Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 75.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 05 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

96 Продаж

Turkistonda chorvachilik taraqqiyoti (XIX asr oxiri XX asr boshlarida

Купить
MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………….. 4–6 I BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTON O‘LKASIDA IJTIMOIY-IQTISODIY MUNOSABATLAR ………..…..……. … ……… 7–20 1.1 XIX asr oxiri XX asr boshlarida siyosiy jarayonlar…....…………...…….. 7- 12 1.2 XX asr boshlarida Turkiston o‘lkasida agrar munosabatlar va qishloq xo‘jaligidagi ahvol……………………………………………….………...... 13- 20 II BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTON O‘LKASIDA CHORVACHILIK TARAQQIYOTI ……………………... 21– 33 2.1 XIX asr oxirida Turkiston o‘lkasida agrar munosabatlar hamda Chorvachilikning rivoji……………………………….. ….......................................................... 21-26 2.2 XX asr boshlarida Turkiston chorvachiligining o‘ziga xos xususiyatlari. Veterenariya sohasi rivoji……. ……………………. . … …………… ………. 27– 33 Xulosa …………………………………………………………………….…. 34- 35 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati ………….………............... 36- 37 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Turkiston xalqlari madaniyati haqida Turkiston general-gubernatori S.M.Duxovskiyning 1899 yili podshoga yozgan dokladida qiziqarli fikrlar bor. Jumladan, u shunday yozadi: «Uzoq vaqtlar mobaynida Buxoro butun musulmonlar olamida musulmon huquqshunosligi va ilmining mo‘’tabar markazi sifatida tan olib kelingan, boz ustiga bu obro‘-e’tiborni hanuz yo‘qotmay kelayotir. Bir vaqtlar O‘rta osiyolik ruhoniylar, qonunshunos arab tili bilimdonlari faoliyatining ahamiyati naqadar ulug‘ bo‘lganini bugungi kunda butun dunyodagi musulmon-sunniylar qo‘llayotgan mashhur va mo‘’tabar shariat majmualarining ayrimlari O‘rta Osiyoda bitilganini eslashning o‘zigina kifoya. «Hidoya-i-Sharif» Marg‘ilonda, «Aqoid» Buxoroda, «Hikmat-ul-Ayn» Samarqandda yaratildi. Musulmon olamiga shariatning so‘nggi talqinini O‘rta Osiyo taqdim etdi. Bulardan tashqari, bu o‘lka olamga Navoiy, So‘fi Olloyor, Ahmad Yassaviy, Mashrab kabi shoir-so‘fiylarni berdi». IX asrning ikkinchi yarmida o‘lkaning ijtimoiy-madaniy va xo‘jalik hayotida albatta ba’zi bir ijobiy o‘zgarish va yangiliklar bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar va yangiliklar mustamlakachilar tomonidan yerli xalqlarning talab va ehtiyojlarini qondirish maqsadida ro‘yobga chiqarilgani yo‘q. Balki, birinchi navbatda va asosan bosqinchilarning talablari va manfaatlari nuqtai-nazaridan amalga oshirildi. Ana shunday yangilik va o‘zgarishlardan biri o‘lkada aholiga xizmat qiluvchi madaniy oqartuv muassasalaridir. Mavzuni o‘rganganlik darajasi. Mustaqillik sharofati tufayli mamlakatimiz tarixini o‘rganish masalasi yuzasidan hukumatimiz tomonidan tubdan o‘zgarishlar amalga oshirildi. Xususan, xonliklar davri hamda Sobiq ittifoq davri tarixi xolislik tamoyili asosida qaytadan tadqiq etildi. O‘rganilayotgan mavzu doirasida ko‘plab tarixchi olimlarimiz tadqiqot ishlarini amalga oshirishgan. Xususan, B.Ahmedov, A.Ziyo, A.Sagdullayev, D.Yusupova, R.Shamsutdinov, Sh.Karimov kabi tarixchilarimiz shular jumlasidandir. Mavzuning amaliy ahamiyati. N.Ya. Seversov, P.P. Semyonov-Tyan- Shanskiy (1827-1914) lar O‘rta Osiyoni geografik joylashuvi va uning relefini 2 o‘rganish borasida muhim ishlar qildilar. Rus sayyoxi A.P. Fedchenko Turkistonni tabiiy-tarixiy jihatdan o‘rganib, Farg‘ona va Oloy vodiysini tekshirdi. Shuningdek, u Zarafshon vodiysi va Qizilqumni ham tabiiy tarixini o‘rganadi. 1877-1879 yillarda I.V. Mushketov Oloy, Pomir, Buxoro, Xisor, Amudaryo bo‘ylari va Qizilqumni geologik jihatdan tekshirib, Turkistonning birinchi geologik kartasini tuzdi. U “Turkiston” nomli monumental monografiyasini yozgan. Chorizm mustamlakachiligi davrida bir qator rus ziyolilari va olimlari tomonidan Turkistonning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy tarixiga oid turli materialalr “Turkiston to‘plami” nomi ostida jamlana boshlagan. Bu to‘plam Turkiston o‘lkasiga oid asarlar va maqolalarning ajoyib majmuasi bo‘ldi. Bu to‘plam 594 tomdan iborat bo‘lib, Oktabr to‘ntarishigacha bo‘lgan Turkiston haqidagi kitoblardan, ro‘znoma va oynomalardan olingan maqolalardan tashkil topgan. To‘plamning 416 tomi mashhur rus bibliografi V.I.Mejov tomonidan tayyorlangan. Bu tomlarga 1867-1887 yillarga oid materiallar kiritilgan. So‘ngra to‘plam ustida olib borilayotgan ish to‘xtab qolgan va 1907 yildan 1917 yilgacha bo‘lgan davrda har xil bibliograflar to‘plamning 175 tomini tuzganlar. XIX asrning 80-90 yillarida Toshkent va boshqa yirik shaharlarda turli ilmiy jamiyatlar (arxeologiya, jug‘rofiya, etnografiya kabilar) tashkil etilgan. 1896 yilda Samarqand «Tarixiy muzey» ish boshladi. Bir qator ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirildi. Bu borada rus olimlari I.V.Mushketov, N.A.Seversov, A.P.Fedchenko, P.P.Semenov Tyan-Shanskiy, N.M. Prjevalskiy va boshqalar samarali ishlar olib bordilar. Turkiston xalqlari tarixini o‘rganish va yoritish xalqimizning o‘tmish madaniyatini ilmiy tadqiqot qilishda sharqshunos olimlar V.V.Radlov, V.V.Bartold, Ye.E.Bertels va boshqalarning xizmatlari oz emas. Shu davr mobaynida bir qator ijodkor rus adiblari asarlarining mahalliy xalqlar tillariga o‘girilishi ham ijobiy faoliyatlardan hisoblanadi. Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi: - XIX-XX asrlarda Turkiston o‘lkasi xo‘jalik hayotini o‘rganish; - XIX-XX asrlarda o‘lkada chorvachilik rivoji yutuqlarini tadqiq etish; - XIX-XX asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tahlil qilish; 3 - XX asr boshlarida o‘lka hayotida ro‘y bergan siyosiy hamda madaniy jarayonlarni o‘rganish hisoblanadi. Tadqiqot ob’yekti. Ushbu kurs ishining tadqiqot ob’yekti XX asrdan boshlab to hozirgi kunda qadar ilmiy nashriyotlarda nashrdan chiqqan yozma manbalar, ilmiy adabiyotlar, xrestomatiyalar va arxiv hujjatlari hisoblanadi. Yuqoridagilardan tashqari mazkur kurs ishida ilmiy nashriyotlarda nashrdan chiqqan ilmiy maqolalardan ham alohida foydalanilgan. Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining xronologik chegarasi XIX- XX asrlarni qamrab olgan. Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini XIX- XX asr tarixiga oid ilmiy adabiyotlar, yangi davrda yozilgan manbalar hamda keyingi davrlarda nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik davrida e’lon qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu kabilarga qaratilgan. Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, to‘rt reja, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 4 I BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTON O‘LKASIDA IJTIMOIY-IQTISODIY MUNOSABATLAR 1.1 XIX asr oxiri XX asr boshlarida siyosiy jarayonlar Buxoro аmirligi taxti Nаsrullodаn so‘ng uning o‘g‘li Amir Muzаffаrxon (1860–1885) gа o‘tadi. U ham o‘z аvlod-аjdodlаri izidаn borib аmirlik hududlаrini kengаytirish mаqsаdidа qonli urushlаr olib boradi. Butun Fаrg‘onа vodiysini zаbt etib Qаshqаr hududlаrigаchа yetadi. 1865-yildа Muzаffаrxon ikkinchi mаrtа Qo‘qonni o‘zigа tobe etib Xudoyorxonni Qo‘qon taxtigа tiklаydi. Muzаffаrxonning аmirlik dаvri Buxoro tarixining eng og‘ir vа dаhshatli qorа dаvrlаrigа to‘g‘ri keladi. Аmir Muzаffаrxon otаsi dаvridа mаnsаbdа bo‘lgаn аmаldorlаrni bo‘shаtаdi, mol-mulklаrini musodаrа qilаdi, Kаrmаnаgа surgun qilingаn kishilаr yanа poytаxtgа keltirilib, ulаrgа mаnsаblаr berаdi. U shu yo‘l bilаn o‘z mаvqeyini mustаhkаmlаmoqchi bo‘lgаn. Bu esа аslidа kishi bilmаs dаvlаt vа sulolа qudrаtigа berilgаn zаrbа edi. Аhmаd Donishning fikrichа, Kаrmаnаdаn qаytаrib yuqori dаvlаt vаzifаlаrigа tаyinlаngаn mаnsаbdorlаr o‘z fаoliyatlаridа «xаlqning qonini so‘rgаnlаr» 1 . Аmir Muzаffаr Hisor vа Qo‘qongа hаrbiy yurishlаr (1863–1865) olib borаdi. Uning dаvridа lаsh kаr hаm zаiflаshаdi, otаsi dаvridа hаrbiy yurishlаrdа chiniqqаn sаrkаrdаlаr qаtl qilinаdi. Ulаr o‘rnigа «tаgi pаst kishilаr vа g‘ulomlаr» tаyinlаnаdi. «Rusiya o‘lkаgа bostirib kirgаndа esа, – deb yozаdi Аhmаd Donish, – tаgi pаst, nodon vа g‘аyrаtsiz sаrkаrdаlаr juftаkni rostlаb qolаdilаr, to shu vаqtgаchа ulаrdаn ozor chekib kelgаn аskаrlаr g‘ulomlаrgа xizmаt qilishni or bilib ketdilar. Natijada, barcha viloyatlar Rusiya qo‘liga tushdi.» O‘zigа qаrаgаndа bir nechа bаrobаr kuchli bosqinchi chor Rossiyasi mustаmlаkаchilаrigа qаrshi teng bo‘lmаgаn jаnglаr olib borgаn vа yengilgаn Аmir Muzаffаrxon 1868-yildа shаrmаndаli sulh bitimini imzolаshgа mаjbur bo‘lаdi. Bu bitimgа аsosаn Buxoro аmirligi o‘z mustаqilligini yo‘qotаdi vа Rossiyaning vаssаligа аylanаdi. 1 Shamsitdinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. –T.: Sharq, 2010. – B.125. 5 Аmir Muzаffаrxondan o‘g‘li Amir Abdulahad (1885–1910) gа yarim mustаmlаkа vа bаtаmom Rossiyagа qаrаm bo‘lgаn Buxoro taxti meros bo‘lib o‘tadi. U biror ishni mustаqil hal qilа olmаs edi. Аmir Abdulahadgа qarshi bir qаtor hududlаrdа norozilik harаkаtlаri bo‘ladi. Jumlаdаn, 1909-yil hijriy yangi yil sаyli vаqtidа Shahrisаbz vа Qarshidа xalq аmirlikkа qarshi bosh ko‘tаradi. Xalqning bu chiqishlаri shafqatsizlik bilаn bostiriladi. Biroq shuni аytish kerakki 1886–1887-yillаrgа oid hujjаtlаrning guvohlik berishichа аmir Abdulahadxon qul vа cho‘rilаrgа rаsmаn ozodlik berish to‘g‘risidа fаrmon chiqаrgаn. U 1910-yildа vafot etgach, taxt voris o‘g‘li Olimxon (1910– 1920)gа nаsib etadi 2 . Olimxon 1881-yildа tаvаllud topgаn. 1893–1896-yillаrdа Sаnkt-Petеrburgdа o‘qigаn. 1898-yildа Qarshi viloyatigа hokimlikkа yuborilаdi. O‘n ikki yil hokimligi dаvridа Olimxon bir qator qurilishlar qiladi. Jumlаdаn, Qarshi shahridа Qashqadaryo ustidа uzunligi 122 m, eni 8,2 m dаryo tubidаn bаlаndligi 5,35 m bo‘lgаn ustunlаri g‘isht vа tosh ohаkdаn ko‘prik qurdiradi. Ko‘prik ustidа Buxoro amiri. Olimxon (birinchi qator o‘rtada) o‘z saroy amaldorlari bilan to‘rttа rаvoq (qorovulxonа) bunyod etadi. Olimxonning o‘zi «Buxoro xalqining hаsrаti tarixi» kitobidа bu haqda shunday hikoya qilаdi: «Mаzkur viloyatgа yaqin joydа Qаshqа degan sho‘x dаryo oqаrdi. Undаn kаmbаg‘аl bevа-bechoralаrning kechib o‘tishidа rohаti buzilib, doimo g‘аm-tashvishdа edilаr. Аholining osoyishtаligini ko‘zlаb mаzkur dаryogа toshu temirdаn bir ko‘prik qurdirdim, ko‘prikni esа o‘z nomim bilаn аtаdim. Shoyad fаqiru fuqаrolаr suv kechish tashvishidan qutulib, tinch-u osudа yashasаlаr, deb o‘ylаdim. Shu bilаn yanа boshqa bir qancha mаdrаsа vа ibodаtxonаlаr qurib, bu borаdа anchaginа yumushlаrni yuzаgа keltirdim». Qarshi qo‘rg‘onining yonidagi bog‘da katta ko‘l, madrasa va ibodatxonalar shu davrda qurilgan edi. Аmir Olimxon o‘z hukmronligi dаvridа xalq mаnfааti nuqtаyi nаzаridаn bir qаtor foydаli ishlаrni ham аmаlgа oshirgаn. Uning o‘zi bu haqda quyidаgichа 2 Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge University Press, 2018. – P.68. 6 yozаdi: «Taxtgа o‘tirgаnimdаn so‘ng bu bаndа dargohi oliydа mаmlаkаtimning bir yillik xiroj to‘lаshdаn ozod qilish fаrmoyishini berdim. Buxoroyi Shаrif аrkining yaqinidа, Bаloyi hovuz deyilgаn joydа o‘z nomimgа bir ibodаtgа mаsjid bino qildirdim. Buxoro minorаsining pаst tomonidа bozorning ichki tomonidа o‘z nomimdаn Dor-ul-ulum – Bilim uyi bo‘lgаn bir mаdrаsа qurdirdim: har xil ilmdаn dаrs beruvchi muаllimlаr tаyin ettirdim. Mаzkur mаdrаsаdа istiqomаt qilаdigаn tаlаbаlаr sаrf-xarаjаtlаri, maosh vа kiyim-kechаgi ham o‘z tаrаfimdаn belgilаnib, ungа bir nаfаr nаzir tаyin etdim; ulаrning yemаk-ichmаk maosh vа kiyim-kechаklаrini muаyyan bir vаqtdа yetkаzdirаrdim. Bozor vа yo‘l obodligigа ko‘p harаkаt qildim, uch yil ichidа Buxoro mаmlаkаti ancha obod bo‘ldi» 3 . Аlbаttа аmir Olimxonning o‘z o‘tmish tarixi to‘g‘risidа bildirgаn bu fikr- mulohаzаlаri uning hukmronligi yillаridа xalqqа o‘tkаzgаn zulmkorlik siyosаtini, dаvlаtni boshqarish vа idorа etishdа yo‘l qo‘ygаn judа ko‘plаb qo‘pol xato vа kаmchiliklаrini аslo oqlаy olmаydi. Olimxon аmirligi dаvridа mаmlаkаtdаgi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy turmush yanаdа og‘irlаshadi. Xalq ommаsining yashash, turmush tаrzi yomonlаshadi, zulmkorlik ekspluаtаtsiya kuchаyadi. Xalq gаrdаnigа tushаdigаn soliqlаr miqdori oshdi. 1913-yildаgi mа’lumotlаrgа qаrаgаndа аmirning yillik dаromаdi oltin hisobidа 30 milliongа teng bo‘lgаn. Аnа shu boylikning kаttаginа qismi shaxsan, аmirning аyshu ishrаti vа be’mаni noаxloqiy tаdbirlаrigа sаrflаngаn. Аmir Olimxon o‘z dаvlаti hududidа xalqning umumiy mаnfааtlаrigа jаvob berа olаdigаn siyosаt yurgizmаdi. Ilg‘or fikrli jаdidlаr harаkаtining fаollаri bilаn umumiy til topib аmirlikdа tinchlik, osoyishtаlik, hamfikrlilik vа birlikni shakllаntirа olmаdi, аksinchа, ulаrni quvg‘in qiladi, qаttiq jаzolаdi vа bu bilаn xalq ommаsi ko‘pchiligining nаfrаt vа nаdomаtigа uchrаdi. Oqibаtdа bundаy siyosаtdаn birinchi nаvbаtdа аmir Olimxonning o‘zi pаnd yedi vа zаrаr ko‘rdi. Аmirdаn g‘oyat zаdа bo‘lgаn jаdidlаrning kаttа bir qismi esа bolshovoylаrning yolg‘on vа’dаlаri, tаshviqot-tаrg‘ibotlаrigа ko‘r-ko‘ronа ishonib, ulаr tomonigа o‘tib ketadilаr. Oqibаt nаtijаdа Buxoro аmirligi hududidа yashagаn xalqlаr uzoq yillаr 3 O‘zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., Universitet, 1999. – B.214. 7 mobаynidа qizil sаltаnаt bo‘yinturug‘ini o‘z bo‘ynidа ko‘tаrib yurishgа mаjbur bo‘ladi. 1917 yil Buxoro amirligi ham muhim o‘zgarishlar arafasida turardi. Bu davrda Buxoroda jadidchilik harakati va undan o‘sib chiqqan yosh buxoroliklar partiyasining faoliyati kuchaydi. Yosh buxoroliklar 1910 yilda yo q o‘zlar i ni alohida tashkilot sifatida e’lon qilgan edi. Ular dastavval mavjud monarxiya tuzumi doirasida demokratik islohotlar o‘tkazish, konstitu sio n monarxiyani o‘rnatish orqali amirning mutl a q hokimligini cheklab qo‘yish tarafdori bo‘lishgan. 1917 yil 7 aprelda Buxoro amiri Sayid Olimxon mamlakatda islohotlar o‘tkazish to‘g‘risida farmon chiqarsa ham a malda uni joriy qilmadi. Jadidlar Buxoro shahrida namoyish uyushtirganlaridan so‘ng mamlakatda ularni yoppasiga ta’qib etish boshlandi. Buxorodagi aprel voqyealarining yakuni shu bo‘ldiki, hukumatda konservativ kuchlar yana ustunlikka erishdilar. Sayid Olimxon qozikalon Sharifjon Maxdumni lavozimidan bo‘shatdi, g‘azablangan mutaassiblar rais Abdusamadxo‘jani olomon qilib o‘ldirdilar. Nasrullobek qo‘shbegining buyrug‘i bilan yosh buxorolik jadidlarning mashhur namoyandasi Sadriddin Ayniy va boshqalar 75 ta yo q urib jazolandilar. Islohotchilik harakatining bu bosqichi mana shunday salbiy natija bilan yakunlandi 4 . Oktyabr to‘ntarishidan keyin sovet Rossiyasi bilan Buxoro amirligi o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashdi. Turkiston respublikasining bolsheviklardan iborat rahbariyati Buxoro amirligining davlat mustaqilligini rasmiy ravishda tan olishiga qaramay, amalda uning ichki ishlariga doimiy ravishda aralashib turdi. Yosh buxoroliklar amirlik istibdodiga qarshi kurashni davom ettirdi. Partiya ichida turli guruhlarning borligi, qarashlarning xilma-xilligi tufayli yagona dastur tuzishga ehtiyoj tug‘ildi. Markaziy qo‘mita bu vazifani 1917 yil noyabrda Fitratga topshirdi. Fitrat tomonidan 1918 yil yanvarda yozilgan yosh buxoroliklar partiyasining dasturiMarkaziy qo‘mita tomonidan tasdiqlandi va islohot loyihasi sifatida e’lon qilindi. Unda Buxoro da konstitusiyaviy monarxiya o‘rnatish, 4 Shamsitdinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. –T.: Sharq, 2010. – B.126. 8 Buxoroning iqtisodiy, siyosiy va harbiy mustaqilligini ta’minlash, madaniy taraqqiyotga erishish lozimligi, dehqonchilik va soliq tizimiga alohida e’tibor berildi. Buxoroda zamonaviy armiyani tashkil etish, 2 yillik majburiy harbiy xizmatni joriy qilish, davlat hisobidan maktablar va oliy o‘quv yurtlari ochish zarurligi ta’kidlandi . Loyihada Buxoroda 10 ta nozirlikdan iborat Nozirlar Sho‘rosi tuzish taklif etildi. Keyinchalik Fayzulla Xo‘jayev Fitrat loyihasining ancha cheklanganligini tanqid qilib, unda boshqaruvning respublika usulini joriy etish talab qilinmaganligini ko‘rsatgan edi. Turkiston XKS Buxoro davlatiga g‘animlik qilib, amir hukumatini kuch bilan ag‘darishga urindi. Bolsheviklar shu maqsadda yosh buxorolik jadidlarni qo‘llab- quvvatlashdi. 1918 yil mart oyida Turkiston o‘lkasi XKS raisi F. Kolesov qo‘mondonligidagi qizil askarlar mamlakat poytaxti Buxoro shahriga hujum uyushtirdilar. Ularning hujumi muvaffaqiyatsiz tugagan bo‘lsa ham, Buxorodagi siyosiy tuzumni o‘zgartirish uchun urinish to‘xtamadi. Afsuski, amir Olimxon mamlakat taqdiri hal qilinayotgan ushbu fursatda muxolifatdagi yosh buxoroliklar partiyasi arboblari bilan til topisha olmadi. U mamlakatla konstitu s ion monarxiya va demokratik tartibotlarni o‘rnatmoqchi bo‘lgan jadidlar-yosh buxoroliklarni yo‘qotish yo‘lini tutdi. Fayzulla Xo‘jayevning ta’kidlashicha, Kolesov voqyeasidan keyin amir mamlakatda 3000 kishini qatl qilgan. Sadriddin Ayniyning yozishicha faqat poytaxt- E ski Buxoro emas, balki G‘ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Qorako‘l, Chorjo‘y, Xatirchi, Karmana, Qarshi, Shahrisabz bekliklarida ham minglab kishilar jadidlikda ayblanib, nohaq o‘ldirildi. Buxorolik jadidarning tirik qolgan vakillari Samarqand, Toshkent va Moskvaga jo‘nab ketishga majbur bo‘lishdi. Yosh buxoroliklarning bir qismi 1918 yilning kuzida Toshkentda Buxoro kompartiyasini tuzishdi. Fayzulla Xo‘jayev Moskvada muhojirligi davrida(1918 yil oktyabr) Turkiston respublikasining RSFSR hukumati huzuridagi muxtor vakolatxonasi qoshida yosh buxoroliklar partiyasi bo‘limini tashkil qildi. 1920 yil yanvarda Toshkentda Fayzulla Xo‘jayev boshchiligidagi inqilobchi yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi tuzildi. Bolsheviklar yosh 9 buxoroliklardan amirlik hokimiyatini ag‘darishda foydalandilar. Ular ham taktik maqsadlarni ko‘zlagan holda bolsheviklarga yaqinlashishdi. Yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi 1920 yil 13-14 iyunda bo‘lgan birlashgan konferensiyasida Fayzulla Xo‘jayev tuzgan dasturni qabul qildi. Dastur “Zulmga qarshi birlashingiz!” degan shior va kirish qismi bilan boshlanadi. Bu qismda Buxoroning umumiy ahvoli va yosh buxoroliklarning asosiy maqsadlari, ikkinchi qismida esa yosh buxoroliklarning amaliy takliflari, islohot va mamlakatning idora qilishni tashkil qilish rejasi bayon etildi. Shariat- adliya ishlarini olib borishning negizi, deb quyidagicha e’tirof qilindi: ”Shariat- adolatni talqin qiluvchi va kambag‘allarni himoya etuvchidir”. Dasturda amirlikni qurol kuchi bilan ag‘darib tashlash va Buxoroni demokratik xalq respublikasi deb e’lon qilish talabi qo‘yildi. Yosh buxoroliklar katta boylar qo‘lidagi yerlarni musodara qilish, bepul boshlang‘ich ta’lim joriy etish, shuningdek, qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik sanoati, ichki va tashqi savdoning ahvolini yaxshilash yo‘lida amaliy chora-tadbirlar ko‘rish zarurligini ta’kidlashdi. 10 1.2 XX asr boshlarida Turkiston o‘lkasida agrar munosabatlar hamda qishloq xo‘jaligi 1920 yil 25 avgustda Turkiston fronti qo‘mondoni M.V.Frunze qizil askarlarga Buxoroni bosib olish uchun buyruq berdi. Keskin janglardan so‘ng, 2 sentyabrda Buxoro shahri bosib olinib, Sayid Olimxon hokimiyatdan ag‘darib tashlandi. Qizil askarlar Sharqning eng qadimgi shaharlaridan biri, “Islom dinining gumbazi” va “sharif shahar” hisoblangan muqaddas Buxoroni vayron qildilar. Qadimiy Buxoro o‘t va harobalar ichida qoldi. Shafqatsiz o‘q yomg‘iri va bombardimon natijasida shahar obidalarining bir qismi vayron etilib, minglab begunoh odamlar nobud bo‘lgan. O‘sha davr voqyealarining bevosita shohidi bo‘lgan mahalliy tarixchi Muhammad Ali Baljuvoniy o‘zining “Tarixi Nofeiy” (“Foydali tarix”) asarida qizil askarlar tomonidan qilingan Buxoro bosqini oqibatlarini quyidagicha tasvirlaydi: “Buxoroni bosib olish natijasida 34 guzar, 3000 dan ortiq do‘kon, 20 ta saroy, 29 ta masjid yonib xarob bo‘ldi. Minorai Kalonga ham zarar yetib, Olimxon va Mir Arab madrasalari yonib ketdi... Hazrati Imom darvozasidan Guzari Nazargacha, Kofirobod, O‘g‘lon darvozasi, Masjidi Kalon, Zindondan To‘qimdo‘ziy hammomigacha, minora ostidan to So‘zangaron dahasi, Gul bozor, Lattafurushlar rastasi, Registondan to Puli oshiqonning boshigacha batamom yonib ketdi. Qarshi darvozasi ham yonib ketdi... Shaharda 3000ga yaqin hovli yonib kul bo‘ldi. Buxoro shahri qariyb 20 kun yongandi. Buxoroning shu darajada xarob bo‘lganini hyech bir tarix ko‘rmagan edi”. Buxoroliklar bu kunlarni “kichik qiyomat” deb atashgan 5 . Shaharga kirgan qizil askarlar arkdagi amir xazinasini, Buxoro qozikaloni, qo‘shbegi va boshqa amaldorlarning boyligini musodara qilganlar. askarlar va qo‘shin rahbarlari katta boylik orttirganlar. Hatto Frunze xazinadagi qimmatbaho boyliklarning bir qismini o‘zi uchun saqlab qo‘ygan. Turkiston harbiy-inqilobiy byuro “uchligi”ning a’zosi A.Mashiskiyning 1920 yil sentyabrda V.I.Leninga yozgan ma’lumotnomasida shahar markazi yakson qilinganligi, Registon va ark 5 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.126. 11 yondirilgani, ark yerto‘lalari va omborxonalaridagi boyliklar-oltin, kumush, brilliantlar talangani, bunda qizil armiya bevosita qatnashgani haqida xabar bergan. Sentyabr oyining boshida amirlik xazinasi va boshqa boyliklar ortilgan 2 eshelon yuk Samarqand va Toshkent orqali Moskvaga yo‘l oldi. Qariyb 15 sentyabrgacha davom etgan Buxoro talovining guvohi bo‘lgan Turkbyuro raisi o‘rinbosari G.Safarov quyidagicha yozgan edi: “Buxoroga kelgan qizil qo‘shinlar eng avvalo talonchilik bilan shug‘ullandilar. Ular hammani va hamma narsani taladilar. Umuman qizillar Buxoroni talash uchun kelgan edilar”. Buxoro shahridan so‘ng qizil armiya 27 beklikni ham birin-ketin egallab, Buxoro amirligiga barham berishdi. Qo‘ng‘irotlilаr sulolаsi rаsmiy rаvishdа 1804-yildаn e’tiborаn boshlаngаn. Shu yili Muhammаd Аminning nаbirаsi inoq Eltuzаr xon unvonini qаbul qiladi. Yangi xon 1806-yildа Buxorogа qarshi olib borilgаn urushdа halok bo‘lаdi. Uning o‘rnigа ukаsi vа vorisi Muhammаd Rahim (1806–1825) xonlikning unvonigа egаlik qiladi. Muhammаd Rahimxon 1811-yildа orolliklаrni o‘zigа tаslim qiladi. 1822-yildа esа Mаrv vа undаgi turkmаnlаr ustidаn hukmronlik o‘rnаtadi. Xiva xonligi аyniqsа Muhammаd Rahimning o‘g‘li Olloqulixon (1825–1846) dаvridа o‘z hududlаrini ancha kengаytiradi. Xonlikning hududlаri Sirdаryoning Orol dengizigа quyilаdigаn joyidаn Turkmаniston hududidаgi Kushkаgаchа cho‘zilib ketgandi. 1846–1855-yillаrdа xonlik qilgаn Muhammаd Аmin (Mаdаmin) vа Abdullaxon (1855–1864) o‘z xonlikning fаoliyatlаrini turkmаnlаrgа qarshi to‘xtovsiz kurashlаrdа o‘tkаzadilаr vа shu urushlаrdа halokаtgа uchrаydilаr. Sаyid Muhammаd Rahimxon (Feruz) dаvri (1864–1910) dа Xiva xonligi Rossiya bosqinchi to‘dаlаrigа qarshi kurash olib borolmаydi vа g‘oyatdа kuchli dushman bilаn Gаndimiyon – shаrmаndаli sulh bitimigа imzo chekishgа mаjbur bo‘ladi. Xiva o‘z mustаqilligini yo‘qotadi vа Rossiyagа qаrаm bir mаmlаkаtgа аylаnadi. XX asr boshlarida ham Rossiya imperiyasining yarim mustamlakasi hisoblangan Xiva xonligida xon boshliq amaldorlar, ruhoniylar mamlakat boshqaruvida cheklanmagan huquqqa ega bo‘lib, iqtisodiy hayotda esa yerga 12 egalik munosabatlari ham avvalgi holatdagidek saqlanib qolgan edi. Imperiya hukmronligi ta’sirida ko‘pgina yuqori mansablar (inoq, otaliq, biy) oldingidek iqtisodiy asosini yo‘qotgan bo‘lsa ham lekin, yuqori unvon sifatida mamlakat siyosiy hayotida katta ta’sirga ega edi. Xiva xonligidagi asosiy shaharlarga Xiva, Urganch, Toshhovuz, Hazorasp, Pitnak va boshqalar kirgan. Xonlik hududi Rossiya bosqinidan keyin 62.236 kv.km bo‘lib, u 20 ta beklik va 2 ta noiblikdan iborat edi. Aholi aniq ro‘yxatga olinmagan bo‘lib, bu davrga oid manbalarda, u 600 mingdan 900 mingga qadar ko‘rsatiladi. Ularning 60 foizdan ko‘prog‘ini o‘zbeklar, 28 foizini turkmanlar, qolganlarini qozoq, qoraqalpoq, fors (eroniy),arab, rus va boshqa xalq vakillari tashkil etgan 6 . Ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy taraqqiyotdan ancha orqada qolgan Xiva xonligida sanoat ishlab chiqarishi yo‘q darajada bo‘lib, bu yerda o‘ndan ortiq paxta, yog‘ zavodlarigina bor edi. Aholining asosiy qismi dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, kosibchilik va boshqalar bilan shug‘ullangan. Xalq ommasining turmush sharoiti ancha og‘ir bo‘lib, ular hosildor yerlar, sug‘orish manbalarini o‘z qo‘lida to‘plab olgan amaldorlar va ruhoniylarga ko‘plab soliqlar to‘lab turganlar. O‘sha davr manbalarida qayd qilinishicha, Xiva xonligida 20 dan ortiq soliq to‘lovlari va majburiyatlar bo‘lgan. Ayniqsa, birinchi jahon urushi yillarida soliq va to‘lovlarning miqdori hamda turi yanada oshgan. XX asr birinchi choragida butun Turkiston o‘lkasi, Buxoro amirligi kabi Xiva xonligida ham xalq harakatining mafkuraviy asosini jadidchilik harakati, jadidchilik g‘oyalari tashkil etdi. Turkiston va Buxorodan farqli o‘laroq Xiva xonligidagi jadidchilik harakatining shakllanishida, harakatning asosiy yo‘nalishi hisoblangan maktab, maorif ishining taraqqiyotida Xiva xoni Muhammad Rahimxon II (Feruz), qozikalon Salim Oxun va uning o‘g‘li Bobo Oxun, vazir Islomxo‘ja, mirzaboshi va devonbegi lavozimida ishlagan Pahlavonniyoz Komil Xorazmiy, Xonqa hokimi Muhammad va boshqalar katta rol o‘ynadilar. Ular o‘z hisoblaridan bir qancha maktablar ochishdi. Bobo Oxun Salimov do‘sti Bekjon Rahmonov bilan bu maktablar uchun darslik kitoblarini ham 6 Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge University Press, 2018. – P.68. 13 yozishgan. Xonlikda jadidchilik harakatining shakllanishida Munis, Ogahiylar asos solgan va keyinchalik Bayoniy boshchiligida davom ettirilgan tarixchilik va tarjimonlik maktabining mavjudligi, tarix va o‘tmishga e’tiborning kuchliligi ham katta rol o‘ynagan. Shuningdek, Turkiston va Buxorodagi kabi Xiva xonligida jadidchilik harakatining shakllanishida tashqi omil, ya’ni Rossiyadan kelgan ilg‘or fikrli ziyolilar, inqilobiy ruhdagi surgun qilingan yoshlar va Rossiyadagi o‘zgarishlar ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Jadidchilikning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan matbuot Xiva xonligi hududida mavjud bo‘lmasa ham xonlikdagi ilg‘or ziyolilar Turkiya, Eron, Rossiya, shuningdek, Toshkent, Samarqand va Buxoroda chiqadigan jadid gazetalari va jurnallari bilan tanishib borganlar. Xorazmdagi jadidchilik harakatidan 1914 yil avgust oyida yosh xivaliklar tashkiloti tuzildi, unga rais qilib Polvonniyoz Hoji Yusupov (1861-1936) saylangan. Yosh xivaliklar harakatida bu davrda qozikalon Bobo Oxun Salimov (1874-1929)ning ham o‘rni bo‘lakcha edi. Yosh xivaliklar dasturining asosini mavjud tuzum doirasida islohotlar o‘tkazish, maktab-maorif ishini yaxshilash, xon hokimiyatini cheklash kabi masalalar tashkil qilar edi. Iqtisodiy qiyin sharoitda yashayotgan xonlik aholisining ahvoli boshlanib ketgan birinchi jahon urushi bois yanada og‘irlashdi. Xonlik istibdodiga qarshi 1915-1916 yillarda turkmanlar Junaidxon boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Turkman, o‘zbek, qozoq aholisining mavjud tuzumga qarshi kurashini yosh xivaliklar partiyasi rahbarlari faol qo‘llab-quvvatlashdi 7 . 1917 yil fevral inqilobi paytida Xiva xoni Asfandiyorxon Qrimda dam olayotgan edi. Shuning uchun ham u Rossiya imperatorining taxtdan voz kechganini eshitgan zahoti xonlikka shoshildi. Asfandiyorxonni kutib olishga chiqqan davlat arboblari orasida Husaynbek Matmurodov, Polvonniyoz Hoji Yusupovlar ham bor edilar. Xiva garnizonidagi soldatlar ham xuddi Rossiyadagi kabi o‘z sovetlarini tashkil qilishgan edilar. Ana shu sovetlarning faollaridan Latipov, Tiniyev va boshqalarning tashviqotlari bilan Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq yosh xivaliklar 4 aprelda soldatlarning Muvaqqat hukumatga qasamyod 7 O‘zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., Universitet, 1999. – B.216. 14 qilishi uchun tuplangan tantanaga kishilarni yig‘ib borib, soldatlardan Xiva xonini ag‘darib tashlashni so‘rashdi. Garnizon boshlig‘i xonni taxtdan olib tashlamaslik talabi bilan yosh xivaliklarga yordam berishga ruxsat berdi. 5 aprel kuni Asfandiyorxon rus soldatlari himoyasida saroyga kelib, xalq nomidan qo‘yiladigan talab (manifest)ni imzolashga majbur bo‘ldi. Manifestga asosan xon hokimiyati qoshida qonun chiqaruvchi organ ─ majlis va nozirlar kengashi tashkil etildi. Majlisning birinchi yig‘ini 1917 yil 26 aprelda bo‘lib o‘tdi. Unda majlis raisi etib Bobo Oxun Salimov, nozirlar kengashining raisi etib Husaynbek Matmurodov saylandilar. Bu tashkil qilingan davlat organlari tarkibida yosh xivaliklarning a’zolari ko‘pchilikni tashkil qilar edi. Lekin, keyinchalik Asfandiyorxon Xiva garnizoni boshlig‘i general Mirbadalov va Zaysevlarning yordami bilan majlisdan yosh xivaliklarning a’zolarini siqib chiqarishga muvaffaq bo‘ldi. Turli bahonalar bilan Husaynbek Matmurodov va bir qancha Yosh Xivaliklarni zindonga tashladi. Polvonniyoz Hoji Yusupov, Nazir Sholikorov, Bobo Oxun Salimov, Jumaniyoz Sultonmurodov, Bobojon Yaqubov va boshqalar xonning ta’qibidan qutulish uchun To‘rtko‘l, Chorjo‘y, Toshkent kabi shaharlarga qochib ketishdi. Bu paytda To‘rtko‘l va Toshkentda sovet hokimiyati o‘rnatilgan edi. Sovet hukumati orqali yosh xivaliklarning Asfandiyorxon, Zaysev, Junaidxonlarga o‘z hamfikrlarini zindondan ozod qilishni talab qilib, yuborgan bir qancha telegrammalari hyech qanday natija bergani yo‘q. Aksincha, oktyabr to‘ntarishidan keyin Xiva shahridan rus askarlari olib chiqib ketildi va Asfandiyorxon o‘zining harbiy tayanchidan mahrum bo‘ldi. Bu 1916 yil qo‘zg‘olonidan keyin Eronga qochib ketgan Junaidxonning Xiva xonligiga qaytib kelishi va bu yerda katta mavqyega ega bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Chunki, mingdan ortiq qurollangan sarbozlarga ega bo‘lgan Junaidxon bilan murosa qilmasdan Asfandiyorxon va uning atrofidagi a’yonlar bundan keyin hokimiyatni saqlab qolishga tayanchlari yo‘q edi. Shuning uchun ham Asfandiyorxon Junaidxonni “sardori karim”, ya’ni xonning lashkarboshisi qilib tayinladi. Shu bilan o‘zi Junaidxon qo‘lidagi qo‘g‘irchoq xonga aylanib qoldi. Xonlikdagi hokimiyat esa to‘la ravishda 15 Junaidxon qo‘liga o‘tdi. Toshkentga yetib kelgan Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq yosh xivaliklar 1918 yil bahorida sovet hokimiyatining faollaridan biri bo‘lgan Yusuf Ibragimovning maslahati bilan o‘zlari to‘rt kishi bo‘lishiga qaramasdan yosh xivaliklar partiyasining markaziy qo‘mitasini tashkil qildilar. 1918 yil oktyabr oylariga kelganda yosh xivaliklar ta’siri bilan Junaidxon va Asfandiyorxon o‘rtasiga nizo solindi va buning oqibatidaJunaidxonning o‘g‘li Eshim tomonidan Asfandiyorxon pichoq urib o‘ldirilgan. Uning o‘rniga akasi Sayid Abdullaxon xon deb e’lon qilindi. Junaidxon Xiva xonligi hududida bolsheviklardan mustaqil bo‘lgan davlatni saqlab qolishga harakat qildi. 1918 yil noyabr oyida Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi yerlarda tashkil qilingan sovet hukumatiga qarshi Junaidxon bir necha marotaba samarasiz urushlar olib bordi. 1919 yil aprel oyida sovet hukumati bilan Junaidxon o‘rtasida Taxta shartnomasi tuzildi. Unga sovet hukumati tomonidan Xristoforov, Xiva xonligi tomonidan Junaidxon imzo chekdilar. Bu vaqtinchalik kelishuv bo‘lib, unga ikkala tomon ham amal qilmadi 8 . Bu paytda To‘rtko‘lda mulla Jumaniyoz Sultonmurodov boshliq yosh xivaliklar partiyasining qo‘mitasi tuzilgan bo‘lib, ularning soni Xiva xonligi hududidan qochib o‘tganlar hisobiga kundan-kunga ko‘payatgan edi. Ularni sovet hukumati xivalik inqilobchilar deb, bolsheviklar partiyasi safiga qayd qilishgan. Mana shu yosh xivaliklarning talablari va turkman urug‘lari orasida Qo‘shmamedxon, G‘ulomal i xon kabi urug‘ sardorlarining Junaidxon bilan kelishmay qolganligi haqidagi xabarni hisobga olgan bolsheviklar Skalov rahbarligida 1919 yil 22 dekabrda mustaqil davlat-Xiva xonligi hududiga bostirib kirdilar. 1920 yil 1 fevralda Junaidxon qo‘shinlarini tor-mor qilgan qizil armiya Xiva shahriga kirib bordi. 2 fevral kuni so‘nggi Xiva xoni Sayid Abdull a xon taxtdan voz kechdi. Rossiya Turkistonni o‘z musamlakasiga aylantirgach, uning siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-madaniy zulmi kuchayib bordi. Chorizmning 8 Shamsitdinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. –T.: Sharq, 2010. – B.127. 16 mustamlakachilik zulmiga qarshi xalqning noroziligi, nafrati oshib bordi, qo‘zg‘olon ko‘tarishiga sabab bo‘ldi. Qo‘zg‘olonlarning harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, shahar hunarmand- kosiblari, kambag‘allar bo‘ldi. Bu harakatlarda vatanparvar ruhoniylar, milliy g‘uro‘rini yuqotmagan boy zamindorlar ham ishtirok etdilar. 1879 yilda 600 ga yaqin g‘alayonchi Farg‘ona viloyat boshqarmasi binosini qurshab olib, harbiy gubernatordan Marg‘ilon tumanidan olinayotgan soliqlarni kamaytirishni talab qiladi. G‘alayonchilar avzoidan cho‘chigan, vaziyatning jiddiyligini anglagan viloyat harbiy gubernatori bo‘lajak katta janjalning oldini olish maqsadida xalqqa yon bosib, ularning talablarini o‘rganib chiqishga va’da beradi va g‘ayriqonuniy soliq yig‘uvchilarni aniqlab, ularni ishdan chetlashtirishga majbur bo‘ladi. 1880-1883 yillarda mustamlakachilik zulmiga qarshi qator chiqishlar bo‘lib o‘tdi. Xo‘jand, O‘ratepa, Namangan, O‘sh va Chusda ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar bunga misol bo‘la oladi. Manbalarda 1885-1892 yillarda Farg‘ona viloyatida xalqning 205 marta siyosiy chiqishlari, harakatlari ko‘tarilgani qayd etilgan. Farg‘onadagi vaziyatdan cho‘chigan viloyat harbiy-gubernatori Vrevskiy aholidan ko‘z-quloq bo‘lib turish uchun Markaziy hukumatga maxfiy siyosiy polisiya xizmatini tashkil etish taklifini ilgari so‘radi. U Farg‘ona viloyatining har bir tumanida maxfiy ayg‘oqchilar tarmog‘ini vujudga keltirish uchun o‘z ixtiyoridagi mablag‘dan foydalandi. O‘lkaning oliy harbiy-siyosiy doiralari tobora kuchayib borayotgan norozilik to‘lqinini pasaytirish uchun ta’sirchan vosita izlay boshladi. qurolli kuchlar va polisiya xizmatini kuchaytirish tadbirlari uchun bir yilda 5,5 mln. so‘m sarflanardi. Holbuki, undan ham muhim hisoblangan temir yo‘l uchun bor yug‘i 190 000 so‘m ajratilganini hisobga olsak chor hukumatining xalq harakatidan naqadar xavotirga tushgani aniq bo‘ladi 9 . XIX asr oxiri - XX asr boshlariga kelib, Turkistonda millat taqdiriga tahdid soluvchi o‘ta qaltis va og‘ir ichki tarixiy muhit paydo bo‘ldi. Bir tomondan, Rossiya imperiyasi musatamlakachiligi siyosiy jihatdan mustahkamlandi. 9 Здзеницкий С.С. Животноводство в Сирдарьинской обл. / Туркестанский сборник. Том 561. – C.54. 17 Mustamalka va zo‘ravonlikka mo‘qqasidan ketgan mustamlaka to‘zim esa, endi o‘z mafkurasini singdirish orqali ma’naviy ustunlikka ham ega bo‘lishi uchun mahalliy xalqni ruslashtirish kabi shovinistik siyosatni kuchaytirdi. Uchinchidan, umuman musulmon mutaassibligi (konservatizm va bid’at) kuchaydi. Millatning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy ahvoli hamda ma’naviyati tubanlashdi. 18 II BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTON O‘LKASIDA CHORVACHILIK TARAQQIYOTI 2.1 XIX asr oxirida Turkiston o‘lkasida agrar munosabatlar hamda Chorvachilikning rivoji Turkiston o‘lkasida mustamlakachilik rejimi harbiy kuch va keng politsiya tizimi yordamida o‘rnatildi. O‘sha vaqtga qadar mustamlakachilik urushlarini olib borish tizimi sifatida foydalanilgan harbiy qismlar mustamlaka qonunchiligini va tartibini himoya qilish vositasiga aylantirildi. Ular Rossiya iqtisodiyoti uchun ulkan amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan O‘rta Osiyoga olib boruvchi temir yo‘llar tarmog‘ini qurish bilan birga eng muhim harbiy-strategik maqsadni ham ko‘zlagan edilar. Bosib olingan hududlarda Rossiya imperiyasini mustahkamlashda, mustamlakachilik siyosatini keng joriy etishda temir yo‘llarning ahamiyati katta edi. 1880 yilda Krasnovodskdan Qizil-Arvatga temir yo‘l qurildi, u yerdan Kavkaz orqali O‘rta Osiyoga o‘tdi va harbiy qismlar va qurollarni o‘tkazish uchun mo‘ljallangan edi. 1885 yilda temir yo‘l Ashxobodgacha uzaytirildi. 1888-yilda Samarqandga birinchi poyezd yetib keldi, 1899-yilda esa temir yo‘l Toshkentgacha cho‘zildi 10 . Rossiya imperiyasi qurolli kuchlarining asosiy bazalari Kavkazda joylashgan bo‘lib, u erdan eng qisqa vaqt ichida kema orqali Kaspiy dengizini kesib o‘tish mumkin edi. Endi esa Samarqand, Toshkent va Andijonga Krasnovodskdan temir yo‘l orqali borish ancha foydali bo‘ldi. Endilikda harbiy qismlarni Krasnovodskdan Andijonga 3000 kilometrdan ortiq masofaga ko‘chirish vazifasini bajarish qiyin emas edi. Paxta ekinlari uchun ajratilgan maydonlarning kengayishi va kapitalning paydo bo‘lishi bilan birga 20-asr bo‘sag‘asida temir yo‘llarning ahamiyati oshdi. nafaqat harbiy, balki iqtisodiy jihatdan ham o‘sdi. 1906 yilda Orenburgdan Toshkentga olib boruvchi temir yo‘l liniyasi qurilishi tugallandi. XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi bosib olgan hududlarda yashovchi O‘rta Osiyo xalqlarining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy 10 Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge University Press, 2018. – P.69. 19 hayotida tub o‘zgarishlar ro‘y berdi. Viloyat iqtisodiyoti ham butunlay imperiya manfaatlariga bo‘ysundirilgan edi. Bu davrda mintaqaga Rossiya kapitali, Yevropa tovarlari va yangi ishlab chiqarish texnologiyalarining kirib borishi kengaydi. Ko‘pgina banklar va sanoat bo‘limlari ishlay boshladi. Bu o‘zgarishlar viloyatda paxtachilik, tog‘-kon sanoati, xomashyoni birlamchi qayta ishlash va neft sanoatining rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi 11 . 1867-1900 yillarda. Viloyatda 175 ta sanoat korxonasi faoliyat ko‘rsatib, ularning katta qismi qo‘l mehnati bilan bog‘liq. Ishlab chiqarishdagi ishchilar soni bankrot bo‘lgan dehqonlar yoki ishsiz qolgan hunarmandlar hisobiga ko‘paydi. Ishchilarning huquqlarini himoya qiluvchi tashkilotlar mavjud bo‘lmaganiga qaramay, korxonalarda ish kuni 16 soat davom etdi. Rossiya imperiyasining markaziy rayonlaridan bu hududga sanoat va boshqa mahsulotlar olib kelinishi natijasida mahalliy ishlab chiqaruvchi – hunarmandlarning mahsulotlari talab qilinmay qoldi. Mahalliy hunarmandlarning mahsulotlari Rossiyadagi zavod va fabrikalarda ishlab chiqarilgan arzon mahsulotlar bilan raqobatlasha olmadi. Natijada ko‘p odamlar, ayniqsa, hunarmandlar ishsiz qoldi. Rossiya kapitali mintaqani rivojlantirishga emas, balki mavjud tabiiy boyliklarni o‘zlashtirishga, arzon xom ashyo olish, ularni eksport qilish, o‘z mahsulotlarini mintaqada sotishga qaratilgan edi. Bu maqsadlarga erishish uchun savdo tarmog‘i va temir yo‘l tarmog‘ini kengaytirishga alohida e’tibor qaratildi. Viloyatdan olingan daromad bu hududning rivojlanishiga emas, balki imperator xazinasini to‘ldirishga, rus savdogarlari va kapitalistlarining boyib ketishiga xizmat qildi. Farg‘ona, Sirdaryo va Samarqand viloyatlari paxta terimining asosiy markazlariga aylandi. 1884-yilda Turkistonda paxtaning yangi navi — mahalliy navlarga qaraganda serhosilroq bo‘lgan amerikalik paxta yetishtira boshladilar. O‘rta Osiyo mintaqasida paxta maydonlarining kengayishi va hosildorlikning oshishi bevosita suvga bog‘liqligini hisobga olib, chor hukumati 11 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.128. 20 sug‘orish inshootlari tarmog‘ini kengaytirishga harakat qildi. Shuning uchun 1911 yilda Sirdaryodan magistral arqonni yaratish bo‘yicha ishlar boshlandi va u 1913 yilga kelib yakunlandi. Biroq Toshkent vohasi, Samarqand va Farg‘ona viloyatlarida ham shunday sug‘orish kanallarini yaratish bo‘yicha ko‘plab ishlar tugallanmaganligicha qoldi. Mustamlaka hukumati uchun paxtachilik neft va oltindan keyin uchinchi eng daromadli sohaga aylandi. Rossiya tomonidan O‘rta Osiyoning rivojlanishi to‘g‘risida juda ko‘p materiallar yozilgan, ammo hamma manbalar dehqonlarning Rossiyaning Evropa qismidan (hozirgi Ukraina va Belorussiya) yangi yerlarga ko‘chirilishi jarayonlari qanday qiyinchiliklar bilan kechayotganini ko‘rsatmaydi. sharq sodir bo‘ldi. O‘rta Osiyo Rossiya imperiyasiga qo‘shilgach, tashkil topgan viloyatlar okruglarga, okruglarga, volostlarga, ovullarga (qishloqlarga) bo‘lingan. 50 dan 70 gacha vagon va o‘tovlardan iborat qishloqlar, 10—12 ovullar volost, 10—15 volostlar ma lum hududga ega bo‘lgan okrugni tashkil qilgan. Shunday qilib, O‘rtaʼ Osiyoda (Xiva va Buxorodan tashqari) mahalliy urf-odatlar va tartib-qoidalar birlashgan holda Yevropa ma muriy boshqaruv tizimlari shakllandi ʼ 12 . 19-asr oxiriga kelib Rossiya imperiyasining Yevropa qismidagi viloyatlardan dehqonlarning Turkiston yerlariga ko‘chirilishi boshlandi. “Turkiston o‘lkasining boshqaruvi to‘g‘risidagi Nizom”ga ko‘ra, faqat “sobiq krepostnoylarning qishloq aholisi davlatiga mansub nasroniy e tiqodidagi rus ʼ fuqarolari”ga ko‘chirishga ruxsat berilgan. Dehqonlar yangi joylarda aholi jon boshiga 30 gektar yer olishlari kerak edi. Bu jarayon ocharchilik yillarida va ayniqsa Stolypin islohotlarining boshlanishi bilan kuchaydi. 1897 yilgi aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlariga ko‘ra, Turkiston rus aholisi umumiy aholining 8 milliondan 700 mingga yaqinini tashkil qilgan. Ularning yarmidan ko‘pi Semirechensk viloyatida (hozirgi Qirg‘izistonning Chuy, Norin va Issiqko‘l viloyatlari va Qozog‘iston janubi-sharqida) yashagan. Kelgan ko‘chmanchilarning yarmidan ko‘pi qishloq xo‘jaligida band edi. 12 O‘zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., Universitet, 1999. – B.218. 21 Jalolobod viloyati hududida muhojirlarga bag‘ishlangan ko‘plab asarlar yozgan tarixchi, Jalolobod shahrining faxriy fuqarosi Vasiliy Filippovich Trunov ta’kidlaganidek, “umuman olganda, viloyatda ma’lum bir mehnat taqsimoti mavjud edi. : mahalliy aholi chorvachilik, paxta va poliz yetishtirish, xalq hunarmandchiligi bilan shug‘ullangan, rus ko‘chmanchilari non, sabzavot yetkazib bergan, sut chorvachiligi bilan shug‘ullangan. Dehqonlar o‘zlarining odatiy ekinlarini olib kelishdi: bahorgi bug‘doy, javdar, jo‘xori, makkajo‘xori, kartoshka, yonca, zig‘ir, karam, pomidor va qand lavlagi. Ilgari bu madaniyatlar Qirg‘izistonda arzimas darajada bo‘lgan. Bundan tashqari, mahalliy aholi chorvachilikning pichanchilik kabi elementini o‘zlashtira boshladi, bundan oldin faqat uzoq qishki yaylovlar bo‘lib, qishda chorva mollari muntazam ravishda nobud bo‘lgan. Jalolobod atrofida Dmitrievka, Mixaylovka, Arxangelskoe yangi aholi punktlari tashkil topdi, hozir qirg‘iz tiliga tarjima qilingan 13 . K. fon Kaufman Turkiston o‘lkasi boshqaruvi davrida o‘lkaning dehqonchilik rayonlarini ko‘chmanchilardan ayniqsa himoya qilgan, cho‘l viloyatlarining bo‘sh yerlariga aholi joylashishiga imkon bergan. U yevropaliklar tomonidan mahalliy aholidan yer sotib olishni qat’iyan man qildi. Shuning uchun Turkiston rus ma muriyatining dastlabki yigirma yilligida bu hududga bor-yo‘g‘iʼ 2170 ko‘chman dehqon rasman o‘rnashib oldi. Yevropa Rossiyasida yerning keskin tanqisligi, bir tomondan, tekin yer olish imkoniyati haqidagi ma’lumotlar, ikkinchi tomondan, rus dehqonlarini o‘z joylaridan ko‘tarib, Orolbo‘yi, Sibir va Turkistonga haydab yubordi. Turkiston o‘lkasida eng ko‘p muhojirlar Voronej, Samara va Saratov viloyatlaridan kelganlar. O‘sha paytda Rossiyada eng yuqori er narxi bo‘lgan Chernozem mintaqalari. Ammo Jalolobod shahri atrofida asosan ukrainaliklar yashaydigan aholi punktlari shakllangan. Sankt-Peterburgdagi markaziy ma’muriyat Turkiston ma’muriyati vakillarining ko‘pchiligi qarshilik ko‘rsatishiga qaramay, dehqonlar 13 Здзеницкий С.С. Животноводство в Сирдарьинской обл. / Туркестанский сборник. Том 561. – C .56. 22 mustamlakachiligini davom ettirish tarafdori edi. Bu pozitsiyani Nikolay II baham ko‘rdi. Semirechensk viloyati harbiy gubernatorining 1904 yildagi hisobotida kelgan ko‘chmanchilarni joylashtirish to‘g‘risida mulohazalar yozilgan, podshoh shunday deb yozgan: "Biz bu hududni mustamlaka qilishni qat’iyat bilan ko‘chirishimiz kerak". Qaror ko‘chirish siyosatiga kuchli turtki bo‘ldi, Sirdaryo va Semirechensk viloyatlari rasman ko‘chirish rayonlari deb e lon qilindi. Buʼ hududlardan tekin yer topish vazifasi Qishloq xo‘jaligi va davlat mulki vazirligiga bo‘ysunuvchi Toshkent shahrida joylashgan Ko‘chirish boshqarmasining mansabdor shaxslariga yuklatildi 14 . Rossiyaning markaziy viloyatlaridagi oziq-ovqat bilan bog‘liq og‘ir ahvol 1905-1906 yillarda bir necha o‘n minglab ko‘chmanchilarni Turkiston o‘lkasiga haydab yubordi, ko‘chirish bo‘limining amaldorlari esa g‘ayrat bilan ishga kirishib, mahalliy aholidan ortiqcha yerlarni qidirib topishdi. Amaldorlar o‘z harakatlarida qoraqirg‘iz, qipchoqlar, o‘zbeklarning tub aholisi qozi va biylar yordamida o‘zlari uchun katta hajmdagi yerlarni yozib olishgan, aslida o‘zlari yetishtirmagan, degan fikrga amal qilganlar. Ko‘chirish komissiyalarining harakatlari tub aholi va Turkiston ma muriyatini xavotirga soldi. Semirechensk viloyati harbiy gubernatori 1907 ʼ yilda yozgan edi: "Yigirma mingdan ortiq ruxsatsiz muhojirlar ... asosan vagrantlar yer ajratishni kutishmoqda. Ko‘chish partiyasi ularga sug‘oriladigan, yaxshi yerlar, tomorqa va ekin maydonlari bilan ta’minlamoqchi. Bunday harakatlarning natijasi mahalliy aholining (qora-qirg‘izlarning) hozirgi vahima holatidan qo‘zg‘olonga o‘tishi bo‘ladi. Farg‘ona viloyati harbiy gubernatori ham qo‘zg‘olon bo‘lishidan qo‘rqib, o‘sha yili rus mustamlakachiligiga hal qiluvchi to‘siqlar qo‘yish zarurligi haqida yozgan edi – “Farg‘onaning tub aholisini ruslarga qarshi qo‘zg‘atmaslik uchun. surunkali fermentatsiya holati ...", va bundan keyin - "Rossiyani o‘n yil davomida bu erga ko‘chirish har qanday holatda ham bo‘lishi mumkin emas. Oloy qirg‘izlarining kurashi amaldorlarning xotirasida hamon saqlanib qolgan va harbiy 14 ПОДНЯТАЯ ЦЕЛИНА или о первых переселенцах в Туркестан » «Взгляд» – рекламно-информационный вестник (vzglyadriv.kg) 23 gubernator "ruslarni" aslida "ukrainlar" deb ataydi, chunki o‘sha paytda muhojirlarning katta qismi Rossiyaning g‘arbiy viloyatlaridan (hozirgi Markaziy qismi) ukrainaliklar edi. Ukraina). K. Palen Turkistonga tashrif buyurganidan so‘ng hisobotda Turkistonda mavjud bo‘lgan va mustamlaka qilish uchun topilgan oz miqdordagi yerlar ko‘proq sug‘orish ishlarini talab qilishini ko‘rsatdi. Biroq harbiy vazirlar chorning ko‘chirish masalasidagi fikrini bilib, Turkiston general-gubernatorlariga faol yordam ko‘rsatmaydilar. Mustamlakachilikning eng muhim omillaridan biri ilgari Turkistonga umuman noma’lum bo‘lgan shifokorlar, muhandislar, yer tuzuvchilar, irrigatorlar, agronomlar, veterinarlar va boshqa kasb vakillarining kelishi edi. Chor hukumatining fikricha, mahalliy aholini Yevropa madaniyati bilan tanishtirishning usullaridan biri, asosan, rus tilida o‘qitiladigan rus millatiga mansub maktab va kollejlar tashkil etish edi. 1890-yillardan boshlab rasmiy belgi uchun barcha arizalar faqat rus tilida topshirilishi kerak edi, bu esa Evropa ta’limiga bo‘lgan ehtiyojni oshirishga xizmat qildi 15 . 15 Абдулвахидов Р Скотоводчесюе занятие таджиюв Купябсюй области в юнце XIX - начале XX вв. - Душанбе, 1998. – C .90. 24 2.2 XX asr boshlarida Turkiston chorvachiligining o‘ziga xos xususiyatlari . Veterenariya sohasi rivoji Hindiston Buyuk Britaniya uchun bo‘lgani kabi Turkiston Rossiya uchun ham boyitish manbaiga aylanmaganidan hafsalasi pir bo‘lgan chor ma’muriyati o‘zining cheklovchi sarmoya siyosatini ehtiyotkorlik bilan qayta ko‘rib chiqa boshladi. O‘rta Osiyoning xorijiy va “xorijiy” kapital uchun ochilishi tarafdorlari birja savdosi va Turkiston qishloq xo‘jaligi vakillari edi. Cheklovlarni qayta ko‘rib chiqishga S.Vitte hissa qo‘shdi, lekin uning iste’fosidan so‘ng yana “Rossiya Turkistoni” shiori ko‘tarildi. Dehqonlar halokati muammosini yaxshi o‘rgangan ko‘plab rus amaldorlari muammoning yechimini kichik, arzon, davlat krediti yaratishda ko‘rdilar. Biroq ularning vakolatli organlarga qilgan murojaatlari uzoq vaqt davomida samarasiz bo‘lib kelgan. Faqat 1909 yilda Rossiya imperiyasining Davlat banki bunday kreditni tashkil qilishni o‘z zimmasiga oldi. Tez orada Turkistonda omonat va ssuda sherikliklari vujudga kela boshladi. 1914 yilda 482 ta shunday shirkat jami 9,78 million rubl miqdorida kredit oldi. Fuqarolar urushi davrida hokimiyat almashganligi sababli savdo ayirboshlash yoki oltin chor rubllari orqali amalga oshirilgan. Chor amaldorlarining bunday qadamlari va keyinchalik Sovet Turkistonida kollektivlashtirish jarayonining kechikishi tufayli Golodomor davrida O‘rta Osiyo Volgabo‘yi va Ukrainani doimiy ravishda non bilan ta’minladi, shuning uchun "Toshkent - non shahri" degan maqol paydo bo‘ldi 16 . Qirg‘iziston janubidagi qishloq xo‘jaligi sovet yillarida o‘z taraqqiyotida ikkinchi turtki oldi. Ammo bu butunlay boshqacha hikoya, biz keyingi nashrlarda yoritamiz. Qishloq xo‘jaligi O‘zbekiston iqtisodiyotining muhim tarmog‘i hisoblanadi. Tarmoqda hayot uchun zarur oziq-ovqat mahsulotlari va sanoat uchun muhim xom-ashyo ishlab chiqariladi. Qishloq joylarda aholining katta qismi - qariyb 64 foizi istiqomat qiladi. Qishloq xo‘jaligida taxminan 3 million kishi yoki mamlakat iqtisodiy faol aholisining 26,3 foizi mehnat qiladi. Mamlakatda ziroatchilik 16 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.129. 25 (tarmoq umumiy mahsulotining 55,1 foizi) va chorvachilik (46,3 foiz)1 rivojlangan. O‘zbekiston xo‘jaliklarida chorvachilikni rivojlantirish, mollar maxsuldorligini yanada oshirish mustahkam oziqa bazasini yaratish, selleksiya yutuqlaridan foydalanish, naslchilik ishlarini yaxshilash bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Dehqonchilikda qishloq xo‘jaligi ekinlarini joylashtirish chorvachilikda mol boshini soni asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Lekin bu ikki ko‘rsatkichda absolyut ko‘rsatkich va nisbiy miqdorda (umumiy maydoniga nisbatan va umumiy mol boshiga nisbatan olinishi mumkin) ekin maydoni tarkibiga va molini tarkibiga (qora mollar soni, shundan, sog‘iladigan sigirlar soni, qo‘y va echkilar soni, shundan, jun beradigan echkilar soni) qaraladi. Qishloq xo‘jaligida ayniqsa dehqonchilikda hosildorlikni kartada ko‘rsatishning ahamiyati katta bo‘lib, xo‘jaliklarni bir-birliri bilan taqqoslashda juda qo‘l keladi. Chorvachilikda esa yetishtirilgan mahsulot miqdori bitta qo‘ydan olinadigan jun yoki bitta tovuqdan olingan yillik tuxum miqdori e’tiborga olinadi. Shu bilan birga qishloq xo‘jaligida iqtisodiy ko‘rsatikichlardan eng asosiysi yetishtirilgan mahsulotning tannarxi va uning foydasi (effektivliligi). Bu kartalarni tuzishda asosan kartogrammadan va kartodiogrammadan foydalaniladi 17 . Chovachilikda chorva mollarini boqish jarayoniga ham e’tibor berishga to‘g‘ri keladi. Masalan: boylab boqiladigan, yaylovda boqiladigan va boylab hamda yaylovda boqiladigan chorvalarga bo‘lib tasvirlanish ham mumkin. Yuqorida aytib o‘tilgan qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishda tuzilishi mumkin bo‘lgan kartalar va ishlatiladigan usullar umumiy xarakterga ega. Respublikamizda qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi asosan sug‘orma dehqonchilikka bog‘liq bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olgan holda ikki tipga ya’ni dehqonchilik va chorvachilikka bo‘lib kartografiyalanadi. Yer fondini kartada ko‘rsatishda maqsad yer mamlakat boyligi bo‘lib, qishloq xo‘jaligini asosini tashkil qiladi. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkistonda vaqti-vaqti bilan chorva mollarida kasallik uchrab turgan. Mazkur davrda chorvalarda uchragan va eng ko‘p 17 O‘zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., Universitet, 1999. – B.222. 26 tarqalgan yuqumli kasallik bu vabo kasalligi bo‘lgan. Bu kasallik ayniqsa, Turkiston general-gubernatorligining Sirdaryo va Yettisuv viloyatlarida ko‘p uchragan. Chorvada vabo kasalligi may-oktyabr oylarida yuzaga kelgan. Shuni ta kidlab joizki, yaylovlarda boqilgan chorvalar kasalliklarning yengilʼ formalariga chalingan bo‘lgan va aksincha yaxshi sharoitda bo‘rdoqilikka boqilgan chorvalar orasida kasallikdan nobud bo‘lish holatlari ko‘proq uchragan. Chorva mollarida uchragan vabo kasalligiga qarshi siqilgan sut suyuqligidan davolash uchun foydalanilgan. Mahalliy ma muriyat chorva mollari kasalliklariga qarshi ʼ kurashishda qiyinchiliklarga duch kelganlar. Аksariyat chorvadorlar o‘z chorvalarining kasal bo‘lganligi sir saqlashgan. Mazkur aniqlangan chorva kasalliklari veterinar vrachlik punktlaridagi vaboga qarshi chorvalarni tekshirish jarayonida aniqlangan bo‘lib, bu vaqtgacha ushbu podada ko‘plab chorva mollari kasallikka chalingan va ularning qanchasi nobud bo‘lganligi to‘g‘risida ma lumotlarni aniqlash imkonsiz bo‘lgan. Bundan tashqari, chorvadorlar bunday ʼ tibbiy tekshiruvlarga o‘zlarining sifatli chorva mollarini olib kelgan bo‘lib, bu podadagi haqiqiy ahvolni aniqlashga qiyinchilik tug‘dirgan. Chorva mollaridagi kasalliklar yana Turkiston bo‘ylab vaqti-vaqti bilan odamlar va hayvonlar orasida tropik kasalliklarni tekshirish jarayonida aniqlangan 18 . Kuydirgi kasalligiga vaqti-vaqti bilan amalga oshirilgan veterinar tekshiruvida aniqlangan bo‘lsa, otlardagi sap nomli yuqumli kasalliklar har yili veterinarlar tomonidan ot bozorlarida yilqi savdosi bilan shug‘ullanuvchi savdogarlarning kasal hayvonlarni sotayotganda aniqlangan. Sap kasalligiga qarshi kurashish uchun 1911 yilda maxsus nizom ishlab chiqilgan va amaliyotga tatbiq etilgan. 1912 yilda qoramol, qo‘y va echkida uchragan yashur nomli yuqumli kasallik Sirdaryo viloyatining 29 ta aholi yashash manzilgohlarida aniqlangan bo‘lib, 3628 bosh chorva mollari ushbu kasallikka chalingan va ular orasidagi 161 bosh yosh chorvalar nobud bo‘lgan. Ushbu kasallik yengil formadagi chorva 18 Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge University Press, 2018. – P.70. 27 kasalliklar turlariga kirgan bo‘lib, butun podaga tarqalmagan. Bundan tashqari, ushbu kasallikdan asosan yosh chorva mollari nobud bo‘lgan. Dasht mintaqasi – Jizzax va unga qo‘shni tumanlarning qo‘y boquvchilari 1916 yil bahorda qo‘ylardan katta yo‘qotishlarga duch kelgan. O‘pka qurti kasalligi tarqalgan hamda bu kasallik juda ko‘plab qo‘ylarning nobud bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Аyniqsa bir yoshli qo‘zilarga ushbu kasallik katta ziyon yetkazgan. Mazkur kasallik yaylovlarga shudring tushganda rivojlangan. Jizzax dashtida odatda shamolning quritish ta siri natijasida vujudga kelgan quruq tuproqqaʼ qaraganda nam muhitda ta sirlangan o‘pkadan qusish orqali quruq balg‘am yaxshi ʼ saqlanib qolgan. Ushbu kasallik o‘pkada va ulardagi barcha yo‘llarda qurtlarni hosil qilgan. Ushbu qurtlar chigallashgan holda to‘plangan. Qo‘ylar o‘t ustida yo‘talgan va ularni boshqa qo‘ylar o‘t bilan birga yegan hamda kasallik yuqishi shu tariqa sodir bo‘lgan 19 . Rossiya imperiyasida veterinariya tarmog‘i Ichki Ishlar vazirligining Veterinariya boshqarmasi tomonidan boshqarilgan. Mazkur boshqarmaning ma lumotlariga ko‘ra, 1898 yilda imperiyada jami 1668 nafar veterinar vrachlar ʼ mavjud bo‘lgan bo‘lib, ular 246 ta veterinariya ambulatoriyalarida xizmat qilayotgan edi. XX asr boshlarida shaharlarda sanitar holatni nazorat qilish maqsadida shahar veterinariya tashkilotlarini tuzish kuchaydi. Toshkentda o‘lkaning boshqa shaharlariga qaraganda ko‘proq e tibor berildi. Bundan tashqari, ʼ mazkur davrda shaharda kushxonalar soni yildan-yilga oshib borgan bo‘lib, bu o‘z navbatida so‘yilgan mollar miqdori oshganligidan darak beradi. Xususan, Toshkent shahrida kushxonalarda bir kunda 110-120 bosh qoramol, 400 bosh qo‘y, 7 bosh buzoq va 5-8 bosh ot so‘yilgan. Mazkur holatlarning har birini shahar veterinar vrachi ko‘zdan kechirib chiqqan hamda so‘yilish uchun olib kelingan chorva mollari so‘yilishdan avval maxsus karantin zonalarida ma lum vaqt saqlangan va ʼ buni ham veterinar vrach nazorat qilib borgan. Veterinariya xizmati instruktsiyasiga ko‘ra, shahar veterinar felьdsheri bu ishlarni mustaqil olib borishga huquqi yo‘q edi. Bularning hammasi shahar veterinar vrachi uchun katta 19 Здзеницкий С.С. Животноводство в Сирдарьинской обл. / Туркестанский сборник. Том 561. – C .71. 28 yuklamalarni keltirib chiqargan. Boshqa tomondan, shaharda veterinariya xizmatini rivojlantirish uchun bundan ham ko‘proq ishlarni amalga oshirish lozim edi. Jumladan, shahar veterinariya xizmatida kamida 3 nafar felьdsher xizmat qilishi lozim edi. Bunda ularning biri doimiy ravishda mol va ot bozorlarida chorvalarning tibbiy ahvolini nazorat qilib yurishi lozim edi. Biroq, shahar ma muriyatining og‘ir moliyaviy holati bu ishlarni to‘liqligicha olib borishgaʼ imkon bermagan. Veterinariya punktlari asosan chorvalarda uchragan vabo kasalligiga alohida e tibor bergan bo‘lib, chorvalarda uchraydigan boshqa kasalliklarni nazorat qilish ʼ ularning vazifasiga kirmagan. Chorvalarda uchraydigan vabo kasalligi qo‘y va echkilarda qoramol, tuya va otga qaraganda ko‘proq uchragan. Boshqa tomondan, mazkur veterinariya vrachlik punktlari faoliyatining asosiy maqsadi kasal chorvalarni davolashdan iborat emas, balki kasal chorvalarni aniqlashdan iborat bo‘lgan. Ushbu muassasalarda termometr va tibbiyot qismlari to‘plamidan tashqari boshqa tibbiyot asboblari va dorilar mavjud bo‘lmagan. Faqatgina bu punktlar o‘z faoliyatini boshlaganiga bir necha yillar o‘tgandan so‘ng chorvalarni ilmiy tomondan tadqiq etishni ko‘zlab ularga ayrim tibbiy asboblar taqdim etilgan. Bu punktlar o‘z faoliyatida aniqlagan kasal chorvalarni davolash o‘rniga ularni so‘yib tashlagan va shu orqali chorva kasalliklarining tarqalishiga qarshi kurashgan. Shu sababli, bunday muassasalarda pichoq asosiy ish quroli sifatida xizmat qilgan 20 . Veterinariya vrachlik punktlarida ishlar yuqori saviyada olib borilmagan va shu sababli podalardagi chorvalar soni va ularda aniqlangan kasalliklar miqdori tibbiy ko‘riklarda turli raqamlarda chiqqan. Misol uchun, 1907 yilda Sirdaryo viloyatining Merke qishlog‘ida joylashgan veterinariya vrachlik punktida Toshkent tomonga o‘tayotgan chorva podasida 3 830 bosh chorvada vabo kasalligi aniqlangan bo‘lsa, o‘sha chorva podasi orqaga qaytish jarayonida tekshirilganda faqatgina vabo kasalligiga chalingan chorvalarning soni 50 foizgacha kam ko‘rsatilgan. 20 Абдулвахидов Р Скотоводчесюе занятие таджиюв Купябсюй области в юнце XIX - начале XX вв. - Душанбе, 1998. – C .95. 29 Turkistonda veterinariya punktlari yetirli darajada emas edi. Xususan, 1915 yilda Sirdaryo viloyatida jami 6 ta uezd veterinariya vrachlari mavjud edi. Mazkur veterinar vrachlar transport vositalarining va kerakli boshqa tibbiyot asboblarining yo‘qligi sababli yil davomida o‘z uezdining barcha hududlarini nazorat qila olmagan hamda o‘zining doimiy yashash joyidagi ayrim punktlarga tashrif buyura olgan. Sirdaryo viloyatining o‘lka s ezdida Ichki Ishlar vazirligining Veterinariyaʼ boshqarmasi boshlig‘i viloyatda 24 ta uchastka veterinar vrachlik lavozimlarini tashkil etish va ularga yuqoridagi 6 ta veterinar vrachlarning vazifalarini bo‘lib berishni so‘raydi. Shunday holatda viloyatning barcha qismlarida veterinarlik xizmatlarini olib borish imkoni yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan. Biroq, Turkiston generalgubernatori bu taklifni qabul qilmaydi. 1910 yillarda Turkistonda faqatgina chorva vabosiga qarshi kurashish markazlari mavjud bo‘lgan bo‘lib, boshqa kasalliklarni ilmiy jihatdan o‘rganadigan stantsiyalar bo‘lmagan. Аgrar sohadagi mutaxasislaridan biri Ponyatovskiy S. o‘zining maqolasida barcha chorva kasalliklari ustida tadqiqot va tajriba olib boradigan va hayvonlarni davolaydigan markaz ochish fikrini ilgari suradi. Uning fikriga ko‘ra, aynan shu orqali o‘lkadagi chorva kasalliklariga qarshi kurashish mumkin bo‘lgan. Shuningdek, Ponyatovskiy vaterinariya oid s ezdlarda faqatgina ʼ mutaxasislar va amaldor ishtirok etayotganligini, biroq biror chorvador bu yig‘ilishlarda qatnashmayotganligi chorva kasalliklarga qarshi kurashishda amaliy ishlarning ilgari siljishiga salbiy ta sir ko‘rsatganligini qayd etadi ʼ 21 . Xulosa qilib aytganda, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkistonda chorva mollarida vaqti-vaqti bilan yuqumli kasalliklar uchrab turgan. Xususan, qoramol, qo‘y va echkilar vabo va kuydirgi kabi yuqumli kasalliklarga chalingan. Manbalar tahlilil shuni ko‘rsatadiki, mazkur davrda chorva mollaridagi bu kasalliklarni davolashdan ko‘ra, ularning boshqa hududlarga tarqalib ketmasligiga harakat qilingan. Ushbu ishni amalga oshirish uchun hududlarda veterinariya punktlari tashkil etilgan bo‘lib, ularning asosiy vazifasi o‘z hududida kasallikka chalingan chorva mollarini aniqlash va ularni yo‘q qilish bo‘lgan. Shuningdek, 21 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.132. 30 mazkur veterinariya punktlari asosiy vazifalaridan yana biri bir hududdan ikkinchi hududga o‘tayotgan chorva mollarini tekshrish va ular orasida kasal chorva mollari mavjud bo‘lsa, ularni o‘sha joyda so‘yish orqali yo‘q qilish bo‘lgan. Biroq, joylardagi veterinariya punktlarida veterinar vrachlar soni kamchilik bo‘lgan bo‘lib, bu veterinariya ishlarini to‘liq olib borishga salbiy ta sir ko‘rsatgan. Bundanʼ tashqari, ushbu punktlarda yetralicha tibbiyot asbob-uskunlari mavjud bo‘lmagan 22 . 22 O‘zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., Universitet, 1999. – B.236. 31 Xulosa Xulosa qilib aytganda, Chor Rossiyasi ma’murlarining Turkiston o‘lkasida yerli xalq vakillarini qorong‘ulik va zulmatda saqlashga qaratilgan mustamlakachilik va zo‘rlik siyosatiga qaramasdan XIX asrning oxiri XX asr boshlarida o‘lkada milliy maorif, fan va madaniyat taraqqiyoti to‘xtab qolgan emas. Ammo ushbu masalada ham sovet davri tarixchilari o‘z asarlarida chorizm davrida yuritilgan maorif, fan va madaniyat sohasidagi siyosatni maqtab, rus bosqiniga qadar o‘lkadagi ahvolni kamsitib yerga urdilar. Ular 1897 yil o‘lkada savodli o‘zbeklar - 1,6 foizni, qozoqlar - 1 foizni, turkmanlar - 0,7, qirg‘izlar - 0,6 foizni tashkil etgan, aholining savodxonligi shundan keyingi yillarda ham oshmagan, O‘zbekistonda har 100 kishining 98 tasi savodsiz edi, deb keldilar. Hatto ayrim olimlar vatanga, o‘z xalqiga xiyonat qilgan va bosqinchi Rossiya hukmdorlari tomoniga o‘tgan Saidazimboy singari savdogarlarni Toshkentda o‘z uyida rus-tuzem maktabi ochdi deb osmonga ko‘tarib maqtaydilar. Aslida esa rus-tuzem maktablari asosan tilmochlar-tarjimonlar tayyorlashga mo‘ljallab tashkil etilgan edi. Shu bilan birga sovet davrida bu kabi da’volarni inkor etuvchi xolisona tadqiqotlar ham e’lon qilindi. Taniqli tarixchi olim Pyotr Geronovich Kim o‘zining «Uydirma va haqiqat» maqolasida quyidagicha yozadi: Xo‘sh, savodsiz xalq butun dunyo xalqlarining fahru iftixoriga aylangan Samarqand, Buxoro, Xorazm, Toshkent va Xivadagi Go‘ri Amir, Shohizinda, Bibixonim kabi koshonalarni va boshqa ko‘plab asori-atiqalarni qanday qilib bunyod etgan ekan? Savodsiz xalq qay yo‘l bilan jahonga Ibn Sino, Al-Xorazmiy, Beruniy kabi olamga mashhur allomalarni yetkazib berdi ekan? Savodsiz xalq Navoiy, Ulug‘bek, Forobiy, Jomiy va boshqa ko‘plab shoiru fozillari bilan olamga dong taratgannining siri nimada? Furqat, Muqimiy, A.Avloniy, M.Behbudiy kabi minglab ma’rifatparvarlari bo‘lgan xalqning savodsizligiga ishonish mumkinmi? P.G.Kim yuqoridagi kabi mantiqsiz va kurakda turmaydigan da’volarni inkor etib bo‘lmaydigan dalillar bilan o‘z maqolasida isbotlab berdi. U bunday yozadi: «Endi manbalarda keltirilgan faktlarga asoslanib, 1897 yili Rossiya, 32 Belorussiya va Turkistonda aholining, maktablarning, ulardagi o‘quvchilarning sonlarini kuzatsak, bu o‘lkalardagi savodxonlikning darajasi oydinlashadi. Ushbu kurs ishi ma’lumotlaridan O‘rta ta’lim maktablari va oily ta’lim muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin. 33 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008. 3 . Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016. II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar 1. Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2012. 2. Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge University Press, 2018. 3. Sagdullaev A. S. , Mavlonov U. O‘zbekiston davlat boshqaruvi tarixi (Qadimgi davrlardan XIX asrning o‘rtalariga qadar). O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: “Akademia”, 2006. 4. Sagdullaev A.S. va boshq. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T., 2000. 5. Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. 6. O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001. 7. O‘zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., “Universitet”, 1999. 8. Xudayberganov K. Xiva xonlari tarixidan. “Xorazm”,2008. 9. Абдулвахидов Р Скотоводчесюе занятие таджиюв Купябсюй области в юнце XIX - начале XX вв. - Душанбе, 1998 10. Азамат Зие?. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Т., ―Шарқ, 2001. 11. Берлянт А.М. Картография. - М.: Аспект-Пресс, 2012. 34 12. Здзеницкий С.С. Животноводство в Сирдарьинской обл. / Туркестанский сборник. Том 561. 13. Кармышева Б.Х. Узбеки-локайцы Южного Таджикистана //Труды ИДАЭ АН Тадж. ССР- Душанбе, 1954 14. Кун А.Л. Порядок взимания податей в Хивинском ханстве. Заметки о податях в Хивинском ханстве // “Туркестанские ведомости” газетаси 15. Неменева P.JI. Таджики Варзоба (отчет о поездке).//Известия Отделения общественных наук АН Тадж. ССР, N 1(32), 1963 16. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 2-жилд. – T., ―Ўзбекистон миллий энциклопедияси Давлат илмий нашрие?ти, 2001. III. Internet saytlar va resurslar 1. Традиционное животноводство таджиков конца XIX начала XX B. B. (способы и методы ухода за скотом) – тема научной статьи по истории и археологии читайте бесплатно текст научно-исследовательской работы в электронной библиотеке КиберЛенинка (cyberleninka.ru) 2. Развитие торгового земледелия в Туркестане во второй половине XIX - начале XX веков (По материалам Сырдарьинской области) (dslib.net) 3. Введение - Туркестанский край в конце XIX-I половине XX века. Джадидизм (vuzlit.com) 4. ПОДНЯТАЯ ЦЕЛИНА или о первых переселенцах в Туркестан » «Взгляд» – рекламно-информационный вестник (vzglyadriv.kg) 35

Turkistonda chorvachilik taraqqiyoti (XIX asr oxiri XX asr boshlarida

Купить