlik qiladi. Muhammаd Rahimxon 1811-yildа orolliklаrni o‘zigа tаslim qiladi.
1822-yildа esа Mаrv vа undаgi turkmаnlаr ustidаn hukmronlik o‘rnаtadi. Xiva
xonligi аyniqsа Muhammаd Rahimning o‘g‘li Olloqulixon (1825–1846) dаvridа
o‘z hududlаrini ancha kengаytiradi. Xonlikning hududlаri Sirdаryoning Orol
dengizigа quyilаdigаn joyidаn Turkmаniston hududidаgi Kushkаgаchа cho‘zilib
ketgandi.
1846–1855-yillаrdа xonlik qilgаn Muhammаd Аmin (Mаdаmin) vа
Abdullaxon (1855–1864) o‘z xonlikning fаoliyatlаrini turkmаnlаrgа qarshi
to‘xtovsiz kurashlаrdа o‘tkаzadilаr vа shu urushlаrdа halokаtgа uchrаydilаr. Sаyid
Muhammаd Rahimxon (Feruz) dаvri (1864–1910) dа Xiva xonligi Rossiya
bosqinchi to‘dаlаrigа qarshi kurash olib borolmаydi vа g‘oyatdа kuchli dushman
bilаn Gаndimiyon – shаrmаndаli sulh bitimigа imzo chekishgа mаjbur bo‘ladi.
Xiva o‘z mustаqilligini yo‘qotadi vа Rossiyagа qаrаm bir mаmlаkаtgа аylаnadi.
XX asr boshlarida ham Rossiya imperiyasining yarim mustamlakasi
hisoblangan Xiva xonligida xon boshliq amaldorlar, ruhoniylar mamlakat
boshqaruvida cheklanmagan huquqqa ega bo‘lib, iqtisodiy hayotda esa yerga
12

egalik munosabatlari ham avvalgi holatdagidek saqlanib qolgan edi. Imperiya
hukmronligi ta’sirida ko‘pgina yuqori mansablar (inoq, otaliq, biy) oldingidek
iqtisodiy asosini yo‘qotgan bo‘lsa ham lekin, yuqori unvon sifatida mamlakat
siyosiy hayotida katta ta’sirga ega edi.
Xiva xonligidagi asosiy shaharlarga Xiva, Urganch, Toshhovuz, Hazorasp,
Pitnak va boshqalar kirgan. Xonlik hududi Rossiya bosqinidan keyin 62.236 kv.km
bo‘lib, u 20 ta beklik va 2 ta noiblikdan iborat edi. Aholi aniq ro‘yxatga olinmagan
bo‘lib, bu davrga oid manbalarda, u 600 mingdan 900 mingga qadar ko‘rsatiladi.
Ularning 60 foizdan ko‘prog‘ini o‘zbeklar, 28 foizini turkmanlar, qolganlarini
qozoq, qoraqalpoq, fors (eroniy),arab, rus va boshqa xalq vakillari tashkil etgan 6
.
Ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy taraqqiyotdan ancha orqada qolgan Xiva
xonligida sanoat ishlab chiqarishi yo‘q darajada bo‘lib, bu yerda o‘ndan ortiq
paxta, yog‘ zavodlarigina bor edi. Aholining asosiy qismi dehqonchilik,
chorvachilik, hunarmandchilik, kosibchilik va boshqalar bilan shug‘ullangan. Xalq
ommasining turmush sharoiti ancha og‘ir bo‘lib, ular hosildor yerlar, sug‘orish
manbalarini o‘z qo‘lida to‘plab olgan amaldorlar va ruhoniylarga ko‘plab soliqlar
to‘lab turganlar. O‘sha davr manbalarida qayd qilinishicha, Xiva xonligida 20 dan
ortiq soliq to‘lovlari va majburiyatlar bo‘lgan. Ayniqsa, birinchi jahon urushi
yillarida soliq va to‘lovlarning miqdori hamda turi yanada oshgan.
XX asr birinchi choragida butun Turkiston o‘lkasi, Buxoro amirligi kabi Xiva
xonligida ham xalq harakatining mafkuraviy asosini jadidchilik harakati,
jadidchilik g‘oyalari tashkil etdi. Turkiston va Buxorodan farqli o‘laroq Xiva
xonligidagi jadidchilik harakatining shakllanishida, harakatning asosiy yo‘nalishi
hisoblangan maktab, maorif ishining taraqqiyotida Xiva xoni Muhammad
Rahimxon II (Feruz), qozikalon Salim Oxun va uning o‘g‘li Bobo Oxun, vazir
Islomxo‘ja, mirzaboshi va devonbegi lavozimida ishlagan Pahlavonniyoz Komil
Xorazmiy, Xonqa hokimi Muhammad va boshqalar katta rol o‘ynadilar.
Ular o‘z hisoblaridan bir qancha maktablar ochishdi. Bobo Oxun Salimov
do‘sti Bekjon Rahmonov bilan bu maktablar uchun darslik kitoblarini ham
6
Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge University Press, 2018. – P.68.
13

yozishgan. Xonlikda jadidchilik harakatining shakllanishida Munis, Ogahiylar asos
solgan va keyinchalik Bayoniy boshchiligida davom ettirilgan tarixchilik va
tarjimonlik maktabining mavjudligi, tarix va o‘tmishga e’tiborning kuchliligi ham
katta rol o‘ynagan. Shuningdek, Turkiston va Buxorodagi kabi Xiva xonligida
jadidchilik harakatining shakllanishida tashqi omil, ya’ni Rossiyadan kelgan ilg‘or
fikrli ziyolilar, inqilobiy ruhdagi surgun qilingan yoshlar va Rossiyadagi
o‘zgarishlar ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Jadidchilikning asosiy yo‘nalishlaridan
biri bo‘lgan matbuot Xiva xonligi hududida mavjud bo‘lmasa ham xonlikdagi
ilg‘or ziyolilar Turkiya, Eron, Rossiya, shuningdek, Toshkent, Samarqand va
Buxoroda chiqadigan jadid gazetalari va jurnallari bilan tanishib borganlar.
Xorazmdagi jadidchilik harakatidan 1914 yil avgust oyida yosh xivaliklar
tashkiloti tuzildi, unga rais qilib Polvonniyoz Hoji Yusupov (1861-1936)
saylangan. Yosh xivaliklar harakatida bu davrda qozikalon Bobo Oxun Salimov
(1874-1929)ning ham o‘rni bo‘lakcha edi. Yosh xivaliklar dasturining asosini
mavjud tuzum doirasida islohotlar o‘tkazish, maktab-maorif ishini yaxshilash, xon
hokimiyatini cheklash kabi masalalar tashkil qilar edi.
Iqtisodiy qiyin sharoitda yashayotgan xonlik aholisining ahvoli boshlanib
ketgan birinchi jahon urushi bois yanada og‘irlashdi. Xonlik istibdodiga qarshi
1915-1916 yillarda turkmanlar Junaidxon boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tardilar.
Turkman, o‘zbek, qozoq aholisining mavjud tuzumga qarshi kurashini yosh
xivaliklar partiyasi rahbarlari faol qo‘llab-quvvatlashdi 7
.
1917 yil fevral inqilobi paytida Xiva xoni Asfandiyorxon Qrimda dam
olayotgan edi. Shuning uchun ham u Rossiya imperatorining taxtdan voz
kechganini eshitgan zahoti xonlikka shoshildi. Asfandiyorxonni kutib olishga
chiqqan davlat arboblari orasida Husaynbek Matmurodov, Polvonniyoz Hoji
Yusupovlar ham bor edilar. Xiva garnizonidagi soldatlar ham xuddi Rossiyadagi
kabi o‘z sovetlarini tashkil qilishgan edilar. Ana shu sovetlarning faollaridan
Latipov, Tiniyev va boshqalarning tashviqotlari bilan Polvonniyoz Hoji Yusupov
boshliq yosh xivaliklar 4 aprelda soldatlarning Muvaqqat hukumatga qasamyod
7
O‘zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., Universitet, 1999. – B.216.
14

qilishi uchun tuplangan tantanaga kishilarni yig‘ib borib, soldatlardan Xiva xonini
ag‘darib tashlashni so‘rashdi. Garnizon boshlig‘i xonni taxtdan olib tashlamaslik
talabi bilan yosh xivaliklarga yordam berishga ruxsat berdi. 5 aprel kuni
Asfandiyorxon rus soldatlari himoyasida saroyga kelib, xalq nomidan qo‘yiladigan
talab (manifest)ni imzolashga majbur bo‘ldi.
Manifestga asosan xon hokimiyati qoshida qonun chiqaruvchi organ ─ majlis
va nozirlar kengashi tashkil etildi. Majlisning birinchi yig‘ini 1917 yil 26 aprelda
bo‘lib o‘tdi. Unda majlis raisi etib Bobo Oxun Salimov, nozirlar kengashining raisi
etib Husaynbek Matmurodov saylandilar. Bu tashkil qilingan davlat organlari
tarkibida yosh xivaliklarning a’zolari ko‘pchilikni tashkil qilar edi. Lekin,
keyinchalik Asfandiyorxon Xiva garnizoni boshlig‘i general Mirbadalov va
Zaysevlarning yordami bilan majlisdan yosh xivaliklarning a’zolarini siqib
chiqarishga muvaffaq bo‘ldi. Turli bahonalar bilan Husaynbek Matmurodov va bir
qancha Yosh Xivaliklarni zindonga tashladi. Polvonniyoz Hoji Yusupov, Nazir
Sholikorov, Bobo Oxun Salimov, Jumaniyoz Sultonmurodov, Bobojon Yaqubov
va boshqalar xonning ta’qibidan qutulish uchun To‘rtko‘l, Chorjo‘y, Toshkent kabi
shaharlarga qochib ketishdi.
Bu paytda To‘rtko‘l va Toshkentda sovet hokimiyati o‘rnatilgan edi. Sovet
hukumati orqali yosh xivaliklarning Asfandiyorxon, Zaysev, Junaidxonlarga o‘z
hamfikrlarini zindondan ozod qilishni talab qilib, yuborgan bir qancha
telegrammalari hyech qanday natija bergani yo‘q. Aksincha, oktyabr to‘ntarishidan
keyin Xiva shahridan rus askarlari olib chiqib ketildi va Asfandiyorxon o‘zining
harbiy tayanchidan mahrum bo‘ldi. Bu 1916 yil qo‘zg‘olonidan keyin Eronga
qochib ketgan Junaidxonning Xiva xonligiga qaytib kelishi va bu yerda katta
mavqyega ega bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Chunki, mingdan ortiq qurollangan
sarbozlarga ega bo‘lgan Junaidxon bilan murosa qilmasdan Asfandiyorxon va
uning atrofidagi a’yonlar bundan keyin hokimiyatni saqlab qolishga tayanchlari
yo‘q edi. Shuning uchun ham Asfandiyorxon Junaidxonni “sardori karim”, ya’ni
xonning lashkarboshisi qilib tayinladi. Shu bilan o‘zi Junaidxon qo‘lidagi
qo‘g‘irchoq xonga aylanib qoldi. Xonlikdagi hokimiyat esa to‘la ravishda
15

Junaidxon qo‘liga o‘tdi. Toshkentga yetib kelgan Polvonniyoz Hoji Yusupov
boshliq yosh xivaliklar 1918 yil bahorida sovet hokimiyatining faollaridan biri
bo‘lgan Yusuf Ibragimovning maslahati bilan o‘zlari to‘rt kishi bo‘lishiga
qaramasdan yosh xivaliklar partiyasining markaziy qo‘mitasini tashkil qildilar.
1918 yil oktyabr oylariga kelganda yosh xivaliklar ta’siri bilan Junaidxon va
Asfandiyorxon o‘rtasiga nizo solindi va buning oqibatidaJunaidxonning o‘g‘li
Eshim tomonidan Asfandiyorxon pichoq urib o‘ldirilgan. Uning o‘rniga akasi
Sayid Abdullaxon xon deb e’lon qilindi. Junaidxon Xiva xonligi hududida
bolsheviklardan mustaqil bo‘lgan davlatni saqlab qolishga harakat qildi. 1918 yil
noyabr oyida Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi yerlarda tashkil qilingan sovet
hukumatiga qarshi Junaidxon bir necha marotaba samarasiz urushlar olib bordi.
1919 yil aprel oyida sovet hukumati bilan Junaidxon o‘rtasida Taxta shartnomasi
tuzildi. Unga sovet hukumati tomonidan Xristoforov, Xiva xonligi tomonidan
Junaidxon imzo chekdilar. Bu vaqtinchalik kelishuv bo‘lib, unga ikkala tomon ham
amal qilmadi 8
.
Bu paytda To‘rtko‘lda mulla Jumaniyoz Sultonmurodov boshliq yosh
xivaliklar partiyasining qo‘mitasi tuzilgan bo‘lib, ularning soni Xiva xonligi
hududidan qochib o‘tganlar hisobiga kundan-kunga ko‘payatgan edi. Ularni sovet
hukumati xivalik inqilobchilar deb, bolsheviklar partiyasi safiga qayd qilishgan.
Mana shu yosh xivaliklarning talablari va turkman urug‘lari orasida
Qo‘shmamedxon, G‘ulomal i xon kabi urug‘ sardorlarining Junaidxon bilan
kelishmay qolganligi haqidagi xabarni hisobga olgan bolsheviklar Skalov
rahbarligida 1919 yil 22 dekabrda mustaqil davlat-Xiva xonligi hududiga bostirib
kirdilar. 1920 yil 1 fevralda Junaidxon qo‘shinlarini tor-mor qilgan qizil armiya
Xiva shahriga kirib bordi. 2 fevral kuni so‘nggi Xiva xoni Sayid Abdull a xon
taxtdan voz kechdi.
Rossiya Turkistonni o‘z musamlakasiga aylantirgach, uning siyosiy,
iqtisodiy, ma’naviy-madaniy zulmi kuchayib bordi. Chorizmning
8
Shamsitdinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. –T.: Sharq, 2010. – B.127.
16

mustamlakachilik zulmiga qarshi xalqning noroziligi, nafrati oshib bordi,
qo‘zg‘olon ko‘tarishiga sabab bo‘ldi.
Qo‘zg‘olonlarning harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, shahar hunarmand-
kosiblari, kambag‘allar bo‘ldi. Bu harakatlarda vatanparvar ruhoniylar, milliy
g‘uro‘rini yuqotmagan boy zamindorlar ham ishtirok etdilar.
1879 yilda 600 ga yaqin g‘alayonchi Farg‘ona viloyat boshqarmasi binosini
qurshab olib, harbiy gubernatordan Marg‘ilon tumanidan olinayotgan soliqlarni
kamaytirishni talab qiladi. G‘alayonchilar avzoidan cho‘chigan, vaziyatning
jiddiyligini anglagan viloyat harbiy gubernatori bo‘lajak katta janjalning oldini
olish maqsadida xalqqa yon bosib, ularning talablarini o‘rganib chiqishga va’da
beradi va g‘ayriqonuniy soliq yig‘uvchilarni aniqlab, ularni ishdan
chetlashtirishga majbur bo‘ladi.
1880-1883 yillarda mustamlakachilik zulmiga qarshi qator chiqishlar bo‘lib
o‘tdi. Xo‘jand, O‘ratepa, Namangan, O‘sh va Chusda ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar
bunga misol bo‘la oladi. Manbalarda 1885-1892 yillarda Farg‘ona viloyatida
xalqning 205 marta siyosiy chiqishlari, harakatlari ko‘tarilgani qayd etilgan.
Farg‘onadagi vaziyatdan cho‘chigan viloyat harbiy-gubernatori Vrevskiy aholidan
ko‘z-quloq bo‘lib turish uchun Markaziy hukumatga maxfiy siyosiy polisiya
xizmatini tashkil etish taklifini ilgari so‘radi. U Farg‘ona viloyatining har bir
tumanida maxfiy ayg‘oqchilar tarmog‘ini vujudga keltirish uchun o‘z ixtiyoridagi
mablag‘dan foydalandi. O‘lkaning oliy harbiy-siyosiy doiralari tobora kuchayib
borayotgan norozilik to‘lqinini pasaytirish uchun ta’sirchan vosita izlay boshladi.
qurolli kuchlar va polisiya xizmatini kuchaytirish tadbirlari uchun bir yilda 5,5
mln. so‘m sarflanardi. Holbuki, undan ham muhim hisoblangan temir yo‘l uchun
bor yug‘i 190 000 so‘m ajratilganini hisobga olsak chor hukumatining xalq
harakatidan naqadar xavotirga tushgani aniq bo‘ladi 9
.
XIX asr oxiri - XX asr boshlariga kelib, Turkistonda millat taqdiriga tahdid
soluvchi o‘ta qaltis va og‘ir ichki tarixiy muhit paydo bo‘ldi. Bir tomondan,
Rossiya imperiyasi musatamlakachiligi siyosiy jihatdan mustahkamlandi.
9
Здзеницкий С.С. Животноводство в Сирдарьинской обл. / Туркестанский сборник. Том 561. – C.54.
17

Mustamalka va zo‘ravonlikka mo‘qqasidan ketgan mustamlaka to‘zim esa, endi
o‘z mafkurasini singdirish orqali ma’naviy ustunlikka ham ega bo‘lishi uchun
mahalliy xalqni ruslashtirish kabi shovinistik siyosatni kuchaytirdi. Uchinchidan,
umuman musulmon mutaassibligi (konservatizm va bid’at) kuchaydi. Millatning
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy ahvoli hamda ma’naviyati tubanlashdi.
18

II BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTON
O‘LKASIDA CHORVACHILIK TARAQQIYOTI
2.1 XIX asr oxirida Turkiston o‘lkasida agrar munosabatlar hamda
Chorvachilikning rivoji
Turkiston o‘lkasida mustamlakachilik rejimi harbiy kuch va keng politsiya
tizimi yordamida o‘rnatildi. O‘sha vaqtga qadar mustamlakachilik urushlarini olib
borish tizimi sifatida foydalanilgan harbiy qismlar mustamlaka qonunchiligini va
tartibini himoya qilish vositasiga aylantirildi.
Ular Rossiya iqtisodiyoti uchun ulkan amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan O‘rta
Osiyoga olib boruvchi temir yo‘llar tarmog‘ini qurish bilan birga eng muhim
harbiy-strategik maqsadni ham ko‘zlagan edilar. Bosib olingan hududlarda Rossiya
imperiyasini mustahkamlashda, mustamlakachilik siyosatini keng joriy etishda
temir yo‘llarning ahamiyati katta edi. 1880 yilda Krasnovodskdan Qizil-Arvatga
temir yo‘l qurildi, u yerdan Kavkaz orqali O‘rta Osiyoga o‘tdi va harbiy qismlar va
qurollarni o‘tkazish uchun mo‘ljallangan edi. 1885 yilda temir yo‘l
Ashxobodgacha uzaytirildi. 1888-yilda Samarqandga birinchi poyezd yetib keldi,
1899-yilda esa temir yo‘l Toshkentgacha cho‘zildi 10
.
Rossiya imperiyasi qurolli kuchlarining asosiy bazalari Kavkazda joylashgan
bo‘lib, u erdan eng qisqa vaqt ichida kema orqali Kaspiy dengizini kesib o‘tish
mumkin edi. Endi esa Samarqand, Toshkent va Andijonga Krasnovodskdan temir
yo‘l orqali borish ancha foydali bo‘ldi. Endilikda harbiy qismlarni
Krasnovodskdan Andijonga 3000 kilometrdan ortiq masofaga ko‘chirish vazifasini
bajarish qiyin emas edi.
Paxta ekinlari uchun ajratilgan maydonlarning kengayishi va kapitalning
paydo bo‘lishi bilan birga 20-asr bo‘sag‘asida temir yo‘llarning ahamiyati oshdi.
nafaqat harbiy, balki iqtisodiy jihatdan ham o‘sdi. 1906 yilda Orenburgdan
Toshkentga olib boruvchi temir yo‘l liniyasi qurilishi tugallandi.
XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi bosib olgan hududlarda
yashovchi O‘rta Osiyo xalqlarining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy
10
Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge University Press, 2018. – P.69.
19

hayotida tub o‘zgarishlar ro‘y berdi. Viloyat iqtisodiyoti ham butunlay imperiya
manfaatlariga bo‘ysundirilgan edi. Bu davrda mintaqaga Rossiya kapitali, Yevropa
tovarlari va yangi ishlab chiqarish texnologiyalarining kirib borishi kengaydi.
Ko‘pgina banklar va sanoat bo‘limlari ishlay boshladi. Bu o‘zgarishlar viloyatda
paxtachilik, tog‘-kon sanoati, xomashyoni birlamchi qayta ishlash va neft
sanoatining rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi 11
.
1867-1900 yillarda. Viloyatda 175 ta sanoat korxonasi faoliyat ko‘rsatib,
ularning katta qismi qo‘l mehnati bilan bog‘liq. Ishlab chiqarishdagi ishchilar soni
bankrot bo‘lgan dehqonlar yoki ishsiz qolgan hunarmandlar hisobiga ko‘paydi.
Ishchilarning huquqlarini himoya qiluvchi tashkilotlar mavjud bo‘lmaganiga
qaramay, korxonalarda ish kuni 16 soat davom etdi.
Rossiya imperiyasining markaziy rayonlaridan bu hududga sanoat va boshqa
mahsulotlar olib kelinishi natijasida mahalliy ishlab chiqaruvchi –
hunarmandlarning mahsulotlari talab qilinmay qoldi. Mahalliy hunarmandlarning
mahsulotlari Rossiyadagi zavod va fabrikalarda ishlab chiqarilgan arzon
mahsulotlar bilan raqobatlasha olmadi. Natijada ko‘p odamlar, ayniqsa,
hunarmandlar ishsiz qoldi.
Rossiya kapitali mintaqani rivojlantirishga emas, balki mavjud tabiiy
boyliklarni o‘zlashtirishga, arzon xom ashyo olish, ularni eksport qilish, o‘z
mahsulotlarini mintaqada sotishga qaratilgan edi. Bu maqsadlarga erishish uchun
savdo tarmog‘i va temir yo‘l tarmog‘ini kengaytirishga alohida e’tibor qaratildi.
Viloyatdan olingan daromad bu hududning rivojlanishiga emas, balki imperator
xazinasini to‘ldirishga, rus savdogarlari va kapitalistlarining boyib ketishiga
xizmat qildi.
Farg‘ona, Sirdaryo va Samarqand viloyatlari paxta terimining asosiy
markazlariga aylandi. 1884-yilda Turkistonda paxtaning yangi navi — mahalliy
navlarga qaraganda serhosilroq bo‘lgan amerikalik paxta yetishtira boshladilar.
O‘rta Osiyo mintaqasida paxta maydonlarining kengayishi va
hosildorlikning oshishi bevosita suvga bog‘liqligini hisobga olib, chor hukumati
11
Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.128.
20

sug‘orish inshootlari tarmog‘ini kengaytirishga harakat qildi. Shuning uchun 1911
yilda Sirdaryodan magistral arqonni yaratish bo‘yicha ishlar boshlandi va u 1913
yilga kelib yakunlandi. Biroq Toshkent vohasi, Samarqand va Farg‘ona
viloyatlarida ham shunday sug‘orish kanallarini yaratish bo‘yicha ko‘plab ishlar
tugallanmaganligicha qoldi.
Mustamlaka hukumati uchun paxtachilik neft va oltindan keyin uchinchi eng
daromadli sohaga aylandi.
Rossiya tomonidan O‘rta Osiyoning rivojlanishi to‘g‘risida juda ko‘p
materiallar yozilgan, ammo hamma manbalar dehqonlarning Rossiyaning Evropa
qismidan (hozirgi Ukraina va Belorussiya) yangi yerlarga ko‘chirilishi jarayonlari
qanday qiyinchiliklar bilan kechayotganini ko‘rsatmaydi. sharq sodir bo‘ldi.
O‘rta Osiyo Rossiya imperiyasiga qo‘shilgach, tashkil topgan viloyatlar
okruglarga, okruglarga, volostlarga, ovullarga (qishloqlarga) bo‘lingan. 50 dan 70
gacha vagon va o‘tovlardan iborat qishloqlar, 10—12 ovullar volost, 10—15
volostlar ma lum hududga ega bo‘lgan okrugni tashkil qilgan. Shunday qilib, O‘rtaʼ
Osiyoda (Xiva va Buxorodan tashqari) mahalliy urf-odatlar va tartib-qoidalar
birlashgan holda Yevropa ma muriy boshqaruv tizimlari shakllandi
ʼ 12
.
19-asr oxiriga kelib Rossiya imperiyasining Yevropa qismidagi
viloyatlardan dehqonlarning Turkiston yerlariga ko‘chirilishi boshlandi. “Turkiston
o‘lkasining boshqaruvi to‘g‘risidagi Nizom”ga ko‘ra, faqat “sobiq
krepostnoylarning qishloq aholisi davlatiga mansub nasroniy e tiqodidagi rus
ʼ
fuqarolari”ga ko‘chirishga ruxsat berilgan. Dehqonlar yangi joylarda aholi jon
boshiga 30 gektar yer olishlari kerak edi. Bu jarayon ocharchilik yillarida va
ayniqsa Stolypin islohotlarining boshlanishi bilan kuchaydi. 1897 yilgi aholini
ro‘yxatga olish ma’lumotlariga ko‘ra, Turkiston rus aholisi umumiy aholining 8
milliondan 700 mingga yaqinini tashkil qilgan. Ularning yarmidan ko‘pi
Semirechensk viloyatida (hozirgi Qirg‘izistonning Chuy, Norin va Issiqko‘l
viloyatlari va Qozog‘iston janubi-sharqida) yashagan. Kelgan ko‘chmanchilarning
yarmidan ko‘pi qishloq xo‘jaligida band edi.
12
O‘zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., Universitet, 1999. – B.218.
21

Jalolobod viloyati hududida muhojirlarga bag‘ishlangan ko‘plab asarlar
yozgan tarixchi, Jalolobod shahrining faxriy fuqarosi Vasiliy Filippovich Trunov
ta’kidlaganidek, “umuman olganda, viloyatda ma’lum bir mehnat taqsimoti
mavjud edi. : mahalliy aholi chorvachilik, paxta va poliz yetishtirish, xalq
hunarmandchiligi bilan shug‘ullangan, rus ko‘chmanchilari non, sabzavot yetkazib
bergan, sut chorvachiligi bilan shug‘ullangan.
Dehqonlar o‘zlarining odatiy ekinlarini olib kelishdi: bahorgi bug‘doy,
javdar, jo‘xori, makkajo‘xori, kartoshka, yonca, zig‘ir, karam, pomidor va qand
lavlagi. Ilgari bu madaniyatlar Qirg‘izistonda arzimas darajada bo‘lgan. Bundan
tashqari, mahalliy aholi chorvachilikning pichanchilik kabi elementini o‘zlashtira
boshladi, bundan oldin faqat uzoq qishki yaylovlar bo‘lib, qishda chorva mollari
muntazam ravishda nobud bo‘lgan. Jalolobod atrofida Dmitrievka, Mixaylovka,
Arxangelskoe yangi aholi punktlari tashkil topdi, hozir qirg‘iz tiliga tarjima
qilingan 13
.
K. fon Kaufman Turkiston o‘lkasi boshqaruvi davrida o‘lkaning
dehqonchilik rayonlarini ko‘chmanchilardan ayniqsa himoya qilgan, cho‘l
viloyatlarining bo‘sh yerlariga aholi joylashishiga imkon bergan. U yevropaliklar
tomonidan mahalliy aholidan yer sotib olishni qat’iyan man qildi. Shuning uchun
Turkiston rus ma muriyatining dastlabki yigirma yilligida bu hududga bor-yo‘g‘iʼ
2170 ko‘chman dehqon rasman o‘rnashib oldi.
Yevropa Rossiyasida yerning keskin tanqisligi, bir tomondan, tekin yer olish
imkoniyati haqidagi ma’lumotlar, ikkinchi tomondan, rus dehqonlarini o‘z
joylaridan ko‘tarib, Orolbo‘yi, Sibir va Turkistonga haydab yubordi. Turkiston
o‘lkasida eng ko‘p muhojirlar Voronej, Samara va Saratov viloyatlaridan
kelganlar. O‘sha paytda Rossiyada eng yuqori er narxi bo‘lgan Chernozem
mintaqalari. Ammo Jalolobod shahri atrofida asosan ukrainaliklar yashaydigan
aholi punktlari shakllangan.
Sankt-Peterburgdagi markaziy ma’muriyat Turkiston ma’muriyati
vakillarining ko‘pchiligi qarshilik ko‘rsatishiga qaramay, dehqonlar
13
Здзеницкий С.С. Животноводство в Сирдарьинской обл. / Туркестанский сборник. Том 561. – C .56.
22

mustamlakachiligini davom ettirish tarafdori edi. Bu pozitsiyani Nikolay II baham
ko‘rdi. Semirechensk viloyati harbiy gubernatorining 1904 yildagi hisobotida
kelgan ko‘chmanchilarni joylashtirish to‘g‘risida mulohazalar yozilgan, podshoh
shunday deb yozgan: "Biz bu hududni mustamlaka qilishni qat’iyat bilan
ko‘chirishimiz kerak". Qaror ko‘chirish siyosatiga kuchli turtki bo‘ldi, Sirdaryo va
Semirechensk viloyatlari rasman ko‘chirish rayonlari deb e lon qilindi. Buʼ
hududlardan tekin yer topish vazifasi Qishloq xo‘jaligi va davlat mulki vazirligiga
bo‘ysunuvchi Toshkent shahrida joylashgan Ko‘chirish boshqarmasining
mansabdor shaxslariga yuklatildi 14
.
Rossiyaning markaziy viloyatlaridagi oziq-ovqat bilan bog‘liq og‘ir ahvol
1905-1906 yillarda bir necha o‘n minglab ko‘chmanchilarni Turkiston o‘lkasiga
haydab yubordi, ko‘chirish bo‘limining amaldorlari esa g‘ayrat bilan ishga
kirishib, mahalliy aholidan ortiqcha yerlarni qidirib topishdi. Amaldorlar o‘z
harakatlarida qoraqirg‘iz, qipchoqlar, o‘zbeklarning tub aholisi qozi va biylar
yordamida o‘zlari uchun katta hajmdagi yerlarni yozib olishgan, aslida o‘zlari
yetishtirmagan, degan fikrga amal qilganlar.
Ko‘chirish komissiyalarining harakatlari tub aholi va Turkiston
ma muriyatini xavotirga soldi. Semirechensk viloyati harbiy gubernatori 1907
ʼ
yilda yozgan edi: "Yigirma mingdan ortiq ruxsatsiz muhojirlar ... asosan vagrantlar
yer ajratishni kutishmoqda. Ko‘chish partiyasi ularga sug‘oriladigan, yaxshi yerlar,
tomorqa va ekin maydonlari bilan ta’minlamoqchi. Bunday harakatlarning natijasi
mahalliy aholining (qora-qirg‘izlarning) hozirgi vahima holatidan qo‘zg‘olonga
o‘tishi bo‘ladi. Farg‘ona viloyati harbiy gubernatori ham qo‘zg‘olon bo‘lishidan
qo‘rqib, o‘sha yili rus mustamlakachiligiga hal qiluvchi to‘siqlar qo‘yish zarurligi
haqida yozgan edi – “Farg‘onaning tub aholisini ruslarga qarshi qo‘zg‘atmaslik
uchun. surunkali fermentatsiya holati ...", va bundan keyin - "Rossiyani o‘n yil
davomida bu erga ko‘chirish har qanday holatda ham bo‘lishi mumkin emas. Oloy
qirg‘izlarining kurashi amaldorlarning xotirasida hamon saqlanib qolgan va harbiy
14
ПОДНЯТАЯ ЦЕЛИНА или о первых переселенцах в Туркестан » «Взгляд» – рекламно-информационный
вестник (vzglyadriv.kg)
23

gubernator "ruslarni" aslida "ukrainlar" deb ataydi, chunki o‘sha paytda
muhojirlarning katta qismi Rossiyaning g‘arbiy viloyatlaridan (hozirgi Markaziy
qismi) ukrainaliklar edi. Ukraina).
K. Palen Turkistonga tashrif buyurganidan so‘ng hisobotda Turkistonda
mavjud bo‘lgan va mustamlaka qilish uchun topilgan oz miqdordagi yerlar ko‘proq
sug‘orish ishlarini talab qilishini ko‘rsatdi. Biroq harbiy vazirlar chorning
ko‘chirish masalasidagi fikrini bilib, Turkiston general-gubernatorlariga faol
yordam ko‘rsatmaydilar.
Mustamlakachilikning eng muhim omillaridan biri ilgari Turkistonga
umuman noma’lum bo‘lgan shifokorlar, muhandislar, yer tuzuvchilar, irrigatorlar,
agronomlar, veterinarlar va boshqa kasb vakillarining kelishi edi. Chor
hukumatining fikricha, mahalliy aholini Yevropa madaniyati bilan tanishtirishning
usullaridan biri, asosan, rus tilida o‘qitiladigan rus millatiga mansub maktab va
kollejlar tashkil etish edi. 1890-yillardan boshlab rasmiy belgi uchun barcha
arizalar faqat rus tilida topshirilishi kerak edi, bu esa Evropa ta’limiga bo‘lgan
ehtiyojni oshirishga xizmat qildi 15
.

15
Абдулвахидов Р Скотоводчесюе занятие таджиюв Купябсюй области в юнце XIX - начале XX вв. -
Душанбе, 1998. – C .90.
24

2.2 XX asr boshlarida Turkiston chorvachiligining o‘ziga xos
xususiyatlari . Veterenariya sohasi rivoji
Hindiston Buyuk Britaniya uchun bo‘lgani kabi Turkiston Rossiya uchun
ham boyitish manbaiga aylanmaganidan hafsalasi pir bo‘lgan chor ma’muriyati
o‘zining cheklovchi sarmoya siyosatini ehtiyotkorlik bilan qayta ko‘rib chiqa
boshladi. O‘rta Osiyoning xorijiy va “xorijiy” kapital uchun ochilishi tarafdorlari
birja savdosi va Turkiston qishloq xo‘jaligi vakillari edi. Cheklovlarni qayta ko‘rib
chiqishga S.Vitte hissa qo‘shdi, lekin uning iste’fosidan so‘ng yana “Rossiya
Turkistoni” shiori ko‘tarildi.
Dehqonlar halokati muammosini yaxshi o‘rgangan ko‘plab rus amaldorlari
muammoning yechimini kichik, arzon, davlat krediti yaratishda ko‘rdilar. Biroq
ularning vakolatli organlarga qilgan murojaatlari uzoq vaqt davomida samarasiz
bo‘lib kelgan. Faqat 1909 yilda Rossiya imperiyasining Davlat banki bunday
kreditni tashkil qilishni o‘z zimmasiga oldi. Tez orada Turkistonda omonat va
ssuda sherikliklari vujudga kela boshladi. 1914 yilda 482 ta shunday shirkat jami
9,78 million rubl miqdorida kredit oldi. Fuqarolar urushi davrida hokimiyat
almashganligi sababli savdo ayirboshlash yoki oltin chor rubllari orqali amalga
oshirilgan. Chor amaldorlarining bunday qadamlari va keyinchalik Sovet
Turkistonida kollektivlashtirish jarayonining kechikishi tufayli Golodomor davrida
O‘rta Osiyo Volgabo‘yi va Ukrainani doimiy ravishda non bilan ta’minladi,
shuning uchun "Toshkent - non shahri" degan maqol paydo bo‘ldi 16
.
Qirg‘iziston janubidagi qishloq xo‘jaligi sovet yillarida o‘z taraqqiyotida
ikkinchi turtki oldi. Ammo bu butunlay boshqacha hikoya, biz keyingi nashrlarda
yoritamiz.
Qishloq xo‘jaligi O‘zbekiston iqtisodiyotining muhim tarmog‘i hisoblanadi.
Tarmoqda hayot uchun zarur oziq-ovqat mahsulotlari va sanoat uchun muhim
xom-ashyo ishlab chiqariladi. Qishloq joylarda aholining katta qismi - qariyb 64
foizi istiqomat qiladi. Qishloq xo‘jaligida taxminan 3 million kishi yoki mamlakat
iqtisodiy faol aholisining 26,3 foizi mehnat qiladi. Mamlakatda ziroatchilik
16
Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.129.
25

(tarmoq umumiy mahsulotining 55,1 foizi) va chorvachilik (46,3 foiz)1
rivojlangan. O‘zbekiston xo‘jaliklarida chorvachilikni rivojlantirish, mollar
maxsuldorligini yanada oshirish mustahkam oziqa bazasini yaratish, selleksiya
yutuqlaridan foydalanish, naslchilik ishlarini yaxshilash bugungi kunning dolzarb
vazifalaridan biridir.
Dehqonchilikda qishloq xo‘jaligi ekinlarini joylashtirish chorvachilikda mol
boshini soni asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Lekin bu ikki ko‘rsatkichda absolyut
ko‘rsatkich va nisbiy miqdorda (umumiy maydoniga nisbatan va umumiy mol
boshiga nisbatan olinishi mumkin) ekin maydoni tarkibiga va molini tarkibiga
(qora mollar soni, shundan, sog‘iladigan sigirlar soni, qo‘y va echkilar soni,
shundan, jun beradigan echkilar soni) qaraladi. Qishloq xo‘jaligida ayniqsa
dehqonchilikda hosildorlikni kartada ko‘rsatishning ahamiyati katta bo‘lib,
xo‘jaliklarni bir-birliri bilan taqqoslashda juda qo‘l keladi. Chorvachilikda esa
yetishtirilgan mahsulot miqdori bitta qo‘ydan olinadigan jun yoki bitta tovuqdan
olingan yillik tuxum miqdori e’tiborga olinadi. Shu bilan birga qishloq xo‘jaligida
iqtisodiy ko‘rsatikichlardan eng asosiysi yetishtirilgan mahsulotning tannarxi va
uning foydasi (effektivliligi). Bu kartalarni tuzishda asosan kartogrammadan va
kartodiogrammadan foydalaniladi 17
. Chovachilikda chorva mollarini boqish
jarayoniga ham e’tibor berishga to‘g‘ri keladi. Masalan: boylab boqiladigan,
yaylovda boqiladigan va boylab hamda yaylovda boqiladigan chorvalarga bo‘lib
tasvirlanish ham mumkin. Yuqorida aytib o‘tilgan qishloq xo‘jalik ishlab
chiqarishda tuzilishi mumkin bo‘lgan kartalar va ishlatiladigan usullar umumiy
xarakterga ega. Respublikamizda qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi asosan
sug‘orma dehqonchilikka bog‘liq bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olgan
holda ikki tipga ya’ni dehqonchilik va chorvachilikka bo‘lib kartografiyalanadi.
Yer fondini kartada ko‘rsatishda maqsad yer mamlakat boyligi bo‘lib, qishloq
xo‘jaligini asosini tashkil qiladi.
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkistonda vaqti-vaqti bilan chorva
mollarida kasallik uchrab turgan. Mazkur davrda chorvalarda uchragan va eng ko‘p
17
O‘zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., Universitet, 1999. – B.222.
26

tarqalgan yuqumli kasallik bu vabo kasalligi bo‘lgan. Bu kasallik ayniqsa,
Turkiston general-gubernatorligining Sirdaryo va Yettisuv viloyatlarida ko‘p
uchragan. Chorvada vabo kasalligi may-oktyabr oylarida yuzaga kelgan.
Shuni ta kidlab joizki, yaylovlarda boqilgan chorvalar kasalliklarning yengilʼ
formalariga chalingan bo‘lgan va aksincha yaxshi sharoitda bo‘rdoqilikka boqilgan
chorvalar orasida kasallikdan nobud bo‘lish holatlari ko‘proq uchragan. Chorva
mollarida uchragan vabo kasalligiga qarshi siqilgan sut suyuqligidan davolash
uchun foydalanilgan. Mahalliy ma muriyat chorva mollari kasalliklariga qarshi
ʼ
kurashishda qiyinchiliklarga duch kelganlar. Аksariyat chorvadorlar o‘z
chorvalarining kasal bo‘lganligi sir saqlashgan. Mazkur aniqlangan chorva
kasalliklari veterinar vrachlik punktlaridagi vaboga qarshi chorvalarni tekshirish
jarayonida aniqlangan bo‘lib, bu vaqtgacha ushbu podada ko‘plab chorva mollari
kasallikka chalingan va ularning qanchasi nobud bo‘lganligi to‘g‘risida
ma lumotlarni aniqlash imkonsiz bo‘lgan. Bundan tashqari, chorvadorlar bunday
ʼ
tibbiy tekshiruvlarga o‘zlarining sifatli chorva mollarini olib kelgan bo‘lib, bu
podadagi haqiqiy ahvolni aniqlashga qiyinchilik tug‘dirgan. Chorva mollaridagi
kasalliklar yana Turkiston bo‘ylab vaqti-vaqti bilan odamlar va hayvonlar orasida
tropik kasalliklarni tekshirish jarayonida aniqlangan 18
.
Kuydirgi kasalligiga vaqti-vaqti bilan amalga oshirilgan veterinar
tekshiruvida aniqlangan bo‘lsa, otlardagi sap nomli yuqumli kasalliklar har yili
veterinarlar tomonidan ot bozorlarida yilqi savdosi bilan shug‘ullanuvchi
savdogarlarning kasal hayvonlarni sotayotganda aniqlangan. Sap kasalligiga qarshi
kurashish uchun 1911 yilda maxsus nizom ishlab chiqilgan va amaliyotga tatbiq
etilgan.
1912 yilda qoramol, qo‘y va echkida uchragan yashur nomli yuqumli
kasallik Sirdaryo viloyatining 29 ta aholi yashash manzilgohlarida aniqlangan
bo‘lib, 3628 bosh chorva mollari ushbu kasallikka chalingan va ular orasidagi 161
bosh yosh chorvalar nobud bo‘lgan. Ushbu kasallik yengil formadagi chorva
18
Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge University Press, 2018. – P.70.
27

kasalliklar turlariga kirgan bo‘lib, butun podaga tarqalmagan. Bundan tashqari,
ushbu kasallikdan asosan yosh chorva mollari nobud bo‘lgan.
Dasht mintaqasi – Jizzax va unga qo‘shni tumanlarning qo‘y boquvchilari
1916 yil bahorda qo‘ylardan katta yo‘qotishlarga duch kelgan. O‘pka qurti
kasalligi tarqalgan hamda bu kasallik juda ko‘plab qo‘ylarning nobud bo‘lishiga
sabab bo‘lgan. Аyniqsa bir yoshli qo‘zilarga ushbu kasallik katta ziyon yetkazgan.
Mazkur kasallik yaylovlarga shudring tushganda rivojlangan. Jizzax dashtida
odatda shamolning quritish ta siri natijasida vujudga kelgan quruq tuproqqaʼ
qaraganda nam muhitda ta sirlangan o‘pkadan qusish orqali quruq balg‘am yaxshi
ʼ
saqlanib qolgan. Ushbu kasallik o‘pkada va ulardagi barcha yo‘llarda qurtlarni
hosil qilgan. Ushbu qurtlar chigallashgan holda to‘plangan. Qo‘ylar o‘t ustida
yo‘talgan va ularni boshqa qo‘ylar o‘t bilan birga yegan hamda kasallik yuqishi
shu tariqa sodir bo‘lgan 19
.
Rossiya imperiyasida veterinariya tarmog‘i Ichki Ishlar vazirligining
Veterinariya boshqarmasi tomonidan boshqarilgan. Mazkur boshqarmaning
ma lumotlariga ko‘ra, 1898 yilda imperiyada jami 1668 nafar veterinar vrachlar
ʼ
mavjud bo‘lgan bo‘lib, ular 246 ta veterinariya ambulatoriyalarida xizmat
qilayotgan edi. XX asr boshlarida shaharlarda sanitar holatni nazorat qilish
maqsadida shahar veterinariya tashkilotlarini tuzish kuchaydi. Toshkentda
o‘lkaning boshqa shaharlariga qaraganda ko‘proq e tibor berildi. Bundan tashqari,
ʼ
mazkur davrda shaharda kushxonalar soni yildan-yilga oshib borgan bo‘lib, bu o‘z
navbatida so‘yilgan mollar miqdori oshganligidan darak beradi. Xususan, Toshkent
shahrida kushxonalarda bir kunda 110-120 bosh qoramol, 400 bosh qo‘y, 7 bosh
buzoq va 5-8 bosh ot so‘yilgan. Mazkur holatlarning har birini shahar veterinar
vrachi ko‘zdan kechirib chiqqan hamda so‘yilish uchun olib kelingan chorva
mollari so‘yilishdan avval maxsus karantin zonalarida ma lum vaqt saqlangan va
ʼ
buni ham veterinar vrach nazorat qilib borgan. Veterinariya xizmati
instruktsiyasiga ko‘ra, shahar veterinar felьdsheri bu ishlarni mustaqil olib
borishga huquqi yo‘q edi. Bularning hammasi shahar veterinar vrachi uchun katta
19
Здзеницкий С.С. Животноводство в Сирдарьинской обл. / Туркестанский сборник. Том 561. – C .71.
28

yuklamalarni keltirib chiqargan. Boshqa tomondan, shaharda veterinariya
xizmatini rivojlantirish uchun bundan ham ko‘proq ishlarni amalga oshirish lozim
edi. Jumladan, shahar veterinariya xizmatida kamida 3 nafar felьdsher xizmat
qilishi lozim edi. Bunda ularning biri doimiy ravishda mol va ot bozorlarida
chorvalarning tibbiy ahvolini nazorat qilib yurishi lozim edi. Biroq, shahar
ma muriyatining og‘ir moliyaviy holati bu ishlarni to‘liqligicha olib borishgaʼ
imkon bermagan.
Veterinariya punktlari asosan chorvalarda uchragan vabo kasalligiga alohida
e tibor bergan bo‘lib, chorvalarda uchraydigan boshqa kasalliklarni nazorat qilish
ʼ
ularning vazifasiga kirmagan. Chorvalarda uchraydigan vabo kasalligi qo‘y va
echkilarda qoramol, tuya va otga qaraganda ko‘proq uchragan. Boshqa tomondan,
mazkur veterinariya vrachlik punktlari faoliyatining asosiy maqsadi kasal
chorvalarni davolashdan iborat emas, balki kasal chorvalarni aniqlashdan iborat
bo‘lgan. Ushbu muassasalarda termometr va tibbiyot qismlari to‘plamidan tashqari
boshqa tibbiyot asboblari va dorilar mavjud bo‘lmagan. Faqatgina bu punktlar o‘z
faoliyatini boshlaganiga bir necha yillar o‘tgandan so‘ng chorvalarni ilmiy
tomondan tadqiq etishni ko‘zlab ularga ayrim tibbiy asboblar taqdim etilgan. Bu
punktlar o‘z faoliyatida aniqlagan kasal chorvalarni davolash o‘rniga ularni so‘yib
tashlagan va shu orqali chorva kasalliklarining tarqalishiga qarshi kurashgan. Shu
sababli, bunday muassasalarda pichoq asosiy ish quroli sifatida xizmat qilgan 20
.
Veterinariya vrachlik punktlarida ishlar yuqori saviyada olib borilmagan va
shu sababli podalardagi chorvalar soni va ularda aniqlangan kasalliklar miqdori
tibbiy ko‘riklarda turli raqamlarda chiqqan. Misol uchun, 1907 yilda Sirdaryo
viloyatining Merke qishlog‘ida joylashgan veterinariya vrachlik punktida Toshkent
tomonga o‘tayotgan chorva podasida 3 830 bosh chorvada vabo kasalligi
aniqlangan bo‘lsa, o‘sha chorva podasi orqaga qaytish jarayonida tekshirilganda
faqatgina vabo kasalligiga chalingan chorvalarning soni 50 foizgacha kam
ko‘rsatilgan.
20
Абдулвахидов Р Скотоводчесюе занятие таджиюв Купябсюй области в юнце XIX - начале XX вв. -
Душанбе, 1998. – C .95.
29

Turkistonda veterinariya punktlari yetirli darajada emas edi. Xususan, 1915
yilda Sirdaryo viloyatida jami 6 ta uezd veterinariya vrachlari mavjud edi. Mazkur
veterinar vrachlar transport vositalarining va kerakli boshqa tibbiyot asboblarining
yo‘qligi sababli yil davomida o‘z uezdining barcha hududlarini nazorat qila
olmagan hamda o‘zining doimiy yashash joyidagi ayrim punktlarga tashrif buyura
olgan. Sirdaryo viloyatining o‘lka s ezdida Ichki Ishlar vazirligining Veterinariyaʼ
boshqarmasi boshlig‘i viloyatda 24 ta uchastka veterinar vrachlik lavozimlarini
tashkil etish va ularga yuqoridagi 6 ta veterinar vrachlarning vazifalarini bo‘lib
berishni so‘raydi. Shunday holatda viloyatning barcha qismlarida veterinarlik
xizmatlarini olib borish imkoni yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan. Biroq, Turkiston
generalgubernatori bu taklifni qabul qilmaydi.
1910 yillarda Turkistonda faqatgina chorva vabosiga qarshi kurashish
markazlari mavjud bo‘lgan bo‘lib, boshqa kasalliklarni ilmiy jihatdan o‘rganadigan
stantsiyalar bo‘lmagan. Аgrar sohadagi mutaxasislaridan biri Ponyatovskiy S.
o‘zining maqolasida barcha chorva kasalliklari ustida tadqiqot va tajriba olib
boradigan va hayvonlarni davolaydigan markaz ochish fikrini ilgari suradi. Uning
fikriga ko‘ra, aynan shu orqali o‘lkadagi chorva kasalliklariga qarshi kurashish
mumkin bo‘lgan. Shuningdek, Ponyatovskiy vaterinariya oid s ezdlarda faqatgina
ʼ
mutaxasislar va amaldor ishtirok etayotganligini, biroq biror chorvador bu
yig‘ilishlarda qatnashmayotganligi chorva kasalliklarga qarshi kurashishda amaliy
ishlarning ilgari siljishiga salbiy ta sir ko‘rsatganligini qayd etadi
ʼ 21
.
Xulosa qilib aytganda, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkistonda
chorva mollarida vaqti-vaqti bilan yuqumli kasalliklar uchrab turgan. Xususan,
qoramol, qo‘y va echkilar vabo va kuydirgi kabi yuqumli kasalliklarga chalingan.
Manbalar tahlilil shuni ko‘rsatadiki, mazkur davrda chorva mollaridagi bu
kasalliklarni davolashdan ko‘ra, ularning boshqa hududlarga tarqalib ketmasligiga
harakat qilingan. Ushbu ishni amalga oshirish uchun hududlarda veterinariya
punktlari tashkil etilgan bo‘lib, ularning asosiy vazifasi o‘z hududida kasallikka
chalingan chorva mollarini aniqlash va ularni yo‘q qilish bo‘lgan. Shuningdek,
21
Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.132.
30

mazkur veterinariya punktlari asosiy vazifalaridan yana biri bir hududdan ikkinchi
hududga o‘tayotgan chorva mollarini tekshrish va ular orasida kasal chorva mollari
mavjud bo‘lsa, ularni o‘sha joyda so‘yish orqali yo‘q qilish bo‘lgan. Biroq,
joylardagi veterinariya punktlarida veterinar vrachlar soni kamchilik bo‘lgan
bo‘lib, bu veterinariya ishlarini to‘liq olib borishga salbiy ta sir ko‘rsatgan. Bundanʼ
tashqari, ushbu punktlarda yetralicha tibbiyot asbob-uskunlari mavjud bo‘lmagan 22
.
22
O‘zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., Universitet, 1999. – B.236.
31

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Chor Rossiyasi ma’murlarining Turkiston o‘lkasida
yerli xalq vakillarini qorong‘ulik va zulmatda saqlashga qaratilgan
mustamlakachilik va zo‘rlik siyosatiga qaramasdan XIX asrning oxiri XX asr
boshlarida o‘lkada milliy maorif, fan va madaniyat taraqqiyoti to‘xtab qolgan
emas. Ammo ushbu masalada ham sovet davri tarixchilari o‘z asarlarida chorizm
davrida yuritilgan maorif, fan va madaniyat sohasidagi siyosatni maqtab, rus
bosqiniga qadar o‘lkadagi ahvolni kamsitib yerga urdilar. Ular 1897 yil o‘lkada
savodli o‘zbeklar - 1,6 foizni, qozoqlar - 1 foizni, turkmanlar - 0,7, qirg‘izlar - 0,6
foizni tashkil etgan, aholining savodxonligi shundan keyingi yillarda ham
oshmagan, O‘zbekistonda har 100 kishining 98 tasi savodsiz edi, deb keldilar.
Hatto ayrim olimlar vatanga, o‘z xalqiga xiyonat qilgan va bosqinchi
Rossiya hukmdorlari tomoniga o‘tgan Saidazimboy singari savdogarlarni
Toshkentda o‘z uyida rus-tuzem maktabi ochdi deb osmonga ko‘tarib maqtaydilar.
Aslida esa rus-tuzem maktablari asosan tilmochlar-tarjimonlar tayyorlashga
mo‘ljallab tashkil etilgan edi.
Shu bilan birga sovet davrida bu kabi da’volarni inkor etuvchi xolisona
tadqiqotlar ham e’lon qilindi. Taniqli tarixchi olim Pyotr Geronovich Kim o‘zining
«Uydirma va haqiqat» maqolasida quyidagicha yozadi:
Xo‘sh, savodsiz xalq butun dunyo xalqlarining fahru iftixoriga aylangan
Samarqand, Buxoro, Xorazm, Toshkent va Xivadagi Go‘ri Amir, Shohizinda,
Bibixonim kabi koshonalarni va boshqa ko‘plab asori-atiqalarni qanday qilib
bunyod etgan ekan? Savodsiz xalq qay yo‘l bilan jahonga Ibn Sino, Al-Xorazmiy,
Beruniy kabi olamga mashhur allomalarni yetkazib berdi ekan? Savodsiz xalq
Navoiy, Ulug‘bek, Forobiy, Jomiy va boshqa ko‘plab shoiru fozillari bilan olamga
dong taratgannining siri nimada? Furqat, Muqimiy, A.Avloniy, M.Behbudiy kabi
minglab ma’rifatparvarlari bo‘lgan xalqning savodsizligiga ishonish mumkinmi?
P.G.Kim yuqoridagi kabi mantiqsiz va kurakda turmaydigan da’volarni
inkor etib bo‘lmaydigan dalillar bilan o‘z maqolasida isbotlab berdi. U bunday
yozadi: «Endi manbalarda keltirilgan faktlarga asoslanib, 1897 yili Rossiya,
32

Belorussiya va Turkistonda aholining, maktablarning, ulardagi o‘quvchilarning
sonlarini kuzatsak, bu o‘lkalardagi savodxonlikning darajasi oydinlashadi.
Ushbu kurs ishi ma’lumotlaridan O‘rta ta’lim maktablari va oily ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.
33

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
3 . Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2012.
2. Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge
University Press, 2018.
3. Sagdullaev A. S. , Mavlonov U. O‘zbekiston davlat boshqaruvi tarixi (Qadimgi
davrlardan XIX asrning o‘rtalariga qadar). O‘quv qo‘llanma. – Toshkent:
“Akademia”, 2006.
4. Sagdullaev A.S. va boshq. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. –
T., 2000.
5. Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010.
6. O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova,
E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001.
7. O‘zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T.,
“Universitet”, 1999.
8. Xudayberganov K. Xiva xonlari tarixidan. “Xorazm”,2008.
9. Абдулвахидов Р Скотоводчесюе занятие таджиюв Купябсюй области в
юнце XIX - начале XX вв. - Душанбе, 1998
10. Азамат Зие?. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Т., ―Шарқ, 2001.
11. Берлянт А.М. Картография. - М.: Аспект-Пресс, 2012.
34

12. Здзеницкий С.С. Животноводство в Сирдарьинской обл. / Туркестанский
сборник. Том 561.
13. Кармышева Б.Х. Узбеки-локайцы Южного Таджикистана //Труды ИДАЭ
АН Тадж. ССР- Душанбе, 1954
14. Кун А.Л. Порядок взимания податей в Хивинском ханстве. Заметки о
податях в Хивинском ханстве // “Туркестанские ведомости” газетаси
15. Неменева P.JI. Таджики Варзоба (отчет о поездке).//Известия Отделения
общественных наук АН Тадж. ССР, N 1(32), 1963
16. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 2-жилд. – T., ―Ўзбекистон миллий
энциклопедияси Давлат илмий нашрие?ти, 2001.
III. Internet saytlar va resurslar
1. Традиционное животноводство таджиков конца XIX начала XX B. B.
(способы и методы ухода за скотом) – тема научной статьи по истории
и археологии читайте бесплатно текст научно-исследовательской
работы в электронной библиотеке КиберЛенинка (cyberleninka.ru)
2. Развитие торгового земледелия в Туркестане во второй половине XIX -
начале XX веков (По материалам Сырдарьинской области) (dslib.net)
3. Введение - Туркестанский край в конце XIX-I половине XX века.
Джадидизм (vuzlit.com)
4. ПОДНЯТАЯ ЦЕЛИНА или о первых переселенцах в Туркестан »
«Взгляд» – рекламно-информационный вестник (vzglyadriv.kg)
35

Turkistonda chorvachilik taraqqiyoti (XIX asr oxiri XX asr boshlarida

Купить