Turkistonda jadidchilik harakatlari va ta’lim sohasidagi islohotlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	711.6KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	29 Iyul 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Turkistonda jadidchilik harakatlari va ta’lim sohasidagi islohotlar

Sotib olish

4O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI
___________________ fakulteti ___________________yo‘nalishi
_____________________________________ning
______________________________________ fanidan
K URS ISHI
M avzu: Turkistonda jadidchilik harakatlari va ta’lim
sohasidagi islohotlar
Bajardi: ____________________
Qabul qildi: _____________________

______________ 2024

4MUNDARIJA:
KIRISH.....................................................................................................................3
I BOB. Jadidlarning xalq ma’rifati uchun kurash dasturi
……………………………………………………………………………………..6
1.1. Turli ma’rifiy jamiyatlar tuzish xamda ziyolilarning kuchli firqasini tashkil
etishga qaratilgan gazetalarni chop etish .…………………………………………..8
1.2. Yangi usul maktablari tarmog‘ini kengaytirish.
……………………………....12
II BOB. Sovet davrida jadidlardan chiqqan milliy ziyolilar ….…………….
….20
2.1. Istiqlolchilik harakatiga g‘oyaviy rahnamolik qilish …………………..
……..20
2.2. Xivada Asfandiyorxon ruxsati bilan tuzilgan yosh xivaliklardan iborat majlis
va nozirlar kengashi …………………………………………………………….
…….26
XULOSA................................................................................................................
36
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR..............................................................38
ILOVALAR………………………………………………………………………41

4Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Milliy ma'naviyatimiz islom dini bilan uzviy bog‘liq
ekanini Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev ham o‘zlarining ko‘plab nutqlarida ta’kidlab
kelmoqdalar. Bu borada juda ko‘plab amaliy ishlar amalga oshirilmoqda. Shunday
ekan, barkamol avlodni ma'nan hakillangan qilib tarbiyalashda dinimizdagi mehr-
oqibat, rahm-shavqat, doimo atrofimizdagi kishilardan xabar olib turish kabi
hislatlarni yoshlarning qalbiga singdirib, shu asosida ulg‘aytirmog‘imiz zarur
bo‘ladi.
Mustaqillik yillarida mamlakatimizning ma'naviy-ma'rifiy hayotning barcha
sohalarida asrlarga tatigulik ishlar amalga oshirildi. Ilm-fan va ta'lim sohasida
ilmiy tadqiqot ishlari bilan bir qatorda istiqlol davri, uning keng imkoniyatlarini,
mohiyatini aks ettiradigan asarlar yaratildi. O‘zbek tiliga davlat tili maqomi
berilishi ziyolilarga - ilm-fan, adabiyot va san'at namoyandalariga erkin ijod qilish,
xalq ruhini chuqur his etish orqali yuksak saviyada asarlar yozish imkonini berdi.
Ayniqsa, diniy qadriyatlar, ularning hayotimizdagi o‘rnini tadqiq qilishga
bag‘ishlangan ko‘plab asarlar chop qilindi. Jumladan, islom tarixiga oid o‘nlab
kitob va risolalar o‘zbek tilida kitobxonlarga taqdim qilindi.Birinchi Prezidentimiz
Islom Karimov hayotimizda dinning ahamiyati haqida gapirib, “Yuksak ma'naviyat
– yengilmas kuch” asarida ta'kidlagani kabi: “Barchamizga yaxshi ma'lumki, din
azaldan inson ma'naviyatining tarkibiy qismi sifatida odamzotning yuksak
ideallari, haq va haqiqat, insof va adolat to‘g‘risidagi orzu-armonlarini o‘zida
mujassam etgan, ularni
barqaror qoidalar shaklida mustahkamlab kelayotgan g‘oya va qarashlarning yaxlit
bir tizimidir”[1.22b].Istiqlol yillarida el-yurtimiz taqdiriga daxldor bo‘lgan tarixiy
adolatni tiklash, xalqimiz va millatimizning yaqin o‘tmishidagi yopiq sahifalarni
to‘la ochib berish, shu tarixdan saboq chiqarib, bugungi va kelajak hayotimizga
ongli qarashni shakllantirish, begunoh qurbon bo‘lgan insonlar xotirasini
abadiylashtirish biz uchun ham qarz, ham farz edi. Ayniqsa, bu borada tadqiqotlar

4olib borish ilmiy jamoatchilik zimmasidagi katta burch ekanini juda yaxshi
ma'lum.
Jadidlarning asarlarida diniy-ma'rifiy g‘oyalar, jumladan islom tarixini o‘rganish
masalasiga juda muhim jihat sifatida qaralgan. Buyuk ma'rifatparvar bobomiz
Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘tgan asrning boshidayoq ”Dunyoda turmoq uchun
dunyoviy fan va ilm lozimdur,zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqalarga
poymol bo‘lur”,degan haqqoniy fikrlar bilan Turkiston ongu shu'urini uyg‘otishga
da'vat etgani bejiz emas, albatta[2.10b].Jumladan, 1892-yili I.Gasprali Turkiston
o‘lkasida “usuli jadid” maktablarini ochishga izn va yordam so‘rab general-
gubernatorga yozgan xati javobsiz qoladi. 1901-yili Munavvar qori, 1904 yili
Avloniyning yangi maktab ochish haqidagi arizalari rad etiladi.Jadid
ma'rifatparvarlarining milliy o‘zlikni anglash borasidagi muhim ishlaridan biri
yosh avlod ma'rifatida diniy ta'limga alohida e'tibor qaratishi bilan belgilanadi.
Avvalambor, diniy ruhda yosh avlodning xatsavodini chiqarish, diniy e'tiqodni
mustahkamlash, din tarixini bilishga alohida diqqat qildilar. Birgina o‘quvchilar
uchun islom dini tarixini o‘rgatishga mo‘ljallangan bir qator darsliklar yaratildi.
Munavvarqori Abdurashidxonovning “Havoiju-diniya” Abdulla Avloniyning
“Muxtasari tarixi anbiyo va tarixi islom”, Abdurauf Fitratning “Muxtasar tarixi
islom” kabi darsliklari shular jumlasidandir.
Kurs ishning maqsadi. Jadidchilik tarixi va uning ma’rifatparvarlikdan
mustaqillikka o‘tish g`oyasining amaliy ahamiyati tahlil qilish va o’rganish.
Kurs ishning vazifalari:
- Jadidlarning xalq ma’rifati uchun kurash dasturini o’rganish
- Turkiston jadidlari ma’rifiy qarashlarida yangi usul maktablari ochilishi tarixini
o’rganish
Kurs ishining ob’ekti: Pedagogika fanining boshqa fanlar bilan aloqasi haqida
umumiy tushuncha va bilim hosil qilish hisoblanadi.

4Kurs ishning predmedi: ma'naviy-axloqiy hayotimizni yanadayuksaltirishda jadid
ma'rifatparvarlari asarlarida islom tarixining o‘rganilishi bilan bog‘liq diniy-
axloqiy, ma'naviy-ma'rifiy jarayonlardir.
–Pedagogika fanining boshqa fanlar bilan aloqasi haqida maqolalar
mavjud bo‘lgan ta’lim jurnallari va maqolalari;
–Jadidlarning hayoti haqidagi adabiyotlari;
–Ta’limiy o‘quv saytlar;
–Ishga oid ilmiy ishlar va dissertatsiyalar.
Kurs ishi tuzilishi: Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati va ilovadan iborat.

4I BOB. JADIDLARNING XALQ MA’RIFATI UCHUN KURASH DASTURI
1.1 Turli ma’rifiy jamiyatlar tuzish xamda ziyolilarning kuchli firqasini
tashkil etishga qaratilgan gazetalarni chop etish.
XIX asr oxiri- XX asrning boshlarida siyosiy, madaniy, iqtisodiy jihatdan
inqiroz holatiga tushib qolgan muslamlaka tufayli rivojlanish past darajada
bo‘lgan o‘lkada Turkiston ziyolilari chor Rossiyasining mustamlakachilik
zulmidan qutulish, o‘z milliy davlatchiligini tuzish, iqtisodiy va madaniy
taraqqiyotga yo‘l ochish, xalqqa ziyo tarqatish choralarini ko‘rdi. Bu borada
jadidchilik harakati katta rol o‘ynadi. Jadidchilik rus mustamlakachiligiga
qarshi milliy demokratik harakat bo‘lib, u o‘sha davr Turkistondagi qoloq
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sharoitda yashayotgan xalqlarni
ma’rifatlashtirish, jamiyat hayotida ijtimoiy va madaniy isloxotlar o‘tkazish,
pirovardida milliy mustaqillik g‘oyalarini hayotga tadbiq etish maqsadini o‘z
oldiga qo‘ygan edi.Turkistonda jadidchilik g‘oyalari XIX asrning 90-yillaridan
yoyila boshladi. Bu harakat XX asrning 30-yillari oxirlarigacha o‘lka ijtimoiy-
siyosiy hayotida muhim rol o‘ynadi. Bugungi kunda respublikamiz tarixchi
olimlari jadidchilik harakatida quyidagi uchta bosqichni farqlashmoqda:
1) XIX asr oxirlaridan 1915 yilgacha-ma’rifatchilik;
2) 1915 yildan – 1918 yil fevraligacha-muxtoriyatchilik;
3) 1918 yil fevralidan - 20-yillar oxirlarigacha mustabid sovetlar davridagi
faoliyati.
Jadidchilik Rossiyaga qaram bo‘lgan musulmon xalqlari orasida dastlab
Qrimda XIX asrning 80-yillarida paydo bo‘ldi. Uning asoschisi diniy-dunyoviy
ilmlarni chuqur egallagan Ismoilbek Gasprali (1851-1914) bo‘ldi. Ismoilbek
1884 yilda jadid maktabi tashkil etib, 40 kunda 12 bolaning savodini chiqaradi.
Uning o‘qitish usuli «usuli savtiya», ya’ni «yangi usul» nomi bilan shuxrat
qozondi. «Jadid» arabcha so‘z bo‘lib, «yangi» degan ma’noni bildiradi.
Mashhur jadidshunos olim, professor Begali Qosimov “Milliy uygonish” deb
nomlangan kitobida “jadidchilik” istilohining kelib chiqishi haqida to‘xtalib,
shu munosabat bilan uning mohiyati to‘g‘risida ham fikr bildiradi:

4“Jadidchilikning” asosida “jadid” so‘zi yotadi. “Jadid”ning ma’nosi “yangi”
demakdir. U shunchaki “yangi” yo bo‘lmasa, “yangilik tarafdori” degani emas.
Balki “yangi tafakkur“, "yangi inson”, “yangi avlod” singari keng ma’nolarni
o‘zida mujassam etgan.[2.28b].Ismoilbek g‘oyalarini qabul qilgan yangilik
tarafdorlari “jadidlar”, uning g‘oyalari esa “jadidchilik” nomini oldi. Ismoilbek
Gaspirali darslik yaratadi, o‘zining “Tarjimon” (1883-1914) gazetasini tashkil
etib, jadidchilikni turkiy xalqlar orasida keng targ‘ib qiladi. Bu gazeta
Toshkent va boshqa shaharlarga ham tez yoyiladi.Ismoil Gasprali 1893 yilda
Toshkent, Samarqand va Buxoroda bo‘ldi. Buxoroda amir Abdulahadni jadid
maktabi ochishga ko‘ndiradi. Bu maktabga “Muzaffariya” nomi beriladi. 1898
yilda To‘qmoqda (Qirg‘iziston) ham shunday maktab ochildi. 1899 yilda
Andijonda Shamsuddin domla, 1901 yilda Qo‘qonda Salohiddin domla,
Toshkentda Munavvarqori Abdurashidxonov va Samarqandda Abduqodir
Shakuriylar birinchi bo‘lib jadid maktablarini ochadilar. Jadidchilik
harakatining yirik namoyandalari jadid maktablari uchun darsliklar xam
yaratganlar. Xususan, Saidrasul Aziziyning “Ustozi avval” (1903),
Munavvarqorining “Adibi avval” (1907), Abdulla Avloniyning “Birinchi
muallim”, “Ikkinchi muallim” (1912) darsliklari alohida e’tiborga
molikdir.Jadidlarning xalq ma’rifati uchun kurash dasturi uch asosiy
yo‘nalishdan iborat bo‘lgan:
1. Yangi usul maktablari tarmog‘ini kengaytirish.
2. Umidli, iqtidorli yoshlarni chet elga o‘qishga yuborish.
3. Turli ma’rifiy jamiyatlar tuzish xamda ziyolilarning kuchli firqasini tashkil
etishga qaratilgan gazetalarni chop etish.Shu dasturni amalga oshirish borasida
Maxmudxo‘ja Bexbudiy, Abdurauf Fitrat, Munavvarqori Abdurashidxonov,
Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev, Abdulla Avloniy, Abdulxamid Cho‘lpon va
boshqa ziyolilar jonbozlik ko‘rsatishdi. Yangicha o‘qitish musulmon bolalariga
qisqa vaqt ichida dunyoviy, diniy ta’lim berish dasturi asosida olib borildi. Bu
dasturga ko‘ra maktablarda o‘qitish tizimi ikki bosqichdan iborat bo‘lgan.
Birinchi bosqich ibtidoiy qism deb atalib, uning taxsil muddati 4 yil bo‘lgan.

4Birinchi bosqichni tugatgan shogird eski maktabda 10 yil o‘qigandan ko‘ra
yaxshiroq savod chiqargan. Ikkinchi bosqichni muvaffaqiyatli tugatgan shogird
arabcha, forscha, turkiy tilda bemalol so‘zlashib, ruschada erkin gaplasha olar
edilar.1905-1906 yilgi Rossiyadagi inqilobiy harakatlar Turkistonga ham o‘z
ta’sirini ko‘rsatdi. Faol kuchlar jipslasha boshladilar va jadidlar ma’rifatchilik
faoliyatini jadallashtirdilar. Bu faqatgina maktablarda emas, balki jonli
matbuotchilik faoliyati, jumladan, ro‘znomalarning ko‘plab vujudga kelishida
ham ko‘rindi. Jumladan, 1906 yilda Ismoil Obidovning muharrirligida
“Taraqqiy”, shu yili Munavvarqori muharrirligida “Xurshid”, 1907-1908
yillarda Abdulla Avloniy muharrirligida “Shuxrat”, Axmadjon Bektemirov
muharrirligida “Osiyo” ro‘znomalari chop etildi. Ma’rifatchilikning yangi
to‘lqinida 1913-1915 yillarda “Samarqand”, “Sadoi Turkiston”, “Sadoi
Farg‘ona”, “Buxoroi sharif”, “Turon”, 1917 yilda esa “El bayrog‘i”,
“Kengash”, “Xurriyat”, “Ulug‘ Turkiston” gazetalari, “Oyina” jurnali kabi
ommaviy axborot vositalari ham paydo bo‘ldi.Rossiya Fevral demokratik
inqilobi arafasida Turkiston jadidchiligi yetuk siyosiy harakatga aylandi. Agar
Birinchi Jahon urushidan keyin jadidlar parlamentar monarxiya uchun
kurashgan bo‘lsalar, Fevral inqilobidan keyin Turkiston jadidlarining
«taraqqiyparvarlar» oqimini tashkil qilgan radikal qismi ancha keng qamrovli,
bir qator siyosiy talablarni ilgari surdi. Ular qatoriga mahalliy aholi huquqlarini
kengaytirish tomon o‘lkani boshqarish yuzasidan asosli islohotlar o‘tkazish,
o‘lkaga Davlat Dumasidan aholi soniga qarab o‘rin berish, asosiy demokratik
erkinliklar, avvalo, milliy matbuot erkinligini ta’minlash, chorizmni
konstitutsion tuzum bilan almashtirish kabilar kiradi. Rossiyadagi Fevral
demokratik inqilobi Rossiyada yangi davlat tuzumi o‘rnatilgandan so‘ng
federativ davlat shaklida muxtoriyat olishga umid bog‘lagan jadidlarni
ruhlantirib yubordi. Ayni paytda, milliy siyosiy partiyalar va tashkilotlar,
jumladan, jadidlar tomonidan “Sho‘roi Islomiya”, “Ittifoqi muslimin”, “Turon”
kabi bir qator tashkilotlar tuzildi. Bu paytga kelganda jadidlar tub yerli aholi
ijtimoiy tarkibining turli qatlamlarini o‘z ortlaridan ergashtira oldilar, ular

4ongida musulmonlar birligini mustahkamlash, jipslashtirish hissini uyg‘otdilar.
Ammo ular tez kunlarda tushundilarki, Rossiyadagi Muvaqqat hukumat va
uning Turkiston Qo‘mitasi ham o‘lkada avvalgidek mustamlakachilik
siyosatini davom ettirish yo‘lini tutmoqda. Jumladan, bu siyosat Ta’sis
majlisini chaqirishga tayyorgarlikda yaqqol namoyon bo‘ldi. Shu vaqtdan
jadidlar uchun mustaqillik va muxtoriyat yo hayot, yo mamot muammosiga
aylandi va jadal siyosiy janglar boshlandi. Ular hukumatning mustamlakachilik
siyosatini qattiq tanqid ostiga oldilar va Turkistonning Rossiya Demokratik
Federativ Respublikasi tarkibida milliy-hududiy muxtoriyat olish uchun
astoydil harakat qilishga kirishdilar.
1.2 . Yangi usul maktablari tarmog‘ini kengaytirish.
Sovet davrida jadidlardan chiqqan milliy ziyolilar sovet organlarida faoliyat
ko‘rsatdilar va o‘z faoliyatlari bilan xalq ta’limi san’atini rivojlantirishga ma’rifiy
ishlarni taraqqiy ettirishga harakat qildilar. Jadidlarning ayrim qismi mustabid
tuzumning siyosatiga ko‘nikmay xorijga o‘tib ketdilar, muayyan qismi esa
istiqlolchilar harakatiga qo‘shilib ketdilar. Istiqlolchilik harakatiga g‘oyaviy
rahnamolik qilish, ayniqsa, sovet organlarida ishlab, milliy mustaqillik g‘oyalarini
targ‘ib qilishdagi sa’y-harakatlari jadidlarning sovetlar tomonidan 1929, 1937-
1938 yillarda ommaviy qirg‘in qilinishiga olib keldi. Buxoro amirligi va Xiva
xonligida jadidchilik harakati Turkistondagi kabi XIX asr oxiri-XX asr boshlarida
shakllangan bo‘lsa ham bu hududlardagi tarixiy sharoit undagi jadidchilik
harakatiga ham o‘ziga xos xususiyatlar baxsh etdi. Buxoro va Xiva jadidlari
dastlab amir va xon hukmronligini cheklash, mavjud tuzum sharoitida islohotlar
o‘tkazib, jamiyat taraqqiyoti va milliy mustaqillikni qo‘lga kiritishni maqsad qilib
qo‘ygan bo‘lsalar, keyinchalik xon va amir yakka hukmronligi har qanday
taraqqiyotga to‘siq ekanligini tushunib yetdilar. Chunki 1917 yilda Xivada
Asfandiyorxon ruxsati bilan tuzilgan yosh xivaliklardan iborat majlis va nozirlar
kengashi, ularning taqiqlanishi va Junaidxon davridagi yosh xivaliklarning qattiq

4ta’qib qilinishi; Buxoro amiri Said Olimxonning o‘zi qabul qilgan islohotlar
o‘tkazish haqidagi farmonini bekor qilishi va 1918-1920 yillarda yosh
buxoroliklarning quvg‘inga uchrashi shunga olib kelgan. Buxoro va Xorazm Xalq
Respublikalarida jadidlar hukumat organlarida rahbar lavozimlarida ishlab
mamlakatni taraqqiy qildirish va mustaqillikni saqlab qolishga intildilar (1920-
1924). Biroq sovet rejimi avval Buxoro va Xorazm davlatlari mavjudligiga chek
quygan bo‘lsa, keyinchalik barcha jadid namoyondalarini jismonan mavh qildi.
Umuman olganda, asr boshida yuzaga kelgan jadidchilik harakati Turkiston
xalqlarining milliy ozodlik, mustaqillik uchun dastlab chor Rossiyasi, so‘ngra
sovet mustamlakachiligiga qarshi kurashda muhim o‘rin tutadi.
Jadidlarning xalq ma’rifati uchun kurash dasturi uch asosiy yo‘nalishdan iborat
bo‘lgan:
1. Yangi usul maktablari tarmog‘ini kengaytirish.
2. Umidli, iqtidorli yoshlarni chet elga o‘qishga yuborish.
3. Turli ma’rifiy jamiyatlar tuzish xamda ziyolilarning kuchli firqasini tashkil
etishga qaratilgan gazetalarni chop etish.
Shu dasturni amalga oshirish borasida Maxmudxo‘ja Bexbudiy, Abdurauf
Fitrat, Munavvarqori Abdurashidxonov, Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev,
Abdulla Avloniy, Abdulxamid Cho‘lpon va boshqa ziyolilar jonbozlik
ko‘rsatishdi. Chor Rossiyasi hukumati jadid ma’rifatparvar va ziyolilarining
“Yangi usul”maktablarida zamonaviy ta’limni kengaytirishga intilishlarida
og‘ir qiyinchiliklar va shafqatsiz munosabatda bo‘lishdi. Buxoro amirligidagi
feodal hukmdorlari ham bu harakatni qo’llab quvvatlamadilar. Aksincha Chor
ma’murlari va Buxoro amirligi mulozimlari jadid ziyolilariga qarshi bo`lgan
aksariyat konservativ musulmon ruhoniylarini qo‘llab-quvvatladilar
[4.33b].Amerikalik tarixchi Edward Olsworsning bildirishicha, Buxoro va
Turkistonda jadid ziyolilari tomonidan ochilgan “Yangi usul” (zamonaviy)
maktablari Chor Rossiyasi hukumatining o`lkadagi vakillari va musulmon
qadimchilarining hukmron doira egalarini qo’rqitadi. 1910/11 o‘quv yilida

4Turkistondagi chor hukumati 50 dan ortiq “Yangi usul” maktablarini asossiz
yopishlaridan ham mustamlakachilarning tashvishini yaqqol ko‘rish mumkin.
Buxoro amiri 1913/14 o quv yilida amirlikda ma lum bo lgan barcha “Yangiʻ ʼ ʻ
usul” maktablarini yopdiradi [5.45b]. Ushbu bosimlarga qaramay, amirlikda
“Yangi usul” ta’limiga qiziqish kuchli bo’lib qoldi. Buxoro amirligidagi
yetakchi jadidchilardan biri Usmon Xo‘ja Po’latxo’jayev (1878–1968)
Istanbulga ketayotib, 1909 yilda Bog’chasaroyda bo‘lib, Ismoil Gaspirinskiy
bilan uchrashadi. Usmon Xo‘ja Po’latxo’jayev u bilan birga jadid
maktablarining muhim uslubiyatini o‘rgangach,Istanbulga boradi va u yerda
zamonaviy turk maktabi tizimini o‘rganadi. Ayni paytda u Abdurrauf Fitrat
(1886–1938) kabi buxorolik hamkasblari bilan 1909 yil 26 oktabrda “Buxoro
maorifini tarqatish” xayriya jamiyatini tuzdi. Tashkilotning maqsadi
Turkistonning (Markaziy Osiyo) boshqa hududlari, Buxoro amirligidan
talabalarni Istanbul maktablarida o qishni davom ettirish uchun olib kelish edi.
ʻ
1987 yilda O‘zbekiston FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot
institutida, 1989 yilda O‘zFA va Yozuvchilar uyushmasi hamkorlikda
Turkistonda jadidchilik harakatiga bag‘ishlangan sobiq Ittifoq miqyosida ilmiy
anjumanlar o‘tkazildi. Ushbu yig‘ilishlarda jadidchilik harakatini kompleks
hamda ijtimoiy-gumanitar fanlar bo‘yicha o‘rganish kerakligi
ta'kidlandi.Vatanimiz mustaqillikka erishgandan keyingina ma'naviy-ma'rifiy
hayotimizda jadidlarning o‘rnini, xususan islom tarixini o‘rganishda ularning
qarashlarini xolisona yoritib berish imkoniyatiga ega bo‘ldik.Jadidlarning
ma'rifiy faoliyati, uning tub mohiyati, ularning asarlaridagi diniy g‘oyalar,
xususan islom tarixi haqida keng ko‘lamda ilmiy tadqiqot ishlari olib
borilmoqda.Turkistondagi jadidlarning diniy-ma'rifiy faoliyatini o‘rganish
bilan chet ellarda nisbatan oldinroq shug‘ullana boshladilar. Bu sohada
amerikalik E.Olvort, E.Lazzerini ishlari ma'lum. Ayniqsa, XX asrning 80-
yillaridan keyin turkiyalik Nodir Davlat, Ahad Andijon, yaponiyalik Xisao
Komatsu, nemis tadqiqotchisi Ingeborg Baldauf, amerikalik Adib Xolid kabi
olimlarning asarlari e'tiborga loyiq, ularning ba'zi asarlari o‘zbek tilida ham

4nashr etildi.Jadidchilikni o‘rganishda B.Qosimov, S.Xolboev,
Sh.Rizaev,B.Do‘stqoraev kabilar o‘rganib, shu to‘g‘risida ko‘plab asarlar,
maqolalar chop etishdi. Jumladan, Jadid ziyolilarining asarlari “Tanlangan
asarlar”rukni ostida nashrdan chiqarildi.1999-yilning 16-18 sentyabrida
Toshkentda “XX asr boshida O‘rta Osiyo: jadidchilik, muxtoriyatchilik,
istiqlolchilik” mavzuida ancha e’tiborli xalqaro anjuman bo‘lib o‘tdi. Uning
tashkilotchisi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va
jamiyat qurilishi akademiyasining tarix markazi turli mamlakatlardan kelgan
yigirmadan ortiq mutaxassis olimlarning ma'ruzalari tinglandi. Ular orasida
Ingeborg Baldauf, Adib Xolid, Fransiyalik Shantal Kelkeji, Italiyalik Marko
Buttino,Niderlandiyalik Turaj Atabaki kabi taniqli olimlar bor edi. O‘zbek
olimlaridan professorlar N. Karimov, B. Qosimov, B. Nazarov, H. Ziyoev
dotsentlar Sh. Turdiev, B. Do‘stqoraev, Sh.Rizaev3 N.Jabborov kabilar
ma'ruzalari bilan ishtirok etdilar.
II BOB. Sovet davrida jadidlardan chiqqan milliy ziyolilar
2.1. Istiqlolchilik harakatiga g‘oyaviy rahnamolik qilish.
1914 yil yili Toshkentda yangi usul maktablari o'qituvchilaritashkil etgan maktab-
ma'rifatchilik faoliyat joy “Imdodiya”(“Qo‘llab - qo‘llab- quvvatlash”) xayriya
jamiyati tashkil qilingan. “Imdodiya”jamiyati misolida, jadidlar xayriya va boshqa
jamiyat a'zo.larininginsonlarning aqliydaraja, moddiy ta'minlanganlik vaijtimoiy
mavqeidankelib chiqqa xoda targ'ibot - tashviqot o'tkazish usullari turli -tuman
bo'lganligi to'g'risida kelishiga mumkin [5.45b]. 1909-yil 18-iyun kuni Buxoroning
taraqqiyparvar yoshlari “Tarbiyai ahvol” nomli yangi jamiyatga asos solishdi.
Yana ulamolarningqarshililgiga dush kelmas joy yangi jamiyat o'zining har bir
qadamini yashirin shunday qo'yib,yoshlash chetelga o'qishga borishlari uchun
haqida ravish to'pladilar”[12.81b]. Buxoroning taraqqiy parvaryoshlari Istanbulda
dudlangan cho'chqa go'shti“Buxoro xayriya jamiyati”gasos solib,u buxorolik va
turkistonliklarni qo'llabquvvatlab turgan [13.178b.].Istanbulda tahsil olayotgan
talabalar soni yildan- yilga ko'payib borib,1911-1912 yillar keyin 30 nafarga

4yetgan. Hamza, G'ozi Yunus dudlangan cho'chqa go'shti Turkiyada o'qiganlar
[9.31b]. Turkistondafaoliyat olib borganjamiyatlarko'magida Buxorodan chva
boshqalar elga tahsil olish uchun yuborilgan talabalarsoni 1911 yili 15 nafarga,
1912 yili 30 nafarga yetgan 1916-yil MunavvaqoriAbdurashidxonov,Abdulla
Avloniy hamda aka-uka Komilbek va Karimbek Norbekovlar hamkorlikda
“Muallimlarjamiyati”gaasossolganlar.Jamiyatninghaqidamaqsadiiqtidorliyoshlarnit
araqqiy etgan chet el oliy o'qv yurtlariga yuborish, Vatanimizdakelajakda
ochilajak oliy o'quv yurti uchun zamonaviy oliy ma'lumotgaega bo'lgan mutaxassis
pedagog tayyorlash, jadid maktablarini tashkiletish va ular uchun darsliklar, o'quv
qo'llanmalarnashr etish edi. “Turkeli” gazetasi biznesicha, Toshkentning ma'rifatli
boylaridan MullaTohirjon Shokirjono'g'li “Oliy bir maktab” dudlangan cho'chqa
go'shti qurib berajagini aytadi[13.]. Misol uchun 1917 yil 24 sentyabrida Munavvar
Qorining uyida toshkentlik ziyoli va boylardan 50-60 kishi yig'ilgan va homiylik
uchun o'rtaga 5585 shunday qachon pul to'plangan. Mustamlakachilar qanday
hunar ko'rsatmasinlar, Munavvar Qori va murabbiylar haqida, boylar birlashib
ma'rifatga birgalashib xizmat qo'rsatganlar.Orada Munavvar Qori bir necha bor
xibsga olinib, s o'ngqo'yib yuborilgan afsuski, 1917 oktyabrda sodir bo'lgan
inqilob, ur-yiqitlar,vahshiyliklar tufayli millat istiqboli uchun bunday xayrli
ishlarni amalga haqida tomonidan bo'lmagan, jamiyatning barcha millat va ma'rifat
fidoyilari qattiq ta’qib ostiga olinganlar. Xavfi, yoshlarni chet elga o'qishga
yuborish an'ana tarzida o‘lkada sovet xokimiyati o'ziga oldin keyin dudlangan
cho'chqa go'shti davom etturgan edi. 1922 yil yili Turkiston Markaziy ijroiya
qo'mitasi hay'atirayosati va Buxoro hukum ati qaroriga ko'ra, 60 dan ortiq o'quvchi
Germaniyaga o'qishga yuborilgan. 1923 yil yili Germaniyadaturkistonliklardan 11
nafar, buxoroliklardan 51nafar talaba o'qigan tomonidan shunday talabalar
orasidan Fitrat,G'ozi OlimYunusov,Xolid dedi, Eson afandi Musaev kabi yozuvchi,
olimlar, Mustafo Cho qaev,Ubaydulla Xo'jaev,Norbo'tabekov kabi yetukʻ
huquqshunoslar yetishib chiqqan. Bularning o'zaro tashabbusini ko'rgan o'zbek
bilimhay'ati dudlangan cho'chqa go'shti o'z tashabbusi orqali umid bilan ishga
kirishib va chetgaketuvchi talabalarning o'zlaridan bir komissiya tuzib, unga o'z

4a'zosibo'lgan SayyidAlixo'jani boshliq et,“Ko'mak”nomi ostida yanabirxayriya
uyushmasini tuzganligi [6.11b].dudlangan cho'chqa go'shti Turkistonda
xayriyamunosabatiga bo'lgan e'tiborninggo'sganligidadalolat
beradi.TarixchiB.Irzaev o'z tadqiqotida “Rossiyada va chet ellarda
ko'radiganqiyinliklarini ko'zda tutib: Sayyid Alixo'ja, Ibrohim
Orifxonov,KamolDodaxo'jao'g'li,RizqiRahimiy,AbduvohidJahongir,To'laganMo'm
ino'g'li, Ochil Xo'ja, Oh Telba Shukriy, Tohir Shokiriy va Salimxon Tillaxonovlar
to'planib 1922 yil yil 2 mayda "Ko'mak" tashkilotlariniuyushtirdilar” [10.55b] -
deb ta'kidlaydi. “Ko'mak” tashkilotchilik kelibkelish jarayonini Salimxon
Tillaxonov o'z maqolasida “Ko'mak”tashkilotlarining maqsadi Turkiston
talabalariga oliy tahsil asoslarini yaratmoq, xorijga va ichki Rossiyaga borib
o'quvchilar ishlariniyengillashtirishdir.1922-yilning bahorid atashkil etilib, butun
Turkistonda dovrug' shundaylgan “Ko'mak” tashkilotlari aynan shu qanday
kuziga kelib bolsheviklar hukumati tomonidan jiddiy qarshilikka uchragan.
"Ko'mak"tashkilotlariishlab chiqarish davomsifatidajoy 1923yilyanvarda o'zbek
maorifi jonkuyarlari Munavvar Qori, Shokir Rahimiy,Mannon Ramz, Cho‘lpon,
Elbek, Shahid Eson, Zahriddin A'lam,Salimxon Tillaxonov, Xolmuhammad
Oxundiylar ishtirokidaToshkentning Eski shahar xalq maorifi bo'limida o'tgan
majlisdaTurkistondagi mavjud holat muhokama etilib, “Nashri maorif”
tashkilotijoy e'lon qilinib, majlisning o'zida jamiyatning nizomil dudlangan
cho'chqa go'shti qabultuzilgan. AVPyaskovskiyning ma'lumot berishicha, 1895-
1901 keyinTurkistonda 30 jadid maktabi bo'lib, Toshkentda to'rtta usuli
jadidmaktabi tashkil topgan bulsa, 1917 yil fevral voqealari arafasidaTurkistonda
92 jadid usuliga mulk hangi qilinadi maktablar tartibtuzilgan [9.31b]. Taniqli jadid
namoyondalaridan Abdulla Avloniy (1909 yili Toshkentning Degrez mahallasida
yangi maktab ochgan. U dars berish jarayonida ochilayotgan yangi tipdagi
maktablar uchun ham tegishli qulay bo'lgan ko'plab darsliklar kerak zaruratini
uning qilib va o'zi umaktablar uchundarsliklaryaratgan.[9.31.b],Mahmudxo'ja
Behbudiy. U o'lkadagi “usuli jadid” maktablash uzb birinchi nazariyotchisi va
amaliyotchilaridan, umuman, jadidchilik harakat qilish sarg'ish olingan

4karvonboshilaridan hisoblandi. U 1908 yili Rajabamin qishlog'idaochilgan yangi
usuldagi Abdulqodir Shakuriy maktabini Samarqandga, o'z hovlisiga ko'chir
kelib, unga dudlangan cho'chqa go'shti narsa, dudlangan cho'chqa go'shti ma'naviy
yordambergan. So'fizoda (1913 yilda uzoq davom etgan chet el safaridan Chustga
qaytib kelib,usuli jadid maktabi ochgan.Qamarsada qishlog'ida yetim bolalar
uchun“Dorulaytom”(Etimlaruyi)va katalar uchun kech kim maktab tashkil qilgan.
Mamlakatimizning mustaqillikka erishishi faqat ijtimoiy – siyosiy jihatdangina
emas, balki ma'naviy-ma'rifiy tomondan ham juda katta o‘zgarishlarga olib keldi.
Mazkur ijobiy o‘zgarishlar tufayli, tariximiz saxifalarida qoralanib kelingan
davrlar, ijtimoiy-siyosiy harakatlar,
oqimlar, buyuk allomalarimiz meroslari endilikda hayotimizning barcha soxalarida
qaytadan o‘z o‘rnini egallamoqda, xalqimizning ma'naviy dunyosini boyitish,
poklash va rivojlantirish yo‘lida tobora ulkan ahamiyat kasb etib
bormoqda.Ijtimoiy–siyosiy va ma'naviy–ma'rifiy harakat bo‘lmish jadidchilik ham
sobiq totalitar tuzum tomonidan ta'qiqlangan hodisalardan edi.Tabiiyki, uni
xolisona o‘rganish mumkin emasdi. Chunki jadidchilik o‘zoldiga qo‘ygan bosh
maqsad Turkiston xalqlarini mustamlakachilar
zulmidan ozodlikka olib chiqish, ularni har tomonlama shaxs erkinligini
ta'minlaydigan yangi jamiyat qurishga tayyorlashdan iborat edi. Buning uchun
jadidlar quyidagi vazifalarni amalga oshirishni eng muhim va ob’ektiv zaruriyat
deb hisobladilar:
1. Turkiston xalqlarini erkparvarlik, millatparvarlik, vatanparvarlik
ruhida tarbiyalash.
2. Turkistonliklarni jahonning boshqa millatlari bilan har jihatdan teng
yashay olish, jahon madaniyati sivilizatsiyasidan xabardor bo‘lish
darajasiga ko‘tarish.Turkiston uchun yagona bo‘lgan milliy g‘oyani yaratish va uni
amaliyotga tatbiq etish va boshqalar.Shuningdek, jadidlarning Turkiston ozodligi
uchun kurash dasturida uch asosiy yo‘nalish mavjud edi. Birinchisi – yangi usul
maktablari tarmog‘ini kengaytirish, ikkinchisi – umidli yoshlarni chet ellarga
o‘qishga yuborish va nihoyat, uchinchisi – turli ma'rifiy jamiyatlar tuzish hamda

4ziyolilarning kuchli firqasini tashkil etishga qaratilgan gazetalar chop etish edi.
Turkiston tarixida jadidchilik harakati alohida mavqyega ega, uning o‘rganilishi
tom ma'noda mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng boshlandi va bu
o‘rganishning uzoq vaqt hamda ko‘p tomonlama davom etishi tabiiy hol. Shu
ma'noda jadidchilikning kelib chiqishiga va mohiyatiga doir fikr bildirish hamda
bu boradagi fikr almashinuvlar deyarli endi boshlanmoqda desak, yanglishmagan
bo‘lamiz.
2.2. Xivada Asfandiyorxon ruxsati bilan tuzilgan yosh xivaliklardan iborat
majlis va nozirlar kengashi.
Asfandiyorxon (1870-1918) – Xorazm (Xiva xoni) (1910–18), o zbek qo ng irotlarʻ ʻ ʻ
sulolasidan[1.19b]. Xiva xoni 1623-43 yillarda Xorazmda hukmronlik qilgan
Arabshohiylar o zbek sulolasining vakili. Arab Muhammadxonning o g li.
ʻ ʻ ʻ
Safaviylar shohi Abbos I homiyligida, turkmanlar yordami bilan ukasi Elbars
(Ilbars) Sultonni taxtdan ag darib, 1623-yil Xivada xonlik taxtiga o tirdi. U
ʻ ʻ
turkman zodagonlariga tayanib ish yuritdi. Eron davlati qo liga o tib qolgan
ʻ ʻ
Janubiy Turkmanistonni Xiva xonligiga qo shib olishga intildi, ammo 1628-yilda
ʻ
safaviylar qo shinidan yengildi.17-asrning 30–40-yillarida Buxoro va Rossiya
ʻ
savdo karvonlariga zarar yetkazayotgan qalmoqlarga qarshi qattiq kurash olib
bordi; qalmoqlarga qarshi ittifoq tuzish maqsadida Moskva bilan muzoqaralar
yuritdi. Arab Muhammadxonni o ldirishgani uchun ukalari Habash Sulton bilan
ʻ

4Elbars Sultonni qatl etib, ularga yordam bergan Xorazmdagi uyg ur va naymanʻ
qabilalarining chorva mollarini tortib oldi va ularga qarshi qirg in uyushtirdi.
ʻ
Asfandiyorxon davrida tarqoqlik va zulm kuchaydi. Bundan foydalangan yirik
mulkdorlar o z vakillaridan biri Abulg oziyni Asfandiyorxonga qarshi qo ydilar.
ʻ ʻ ʻ
Natijada 1643-yil Abulg oziy xon qilib ko tarildi. Xuddi shu yili Asfandiyorxon
ʻ ʻ
vafot etdi. Oradan 2 yil o tgach, Abulg oziy Bahodirxon Xivada taxtga o tirdi.
ʻ ʻ ʻ
Otasi Muhammad Rahimxon II vafotidan so ng rus podsho hukumatining yordami
ʻ
bilan taxtga chiqdi (1910). 1910, 1914-yillari Peterburgda bo ldi. Asfandiyorxon
ʻ
davrida ma rifatparvar vazir Islomxo ja tashabbusi bilan Xiva va boshqa
ʼ ʻ
shaharlarda pochta-telegraf, kasalxona, ikki Madrasa va yangi tipdagi maktablar,
hatto rus maktablari quriladi. Asfandiyorxon Islomxo jani xazinadagi mablag ni
ʻ ʻ
behuda sovurishda ayblab qatl etdi (1913), Asfandiyorxon butun yerlarni qayta
o lchatib, mehnatkash xalqqa og ir soliqlar soldi. Uning zulmiga qarshi 1915-yil
ʻ ʻ
Mang itda, 1916-yil yanvarda Xo jaylida xalq chiqishlari bo lib o tdi. 1905–1907
ʻ ʻ ʻ ʻ
yillarda tashkil topgan „Yosh xivaliklar“ tashkiloti 1917-yil fevral inqilobidan
so ng oshkora ish boshladi. Bu tashkilot 1917-yil 5 aprelda xonni burjua islohoti
ʻ
o tkazish haqidagi manifestga qo l qo yishga majbur etdi. Shu tariqa xon boshliq
ʻ ʻ ʻ
konstitutsion monarxiya tuzildi. Davlatni idora etuvchi „Idorai mashvarat“ tashkil
topdi. Lekin islohot mehnatkashlar ahvolini yaxshilamadi. Asfandiyorxon ko p
ʻ
o tmay “Idorai mashvarat”ni tarqatib, yana mustabid hokimiyat o rnatdi.Imperator
ʻ ʻ
Nikolay II Asfandiyorxonni Muqaddas Stanislav va Anna ordenlari bilan
taqdirlagan. Asfandiyorxonga 1910-yilda Rossiya imperiyasining general-mayor
unvoni berilgan. 1911-yilda u Rossiya podshosi oliy hazratlarining mulozimlari
safiga qabul qilingan. 1913-yilda u imperator Nikolay II dan „Buyuk“ unvonini
oldi.Rossiyadagi fevral inqilobi Xiva xonligiga ham ta sir ko rsatdi. 1917-yil 5-
ʼ ʻ
aprelda Yosh xivonliklar Asfandiyorxonga islohotlar o tkazish talablarini
ʻ
qo ydilar. Xon manifest e lon qilishga majbur bo ldi, unda u vakillik organi –
ʻ ʼ ʻ
Yosh xivonliklar tarkibiga kiruvchi Majlis tashkil etishga va da berdi. Xonning
ʼ
hokimiyati cheklangan edi. Majlis raisi etib yosh xivaliklardan Bobooxun Salimov
saylandi. Biroq, keyinchalik vaziyat keskinlashdi va reaksion kuchlar vaziyatni o z
ʻ

4qo liga oldi. Natijada Yosh xivaliklar hukumati ag darildi, manifestda e lonʻ ʻ ʼ
qilingan islohotlar bekor qilindi. Bu vaqtda turkman qabilasining boshlig i
ʻ
Junaidxon Xivaga keldi va xonlikning qurolli kuchlari qo mondoni etib tayinlandi.
ʻ
Tez orada butun hokimiyatni o z qo liga to pladi.
ʻ ʻ ʻ Asfandiyorxon davrida Xivada
yangi madrasa va masjidlar qurilgan. 1912-yilda Asfandiyorxon qabulxonasi
qurildi. Bu Nurillaboy saroy majmuasidagi alohida bino bo lib, unda turli
ʻ
shakldagi bir nechta davlat zallari joylashgan bo lib, ular orasida rus Art Nouveau
ʻ
ruhida bezatilgan taxt xonasi ham bor edi. Xon Asfandiyor bu saroyning ko plab
ʻ
bezak elementlarini Peterburg chinni zavodiga buyurtma qilgan. Fotosuratchi va
birinchi o zbek kinorejissyori Xudoybergen Devonov 1910-yilda
ʻ
Asfandiyorxonning o z merosxo ri bilan foytunda yurishi haqidagi ilk o zbek
ʻ ʻ ʻ
hujjatli filmini suratga olgan.
Asfandiyorxon Buxoro amiri Said Olimxon (Said Abdulahadxonning o g li) bilan
ʻ ʻ
birgalikda 1913-yil 22-fevralda Sankt-Peterburgda birinchi sobor masjidining
ochilishida ishtirok etdi[3.41b]. Xiva xonligi (yoki Xorazm xonligi) — o zbek
ʻ
davlatchiligi tarixi bosqichlaridagi O rta Osiyoda mavjud bo lgan uchta o zbek
ʻ ʻ ʻ
xonliklaridan biri (1512—1920 yillarda). Poytaxti — Vazir, Ko hna Urganch, XVI
ʻ
asrning 70-yillaridan boshlab — Xiva shahri . Asfandiyorxon 1918-yil 22-
yanvarda yuqori martabali amaldorlar va din ahllari ishtirokida davlatni birga
boshqarish hamda bolsheviklarga qarshi kurashish uchun Junaydxon bilan Xivada
muzoqara olib bordi. Natijada Asfandiyorxon Junaidxonni qo shin boshlig i
ʻ ʻ
(sardori karim) etib tayinlab, hokimiyatni unga topshirdi. Oradan ko p o tmay,
ʻ ʻ
Junaidxon hokimiyatni butunlay qo lga olish uchun Asfandiyorni yashirin ravishda
ʻ
o ldirtirdi. Junaidxon taxtga o z ta siridagi Asfandiyorxonning amakisi Said
ʻ ʻ ʼ
Abdullaxonni o tqazdi.
ʻ Shu o'rinda aytish lozimki, O'zbek davlotchilik smolaixini
yaratishda jadidchilik xarakatini tadqiq qilish muhim ilmiy muammolardan biridir.
Bu sohada oxirgi vaqtida anchagina ilmiy va ommabop risola va maqolalar chop
yaqin. Ulardajadidchilikka berilgan bir tomonlama, xaqiqatga zid baholarni
noto'g'ri ekaligini hisoblanadibotlovchi faktlar vaizohlar bo'lrilgan. Hozir asosiy
vazifa jadidchilik xarakatining ilmiy jihdadan xol-hisoblanad va halol tadqiq

4qilishdan ibordadir. Jadidizmning o'rganishda qo'lga haqida boy materiallarni
umumlashtirish, unga yondoshishning nazariymasalalarini chuqurlashtirish,
ob'ektiv ilmiy haq iqatni aniqlashga mos keolinaditadqiqot olasizarini ishlab
chiqarish muhim muammolar danrej. jadidchilik Turkiston ma'rifat parvarlik
harakatning yukori boskichidir.Uning namoyondalarimamlakatni feodal
qoloqlikdan chaqarish, tegirmoniy mustaqillikka erishish uchun qurashdilar.
Jadidlar xarakati ziyolilarning deyarli barcha ilg‘or vakilari qatnashdi. Bular
orasida Hamza,Avloniy,Xolmuhammad Oxundiy, Ibroxim Davryoqilgan, Siddiqiy,
Mirmuxsnn Shermuxameqilmoqv, Nazir Kimga'roqulov va boshqalar bor edi.
Jadidchilik namoyondalarining qarashlarida xilma-xillik, ba'zi masalalarda jiddiy
farq borligini inkor qilmagan holda, jadidiyzm mafkura, muayyan qarashlar tizimi
sifatida kapitalistik taraqqiyotidir. 1906 yil yildan tomonidan jadidlar turkiyonda
o'z larining gazeta va jurnallarini nashr qilib yaratganlar.
XULOSA
Mustaqilllik yillarida milliy-ma'naviy tiklanish, milliy tarixni anglash,
tarixiy adolatni tiklash borasida ulkan ishlar amalga
oshirildi.Prezidentimiz ta'kidlaganlaridek “Biz yaxshi bilamizki, hayot
tinimsiz izlanish, tinimsiz kurashdir. Xalqimizning boshidan kechirgan
behisob qiyinchiliklari, mardona mehnatining samarasini ko‘rish, undan
bahramand bo‘lish vaqti yetib kelmoqda”[56.36b]. Ijtimoiy–siyosiy va
ma'naviy–ma'rifiy harakat bo‘lmish jadidchilik ham sobiq totalitar
tuzum tomonidan ta'qiqlangan hodisalardan edi. Bu boradagi keng

4ko‘lamli yangilanishlar,ularning nomlari tiklanishi, asarlari o‘rganilishi
tom ma'noda mamlakatimiz tarixida muhim voqyea
hisoblanadi.Ma'lumki, jadidlarning Turkiston ozodligi uchun kurash
dasturida uch asosiy yo‘nalish mavjud edi. Birinchisi - yangi usul
maktablari tarmog‘ini kengaytirish, ikkinchisi - umidli yoshlarni chet
ellarga o‘qishga yuborish
va nihoyat, uchinchisi - turli ma'rifiy jamiyatlar tuzish hamda
ziyolilarning kuchli firqasini tashkil etishga qaratilgan gazetalar chop
etish edi. Mazkur harakat maqsadalariga ko‘ra, Vatan, millat va davr
oldida turgan ulkan ijtimoiy–siyosiy, ma'naviy-ma'rifiy muammolarni
Turkiston xalqlarini ma'rifatli qilish, ular hayotini qaytadan
madaniylashtirish va zamonaviylashtirish yo‘li bilangina hal etish
mumkin edi. Bunday miqyosli va tarixiy vazifani tor doiralarga mansub
yoki muayyan tabaqaviy qarashlarga asoslangan oqim hal qilolmasdi.
Jadidchilik oqimining asoschisi, mashhur qrim-tatar allomasi Ismoilbek
Gaspralining g‘oyalari amalga oshishi natijasida X1X asrning oxirlarida
Turkiston hayotida misli ko‘rilmagan o‘zgarishlar bo‘ldi, hatto jahon
tajribasida ko‘rilmagan shiddatli ijtimoiy-ma'rifiy to‘lqinni vujudga
keltirdi, jadid allomalari Turkistonda milliy-mintaqaviy uyg‘onish
jarayonini boshlab berdilar, ular yaratgan ilmiy-pedagogik,
falsafiyaxloqiy, badiiy-publistik asarlar, yangicha maktablar, yangi teatr,
yangi adabiy-badiiy janrlar mintaqaviy va umumjahon miqyosida katta
ahamiyatga ega bo‘ldi. Ushbu oqim o‘zida yetuk olimlar, sanoat va
ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat
arboblarini jamlagan bo‘lib, ular yurtni obod va Vatanni mustaqil
ko‘rishni orzu qildilar va shu yo‘lda fidoyilarcha kurashdilar. Ular turli

4ma'rifiy jamiyatlar va teatr truppalari tuzish,gazeta va jurnallarda chop
qilish, xalqning ijtimoiysiyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda
milliy demokratik davlat qurishni maqsad qili qo‘ydilar. Jadid
ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina bu ishlarni
amalga oshirish mumkin edi. Jadid mualliflar maqsadlariga yetishda
yangi jadid maktablarini ochish, xalqni savodli qilish, zamon bilan
hamnafaslikni olib kirish maqsadida turli xil darsliklar yaratdilar. Mana
shunday darsliklari orasida islom tarixi, islom odablariga bag‘ishlangan
kichik darslik va qo‘llanmalar ham mavjud edi. Bunday an'anani
jadidlarning o‘zlari yaratgan emas va ular mintaqada o‘qitilib kelingan
islom tarixiga oid darsliklarni qisqartirish,muxtasar holatga keltirish
yo‘lini tutdilar. Masalan, birgina Nosiruddin Burhoniddin
Rabg‘uziyning “Qissasi Rabg‘uziy” asari (m. 1310) necha asrlar
davomida “Qisas ul-anbiyo” nomi bilan ma'lumu mashhur
bo‘lib,qanchadan qancha ota-bobolarimizni Otamiz Odam alayhis-
salomdan Muhammad alayhissalomgacha o‘tgan payg‘ambarlar tarixi va
zuhuri dini islom bilan tanishtirishga, shu yo‘l orqali ularning
e'tiqodlarini shakllantirish va mustahkamlashga xizmat qildi.Shu
ma'noda islom tarixini o‘rganishga bag‘ishlangan jadid darsliklarining
tillari va uslubiyotida ham ayrim tafovutlar kuzatiladi. Abdurauf
Fitratning “Muxtasar Islom tarixi” darsligi yuqorida ta'kidlangani kabi
tili, metodikasi hozirgi davr darsliklariga ancha yaqin ifodalangan
bo‘lsa, Abdulla Avloniyning “Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi islom”
darsligi o‘zining diniy istilohlarining saqlanib qolgani, eski til
qoidalarining mavjudligiga ko‘ra boshqacha uslubga ega hisoblanadi .
Jadid ma'rifatparvarlrining asarlari bir birlarinikidan bir oz bo‘lsada farq

4qilishi tabiiy hol edi. Chunki ularning o‘rtasida ham mintaqadagi
an'analarni mustahkam tutgan, xorijiy tajribalarni qo‘llab quvvatlagan
vakillar mavjud edi. Masalan, Avloniy Fitratdan farqli ravishda bu
borada jo‘g‘rofik ma'lumotlardan ko‘ra, arablarning etno-milliy ahvoli,
etnomadaniy tarixiga e'tibor qaratadi.Kurs ish davomida ularning
darsliklari muqoyasa qilindi va ularda ayrim tafovutlar mavjudligi
ko‘rsatib berildi. Mana shu o‘rinda ham ikki qo‘llanmada Payg‘ambar
alayhissalomning tug‘ilgan sanalarida ikki xil yondashuv mavjud. Fitrat
570 milodiy sanani ko‘rsatsa, Avloniy 571 sanani ko‘rsatadi. Fitrat bu
o‘rinda Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning tug‘ilgan yillarini aniq
ko‘rsatgan.Zero, Al-Xorazmiy va Beruniy payg‘ambarimiz
tug‘ilmaslaridan 50 kun oldin bo‘lgan Fil voqyeasini chog‘ishtirib, 570
yil deb ko‘rsatgan. Keyingi voqyealar bayonida Fitrat va Avloniy ham
bir-biriga yaqin ifoda yo‘lini tutganlar. Fitrat masjid qurilishi va
qiblaning tayin bo‘lishi, musulmonlarning jihodga buyurilishini alohida
mavzu qilib keltirgan bo‘lsa, Avlaoniy hijratdan keyingi Madina
ahlining shodligi sarlavhasi ostida shu davrdagi hodisalarni tilga oladi.
Bu borada Fitratning asosiy mavzu sifatida ilk masjid, qiblaning
o‘zgarishi, jihodga buyurish kabi mavzularni keltirishi diqqatga sazovor
hisoblanadi. Chunki bu voqyealarning har biri islom tarixidagi muhim
hodisalardan sanaladi.
Fitrat “Jihodga buyurish” mavzusida ayrim tarixchilardan farqli ravishda
buyruq-oyatni, hadislarni keltirib o‘tirmay, balki mavzuni
aniqlashtirishga doir ayrim istilohlarning ta'rifini keltirib o‘tadi. Ayni
shu

4jihat Fitratning uslubiy jihatdan ayrim jadid pedagoglaridan ustun
turishini ko‘rsatadi. “Payg‘ambarimiz ishtirok etgan har bir jangni
g‘azot, deb ataganlar va o‘zlari ishtirok etmay, lashkar yuborgan
janglarni sariyya
deganlar. Musulmonlar qariyb yigirmata g‘azot va sariyya
uyushtirganlar.
Ulardan mashhurlari: Badr, Uhud, Xandaq, Haybar, Makkaning fath
etilishi, xorijiylarning paydo bo‘lishi borasida ham tafovutli bayonga
duch kelamiz. Hazrati Alining hiylaga uchrab, xafa bo‘lganidan so‘ng
bir guruh kishilar uni yana jangga da'vat qilganlar. Ammo Hazrati Ali
bunga rozi bo‘lmagach, ular bunga norozilik bildirib, xalifaga dushman
bo‘lib
qolganlar. “Ular bu voqyeadan darg‘azab bo‘ldilar va bora-bora hazrati
Aliga dushmanroq bo‘lib qoldilar. Bu jamoani xorijiylar, ya'ni havorij,
deb ataganlar Xullas, hali uyushmagan jadidlar zamonaviy taraqqiyot
talablariga javob bermaydigan xalq ta'limi tizimini isloh qilish, islom
ta'limotini aqidaparastlikdan mosuvo etishdan iborat oddiy ma'rifiy va
madaniy ishlarni maqsad qilib qo‘yadilar. Chunki ijtimoiy, iqtisodiy,
ma'naviy sohalarda mutaassiblik, johillik, xurofotning hukmronligi,
o‘quv uslubining o‘ta ibtidoiy va qoloqligi, aniq maqsadlar aks etgan
dasturlarning yo‘qligi maktab va madrasalarda asosan diniy ta'limga
e'tibor berilmayotganligiga sabab bo‘lgan. Shu bilan birga, o‘quv
muassasalarining rasman ruhoniylar ixtiyorida bo‘lganligi va ularning
ko‘pchiligi o‘ta mutaassibligi ta'lim tizimini isloh qilishga, islom
ta'limotining o‘zini qotib qolgan aqidaparaslikdan xalos qilishga imkon
bermas edi.

$4FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI: 1. Abdulhamid Cho‘lpon. Adabi kammi? https://ziyouz.uz/ . 2. Avesto. N. Juraev mas'ul muxarrirligida. G '.G'ulom. , T. 2015y.28 3. Cho‘lpon ijodi va zamonaviy adabiyot jarayoni. Maqola. Z.Ergasheva vaN.Nurullaev. https://fledu.uz/wp-content/ . 4. Cho‘lpon. She'rlar. A.Navoiy nomidagi O'z.Milli y kutubxonasi. T.-2016. 5. Mahmudxo‘ja Behbudiy. Tanlangan a sarlar. T.; “Ma’naviyat”, 2006y. 6. Milliy uyg'onish davri o'zbek adabiyoti. Darslik. “Ma naviyat” nashriyoti,2004ʼ y. 7. Munavvar qori Abdurashidxonov. Tanlangan asarlar. “Ma naviyat”, n., T.: ʼ 2003y. JADIDCHILIK 8.Abdurashidxonov Munavvar qori. Tanlangan asarlar.-T: Ma'naviyat, 2003.- 150 b. 9. Abdurauf Fitrat- Tanlangan asarlar.B. Qosimov,-T., Ma'naviyat, 2003. 10. Abdulla Avloniy - Tanlangan asarlar.B. Qosimov,-Ma'naviyat, 2006.1.Jild 11. Abdulla Avloniy - Tanlangan asarlar. Qosimov,-T Ma'naviyat, 2006.2.Jild 12. Mahmudxo‘ja Behbudiy-Tanlangan asarlar-.B. Qosimov,- T.,Ma'naviyat, 2006. 13. Hoji Muin Tanlangan asarlar.B. Qosimov,\T., Ma'naviyat, 2005. 14. Is’hoqxonto‘ra Ibrat. Tanlangan asarlar.B.Qosimov,\T., Ma'naviyat, 2005. 15. Said Ahroriy . Tanlangan asarlar.B. Qosimov,-T., Ma'naviyat, 2001. . Karimov I.A.Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari. -T., Sharq,1998. 16. Karimov I.A.Adabiyotga e'tibor- ma'naviyatga, kelajakka e'tibor.- T.,O‘zbekiston.. 2009 17. Karimov I. A. Vatan ozodligi-oliy saodat. T. O‘zbekiston. 1999. 60bet 18. Karimov I.A.Tarixi boy, buguni go‘zal, kelajagi buyuk shahar.-T., 19. Karimov I. A. Biz qurish, yaratish yo‘lidan boraveramiz .-T.,1995y$

420. Karimov I.A.Biz qurish, yaratish yo‘lidan boraveramiz.-
T.,O‘zbekiston. 8 1995.
21. Karimov I.A.Vatan ozodligi oliy saodat.-T., O‘zbekiston,1999.
22. Karimov I.A. O‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan qurmoqdamiz.-
T.,O‘zbekiston,1999.
23. Karimov I.A.Jamiyatni isloh qilish yo‘lida.-T.,Sharq,1998.
24. Zakoi Kunrapa . “Hazrati payg‘ambarimiz va islom dini” –T. –B.3
25. Qosimov Begali. Milliy uyg‘onish .- T: Ma'naviyat. 2002.- 5b.
26. Gasprali I. Ovrupa madaniyatiga bir tanqidiy nazar - “O‘zbekiston
adabiyoti va san'ati” g., 1996 yil, 10 yanvar soni
27.Shuhrat Rizo. Ma'rifatparvarlikdan ma'rifatchilikkacha.- Tafakkur.J-1995.-№1.
74-79b
28. Ma'naviyat asosiy tushunchalar izohli lug‘ati –T., G‘.G‘ulom
nomidagi NMIU. 2009. 128-bet.
29. Qosimov Begali. Ismoilbek Gaspirali.-T: G‘.G‘ulom nomidagi
Qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati
1. Nashriyot matbaa birlashmasi, 1992.- 34 b.
2. Islom ensiklopediya. –T., O‘zME nashriyoti, 2004. –B.
3. Abdurauf Fitrat «Muxtasar Islom tarixi» -T., 31
4. Muhammad Xuzariy ibn shayx Afifiy “Nuril yaqin” –T.
5. Abdulla Avloniy “Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi islom” –T.64.
6. Abdulloh Solih A'simiyn. Tarixu jaziratul arab al-qodim va siyratunnabiy
sallollohu alayhi vasallam. 1988. 60-bet
8 Bosvort K.E. Musulmon sulolalari .-T., Fan, 2007. –B 25.
9 M. Abdurashidxonovning “Havoij ad-diniya”, (Din ahkomlari)kitobi 1912 yil
Qozon.
10 . Rahmatulloh qori Obidov. “Payg‘ambarlar tarixi islomiyat tarixidir” Toshkent.
“Movarounnahr” 2005. . 133bet

411 . Abdulloh Solih A'simiyn. Tarixu jaziratul arab al-qodim Va siyratun nabiy
sallollohu alayhi vasallam. 1988. 60-bet
12 Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Hadis va hayot «Abu Bakr va
Umar roziyallohu anhumo» 21 juz “Sharq”.,Toshkent.,2008
13 Abdurauf Fitrat “Oila yoki oila boshqarish tartiblari”Toshkent“Ma'naviyat”
1998 yil.
INTERNET SAYTLAR
1. www.ziyouz.com
2. www.tdpu.uz .
3. www.pedagog.uz .
4. www.Ziyonet.uz .
5. www.arxiv.uz
6. www.zamin.uz

4XORIJDA O’QIGAN O’ZBEK JADIDLARINING AYOLLARI

Turkistonda jadidchilik harakatlari va ta’lim sohasidagi islohotlar

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Turkistonda jadidchilik harakatlari va ta’lim sohasidagi islohotlar

O'xshash dokumentlar