Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2023
165 SotishTurlarni dinamik ta’rifi
![vektorlarni misol keltirish mumkin. Vektor ham yagona nom bilan saqlanib uning
tarkibida bir nechta qiymatni o’zida mujassamlashadi. Vektorning ham elementlari
bir turga mansub va tartiblangan bo’ladi.
Bir o’lchovli massivlar
Odatda massivlar zarurat, katta hajmdagi tartiblangan, lekin chekli elementlarga
oid masalalarni hal etishda yuzaga keladi. Dastur ishlatilishi davomida massivlar
aniq nomga ega bo’lishi va uning elementlari ma’lum bir turda bo’lishi kerak. Bir
o’lchovli massivlar kompyuter xotirasiga quyidagi shaklda saqlanadi
Massiv tarkibida elementlar mavjud bo’ladi. Massivning eng ko’pi bilan ketishi
mumkin bo’lgan elementlar soni uning o’lchamini bildiradi. Massivning elementi
turgan o’rni uning indeksi deyiladi. Massivning elementiga uning indeksi orqali
murojaat qilinadi. Massivning indeksi sifatida butun sonlar xizmat qiladi. Har bir
massiv o’zining individual nomiga ega bo’lishi kerak, ya’ni bir xil nomdagi
massivlar bo’lmaydi. Ularning nomi oldin e’lon qilingan oddiy o’zgaruvchi nomi
bilan ustma-ust tushmasligi kerak.
Statik massivlarni e’lon qilishning umumiy ko’rinishi quyidagicha:
<tip> []<massiv_nomi>={boshlang’ich qiymatlar}
Bunda {boshlang’ich qiymatlar} albatta bo’lishi kerak. Misollar:
int []A={1,4,3,1};
string[] B = { “olma”, “gilos”, “anor”};
double[] C = { 0.005, 1.234, 12.5, 13.5, 10.6 };](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_18.png?v=1)
![Yuqoridagi massivlarda massivning o’lchami uning initsializatsiya qismida
qatnashgan elementlar soni bilan aniqlanadi. C# tilida xuddi C++ da bo’lgani kabi
element indeksi 0 dan boshlanadi. A[0] indeksli element 1 ga teng, B[1] indeksli
element esa “gilos” ga teng va h.
Aytib o’tganimizdek, C# tilida massivlar xotiradan unumli foydalanish maqsadida
massivlarni dinamik tarzda e’lon qilishga kelishib olingan. Dinamik tarzda
massivni e’lon qilishning umumiy ko’rinishi quyidagicha:
<tip> [] <massiv_nomi>=new <tip>[o’lcham]
Bu yerda new operatori <o’lcham>ga mos ravishda xotiradan joy ajratadi. Dinamik
massivlarni e’lon qilishga doir misollar:
n = Convert.ToInt32(Console.ReadLine());
int[] M1 = new int[10];
float[] M2 = new float[100];
double[] M3 = new double[n];
M1 va M2 nomli massivlarning elementlari uchun 10 va 100 ta joy ajratilgan. Ular
ham dinamik massiv hisoblanadi. M3 massiv uchun xotiradan qancha joy ajratish
foydalanuvchining o’ziga havola qilingan, ya’ni n o’zgaruvchisi klaviaturadan
kiritiladi, bu o’zgaruvchi qiymati esa M3 massiv o’lchami sifatida qabul qilinadi.
M3 massiv dinamik massivga yorqin misoldir.
Dinamik massiv o’lchami ham statik massiv kabi aniqlanishi lozim, faqat bunda u
dastur ishlashi davomida anqlanishi bilan static massivdan farq qiladi.
Indekslar massiv elementlariga murojat qilish uchun ishlatiladi. Indeks massivdagi
element sonini bildiradi .Massivdagi to’rtinchi elementga murojat qilish uchun biz
3 indeksidan foydalanishimiz kerak. Misol uchun :num[3]. Massiv elementlarining
qiymatlarini olish va o’rnatish uchun indekslardan foydalanamiz.
int[] nums=new int [4];](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_19.png?v=1)
![nums[0]=1;
nums[1]=2;
nums[2]=3;
nums[3]=5;
Console.ReadLine(nums[3]); //5
Va bizda faqat 4 ta element uchun belgilangan massiv mavjud bo’lgani uchun ,
masalan oltinchi elementni qo’llay olmaymiz nums[5]=5;. Agar biz buni qilishga
harakat qilsak biz IndexOutOfRangeException-ni olamiz.
Statik massivlar elementlar oldindan aniqlanadi. Buning uchun sikl operatorlariga
murojaat qilamiz. Masalan, quyidagi misolda dinamik massivga qiymat berish
hamda uning elementlarini chop etish amallar ko’rsatilgan. Biz massiv elementlari
bilan ishlashimiz uchun for sikl operatori kerak buladi. Bu haqida yetarlicha
bilimga ega bo’lmasayiz quyidagi link orqali o’tsangiz Starter bulimida Suxrob
Xayitmurodov yetarlicha malumot bergan. Agar for sikl operatori haqida
malumotga ega bulsayiz davom etamiz.
using System;
internal class ArrayExample
{
private static void Main()
{
int[] A = new int[10];
int i;
for (i = 0; i < 10; i = i + 1)
A[i] = i;
for (i = 0; i < 10; i = i + 1)](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_20.png?v=1)
![Console.WriteLine(‘A[‘ + i + ’]: ’ + A[i]);
}
}
Bu dasturda A massivning elementlari sifatida i ning qiymatlari kelmoqda. Xuddi
shunday massiv elementlarini klaviatura orqali ham kiritish mumkin. Buning
uchun quyidagi kodni ko’raylik:
using System;
internal class ArrayExample
{
private static void Main()
{
int[] A = new int[10];
int i;
for (i = 0; i < 10; i = i + 1)
A[i] = Convert.ToInt32(Console.ReadLine());
for (i = 0; i < 10; i = i + 1)
Console.WriteLine(‘A[‘ + i + ’]: ’ + A[i]);
}
}
Massiv elementlari qiymatlaridan foydalanishga doir quyidagi sodda misolni
ko’rib chiqaylik.
Men Shahbozga judayam qiziqarli matematik masala berdim. Masala sharti
quyidagicha: Men unga 10 ta son aytaman ularning yig’indisini topib 10 ga](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_21.png?v=1)
![bo’lishi kerak buladi. Keyin Shahboz menga shu kodni yozib berdi. Sizham bu
kodni o’z kompyuteringizda tekshirib kuring.
using System;
internal class Average
{
private static void Main()
{
int[] A = new int[10];
int i;
double S = 0;
Console.WriteLine("Sonlarni kiriting");
for (i = 0; i < 10; i = i + 1)
A[i] = Convert.ToInt32(Console.ReadLine());
for (i = 0; i < 10; i++)
S += A[i];
S = S / 10;
Console.WriteLine(S);
}
}
Massivlar bilan ishlaganda uning o’lchami chegarasidan chiqib ketmaslik lozim.
Agar bu holat yuz bersa C# kompilyatori IndexOutOfRangeException xatoligi
haqida xabar beradi. Bu xatolikni siz ham sinab kurmoqchi bulsangiz quyidagi
kodni kiritib , ishlatib kuring:
using System;](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_22.png?v=1)
![internal class ArrayErr
{
private static void Main()
{
int[] sample = new int[10];
int i;
// Chegaradan chiqish holati yuz bermoqda
for (i = 0; i < 100; i = i + 1)
sample[i] = i;
Hozir biz siz bilan funksiyalarda massivlardan foydalanishning bir nechta hollarini
ko’rib chiqamiz.
1.Keling Python dasturlash tilidagi range() funksiyasiga o’xshash funksiyani biz
C# dasturash tilida tuzib ko’ramiz. Izoh: range() – asosan ikkita argument qabul
qiladi aytaylik n va m, ushbu funksiyaning vazifasi n dan m gacha bo’lgan butun
sonli array ni qaytaradi(m kirmaydi).
static int[] Range(int n, int m)
{
int[] range = new int[m - n];
int k = 0;
for(int i=n; i<m; i++)
range[k++] = i;
return range;
}](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_23.png?v=1)
![Bu yerda biz Range funksiyasining type sifatida int[] massiv typeni berdik. Endi
ushbu funksiyadan foydalanib n dan m gacha bo’lgan butun sonlar yig’indisini
hisoblaymiz:
using C=System.Console;
using System.Linq;
public class Program
{
public static int[] Range(int n, int m)
{
int[] range = new int[m - n];
int k = 0;
for(int i=n; i<m; i++)
range[k++] = i;
return range;
}
public static void Main(string[] args)
{
int n,m;
C.Write("n=");
n = int.Parse(C.ReadLine());
C.Write("m=");
m = int.Parse(C.ReadLine());
C.WriteLine($"{n} dan {m} gacha bo'lgan yig'indi={Range(n,m+1).Sum()}");](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_24.png?v=1)
![}
}
1.
Endi funksiyaning argumentlariga massivlardan foydalanishni ko’rsak.
Funksiyaning argumentiga massiv ham xuddi o’zgaruvchidek ishlatiladi Misol
uchun: <type> funksiyaNomi(int[] x, string[] y){}
Keling biz System nomlar fazosidagi Array classining Sort() metodiga o’xshash
funksiya yaratib ko’ramiz. Izoh: Array.Sort metodinig argumentiga massivni
bersak ushbu metod bizga bergan massiv elementlarini o’sish tartibida tartiblaydi.
Biz faqat int typedagi massivni sort qiladigan funksiya yozamiz!
static void Sort(ref int[] massiv)
{
int x;
for(int i=0; i<massiv.Length-1; i++)
for(int j=i+1; j<massiv.Length; j++)
{
if (massiv[j] < massiv[i])
{
x = massiv[i];
massiv[i] = massiv[j];
massiv[j] = x;
}
}
}](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_25.png?v=1)
![Xop bu funksiyani endi ishlatib ko’ramiz:
static void Main(string[] args)
{
int[] mas = { 5, 4, 2, 1, 7, 45, 41, 6, 3, 4 };
Sort(ref mas);
foreach (int x in mas)
Console.Write(x+", ");
}
Natija: 1, 2, 3, 4, 4, 5, 6, 7, 41, 45,
Endi biz ushbu funksiya yordamida massivdagi eng katta va eng kichik elementni
ham topishimiz mumkin:
static void Main(string[] args)
{
int[] mas = { 5, 4, 2, 1, 7, 45, 41, 6, 3, 4 };
Sort(ref mas);
Console.WriteLine($"eng kichigi: {mas[0]}, eng kattasi: {mas[mas.Length - 1]}");
}
Natija: eng kichigi: 1, eng kattasi: 45
Demak biz funksiyalarning type va ularning argumentlarida bemalol massiv
typelaridan foydalana olar ekanmiz.
Massivlar daraja yoki o'lchovlar soni kabi tushuncha bilan tavsiflanadi. Massivlar
1, 2, 3 yoki n o’lchamli bo’lishi mumkin. Ko’p o’lchmali massivlarni 2 o’lchamli
massivlar misolida ko’rib boramiz Bir o’lchovli massivlarni bitta gorizontal qator
kabi tasavvur qilishimiz mumkin, misol uchun:](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_26.png?v=1)
![int[] nums1 = new int[] { 0, 1, 2, 3, 4};
Vizual ko’rinishda bu massiv:
image
Endi esa 2 o’lchamli massivga misol ko’ramiz:
int[,] nums2 = { { 0, 1, 2 }, { 3, 4, 5 } };
Vizual ko’rinishda bu massiv:
image
Ko’p o’lchamli massivlarni e’lon qilish uchun kvadrat qavs ichiga vergul qo’yiladi,
yani [,] ikki o’lchamli massiv, [,,] uch o’lchamli massiv va hokazo.
int[,] arr2d; // ikki o’lchamli massiv
int[,,] arr3d; // uch o’lchamli massiv
int[,,,] arr4d; // to’rt o’lchamli massiv
int[,,,,] arr5d; // besh o’lchamli massiv
C# 32 o’lchovgacha bo’lgan massivlarni qo’llab quvvatlaydi.
32 o’lchovgacha Karl, 32!
Odatda 1,2 yoki 3 o’lchamli massivlar ko’p ishlatiladi. 2 o’lchamli massivlar
shuningdek matritsa deb ham ataladi. Ko’p o’lchamli massivlarni ham bir
o’lchamli massivlar kabi turli hil yo’l bilan e’lon qilishimiz mumkin:](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_27.png?v=1)
![int[,] nums1;
int[,] nums2 = new int[2, 3];
int[,] nums3 = new int[2, 3] { { 0, 1, 2 }, { 3, 4, 5 } };
int[,] nums4 = new int[,] { { 0, 1, 2 }, { 3, 4, 5 } };
int[,] nums5 = new[,] { { 0, 1, 2 }, { 3, 4, 5 } };
int[,] nums6 = { { 0, 1, 2 }, { 3, 4, 5 } };
Ko’p o’lchamli massivlarning elementlarini massiv elon qilingan paytda:
int[,] nums3 = new int[2, 3] { { 0, 1, 2 }, { 3, 4, 5 } };
kabi aniqlashimiz yoki sikl yordamida elon qilishimiz mumkin:
int[,] myArr = new int[4, 5];
Random rand = new Random();
for (int i = 0; i < 4; i++)
{
for (int j = 0; j < 5; j++)
{
myArr[i, j] = rand.Next(1, 30);
Console.Write("{0}\t", myArr[i, j]);
}
Console.WriteLine();
}
Bu yerda Random sinfidan foydalanildi. Shuningdek massivning har bir elementini
alohidadan aniqlashimiz mumkin:
int[,] nums2 = new int[2, 3];](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_28.png?v=1)
![nums2[0, 0] = 0;
nums2[0, 1] = 1;
…
nums2[2, 3] = 5;
Ikki o’lchamli massivlarda [2, 3] masivning qatorlar va ustunlar sonini belgilaydi
yani 2 qatorlar soni va 3 ustunlar soni, quyida bunga misol ko’rishingiz mumkin:
int[,] nums3 = new int[2, 3] { { 0, 1, 2 }, { 3, 4, 5 } };
image
Keling endi 2 o’lchamli massivga misol ko’ramiz. Sinfxonada 3 qator partalar
joylashgan, har bir qatorda 4tadan parta bor, bir partaga 1ta bola o’tiradi, oddiy
hisob kitob bilan bu honada 3*4=12 ta parta borligi va 12ta o’quvchi sig’ishini
hisoblay olamiz, endi masalaga o’tamiz, matematika fanidan imtihonda barcha
o’quvchilar 3,4 yoki 5 baholarini olishdi, savol sinfning o’rtacha bahosi necha?
using System;
class Program
{
static void Main(string[] args)
{
//3 qator 4 ustunlik 2 o'lchamli massiv elon qilamiz
int[,] myArr = new int[3, 4];](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_29.png?v=1)
![Random rand = new Random();
for (int i = 0; i < 3; i++)
{
for (int j = 0; j < 4; j++)
{
// random yordamida bolalarning baholarini aniqlaymiz
// (3,6) bu oraliqni bildiradi va 3,4,5 sonlarini o'z ichiga oladi
myArr[i, j] = rand.Next(3, 6);
Console.Write("{0}\t", myArr[i, j]);
}
Console.WriteLine();
}
int sum = 0; //sinfning umumiy bahosi
double average = 0.0D; //sinfnig o'rtacha bahosi
for (int i = 0; i < 3; i++)
{
for (int j = 0; j < 4; j++)
{
sum += myArr[i, j];
}
}
average = Convert.ToDouble(sum) / 12;
Console.WriteLine($"Sinfning umumiy bahosi: {sum}");](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_30.png?v=1)
![Console.WriteLine($"Sinfning o'rtacha bahosi: {average}");
}
}
Natija:
5 3 5 4
4 3 5 4
3 3 3 3
Sinfning umumiy bahosi: 45
Sinfning o'rtacha bahosi: 3,75
Massivlarning asosiy hususiyatlari:
O’lchovi(rank): massivning o’lchovini bildiradi
Massiv uzunligi(array lenght): massivning barcha elementlari soni
o'lchov uzunligi(dimension length): bir alohida o’lchovining uzunligi
Biz ko’pincha metodlarda cheklangan miqdordagi argumentlardan foydalanamiz .
Agar dasturdagi metodda argumentlar soni kopaysa kodning korinishini xiralashadi
yani xunuklashadi. params kalit so’zi orqali biz cheksiz argumentlarni massiv
korinishida kirgazishimiz va kodni ancha ixchamlashtirishimiz mumkin. params
Parametrli metodlarni chaqirganimizda , biz quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
• Massiv elementlari turiga oid argumentlarning vergul bilan ajratilgan ro'yxati:
int yigindi = Sum(19, 9, 7, 17, 39, 47);
• Belgilangan turdagi argumentlar massivi:
object[] obj = new object[] { "hamroliyev", 'a', 19, 9, 12.8 };
//Add metodini chaqiramiz.
Add(obj);](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_31.png?v=1)
![• Hech qanday argumentsiz. Hech qanday argument yubormasak, params ro'yxati
uzunligi nolga teng boladi.
Sum();
params kalit so’zi dasturchi metodda foydalaniladigan parametrlar soni haqida
oldindan ma'lumotga ega bo'lmagan hollarda foydali bo'ladi. Metod konstruktorida
params kalit sozidan faqat bir marta foydalanishimiz mumkin. params ga tegishli
argumentdan keyin qoshimcha argument berish mumkin emas.
params kalit so’zidan foydalanishga oddiy misol:
using System;
namespace dot_net_uz
{
class Program
{
// params parametrni o'z ichiga olgan metod
public static int Sum(params int[] sonlarRoyxati)
{
int sum = 0;
foreach (int i in sonlarRoyxati)
{
sum += i;
}
return sum;
}
static void Main(string[] args)](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_32.png?v=1)
![{
//Sum metodini chaqiramiz.
int [] yigindi = Sum(19, 9, 7, 17, 39, 47);
Console.WriteLine($"yigindi : {yigindi}");
Console.ReadKey();
}
}
}
Output:
yigindi : 138
yigindi : 138
0
Sizda "params kalit so'zidan foydalanmasdan ham metodlarda massivdan
foydalanish mumkinku, params ni nima keragi bor?" degan savol tug'ilishi
mumkin. Javob shunday: params kalit so'zi metoddan foydalanishni ancha
qulaylashtiradi:](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_33.png?v=1)
![uni chaqiradi. Konstruktorlar biz biladigan metodlardan bir farqli jihati bor ekan bu
esa hech qanday qiymat qaytarmaydi: na int tipi, na float tipi, na double tipini va
hattoki void tipini ham.Shunaqa metod ham bularkanmi mana bularkanu. C# tilida
biz agar konstruktor yozish esimizdan chiqib qoladigan bulsa o’zi jimlik buyicha
sinf bitta konstruktorni yaratadi ammo u bizga kurinmaydi.Bunday
konstruktorlarni standart konstruktorlar ham deb atashadi. Bunday
konstruktorning parametrlari va tanasi yo‘q. Buni kurishingiz uchun oddiy misolni
siz uchun tayorlab quydim:
using System;
namespace HelloApp
{
public class Talaba
{
public string ismi ;
public int yoshi ;
}
class Program
{
static void Main(string[] args)
{
Talaba Shohruh=new Talaba();
}
}
}
Kurdingizmi qanday aqlli tilni o’rganayapsiz. Konstruktorni asosiy qoidalaridan
biri bu konstruktorning nomi sinf nomi bilan bir xil buladi. Konstruktorlarni asosiy
qolipi bir xil bulgani bilan ular parametrlarining turlar bilan( int, string) farq qilishi
mumkin. Talaba nomli class yaratamiz va uning ob’ekttini hosil qilamiz.
using System;
namespace Hello](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_38.png?v=1)
![{
public class Talaba
{
public string ismi ;
public int yoshi ;
}
class Program
{
static void Main(string[] args)
{
Talaba a = new Talaba();
a.ismi = "Shohruh";
a.yoshi = 24;
Console.ReadKey();
}
}
}
Talaba ob’ektini yaratish uchun new Talaba() ishlatiladi. new operator Talaba
ob'ekti uchun xotiradan joy ajratadi. Va keyin sinfda mavjud bulgan xossalar
chaqirilib, ularga qiymatlar berilmoqda. a o'zgaruvchisi yaratilgan ob'ektga mos
qiymatlarni xossalarga qiymatlar biriktiriladi. Agar biz ularga qiymat bermasak
nima buladi degan savol tug’ilishi mumkin. Bu holat uchun ham C# bizga yechim
topgan bundan havotir olmasak ham buladi.Agar xossalarimiz raqamli turda
buladigan bulsa 0 ni oladi, satrlilar uchun esa null(yani hech qanday qiymat
mavjud emas) ni oladi. Endi konstruktorlarni o’zimiz ham yaratib kuraylikchi. Shu
bilan birga bir biridan farq qiladigan konstruktorlani ham kursatib o’tib
ketaman.Unda keying misolga etibor bilan qarang.Yuqorida , ob’ektni ishga
tushirish uchun standart konstruktor ishlatilgan . Biroq, biz o’zimiz konstruktorni
aniqlaymiz.
class Person](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_39.png?v=1)
![{
public string name;
public int age;
public Person() { name = "Nomalum"; age = 18; } // 1-konstruktor
public Person(string n) { name = n; age = 18; } // 2 -konstruktor
public Person(string n, int a) { name = n; age = a; } // 3 -konstruktor
public void GetInfo()
{
Console.WriteLine($"Name: {name} Age: {age}");
}
}
Endi sinf 3 ta konstruktorni aniqlaydi, ularning har biri har xil parametrlarni qabul
qiladi vas inf maydonlarining qiymatlarini belgilaydi. Endi shu konstruktorlardan
foydalanib kuraylikchi nima bularkan.
static void Main(string[] args)
{
Person Ali = new Person(); // 1-konstruktor chaqirilyapdi
Person Vali = new Person("Vali"); //2-konstruktor chaqirilyapdi
Person Gani = new Person("G’ani", 25); // 3-konstruktor chaqirilyapdi
Ali.GetInfo(); // Name: Nomalum Age: 18
Vali.GetInfo(); // Name: Vali Age: 18
Gani.GetInfo(); // Name: G’ani Age: 25
Yana bir qoidamiz bor, agar sinfda konstruktorlar yaratilgan bulsa , ulardan birini
aniq ishlatishimiz kerak ekan. Menimcha C# mehnatni qadrlaydigan til menimcha
shuncha konstruktor yaratganingdan keyin hech bulmasa bittasini ishlatgin
demoqchi shekilli. Sizlarga bir yangilikni ham aytib utmoqchiman C# 9.0 dan
boshlab biz konstruktor chaqirayotganimizda new dan sung sinf nomini yozishimiz
shart emas ekan. Masalan mana bunday qilib:
Person Ali=new (); // Person Ali = new Person(); degani
Person Vali=new(“Vali”); // Person Vali = new Person("Vali");](https://docx.uz/documents/de558c10-2829-4b85-9222-15efe79f1cf5/page_40.png?v=1)
Turlarni dinamik ta’rifi