Turli psixologiya maktablarida motivatsiya muammosi - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	67.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Misha Khan

Ro'yxatga olish sanasi 22 Yanvar 2025

7 Sotish

Turli psixologiya maktablarida motivatsiya muammosi

Sotib olish

PSIXOLOGIYA FAKULTETI
YOSHLAR PSIXOLOGIYASI YO‘NALISHI 2-BOSQICH 421 -2 2 GURUH
TALABASI YUSUPOVA DURDONA NING
UMUMIY PSIXOLOGIYA
FANIDAN
MAVZU : TURLI PSIXOLOGIYA MAKTABIDA MOTIVATSIYA
MUAMOSINI O‘RGANILISHI
Bajardi: D.Yusupova
Ilmiy rahbar: Sh.Djumanov
JIZZAX – 2024
MUNDARIJA
1KURS ISHI

KIRISH………………………………………………………..……..…………….3
I BOB. TURLI PSIXOLOGIYA MAKTABLARIDA MOTIVATSIYA
MUAMMOSINING O’RGANILISHI ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1 Psixologiyada shaxs motivatsiyasi muammosi tarixi va hozirgi
holati ………..6
1.2 Motiv va motivatsiyaning biologik mexanizmlari va ularning shaxs psixik
taraqqiyotidagi o‘rni ………………………………………………………..……..10
1.3 Shaxsning motivatsion sohasi muammosi…………………………………….13
II BOB. XORIJIY VA O‘ZBEK PSIXOLOGLARI TADQIQOTLARIDA
MOTIVATSIYA MUAMMOSINING TAHLILI
2.1 Chet el psixologiyasida motivatsiyani tadqiq qilish yo‘nalishlari...... …… ……... 16
2.2 O‘zbekiston psixologlari tadqiqotla rida motiv va motivatsiya muammosi…25
2.3.Metodika natijalarini qayta ishlash……………………………………………28
XULOSA………………………………………………………………................32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………..............33
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Motivatsiya shaxsiyat tuzilishida
yetakchi o‘rinni egallaydi va xatti- harakat va faoliyatning harakatlantiruvchi
kuchlarini tushuntirish uchun ishlatiladigan asosiy tushunchalardan biridir.
Umuman motivatsion tizimning mazmuni shaxsga xos bo‘lgan faoliyat turlarining
mazmunini belgilaydi. Motivatsiya tizimi nafaqat haqiqiy faoliyatni, balki istalgan
sohani, faoliyatni yanada rivojlantirish istiqbolini ham belgilaydi. Binobarin,
motivatsiya muammosi metodologik, nazariy va amaliy jihatdan dolzarb
muammolardan biridir. Ilmiy adabiyotlar tahlili motivlarni o‘rganishda ko‘plab
yondashuvlar mavjudligini ko‘rsatdi. Motiv rag‘batlantirish, niyat, idrok,
munosabat, fikrlar, his-tuyg‘ular, motivlar va boshqalar sifatida ko‘rib chiqilgan.
Ammo barcha olimlar motiv bu faoliyat uchun mo‘ljallangan degan fikrga
qo‘shilishadi va motivatsiya shaxsning yo‘nalishini aniqlaydi.
Motiv va motivatsiya muammosi jahon psixologiyasida turli-tuman nuqtai
nazaridan yondoshish orqali tadqiq qilib kelinmoqda. Uzoq va yaqin chet ellarda
o‘ziga xos psixologik maktab vujudga kelgan bolib, ularning negizida ilmiy
pozitsiyalar va kontseptsiyalar mohiyati jihatidan farqlanuvchi goyalar va
yo‘nalishlar mujassamlashdi. Rus va sobiq sovet psixologiyasi namoyondalari
K.D.Ushinskiy, I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, V.M.Bexterev, A.F.Lazurskiy,
A.A.Uxtomskiy, S.V.Rubinshteyn, V.S.Merlin, V.I.Selivanov va boshqalar
mazkur muammo yuzasidan tadqiqot ishlari olib borganlar. Bundan tashqari
Yevropa va Amerika mamlakatlarida motivatsiyaga oid 30 dan ortiq ilmiy
kontseptsiyalar mavjuddir. Odamning faoliyat motivlarini o‘rganish shaxsning
ma’naviy-psixologik mohiyatini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Kishilarning
xulq-atvoriga qarab, uning xatti-harakatlarini tahlil qilib, ularning motivlarini
aniqlashga intilish lozim. Shunda xatti-harakatlarni odam uchun tasodifiy yoki
qonuniy ekanligini anglash mumkin boladi. Bunday xatti-harakatlarni yana
takrorlanishini oldindan kora olish, shaxsiy holatlarning ayrimlarini yuzaga
3

keltirmaslikning oldini olish, boshqalarning taraqqiy etishini qo‘llab-quvvatlash
mumkin. Ba’zilar mehnatga o‘z ehtiyojlariga ko‘ra sidqidildan munosabatda
bo‘lsalar, ba’zilar o‘z burchlarini anlaganliklaridan, yana ba’zilar ozlarining qabih
niyatlariga erishish uchun vaqtincha sun’iy munosabatda bo‘ladilar.
Ilmiy adabiyotlar tahlili motivlarni o‘rganishda ko‘plab yondashuvlar
mavjudligini ko‘rsatdi. Motiv rag‘batlantirish, niyat, idrok, munosabat, fikrlar, his-
tuyg‘ular, motivlar va boshqalar sifatida ko‘rib chiqilgan. Ammo barcha olimlar
motiv bu faoliyat uchun mo‘ljallangan degan fikrga qo‘shilishadi va motivatsiya
shaxsning yo‘nalishini aniqlaydi. Ta’lim motivatsiyasini o‘rganish muammosi
ko‘plab mahalliy va xorijiy psixologlarning e’tiboriga berilgan. Shunga qaramay,
psixologiya fanida yagona "tushuncha" ta’lim faoliyati motivi shakllanmagan, uni
o‘rganishda turli xil yondashuvlar va usullar qo‘llaniladi.
Motivatsiya o‘zining psixologik mohiyatiga ko‘ra, shaxsning faolligini keltirib
chiqaradigan va uning yo‘nalishi mazmunini belgilaydigan istak va undovdir.
Tadqiqotchilar motivatsiya hodisalarining uchta sinfini ajratadilar: faoliyatning asosiy
manbalari (ehtiyojlar va instinktlar), xatti-harakatlarning yo‘nalishini tanlash sabablari
(haqiqiy motivlar); sub'ektning faollik dinamikasini tartibga soluvchilar (tajribalar va
munosabatlar).Qiyinchilik shundan iboratki, hozirgi zamon psixologiyasida “motiv”
tushunchasining ko‘lami va mazmuni haligacha oydinlashtirib, aniqlashtirilmagan.
Motiv, shuningdek, tirik mavjudotni harakatga keltiradigan narsadir, buning uchun u
o‘z hayotiy energiyasini sarflaydi.
Motivatsiya - bu gorizontal va vertikal tuzilishga ega bo‘lgan ko‘p darajali
hodisa. U ancha moslashuvchan murakkab ierarxik tuzilishga ega. Ierarxik tizimning
o‘zgarishi tashqi muhitdagi o‘zgarishlar yoki shaxsning o‘zida sodir bo‘lgan
o‘zgarishlar tufayli yuzaga keladi. Faoliyatning shartlari va xususiyatiga qarab,
motivlar bir-birini almashtirishi mumkin, ziddiyat yoki bir-biriga qurish. O‘z roli
nuqtai nazaridan tizimning elementi, ya'ni o‘ziga xos motiv, muayyan muammolarni
hal qilish uchun motivatsion tizimning bo‘linish chegarasidir.
Motivatsiya harakatlarning maqsadga muvofiqligini, aniq maqsadga
erishishga qaratilgan yaxlit faoliyatning tashkil etilishi va barqarorligini
4

tushuntiradi. Motiv, motivatsiyadan farqli o‘laroq, xatti-harakat sub'ektining o‘ziga
tegishli bo‘lgan narsa, uning barqaror shaxsiy mulki bo‘lib, u ichki tomondan
ma'lum harakatlarni keltirib chiqaradi. Motivni umumlashgan shaklda
dispozitsiyalar majmuini ifodalovchi tushuncha sifatida ham aniqlash mumkin.
Zamonaviy psixologiyada motivni tushunishga umumiy yondashuvning
o‘xshashligi bilan kontseptsiyani aniqlashning ba'zi tafsilotlari va o‘ziga xos
xususiyatlarida sezilarli farqlar mavjud. Asosan, "motiv" tushunchasiga ta'rifning
o‘zi ma'lum bir ilmiy muammoni keltirib chiqaradi. Agar motivning eng xarakterli
ta'riflarini tahlil qilsak, u umumlashtirilgan shaklda faoliyatning boshqa tarkibiy
qismlari, ko‘pincha ehtiyoj bilan bog‘liq bo‘lgan rag‘batlantiruvchi stimul sifatida
ko‘rib chiqilishini ko‘rishimiz mumkin.
Kurs ishining maqsadi: Turli psixologiya maktablarida motivatsiya
muammosining o’rganilishi ilmiy-nazariy asoslari .
Kurs ishining obyekti: Psixologiyada shaxs motivatsiyasi muammosi tarixi
va hozirgi holati ni yoritib berish.
Kurs ishining predmeti: Xorijiy va o‘zbek olimlari tadqiqotlarida
motivatsiya muammosi haqida tushunchalarga ega bo‘lish.
Kurs ishining vazifasi:
1. Motiv va motivatsiyaning biologik mexanizmlari va ularning shaxs psixik
taraqqiyotidagi o‘rni haqida ma’lumotlarga ega bo‘lish;
2. Chet el psixologiyasida motivatsiyani tadqiq qilish yo‘nalishlarini o‘rganishdan
iborat.
Kurs ishining tuzilishi ; 2 bob, 6 paragrif, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat.
5

I BOB. TURLI PSIXOLOGIYA MAKTABLARIDA MOTIVATSIYA
MUAMMOSINING O’RGANILISHI ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1 Psixologiyada shaxs motivatsiyasi muammosi tarixi va hozirgi holati
Psixologiya uchun boshqa fanlar - falsafa, fiziologiya, kibernetikaga
qaraganda ko‘proq tabiiy til tushunchalarini izohlash zarurati mavjud. Ehtimol, bu
motiv, motivatsiya tushunchasida eng aniq namoyon bo‘ladi. "Umumiy
psixologiya" lug‘atida motivatsiya organizm faoliyatini qo‘zg‘atuvchi va uning
yo‘nalishini belgilovchi impulslar deb ta'riflanadi. Motivatsiya shaxs faoliyatini,
uning xulq-atvori va faoliyatini tartibga solishning etakchi omili sifatida barcha
odamlar uchun alohida qiziqish uyg‘otadi. Ko‘pincha ijtimoiy turdagi kasblar
vakillari.
“ Motivatsiya ” so‘zini birinchi marta A. Shopengauer “Ye tarli sababning
to‘rtta printsipi ” (1900-1910) maqolasida qo‘llagan. Keyin bu atama inson xatti-
harakatlarining sabablarini tushuntirish uchun psixologik foydalanishda
mustahkam o‘rnatildi. Motivatsiya muammosi zamonaviy psixologiyadagi eng
muhim masalalardan biridir. Asrimizning boshlarida dunyoning turli
mamlakatlarida motivatsiyani o‘rganish bo‘yicha samarali ishlar deyarli bir
vaqtning o‘zida boshlangani bejiz emas. Motivlar muammosi rivojlanishning uzoq
yo‘lini bosib o‘tdi. Tadqiqotlar tarixini hisobga olgan holda, motivatsiya
assotsiatsiyachilarning "atomizm" tushunchalarini yengish bilan bog‘liq holda
rivojlana boshladi. Bu vaqtga kelib (XIX asr oxiri - XX boshi). Motivlarni
o‘rganishga xorijiy fanlar ham katta e’tibor beradi. Odam va hayvonlarning xulq-
atvoridagi motivlar masalalari bo‘yicha ko‘plab nazariy va eksperimental ishlar
olib borildi. Motivatsiya masalalarini ishlab chiqish psixologiya fanining turli
sohalarida turli usullardan foydalangan holda intensiv ravishda amalga oshiriladi.
Angliyada Uilyam Makdugal instinktlarni asosiy tushuntirish tushunchasi deb
hisobladi va shu bilan motivatsiyani instinktlar nazariyasi ruhida o‘rganishga asos
6

soldi. Keyinchalik bu yo‘nalish zamonaviy etologlar - Konrad Lorenz va Nikols
Tinbengenning asarlarida taqdim etilgan.
Avstriyadagi Zigmund Freyd Makdugal bilan deyarli bir vaqtda tushlar
mazmuni va nevrotiklarning xulq-atvori kabi mantiqsiz ko‘rinadigan hodisalarni
yashirin ehtiyojlar dinamikasi bilan tushuntirishga harakat qildi va shu bilan
shaxsiyat nazariyasida quyidagi motivatsiya uchun asos yaratdi.
O‘rganish bo‘yicha birinchi tadqiqot amerikalik Edvard Torndayk tomonidan
o‘qituvchisi Uilyam Jeymsning podvalida olib borilgan. Saam Jeyms tajriba
o‘tkazmadi, lekin u ishlab chiqqan "odat" tushunchasi o‘rganishning assotsiativ
nazariyasining markaziga aylandi.
I.P.Pavlov va E.L.Torndayk motivatsion tadqiqotlarda assotsiativ
yo‘nalishning asoslarini yaratdi. Motivatsiya muammosini o‘rganishning
assotsiativ yo‘nalishida Torndayk nomi o‘rganish psixologiyasining yo‘nalishi va
I.P. Pavlov nomi bilan bog‘liq. Germaniyada Narcissus Ah, Wundian an'analariga
sodiq qolgan holda, ongning passiv oqimida kognitiv jarayonlarning etakchi
tarkibiy qismini eksperimental psixologik usullar bilan aniqlashga harakat qildi.
O‘z eksperimenti natijasida Ah "aniqlash tendentsiyalari" ni aniqladi, garchi ongda
berilmagan bo‘lsa ham, xatti-harakatni boshqaradi.
Myurreyning "Shaxsni o‘rganish" asari Makdugal, Freyd va Lyuindan
boshlab motivatsiya psixologiyasi rivojlangan bir qancha muhim yo‘nalishlarning
chorrahasidir. Myurreyning Tematik Apperception Testi (TAT) alohida e'tiborga
loyiqdir. Ushbu uslubning maxsus ishlab chiqilgan shakli motivlarni, xususan,
muvaffaqiyat motivini o‘lchashda katta rol o‘ynadi. Genri Myurrey oz sonli
sub'ektlarni intensiv o‘rganishga asoslanib, yigirma ehtiyojning indikativ ro‘yxatini
tuzdi. Garchi ushbu ro‘yxat keyingi ishlarda katta o‘zgarishlarga duch kelgan
bo‘lsa-da, dastlabki yigirmata ehtiyoj yuqori darajada vakil bo‘lib qolmoqda.
Maslou ilgari mavjud bo‘lganlardan tubdan farq qiladigan motivlarning asosli
fundamental tasnifini yaratdi. U shaxsiyat rivojlanishidagi roliga ko‘ra qadriyatlar
ierarxiyasida tartiblangan motivlarning butun guruhlarini ko‘rib chiqadi.
7

Mahalliy psixologiyada ishlab chiqilgan motivatsiya nazariyasida motivlar haqida
gap ketganda, bu ob'ektivlashtirilgan ehtiyojni hisobga olish kerakligi umumiy
qabul qilinadi. Faoliyatning psixologik kontseptsiyasi muallifi A.N.Leontiev
ta'kidlaganidek, faoliyat ob'ekti motiv bo‘lib, ham moddiy, ham ideal bo‘lishi
mumkin, lekin asosiysi, uning orqasida doimo ehtiyoj borligi, u doimo u yoki bu
ehtiyojni qondiradi.
1935-yilda nashr etilgan S.L.Rubinshteyn (1889-1960) o‘zining marksistik
falsafa tamoyillariga asoslangan "Psixologiya asoslari" kitobida motivatsiyani
asosan irodaviy harakatlar bilan bog‘liq holda qayd etgan. Ammo allaqachon 1940
yilda S.L.Rubinshteyn "Umumiy psixologiya asoslari" kitobida motivlarni aniq
faoliyat bilan bog‘liq holda ko‘rib chiqdi, bu motivatsiyani o‘rganishda oldinga
qadam bo‘ldi. Shu bilan birga, motivlar ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot bilan bog‘liq
bo‘lib, inson faoliyatining ijtimoiy mohiyati, ongli sifatidagi inson faoliyati va
hayvonlarning instinktiv xatti-harakati o‘rtasidagi farq ta'kidlangan. Shuningdek, u
o‘z kitoblarida motivlarni ko‘rib chiqishga ehtiyoj yondashuvini ishlab chiqdi.
Uzoq vaqt davomida A.N. Leontev (1903-1979). Uning motivatsiya
tushunchasi "Psixikaning rivojlanish muammolari" kitobida, shuningdek,
"Faoliyat" kitobida to‘liq tasvirlangan. Ong. Shaxsiyat". Motivatsiya masalalarini
ko‘rib chiqish A.N. Leontev genezisda inson ongining shakllanish jarayonini tahlil
qilish bilan bog‘liq holda olib boriladi. U faoliyatning shaxsiy ma’nosi
tushunchasini kiritadi va “inson shaxsining shakllanishi uning motivatsion
sohasining rivojlanishida o‘zining psixologik ifodasini topadi” degan xulosaga
keladi.
V.N. Myasishchev, motivlarni shaxsiy munosabatlar sifatida tahlil qilgan.
A.G. Kovalyov motivlarni shaxs ehtiyojlari bilan bog‘liq holda ko‘rib chiqadi.
Faoliyat aspektida motivatsiyani V.D.Shadrikov, uni faoliyatning psixologik
funktsional tizimi modeli bilan bog‘laydi, uning kasbiy tayyorgarlikdagi rolini
ko‘rsatadi.
Ijodiy faoliyat motivlari ham o‘rganilib, ijodiy ish motivatsiyasini tahlil qilib,
B.A.Frolov ichki va tashqi motivatsiyani ajratadi. Birinchisi, rivojlanayotgan
8

tadqiqot mavzusiga, ikkinchisi - yuqori natijalarga erishish, bonus olish,
muvaffaqiyatga erishish va hokazo.
Sovet psixologlari tomonidan o‘rganish motivlari bo‘yicha ko‘plab
tadqiqotlar olib borildi. Shundaymi. Bozovich (1908-1981) va uning hamkorlari va
izdoshlari uzoq vaqt davomida maktab o‘quvchilarining motivlarini o‘rganishgan.
Ularning ishi o‘quv motivatsiyasi muammosini ishlab chiqishda katta ahamiyatga
ega edi. Shu bilan birga, psixologiyaning ushbu sohasini yanada rivojlantirish
uchun uning motivlarning shaxsning yo‘nalishi va uning atrofidagi voqelikka
munosabati bilan bog‘liqligi, shuningdek motivatsiyaning tarkibiy tabiati haqidagi
pozitsiyasi istiqbolli edi. Motivatsiya masalalari boshqa bir qator asarlarda ham
muhokama qilingan. V.A.Selivanov xulq-atvor motivlarini, shuningdek, xatti-
harakatni o‘z-o‘zini tartibga solishda motivatsion, kognitiv va irodali sohalar
o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rib chiqadi.
Motivatsiya nazariyasining rivojlanishiga rus psixologlari P.K.Anoxin, N.A.
Bernshteyn, A.N. Leontiev, B.F. Lomov, R.S. Nemov, E.P.Ilyin va boshqalar
motivatsiya harakatning maqsadga muvofiqligini, aniq maqsadga erishishga
qaratilgan yaxlit faoliyatning tashkil etilishi va barqarorligini tushuntirib berishini
aniqladilar. Inson motivatsiyasining psixologik mexanizmlarini X.Gekxauzen va
boshqalar o‘rgangan.X.Gekxauzenning fikricha, motivatsiya-kognitiv xulosalar
mexanizmi orqali bir-biri bilan korrelyatsiya qilingan uchta asosiy omil: shaxsiy,
motiv va vaziyatning o‘zaro ta’siridir. R.S. Nemov motivatsiyani “inson xulq-
atvori, uning boshlanishi, yo‘nalishi va faoliyatini tushuntiruvchi psixologik
sabablar yig‘indisi” deb ta’riflaydi.
O‘quv faoliyati psixologiyasi, uni amalga oshirish jarayonida motivatsiya
muammolari L.S. Vygotskiy, A.G. Asmolov, V.V. Davydov, A.N. Leontev, A.R.
Luriya, A.V. Petrovskiy, S.L. Rubinshteyn va boshqalar. Bir qator tadqiqotchilar
ta’lim motivatsiyasining bir qismi sifatida o‘quv faoliyati mazmuni va uni amalga
oshirish jarayoni bilan bog‘liq kognitiv motivlarni, shuningdek, o‘quvchining
boshqa odamlarga bo‘lgan turli ijtimoiy munosabatlari bilan bog‘liq ijtimoiy
9

motivlarni ajratib ko‘rsatishadi (L.I. Bojovich, A.B. Orlov, A.K. Markova, TA
Matis, PM Yakobson).
Xorijiy psixologlarning ishini ko‘rib chiqish shuni ko‘rsatadiki, hozirgi
vaqtda psixologiyada ba'zi boshlang‘ich pozitsiyalarni aniqlashtirish uchun
ma'lumotlar to‘plangan, shuning uchun motivatsiya muammolarini yanada kengroq
va chuqurroq o‘rganish uchun.
1.2 Motiv va motivatsiyaning biologik mexanizmlari va ularning shaxs psixik
taraqqiyotidagi o‘rni
Insonning motivlari tuzilishini, ularning asosiy funksional mexanizmlarini
hamda shakllanish jarayoniga yo‘naltirishning strategik rejasini ishlab chiqish
muammosini psixologik jihatdan tushuntirish uchun bolaning psixik rivojlanishi
tashliliga o‘ziga xos ravishda taktik yondashish ma'qul.Shaxsning motivlari oqimi
muammosi uning ham metodologik, ham nazariy munosabatni tekshirish
demakdir. Chunki to hozirgi davrgacha sobiq sovet psixologiyasida uning ko‘pgina
qismlari o‘z yechimini topa olmagan. G‘arb mamlakatlari hamda AQSh
psixologlari orasida "biologik ehtiyojlar asosida inson motivlari yotadi", degan
qarashlar majmuasi keng ko‘lamda qo‘llanib kelinmoqda. Chunonchi, AQSh
psixologi B.Damellning fikricha, to‘qimada vujudga kelgan ehtiyojlar
qo‘zg‘atuvchining asosiy manbai hisoblanadi. Mazkur g‘oya yuzasidan mulohaza
yuritgan Danlep esa "qo‘zg‘alish biologik to‘qimalardan chetga chiqmaydi", degan
fikrga qat'iy ishonadi. Gilfordning ta'kidlashicha, faollikning birlamchi manbai
ovqatdan" iboratdir. Lekin muallif o‘z fikrini izchil ochib berishga intilmaydi. Bu
vaziyatni basholashda psixologik muammolar oqimi bilan motivlarning biologik
oqimi o‘rtasida yuz beruvchi o‘zaro o‘rin almashishning sodir bo‘lishini mulohaza
doirasidan tashqari chiqmaslik lozim. Chunki biologik shartlangan reja faollik
manbai o‘zaro o‘rin almashish jarayonlari assimilyasiya va dissimilyasiya sifatida
namoyon bo‘ladi. Holbuki biologik holatlar psixik jarayonlarning moddiy asosini
tashkil qiladi. Xuddi shu boisdan, ular birlamchi manba va psixik faollikning
negizi tariqasida yuzaga keladi.
10

Ilk bolalik yosh davrida xulq-atvor motivlari. Ikki-uch yoshli bolaning
motivlari tuzilishi kristallashmagan (amorf)ligi bilan, shuningdek, ularning qat'iy
ierarxiyasi yo‘qligi bilan tavsiflanishi namoyon bo‘ladi. Bola shaxsiga aloqador
motivlar tizimi bir qator motivlar yig‘indisini ifodalovchi, o‘zaro bir-biri bilan
tasodifiy o‘rin almashib turish xususiyatiga egadir. Motivlarni o‘zaro o‘rin
almashish jarayonida yagona anglashish darajasidagi nazorat tizimiga
bo‘ysunmaydi.
S.L.Rubinshteyn bolalik davrining motivlariga quyidagicha psixologik tavsif
beradi: "Bevosita bolaga ta'sir etuvchi har bir qo‘zg‘atuvchi (qo‘zg‘ovchi) ilk
bolalik davrida uning o‘sishida hukmronlik qiladi. Chunki undagi ichki motivlar
shakli mustahkam emas, shuning uchun har xil vaziyatda bola boshqa
qo‘zg‘atuvchi hukmronligiga tobe bo‘lib qolishi mumkin. Shu boisdan beqaror,
kuchsiz, betartib motivlar xuddi shunday xatti-harakatlarga bog‘liq. Muallif
vaziyatning ta'siri haqida mulohaza yuritib, u bolalik beixtiyor intilishining xulq-
atvorga ta'sirini ko‘rsatib turishini ta'kidlaydi. Nazariy va amaliy ma’lumotlarga
asoslanib, ilk bolalik davridagi individning xulq-atvori, birinchidan, impulsivlik
bilan, ikkinchidan, vujudga kelgan vaziyat xususiyati bilan tavsiflanadi. Shaxsni
boshlang‘ich genetik qobig‘idagi shakllanish pallasidagi motivining dinamik asosi
- xatti-harakati qo‘zg‘alishini muvaqqat, tor muhitidan tashkil topadi. Chunki bola
hali motivlashgan ustanovkalarni uzoq vaqt ushlab tura olmasligi sababli u tez
yo‘qoladi. Muhim ahamiyat kasb etuvchi qo‘zg‘alishlarda bola chalg‘isa, demak,
ularni u tezda esdan chiqaradi.
Ehtiyoj qondirilishida, affektiv reaksiyalarda, chalg‘ish jarayonida
qo‘zg‘alish berilgan vaqt doirasidan chetlashadi. Psixologik doiradagi
boshqarishning o‘ziga xos vositalari, faoliyatni tashkil etishni ta'minlovchi
motivlar-inson faoliyatining energetik darajasini strukturaviy aks ettiradi. Bolaning
intellektual darajasi va bilimlarning yetarli emasligi oqibatida kichik bir amaliy
tajriba yaqqol amaliy faoliyat mushitini siqib chiqarishi mumkin. Bola biron-bir
ob'ektga yo‘naltirilgan faoliyatni, uni boshqarishni yuksak funksional-energetik
bosqichida motivlarni o‘z sholicha uzoq vaqt saqlab yurish imkoniyatiga ega emas.
11

Inson faoliyatining samaradorligi (mahsuldorligi)ni oshirish haqidagi
psixologik usulning rolini L.S.Slavina III-IV sinf o‘quvchilarida tajriba yo‘li bilan
dalillab berdi. L.S.Slavina murakkab va uzoq davom etadigan faoliyatlarni tashlil
qilish kezida uni nisbatan mustaqil va sodda tarkibiy qismlarga ajratib chiqadi
hamda ularning har birini aloshida nazorat qilish kerak, binobarin, uni xuddi
mustaqil faoliyat strukturasining takomillashuvi va rivojlanishi natijasidagina
motivlar tuzilishining takomillashuvi va rivoji namoyon bo‘ladi.
Muallifning fikriga qaraganda, xulq-atvorning muayyan maqsadga
bo‘ysundirilishi kichik maktab yoshining pirovard bosqichida amalga oshirilib,
mazkur bosqich ixtiyoriy xulq-atvor shakllanishining boshlang‘ich davri bo‘lib
hisoblanadi. Har qanday mоtivlarning оrqasida shaхsning ehtiyojlari yotadi.
Ya’ni, maqsadli hayotda shaхsda avval u yoki bu ehtiyojlar paydо bo‘ladi va aynan
ularning tabiati va zaruratiga bоg‘liq tarzda хulq mоtivlari namоyon bo‘ladi. Misоl
uchun talabaning o‘quv faоliyatini оlish mumkin. Bilim оlish maqsadi bilim, ilm
оlish, qiziquvchanlik ehtiyojini paydо qiladi. Bu ehtiyoj taraqqiyotning ma’lum bir
davrida, masalan, bоg‘cha yoshidan bоshlab qоniqtirila bоshlaydi. Bоlaga sоtib
оlib bеrilgan kitоblar, daftar va bоshqa o‘quv qurоllari, ma’lum ta’lim maskanida
tashkil etilgan shart-sharоitlar va u yеrdagi bеvоsita bilim оlishga qaratilgan
faоliyatning o‘zi, bоla uchun mоtiv o‘rnini bоsadi. Yana bir оddiy misоl:
qo‘lingizda kitоb bоr. Siz hali uni o‘qishni bоshlamadingiz. Lеkin o‘qish istagi bоr,
shu istakning оrtida esa, o‘sha mazmunni bilish va uning tagiga yеtish ehtiyoji
turadi.
Rus оlimi R. Nеmоv shaхsdagi mоtivatsiоn sоhani quyidagicha tasavvur
qiladi. Umuman, har qanday shaхsdagi mavjud ehtiyojlarni ikki guruhga
bo‘lish mumkin:
1. Biоlоgik ehtiyojlar — bu — fiziоlоgik (tashnalik, оchlik, uyqu), jinsiy,
mоslashuv ehtiyojlari.
2. Ijtimоiy ehtiyojlar — bu — mеhnat qilish, bilish, estеtik va axlоqiy-
ma’naviy ehtiyojlar.
12

Ehtiyojlarni biоlоgik hamda ijtimоiy turlarga bo‘lganimiz bilan shu narsani
unutmasligimiz lоzimki, shaхsdagi har qanday ehtiyojlar ham ijtimоiylashgan
bo‘ladi, ya’ni, ular o‘sha jamiyat va muhitdagi qadriyatlar, madaniy nоrmalar va
insоnlararо munоsabatlar хaraktеriga bоg‘liq bo‘ladi.
Motivga genetik yondashilganda shu narsani aloshida ta'kidlab o‘tish
lozimki, bola tug‘ilgandan e'tiboran bevosita faollik ko‘rsatishga moyillik hukm
suradi: u kuladi (noverbal muomala shakli), qimirlaydi (fazoda o‘rin almashish),
qo‘l va oyoqlarini harakatlantiradi (moslashish), o‘ynaydi (muhit-bola
munosabati), gaplashadi (shaxslararo munosabatga kirishish), savollar beradi
(dialogik muloqot va boshqalar). Bunga o‘xshash xatti-harakatlarning o‘zi ularni
qoniqtiradi, voqelikni insonning axborotlarga nisbatan eshtiyojini tajribalarda
ko‘rsatish mumkin: agar tekshiriluvchini ma’lum vaqtga tashqi olamdan ajratib
qo‘yilsa, natijada uning irodasida, hissiyotida, intellektida buzilish sodir bo‘lishi,
zerikishi, irodaviy akt tizimi yo‘qolishi, fikr yuritish jarayoni parchalanishi,
illyuzion, gallyutsional holatlar uchrashi mumkin.
1.3 Shaxsning motivatsion sohasi muammosi
Ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, psixologiyada "motiv",
"motivatsiya", "shaxsning motivatsion sohasi" kabi tushunchalarni aniqlashga yagona
yondashuv mavjud emas. Bu mualliflarning turli nazariy pozitsiyalarda ekanligi va bu
tushunchalardan foydalanishi, ularni turli mazmun bilan to‘ldirishi bilan izohlanadi.
Biroq, barcha mualliflar motivatsiya muayyan maqsadga erishishga qaratilgan
faoliyatning maqsadga muvofiqligi va barqarorligini tushuntiradi, degan fikrga
qo‘shiladilar.
Tarixdagi shaxsning motivatsion sohasi muammosi va uning hozirgi holati
haqidagi nazariy g‘oyalarni ko‘rib chiqish shaxsning motivatsion sohasini tushunish
va talqin qilishning noaniqligini aniqladi. Motivatsiyani, shaxsning motivatsion
sohasini o‘rganishda falsafiy, psixologik, pedagogik, psixologik yo‘nalishlarni
taqqoslash shuni ko‘rsatdiki, turli ilmiy maktablarning g‘oyalari yaqinlashishi
shaxsiyat va murakkablikka yo‘naltirilganlik bilan tavsiflangan antropologik
printsipga asoslanadi. Motivatsiyani, shaxsiyatning motivatsion sohasini
13

o‘rganishdagi o‘xshash tendentsiyalarga qo‘shimcha ravishda, mahalliy va xorijiy
psixologiyadagi farqli tendentsiyalar aniqlanadi. Mahalliy psixologiyada tadqiqotning
fundamental tabiatiga maksimal yo‘naltirilganlik, xorijiy psixologiyada - aniq
amaliyotga e'tirof etilgan.
Shaxsning motivatsion sohasi tadqiqot jarayonida rivojlanayotgan shaxsning
ichki harakat rejasiga kirib borishi, uning ichki dunyosini tushunish bilan tanishishi va
o‘zini-o‘zi boshqarish, o‘zini o‘zi boshqarish ko‘nikmalarini rivojlantirish bilan
bog‘liq holda qiziqish uyg‘otadi, uning xulq-atvorini tarbiyalash va o‘zini-o‘zi
boshqarish. Motivatsion sohaning shakllanishi maqsadli faoliyatning xususiyatlariga
va o‘z-o‘zini bilish va o‘z-o‘zini takomillashtirishning turli xil ijtimoiy-psixologik
aloqalariga bog‘liq. Shaxsning motivatsion sohasi tizimli tashkilotga ega va quyidagi
xususiyatlarga ega: kenglik, moslashuvchanlik, ierarxiya.
Kenglik - bu murakkab, ko‘p o‘lchovli ierarxik tuzilma tomonidan tartibga
solingan o‘zaro ta'sir qiluvchi motivatsion shakllanishlar majmuasidir. Motivatsion
sohaning moslashuvchanligi bir xil inson ehtiyojlarini qondirish mumkin bo‘lgan turli
xil vositalar bilan ifodalanadi, ya'ni. uni qondirish uchun mumkin bo‘lgan va amalda
mavjud variantlar soni. Moslashuvchanlik motivatsion sohani tashkil etishning turli
darajalari o‘rtasida mavjud bo‘lgan aloqalarning harakatchanligini tavsiflaydi:
ehtiyojlar va motivlar, motivlar va maqsadlar, ehtiyojlar va maqsadlar.
Motivatsion sohaning ierarxiyasi inson ongida ma'lum bir ehtiyojning,
motivatsion munosabatning, boshqa motivatsion moyilliklarning ahamiyatini aks
ettirish bilan ifodalanadi, ularga muvofiq ba'zilari motivni shakllantirishda ustunlik
qiladi, boshqalari esa motivning shakllanishida ustunlik qiladi. bo‘ysunuvchi; ba'zilari
boshqalarga qaraganda tez-tez ishlatiladi. Ierarxiyalash - bu motivatsion sohani tashkil
etish darajasining har birining tuzilishini tartiblashning o‘ziga xos xususiyati, alohida
olingan.
Ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish asosida o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini
rag‘batlantirishning quyidagi xususiyatlari va qonuniyatlarini aniqlaymiz.
Birinchidan, ta'lim faoliyati motivatsiyasi ma'lum bir tuzilishga ega bo‘lib,
unda dominant va hamrohlik qiluvchi motivlar, ichki (jarayonga, natijaga
14

yo‘naltirilganlik) va tashqi (mukofotga yo‘naltirilganlik, qochish) motivlar ajralib
turadi. O‘qish davrida bir qator omillar (tashqi va ichki) ta'sirida motivlar
ierarxiyasida sezilarli o‘zgarishlar ro‘y beradi.
Ikkinchidan, ta'lim faoliyatining polimotivatsiyasiga qaramay, ushbu faoliyatni
barqaror vositachilik qiladigan motivlar guruhiga kasbiy, kognitiv, pragmatik, ijtimoiy
va shaxsiy obro‘-e'tibor motivlari kiradi.
Uchinchidan, universitetga kirish motivlari bilan ta'lim va kasbiy faoliyatning
haqiqiy motivlarini farqlash kerak. Ikkinchisi birinchisi (motivlarning rivojlanish
naqshi) asosida shakllanadi, o‘z navbatida, yosh mutaxassis tomonidan kasbiy faoliyat
motivlarini shakllantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
To‘rtinchidan, o‘quvchilarning o‘quv faoliyati motivlaridagi farqlar turli
omillarga bog‘liq (o‘ziga xos ijtimoiy-psixologik sharoitlar; tanlangan
mutaxassislikning o‘ziga xos xususiyatlari; ta'lim muassasasining xususiyatlari va
boshqalar), ular o‘rganish motivlarini o‘rganishda hisobga olinishi kerak.
universitetda shaxsning motivatsion sohasiga ongli va maqsadli ta'sir ko‘rsatish
uchun.
Beshinchidan, o‘quv va kasbiy faoliyat uchun motivatsiya genezisini tashkil
etuvchi motivatsiya rivojlanishining ma'lum yo‘nalishlari mavjud bo‘lib, ular o‘ziga
xos muhim nuqtalarga ega (masalan, kasbda "ko‘ngilsizlik" davrida o‘qish
motivatsiyasining zaiflashishi).
Oltinchidan, harakatchan va dinamik tuzilma bo‘lgan motivlar tizimiga o‘quv
jarayonida, masalan, o‘qitish darajasi, o‘quv jarayonini tashkil etish, o‘qitishning faol
shakllaridan foydalanish va boshqalar orqali ta'sir ko‘rsatish mumkin. Bu sizga o‘quv
faoliyati motivatsiyasiga etarlicha tuzatishlar kiritish imkonini beradi (masalan, ijobiy
motivatsiyani kuchaytirish va salbiy motivatsiyani kamaytirish).
Shunday qilib, motivatsiyani o‘rganish, birinchi navbatda, ikkita asosiy
muammoni qamrab oladi. Birinchisi, o‘quv maqsadiga erishish yoki muayyan o‘quv
vazifasini bajarishga qaratilgan ehtiyojlar, motivatsiya va o‘quvchilarning aniq
faoliyati o‘rtasidagi munosabatni tushunishdir. Ikkinchisi, ushbu faoliyatni keltirib
chiqaradigan va shakllantiradigan harakatlantiruvchi kuchlarning xususiyatlarini
15

tushuntirish uchun tipologiyani ishlab chiqish yoki kasbiy motivatsiyaning tuzilishini
(ierarxiyasini) tashkil etuvchi motivlar ro‘yxatini tuzish zaruratidir.
II BOB. XORIJIY VA O‘ZBEK PSIXOLOGLARI
TADQIQOTLARIDA MOTIVATSIYA MUAMMOSINING TAHLILI
2.1 Chet el psixologiyasida motivatsiyani tadqiq qilish yo‘nalishlari
20-asrda motivatsiya muammosi fanlararo xarakterga ega bo‘ldi, chunki ilmiy
bilimlarning turli sohalari psixologiya, pedagogika, sotsiologiya, tarix, biologiya,
tibbiyot va boshqalar har biri o‘z pozitsiyalaridan foydalanib, uni hal qilishda ishtirok
etadilar. turli xil motivatsion nazariyalarning shakllanishiga bevosita ta'sir
ko‘rsatadigan turli xil usullar. Hozirgi vaqtda motivatsiyaning 50 ga yaqin
nazariyalari mavjud. Ushbu xilma-xillikda motivatsiyaning zamonaviy
kontseptsiyalarini ishlab chiqish metodologiyasini belgilovchi oltita asosiy
yondashuvni ajratib ko‘rsatish mumkin:
1) instinktlar nazariyasi,
2) ehtiyojlar nazariyasi,
3) o‘rganish nazariyasi,
4) gumanistik nazariyalar,
5) kognitiv nazariyalar,
6) faoliyat yondashuvi.
16

Chet el psixologiyasida motivatsiyani o rganishning asosiy yo nalishlariningʻ ʻ
kelib chiqishi umuman Ch.Darvin (1859) evolyutsiya nazariyasidan kelib chiqadi. Bu
nazariya insonga xos bo lgan ratsionallik va iroda erkinligi bilan hayvonlarning
ʻ
mashinaga o xshash, instinktiv xulq-atvori o rtasidagi qarama-qarshilikni tubdan
ʻ ʻ
qayta ko rib chiqdi va inson va hayvonlarning rivojlanishi o rtasida tarixiy bog liqlik
ʻ ʻ ʻ
mavjudligini tasdiqladi. Ilgari faqat hayvonlarga, shu jumladan instinktlarga tegishli
bo‘lgan bir xil organik ehtiyojlar odamga motivatsion omillar sifatida qarala boshladi.
Inson xulq-atvoriga bo‘lgan bunday nuqtai nazarning dastlabki yo‘nalishlaridan
biri Z.Freyd va V.Makdugalning instinktlar nazariyasi edi. Freyd nazariyasida
shunday uchta instinkt bor edi: hayot instinkti, o‘lim instinkti va tajovuzkorlik
instinkti. V.Makdugal o‘nta instinktdan iborat to‘plamni taklif qildi: ixtiro instinkti,
qiziquvchanlik, parvoz, poda, janjal, reproduktiv instinkt, jirkanish, o‘zini kamsitish
va o‘zini o‘zi tasdiqlash instinkti.
Birinchidan, savol tug‘iladi: odamlarda bunday instinktlarning mavjudligini
tajriba orqali isbotlash mumkinmi? Ikkinchidan, bu nazariya ijtimoiy tajribani
o‘rganish va egallash, u yoki bu xulq-atvor yo‘nalishini ongli ravishda tanlash
imkoniyatini amalda inkor etadi. Uchinchidan, ta'lim jarayonida o‘zlashtirilgan
narsalarni instinktiv bo‘lgan narsadan ajratish mumkinmi?
Bizning fikrimizcha, tushunchalar - "instinkt" va "ehtiyoj" - muhim
kamchilikka ega: ulardan foydalanish ong bilan bog‘liq bo‘lgan psixologik kognitiv
omillarning mavjudligini anglatmaydi, aslida aqliy bo‘lgan tananing sub'ektiv
holatlari bilan.
XX asrning 30-yillaridan boshlab. motivatsiyaning faqat shaxsga tegishli
maxsus tushunchalari mavjud. Bu tushunchalardan biri K.Levin tomonidan taklif
qilingan motivatsiya nazariyasi edi. Uning ortidan A.Maslou, G.Olport, K.Rojers va
boshqalar kabi gumanistik psixologiya vakillarining asarlari nashr etildi.
G.Ollport inson motivatsiyasiga shaxsiy yondashuv g‘oyasini ilgari surdi.
Uning o‘z-o‘zini anglash nazariyasida shaxs motivatsiya sub'ekti sifatida qaraladi.
G.Ollport o‘zining "ochiq tizim" sifatidagi shaxsiyat kontseptsiyasini tavsiflab,
"motivning funktsional avtonomligi printsipi" ni ta'kidlaydi, bu esa kattalar
17

motivlarini hozirgi paytda mavjud bo‘lgan, avvalgisidan kelib chiqadigan cheksiz
xilma-xil o‘zini o‘zi tashkil qilish tizimi sifatida ko‘rib chiqadi. tizimlar, lekin
funksional jihatdan ularga bog‘liq emas. G.Olport nazariyasi motivatsiyani
o‘rganishda oldinga qadamdir. U motivlarni shaxsning asosiy muammosi deb
hisoblagan holda, motivatsiyaga shaxsiy yondashuvni asoslaydi, ammo bizning nuqtai
nazarimizdan, muallif ularni ijtimoiy-tarixiy sharoitlardan tashqarida ko‘rib chiqadi,
shaxsni keraksiz ravishda antropologiya va psixologiya qiladi.
Motivlarni tasniflashning yana bir urinishi amerikalik psixolog A.Maslouning
ishi edi. U ehtiyojlarning beshta asosiy darajasini ajratib ko‘rsatdi va Amerika
turmush tarziga e'tibor qaratib, ularning qondirish darajasini "taxminiy" baholadi.
A.Maslou kontseptsiyasiga muvofiq, inson avvalo quyi darajadagi (fiziologik
ehtiyojlar, xavfsizlikka bo‘lgan ehtiyoj) ehtiyojlarini qondirishi kerak, shunda u
yuqori darajadagi ehtiyojlarni (sevgi va do‘stlikka bo‘lgan ehtiyoj) qondira
boshlaydi. , hurmat va e'tirofga bo‘lgan ehtiyoj, o‘z-o‘zini namoyon qilish zarurati).
A.Maslouning fikricha, asosiy ehtiyojlarning (motivlarning) ierarxik joylashuvi inson
motivatsiyasini tashkil etishning asosiy tamoyilidir. Biroq, ierarxiyaning quyi
bosqichlaridan yuqori darajaga ketma-ket o‘tish qoidasi empirik tasdiqni olmadi,
keyinchalik uni A.Maslouning o‘zi tan oldi.
Bu nazariya qiziqarli, chunki muallif nafaqat inson xatti-harakati va
faoliyatining motivlarini aniqlabgina qolmay, balki ularni aniq tizimga birlashtirishni
taklif qildi, ya’ni shaxs motivatsiyasining birinchi tuzilmalaridan birini taqdim etdi,
bunda fiziologik jihatdan aniqlangan ehtiyojlar asosiy hisoblanadi va o‘z-o‘zini
rivojlantirish, o‘zini o‘zi anglash va o‘zini o‘zi amalga oshirish uchun ma'naviy
ehtiyojlar insonning eng yuqori ehtiyojlari hisoblanadi. Biroq, bizning fikrimizcha,
ehtiyojlarning bosqichma-bosqich o‘zgarishi haqidagi postulat qat'iydir: Inson
ehtiyojlari bevosita qondirilmaydi, balki motivlar kurashi, muayyan vaziyat va turli
omillarni tahlil qilish orqali doimiy ravishda qurilgan. Ushbu yondashuv talabalarning
xatti-harakati va faoliyatini rag‘batlantirish muammosiga, ayniqsa ta'limni
insonparvarlashtirish bilan bog‘liq holda juda mos keladi, chunki hozirgi vaqtda har
bir shaxsning shaxsiyatini maksimal darajada ochish va rivojlantirish zarurligiga katta
18

e'tibor qaratilmoqda. talaba, uning o‘zini o‘zi anglashi va o‘zini yanada
takomillashtirish uchun sharoit yaratish .
Motivlarni tasniflashning yana bir urinishi 1950-yillarda ishlab chiqilgan
MakKlelland-Atkinsonning muvaffaqiyat motivatsiyasi nazariyasi edi. Ushbu
nazariyaga ko‘ra, inson xatti-harakatlarining asosiy motivlari: "muvaffaqiyatga
erishish motivi" va "muvaffaqiyatsizlikdan qochish motivi". Vaziyat o‘zgaruvchilari
bilan birlashtirilgan bu motivlar: muvaffaqiyatning sub'ektiv ehtimoli -
muvaffaqiyatsizlik va muvaffaqiyatning rag‘batlantiruvchi jozibadorligi -
muvaffaqiyatsizlik, D. Atkinson modelida maqsadga yo‘naltirilgan xatti-harakatlar va
inson faoliyatining asosiy belgilovchilarini tashkil qiladi. Ular insonning faoliyatdagi
muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligiga va uning umumiy xulq-atvor strategiyasini
tanlashiga ta'sir qiladi. So‘nggi yillarda katta miqdordagi tadqiqotlar muvaffaqiyatga
erishish uchun motivlar va motivatsiyani o‘rganishga bag‘ishlangan
(muvaffaqiyatsizlikdan qochish). Ushbu muammoni o‘rganish jarayonida olingan
faktlar muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi inson motivatsiyasining muhim va
nisbatan mustaqil turi ekanligini ko‘rsatadi. Insonning taqdiri va jamiyatdagi mavqei
ko‘p jihatdan unga bog‘liq. Ushbu tushunchalar bizni nafaqat inson xatti-harakati va
faoliyatining (xususan, o‘quv jarayonida) ma'lum bir turini (strategiyasini)
belgilaydigan motivlarni taqsimlash bilan bog‘liq holda, balki faoliyatning bunday
xarakteristikasi bilan bog‘liq holda ham qiziqtiradi. uning samaradorligi.
70-yillarda D.Makklelend va D.Atkinsonlar boshlagan tadqiqotlar
X.Xekxauzen tomonidan davom ettirildi. U potentsial va real motivatsiya (motiv
ma’nosi) tushunchalarini farqlash zarurligini aniqladi. Potensial motivatsiya u
tomonidan ma'lum bir shaxs uchun u yoki bu holatning maqsadga muvofiqligi yoki
istalmaganligini aniqlaydigan qiymat yo‘nalishlarining o‘ziga xos tuzilishi sifatida
ko‘rib chiqiladi. Haqiqiy motiv, uning fikricha, "uyg‘ongan" motivning holatidir.
Ushbu muallif, shuningdek, faoliyat motivlarini o‘rganishda e'tiborni ularni
tasniflashga bo‘lgan samarasiz urinishlardan alohida motivni sinchkovlik bilan
ajratishga o‘tkazish kerakligini ta'kidlaydi. "Individual - atrof-muhit"
munosabatlarining mazmunli ekvivalent sinflari qanchalik ko‘p turli xil motivlar
19

mavjud 1
. Bu jihatdan eng muhim muammo o‘z-o‘zini tartibga solishning vositachi
motivatsion jarayonlarini tahlil qilish va motivatsiyani qurish muammosi bo‘lib, u
faoliyat jarayonida motivlarning rivojlanish dinamikasini aniqlaydi.
Shuningdek, H. Gekxauzenning faoliyat jarayonida motivlarni o‘zgartirish
haqidagi g‘oyasi muhim ahamiyatga ega, ya'ni. ularning dinamikasi. Bundan tashqari,
bizning fikrimizcha, nafaqat motivlarning murakkab ierarxiyasidagi o‘rnini
o‘zgartirish (ya'ni, boshqa motivlarni aktuallashtirish va ularga hamroh bo‘lgan yangi
to‘plamni aniqlash), balki butunlay yangi motivlarning paydo bo‘lishi ham muhimdir.
xulq-atvor va faoliyat ustunlik qiladi, orqaga chekinadi yoki eski motivlar yo‘qoladi.
Bularning barchasi nafaqat motivlar tarkibida, balki shaxsning o‘zida ham jiddiy
o‘zgarishlarning belgilaridir.
Inson xulq-atvorini tushuntirishga da'vo qiladigan motivatsiyaning so‘nggi
psixologik tushunchalarida hozirgi vaqtda motivatsiyaga kognitiv yondashuv ustunlik
qiladi, unga muvofiq inson ongi va bilimi bilan bog‘liq hodisalarga alohida ahamiyat
beriladi. Tegishli nazariyalarda eng ko‘p qo‘llaniladigan tushunchalar kognitiv
dissonans, muvaffaqiyatni kutish, muvaffaqiyatning qiymati (jozibadorligi), mumkin
bo‘lgan muvaffaqiyatsizlikdan qo‘rqish, da'volar darajasi.
Harakatga turtki insonda nafaqat his-tuyg‘ular ta’sirida, balki bilim (idrok),
xususan, ularning izchilligi yoki nomuvofiqligi ta'sirida ham paydo bo‘lishi mumkin.
L. Festinger birinchilardan bo‘lib ushbu omilga e'tibor qaratgan va tegishli nazariyani
ishlab chiqqan holda uni o‘rgangan. Uning kognitiv dissonans nazariyasining asosiy
postulati insonning dunyo va o‘zi haqidagi bilimlari tizimi uyg‘unlashishga intilishdir.
Mos kelishmovchilik yoki dissonans yuzaga kelganda, shaxs uni yo‘q qilishga yoki
kamaytirishga intiladi va bunday istak o‘z-o‘zidan uning xatti-harakati uchun kuchli
motivga aylanishi mumkin. Allaqachon paydo bo‘lgan dissonansni kamaytirishga
urinishlar bilan birga, mavzu uni keltirib chiqaradigan vaziyatlardan faol ravishda
qochadi. Qaror qabul qilingandan so‘ng, qaror qabul qilish jarayoni bilan birga kelgan
dissonans odatda kamayadi. Bu rad etilgan qarorga emas, balki qabul qilingan qarorga
ko‘proq qiymat berish orqali sodir bo‘ladi. Ba’zan buning aksi bo‘ladi: qaror qabul
qilingandan so‘ng, tanlangan alternativaning emas, balki rad etilgan variantning
1
Hekhauzen X. Muvaffaqiyat motivatsiyasini tadqiq qilish. Jamoalarni boshqarish va boshqarishning ijtimoiy-
psixologik muammolari. / Per. u bilan. - M.: Pedagogika, 2004. - 240 b., s. 34
20

qiymati oshadi, natijada dissonans pasaymaydi, aksincha, kuchayadi. . Ta'riflangan
holatlarda Z. Freyd tomonidan tasvirlangan psixologik himoya mexanizmlari
o‘ynaydi. Bir tomondan, bu nazariya qaror qabul qilishda, uning xatti-harakatlarini
ongli ravishda tartibga solishda shaxsning imtiyozlarini ta'kidlaydi, ikkinchi
tomondan, inson xatti-harakatlarini shakllantirishda ongsizning imkoniyati qabul
qilinadi.
Inqilobdan keyin ichki psixologiyada ham inson motivatsiyasi masalalarini
ko‘tarish va hal qilishga urinishlar bo‘ldi. Motivlarning turlarini tanlash va ularni
tasniflash tadqiqotchilarning motiv mohiyatini qanday tushunishlariga bog‘liq. Eng
to‘liq ishlab chiqilgan va yakunlangan, bizning fikrimizcha, A.N.Leontev tomonidan
taklif qilingan shaxsning motivatsion sohasi faoliyatining kelib chiqishi nazariyasi.
Ushbu nazariyaga ko‘ra, motivlarning ikkita yetakchi guruhi ajralib turadi: his-tuyg‘u
hosil qiluvchi va rag‘batlantiruvchi motivlar. Leontev shunday deb yozgan edi:
“...faoliyatni qo‘zg‘atuvchi ba'zi motivlar bir vaqtning o‘zida unga shaxsiy ma'no
beradi; ularni sezgi hosil qiluvchi motivlar deb ataymiz. Boshqalar ular bilan birga
mavjud bo‘lib, rag‘batlantiruvchi omillar (ijobiy yoki salbiy) bo‘lib, ba'zan o‘tkir
hissiy, affektiv - his-tuyg‘ularni shakllantirish funktsiyasidan mahrum; biz shartli
ravishda bunday motivlarni rag‘batlantirish motivlari deb ataymiz. Ma’noli motivlar
to‘g‘ridan-to‘g‘ri affektivlikka ega bo‘lmasa ham, doimo yuqori ierarxik o‘rinni
egallaydi” 2
. Shunday qilib, agar motivlar shaxsni harakat, faoliyat uchun muhim
rag‘bat deb hisoblansa, unda motivlarning bu bo‘linishi nafaqat sodir bo‘ladi, balki.
motivatsiya nazariyasida muhim o‘rin tutadi.
Boshqa tadqiqotchilar bu nuqtai nazarga amal qilishadi: V.G. Aseev (1997),
L.I. Bozovich (1968), L.S. Vigotskiy (1983), V.I. Ivannikov (1985), B.A. Sosnovskiy
(1992) va boshqalar.Ayrim hollarda motivlarni tasniflashda ehtiyojlarni yuzaga
keltiruvchi rag‘batlarning tashqi yoki ichki omillarga tegishliligi asos bo‘ladi. Biroq,
A.A. Rean va Ya.L. Kolominskiy ta’kidlashicha, motivlarni ichki va tashqi turlarga
bo‘lish yetarli emas. Tashqi motivlarning o‘zi ijobiy (muvaffaqiyat, muvaffaqiyat
motivlari) va salbiy (qochish, himoya qilish motivlari) bo‘lishi mumkin.
2
Leontev A.N. Faoliyat. Ong. Shaxsiyat. - M.: Politizdat, 1995.- 304 b., b. 123-124
21

Tashqi ijobiy motivlar, hatto kuch jihatidan teng bo‘lsa ham, tashqi salbiyga
qaraganda samaraliroqdir. Boshqa bir qator tadqiqotchilar ham xuddi shunday fikrda.
Ularning ta'kidlashicha, ko‘p hollarda motivlarni "ichki - tashqi" mezoniga ko‘ra
farqlash mantiqiy emas, ijobiy va salbiy motivlarni taqsimlashga asoslangan
samaraliroq yondashuv 3
. Biz ham ushbu nuqtai nazarga qo‘shilamiz, chunki
muayyan faoliyatda ichki yoki tashqi motiv turini ajratish va aniq aniqlash juda qiyin,
lekin uning modalligi (ijobiy yoki salbiy) faoliyat sub'ektiga nisbatan juda aniq.
Motivlarning vaqtinchalik xususiyatlari ham ularni tasniflash uchun asos bo‘lib
xizmat qilishi mumkin. Bir tomondan, bu vaziyatga bog‘liq va doimiy ravishda
namoyon bo‘ladigan motivlar, ikkinchi tomondan, bu qisqa muddatli va barqaror
motivlardir. Shunday qilib, E.P.Ilyin oxirgi motivatsion munosabatlarni chaqiradi:
operativ, bajarilishi kechiktirilgan va doimiy, uzoq muddatli, shaxsning yo‘nalishini
tavsiflovchi 4
.
Teplov, «qisqa» motivatsiyadan farqli ravishda, «uzoqdagi» motivatsiya haqida
gapirgan, bunda shaxs faqat bevosita vazifalar tufayli faoliyatga undaydi
(K.N.Kornilov, A.A.Smirnov, B.M.Teplov, 1948). Motivlarning bu bo‘linishi ma'lum
bir bosqichli amalga oshirish va vaqt davomiyligini o‘z ichiga olgan murakkab
tadbirlarni (masalan, o‘quv va kasbiy) rejalashtirish bilan bog‘liq holda muhimdir.
Barqaror (uzoq muddatli) motivlar odatda ushbu faoliyatni boshqaradi, qisqa muddatli
motivlar esa uning ko‘zlangan maqsadga erishishning situatsion "vektorlari" sifatida
ishlaydi.
Motivning tuzilishi E.P Ilyin tomonidan motivlarni tasniflash uchun asosdir.
Ilyin, u birlamchi (mavhum) motivlarni - faqat mavhum maqsad mavjudligi bilan va
ikkinchi darajali - aniq maqsad mavjudligi bilan ajratadi. U ikkinchisini to‘liq
bo‘lganlarga ajratadi - ehtiyoj, maqsad va "ichki filtr" bloklari ishtirokida tuzilgan va
qisqartirilgan - "ichki filtr" bloki ishtirokisiz shakllangan 5
.
Motivlarning xuddi shunday tasnifini M.Sh.Magomed-Eminov va
I.A.Vasilev (1991). Ushbu tasnifda mualliflar individual shaxsiy xususiyatlarda
ifodalangan umumlashtirilgan barqaror motivlarni ajratib ko‘rsatishadi:
3
Baranova O.V. Pedagogika kolleji o‘quvchilari o‘rtasida ijtimoiy-pedagogik faoliyatni rag‘batlantirish va uni
rivojlantirish. - Irkutsk, 2002. - 154 p., s. o'n to'rt
4
Ilyin E.P. Motivatsiya va motivlar. - Sankt-Peterburg: Peter, 2002. - 508 p., s. 140
5
Ilyin E.P. Motivatsiya va motivlar. - Sankt-Peterburg: Peter, 2002. - 508 p., s. 140
22

muvaffaqiyatga intilish motivi, muvaffaqiyatsizlikdan qochish motivi (muvaffaqiyat
va muvaffaqiyatsizlik mavhum maqsadlar sifatida ishlaydi, biri ortiqcha belgisi bilan,
ikkinchisi minus belgisi); tizimli ravishda takrorlanadigan faoliyat bilan tavsiflangan
o‘ziga xos barqaror motivlar, masalan, kasbiy faoliyatda: qismlarni ishlab chiqarish,
fan bilan shug‘ullanish va boshqalar; umumlashtirilgan mavzu mazmuniga ega
bo‘lgan, differensiatsiya va ierarxizatsiyasiz umumiy beqaror motivlar; muayyan
maqsad mavjudligida tor vaqt istiqboli bilan tavsiflangan o‘ziga xos beqaror motivlar.
Motivlarning funksiyalari ularni tasniflash uchun asos sifatida E.I. Golovax va
A.A. Kronik. Ular motivlarning uch turini aniqladilar: faqat rag‘batlantiruvchi
funktsiyani bajaradigan haqiqatan ham ishlaydigan ongsiz motivlar; rag‘batlantirish,
ma'no shakllantirish va tushuntirish funktsiyalarini bajaradigan real hayotdagi ongli
motivlar; Bir vaqtning o‘zida yo tushuntirish, yo ma'no yasovchi yoki ikkala vazifani
bajaradigan tushunilgan motivlar.
VK. Viliunas potentsial motivlar deb ataladigan narsalarni ma'lum sharoitlarda
shaxsning muayyan faoliyat bilan faol shug‘ullanishga tayyorligini shakllantirish
qobiliyati asosida ajratib turadi. "Ko‘p kerak inson uchun shart-sharoitlar, masalan,
kvartirani isitish, bolalarni o‘qitish, huquqiy himoya qilish, jamiyat va boshqa
odamlarning qisman ishtiroki yoki umuman ishtirokisiz tashkilot tomonidan
yaratiladi. Motivatsion ma'noda bunday imtiyozlarni inkor etish noto‘g‘ri bo‘lar edi,
ayniqsa, ular nuqtai nazaridan u butunlay harakatsiz emasligini hisobga olsangiz.
Ularning yaratilishida bevosita ishtirok etmagan holda, u odatda bu jarayonni kuzatib
boradi va zarurat tug‘ilganda unda faol ishtirok etishga tayyorligini ochib beradi...
Uning faoliyatining kasbiy yutuqlari, o‘ziga xos fazilatlari va boshqalar kabi boshqa
bir sinfini tashkil qiladi. motivatsion ahamiyatga ega, ammo aniq tashqi faollik,
hodisalarni keltirib chiqarmaydi. Inson tomonidan faol ravishda erishilgan hayotiy
maqsadlar motivatsion qadriyatlarni yo‘qotmaydi. Muayyan sharoitlarda ular dolzarb
bo‘lib qolishi mumkin 6
.
Motivlarni shaxsiy va ijtimoiy, xudbinlik va ijtimoiy ahamiyatga ega
bo‘lishning yana bir sababi - bu ularning shaxs munosabatlari, uning axloqi,
6
Vilyunas V.K. Inson motivatsiyasining psixologik mexanizmlari. - M .: Moskva nashriyoti. un-ta, 1990. - 285
b., b. 37
23

yo‘nalishi bilan bog‘liqligi (L.I. Bojovich). Bunga g‘oyaviy va axloqiy motivlar ham
kirishi mumkin, chunki ular shaxsning e'tiqodlarini, uning dunyoqarashini, axloqiy
me'yorlari va xatti-harakatlarining tamoyillarini, shuningdek, jamoaviy motivlarni aks
ettiradi, ular shaxs tomonidan qabul qilingan ushbu jamoaning hayot normalari kabi
munosabatlarga asoslanadi. (V.I. Kovalyov).
Agar motivni shaxsning barqaror tarkibiy qismi deb hisoblasak, u holda
faoliyatdagi dominant motivni aniqlashga shaxsning o‘zi sub'ekt sifatidagi
intellektual-emotsional-irodaviy sohaning xususiyatlari nuqtai nazaridan yondashish
mumkin. Shunga ko‘ra, insonning eng yuqori ma'naviy ehtiyojlarini axloqiy,
intellektual-kognitiv va estetik rejalarning ehtiyojlari (motivlari) sifatida ifodalash
mumkin. Bu motivlar ruhiy ehtiyojlarni, inson ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq
bo‘lib, ular bilan bunday motivlar uzviy bog‘liqdir, P.M. Yakobson, his-tuyg‘ular,
qiziqishlar, odatlar va boshqalar sifatida, xuddi shu muallifning fikriga ko‘ra, motivlar
ijtimoiy ahamiyat darajasiga ko‘ra ikki asosiy guruhga - ijtimoiy va tor shaxsiy
guruhga bo‘linadi, ular o‘z navbatida siyosiy, axloqiy ideallarga bo‘linadi; kelajak
haqidagi, kelajak haqidagi g‘oyalar; taassurotlarni olish uchun etarlicha samarali
qiziqishlar; hayot va hayotni tashkil qilish istagi; mehnatga, ijodiy faoliyatga, oilaviy
hayotga jalb qilish; biror narsaga kuchli ehtiyoj yetarlicha kuchli tuyg‘u; samarali
axloqiy e'tiqodlar; odatlar; taqlid qilish. Shunday qilib, motivlarni belgilash ko‘p
hollarda yetakchi (eng aniq) motivatorga ko‘ra sodir bo‘ladi. L.S.Vygotskiyning
so‘zlariga ko‘ra, bunday motivlarni "ko‘p qiymatli" dan farqli o‘laroq, "aniq" deb
atash mumkin, ularda bir vaqtning o‘zida odam uchun qarama-qarshi ma'noga ega
bo‘lgan bir nechta motivatorlar mavjud - jozibali va jirkanch, yoqimli va yoqimsiz.
Ayrim psixologlar va faylasuflar motivlarning antimotiv, ehtiyojga qarshi va
antimotivatsiya kabi turlarini ajratadilar. Bunday bo‘linishning asosi V.G. Aseeva
ehtiyojning to‘yinganligi va uning "salbiy modallik" impulsiga aylanishi haqida. Bu
jarayon sub'ektni ilgari o‘ziga jalb qilgan, uning ehtiyojlarini qondirgan ob'ektlardan
faol jirkanishni, jirkanishni keltirib chiqaradi. Xuddi shunday, inson uchun aniq yoki
go‘yoki zararli, xavfli bo‘lgan har bir narsa uni qaytaradi. J. Ditrix sub'ektning
ehtiyojlarga qarama-qarshi bo‘lgan bunday holatlarini, ehtiyojlarga qarshi, deb ataydi.
Antineedlar antimotivlar bilan ob'ektivlashtirilgan antiyo‘nalishda amalga oshiriladi
24

(A.N. Leontev bo‘yicha); antimotivlar antigollarda konkretlashtiriladi, ya'ni. kutilgan
anti-natijalar zararli va oldini olish mumkin deb baholanadi. Anti-yo‘nalish deganda
o‘zini egosentrizm, konformizmsizlik va hokazolarda namoyon bo‘ladigan biror
narsaga qarama-qarshi tarzda harakat qilish munosabati tushuniladi.
Antimotiv - bu qochish yoki umumlashtirilgan taqiqlash printsipi. Maqsadga
qarshi - bu oldindan ko‘rilgan o‘ziga xos zararli oqibat. G.V nuqtai nazaridan.
Suxodolskiy, motivlar kurashi barcha ijobiy va salbiy tomonlarini baholashda
motivlar va antimotivlar kurashidan boshqa narsa emas, maqsadlarni ongli ravishda
tanlash (maqsadni belgilash) - bu maqsadlar va anti-maqsadlar o‘rtasidagi tanlovdir.
Antimotivlar, ehtiyojlar va maqsadlarga qarshi narsalarni aniqlash zarurligini
asoslashda G.V. Suxodolskiy, bizning fikrimizcha, boshqa mualliflar tomonidan
bildirilgan pozitsiyalarni to‘g‘ri talqin qilmagan. Masalan, V.G. Aseev impulslarning
ijobiy va salbiy modalligi haqida gapirganda, impuls belgisi emas, balki odam
boshdan kechirgan his-tuyg‘ularning belgisi - qoniqish yoki norozilikni anglatadi 7
.
J. Ditrixning antineeds, ya'ni. Ehtiyojlarga qarama-qarshi bo‘lgan holatlar
majburiyat tajribasi, ixtiyoriy harakat ishtirokidagi motivatsiya sifatida qaraladi,
aksincha motivga qarshi emas. Shunga qaramay, motivlarni modallik belgisiga ko‘ra
taqsimlash: salbiy va ijobiy - juda mos keladi.
Shunday qilib, bugungi kunda motivlarning umumiy qabul qilingan,
birlashtirilgan, to‘liq qoniqarli tasnifi va uning ierarxik tuzilishi mavjud emas.
Tadqiqotchilar motiv nima ekanligini turli yo‘llar bilan tushunishadi va qo‘shimcha
ravishda ular dastlab ushbu muammoni hal qilishda turli xil ilmiy yondashuvlarga
ega. Biroq, insonning motivatsion sohasini umumiy tizimli tushunish tadqiqotchilarga
motivlarni turli asoslardan foydalangan holda tasniflash imkonini beradi. Bu
yondashuvlarda e’tiborga olinishi kerak bo‘lgan yagona narsa - bu motivning
mohiyatiga, uning genezasiga qanchalik zid emasligidir.
2.2 O‘zbekiston psixologlari tadqiqotlarida motiv va motivatsiya muammosi
O‘quv faoliyati motivatsiyasi muammosi hamdo‘stlik davlatlari qatori
respublikamizda ham ilmiy tadqiqot olib borayotgan olimlar tomonidan keng
miqyosda o‘rganib kelinmoqda. Jumladan, keyingi yillarda mazkur ilmiy
7
Aseev V.G. Xulq-atvor va shaxsiyatni shakllantirish motivatsiyasi. - M.: Fikr, 1976. - 158 b., 23-bet
25

muammolarning turli jabhalariga nisbatan qiziqish yanada kuchayib bormoqda.
Bunga yaqqol misol sifatida respublikamiz miqyosida ushbu muammo yuzasidan
tadqiqot ishlarini olib borayotgan taniqli psixolog olimlarni ta'kidlab o‘tish joizdir.
Bular sirasiga respublikamizda psixologiya fanining rivojlanishiga amaliy va
nazariy hissasini qo‘shib kelayotgan M.G.Davletshin rahbarligidagi uning
shogirdlari A.Q.Saitova, F.I.Haydarovlar hamda E.G‘.G‘oziev va E.Z.Usmonova,
V.A.Tokareva, A.A.Fayzullaev, R.Asomova, U.Jumaev va boshqalarning ushbu
muammo yuzasidan olib borgan tadqiqotlarini kiritishimiz mumkin.
Keyingi o‘n yilliklar mobaynida M.G.Davletshin rahbarligida ushbu muammo
yangicha ilmiy asosda talqin qilinib, keng ko‘lamda o‘rganilmoqda.
M.G.Davletshinning fikrlariga ko‘ra, O‘zbekiston kelajagi bo‘lgan yoshlar har xil
sohaning mazmuniga ongli ravishda yondashuvi orqali, ularni mumkin qadar
ertaroq, to‘g‘ri va oqilona tasavvur qiladi. M.G.Davletshin konsepsiyasidan kelib
chiqqan holda olib borilgan tadqiqotlardan biri A.Q.Saitovaning "O‘smir yoshidagi
o‘quvchilarning o‘quv motivlarini va qadriyatlarini o‘rganishga" bag‘ishlangan
ishdir. Bu ishda muallif o‘smir yoshining xususiyatlariga tayangan holda bir qator
xulosalarga kelgan. Xususan tadqiqotchi fikriga ko‘ra, o‘smirlar o‘quv faoliyatida
potensial hisoblangan motiv o‘z-o‘zini namoyon qilish motividir; o‘quv faoliyati
o‘smir o‘quvchilarda o‘z-o‘zini takomillashtirishga, bu esa o‘quv faoliyati bilan
bog‘liqdir. Muallif tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlarda shaxsdagi
qadriyatlar yo‘nalganligining o‘quv faoliyatga bog‘liqligi masalalari tadqiq
qilinadi.
V.A.Tokarevaning "Kichik maktab yoshidagi bolalarning ijtimoiy burchga
nisbatan shakllanish psixologiyasiga" bag‘ishlangan tadqiqotlarida o‘quvchilar
o‘quv faoliyati motivlarini o‘rganish borasida olib borilgan tadqiqotlarda va
izlanishlarida burch motivini shakllanishiga jamiyatning ta'sirini o‘rganish muhim
sanalishi ko‘rsatib o‘tiladi
E.G‘.G‘oziev tadqiqotlarida o‘smir o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini
boshqarish xususiyatlari o‘quv faoliyatini rejalashtirish, o‘z-o‘zini nazorat qilish,
o‘z-o‘zini baholash jarayonlari haqida mulohaza yuritiladi. Tadqiqotchi o‘quv
26

faoliyatini boshqarishning diagnostik metodini ishlab chiqib, psixologiya fanining
kam o‘rganilgan sohalaridan biri bo‘lgan o‘qish faoliyatini boshqarish
muammosining nazariy va amaliy, empirik tomonlarini yoritib beradi. Shuningdek,
mazkur tadqiqotlarda o‘qish va o‘qitish jarayoni uchun tavsiyanoma ishlab
chiqilgan, o‘z-o‘zini anglash bosqichlari to‘g‘risida ma'lumot berilgan.
A.A.Fayzullayev ilmiy tadqiqotlarida shaxsning motivasion o‘z-o‘zini
boshqarishning turli-tuman omillari ham ko‘rib chiqilgan. Aniqlangan bu omillar
shaxs motivatsiyasining xususiyatlariga motivasion boshqarishning amalga
oshirish usullari va natijalariga tegishlidir. Bundan tashqari motivasion
tuzilmalarning shaxs tomonidan ob'ektivlashtirish va o‘z motivatsiyasini
boshqarishdagi turli psixologik strategiya va usullari masalalari ham aniqlab
berilgan. Shaxsning hayot faoliyatida motivasion o‘z-o‘zini boshqarishning boshqa
bir qator sohalari ham o‘rganilgan.
E.Z.Usmonovaning ilmiy tadqiqotida o‘quvchilarning o‘quv faoliyati
jarayonidagi qarama-qarshilik, motivatsiya, ijod va shaxs muammolari o‘rganilgan.
Tadqiqot davomida ikki asosiy motivatsiya toifasining munosibligini tushunish
muhim bo‘lgan, muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasini odamda tashqi
motivatsiyaga kiritiladi.
F.I.Haydarovning "Qishloq maktabi o‘quvchilarida o‘qish motivlarining
shakllanishi" nomli ilmiy izlanishlarida o‘quv motivlari ularning xususiyatlari,
o‘qitish jarayonida ijobiy va salbiy motivlarning ta'siri keng qamrovda o‘rganilgan.
Shuningdek, muallif o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga bog‘liq holda o‘qish
motivlarini namoyon bo‘lishining regional tafovutlarni o‘rganishga asosiy e'tiborni
qaratgan. Muallifning ishlariga nazar tashlar ekanmiz, o‘qish motivlarini bir qator
turkumlarga ajratgani, ya'ni obro‘ga intilish, kasbga qiziqish, muvaffaqiyatga
erishish va boshqalarni yuzaga kelishiga ta'sir ko‘rsatuvchi ob'ektiv, sub'ektiv
omillarni, shuningdek rivojlanish mexanizmlarini ishlab chiqqanligini ko‘ramiz. u
esa ta'lim faoliyatida o‘quvchiga samarali yondashish mezoni hisoblanadi.
27

Yuqorida muhokama qilingan motivatsiya nazariyalari hozirgi kunga qadar
eng mashhur, ammo to‘liq emas. Hozirgi kunda mavjud bo‘lgan motivatsiya
nazariyalari nazariyalarining ro‘yxati o‘ndan ortiq nazariyalar bilan to‘ldirilishi
mumkin (gedonik nazariya, psixoanalitik nazariya, drayvlar nazariyasi, shartli
reflekslar nazariyasi va boshqalar). Ammo ushbu darsning maqsadi nafaqat
nazariyalarni, balki bugungi kunda mutlaqo turli toifalarda va mutlaqo boshqa
sohalarda odamlarni rag‘batlantirish uchun keng qo‘llaniladigan insoniy
motivatsiya usullarini ham ko‘rib chiqishdir.
2.3.Metodika natijalarini qayta ishlash
Tadqiqotimizda olingan natijalarni Spss programmasida qiymatlarning har xil
ko‘rsatgichlari bilan ishladik. Olingan birlamchi statistik ma’lumotlarni taviflovchi
statsitik jadvalda qayd etdik.
O‘quv motivatsiyasining yo‘nalganligini tashxis qilish bo‘yicha
tavsiflovchi statistika (N=30)
1-jadval
28

Ko‘rsatkichlarN M
inimal
M
aksimal
O`rtacha
qiymat
Standart
og`ish
Assimetriya
Eksess
Matematika 30 1,00 20,00 12,1724 4,06154 ,004 ,618
Ona tili 30 6,00 20,00 11,4737 3,52595 ,670 ,623
Tarix 30 1,00 20,00 12,2679 4,21034 -,008 ,628
Ingliz 30 6,00 19,00 12,6724 3,73409 ,082 ,618
Matematik yo‘nalganlikning motivatsiyasida sinaluvchilar orasida minimal 1
ballni va maksimal 20 ballni tashkil qildi. Ushbu shkala bo`yicha o`rtacha ball
13,17 ballni ko‘rsatdi. Standart og`ish ko‘rsatkichi 4,06 ball. Shkala bo‘yicha
norma 8 balldan 16 ballgacha bo‘lgan qiymatni ko‘rsatdi. Assimetriya (A= ,004 )
va Eksess (E= ,618 ) ni tashkil qildi. Natijalar tahlilida kuchsiz o‘ng tomonlama
assimetriya va kuchsiz musbat eksess kuzatildi. 43 nafar sinaluvchining balli
normada, 10 nafari normadan yuqori, 5 nafari normadan past.
Olingan tadqiqotimizning eksperiment bosqichida sinaluvchilarimizdagi
ko‘rsatgichlarni tahlil qilishda Kolmogorov-Smirnov mezonida ko ‘ rsatgichlarning
parametrikligini aniqlab oldik
Olingan natijalarning narmal taqsimlanish qonuniga mosligini
tekshirish
2-jadval
Ko‘rsatkichlar
Kolmogorov-Smirnov P
Matematika
1,048 ,222
Ona tili
1,091 ,185
29

Tarix
,858 ,453
Ingliz tili
,807 ,533
Tadqiqot natijasida olingan metodikalar natijalari Kolmogorov-Smirnov
meznoni natijalariga ko`ra aksariyat tadqiqot natijalari normal taqsimlanish
qonuniga mos keldi. (p>0.05) Natijalar normal taqsimlanish qonuniga mos
kelganligi sababli biz keyingi tahlilda Student va Prison mezonlaridan
foydalanamiz.
Jadvalda keltirilgan parametrik ko ‘ rsatgichini aniqlovchi mezonga ko ‘ ra
90% dan ko ‘ p shkalalarimizda parametrik ya’ni normal taqsimlanishga mosligi
aniqlangani sababli biz keyingi ishlarimizda parametrik mezonlardan foydalanib
tahlil ishlarini amalga oshirdik.
Tadqiqotdagi sinaluvchilarimizni yosh ko‘rsatgichi bo ‘ ycha 12 yoshdan 16
yoshgacha bo ‘ lgan o ‘smirlik yoshidagi o‘g‘il qizlar guruhini o ‘ zaro parametrik
Student-t mezondan foydalanib ishlashimiz natijasida barcha o ‘ tkazilgan metodika
shkalalari bo ‘ yicha solishtirilayotgan guruhlardagi yosh ko ‘ rsatgichi bo ‘ yicha
ishonchli farqlarning kuzatilmaganini aniqladik.
Ko‘rsatkichlar
Jinsi Sinaluvchi
soni O`rtacha qiymat T P
Matematika O‘g‘il
bolala 15
12,2414
,128 ,898
Qizlar 15 12,1034
30

Ona tili O‘g‘il
bolala 15
11,8966
,919 ,362
Qizlar 15 11,0357
Tarix O‘g‘il
bolala 15
13,3929
2,057 ,045 *
Qizlar 15 11,1429
Ingiliz tili O‘g‘il
bolala 15
12,8966
,454 ,652
Qizlar 15 12,4483
Qizlar 15 3,4138
Metodikalarning jins tafovutlari (Student mezoni n=30)
3-jadval
Natijalar tahlil qilinganda Matematik yo`nalganlikning ichki va tashqi
motivatsiyasida ishonchli jins tafovutlari kuzatilmadi. Bu o‘g‘il bolalada ham,
qizlarda ham bir xil ekan. (t= ,128 ; P>0,05 )
Natijalar tahlil qilinganda ona tili bo‘yicha yo‘nalganlikning ichki va tashqi
motivatsiyasida ishonchli jins tafovutlari kuzatilmadi. Bu o‘g‘il bolalada ham,
qizlarda ham farq kuzatilmadi. (t= ,919 ; P>0,05 ).
Natijalar tahlil qilinganda Tarix faniga yo‘nalganlikning ichki va tashqi
motivatsiyasida jins tafovutlarida ishonchli farqlar kuzatildi (14-rasm). Tarix fani
bo‘yicha o‘g‘il bolalarda, qizlarga nisbatan ichki motivatsiya yuqoriligini
ko‘rishimiz mumkin. (t= 2,057 ; p<0,05)
31

XULOSA
Motiv va motivatsiya muammosi jahon psixologiyasida turli-tuman nuqtai
nazaridan yondoshish orqali tadqiq qilib kelinmoqda. Motivatsiya eng murakkab va
shu bilan birga alohida e’tiborga loyiq muammolardan biridir, chunki uni o‘rganish
inson faoliyatining manbalarini, har qanday faoliyatni amalga oshiradigan
harakatlantiruvchi kuchlarni, yo‘nalishni izlash bilan bevosita bog‘liq inson xatti-
harakati aniqlanadi.
32

Motivatsiya har qanday faoliyatning asosidir, chunki unda shaxsiy faoliyat
mexanizmi, shaxsning faoliyatga qiziqishi mujassam. Motivatsiya odatda belgilangan
maqsadga erishish uchun o‘zini va boshqalarni harakatga undash jarayoni sifatida
ta'riflanadi. Motivatsiya nuqtai nazaridan biz shaxsning o‘z ehtiyojlarini, so‘rovlarini
qondirishga, faoliyatda faollikni shakllantirishga, uning hayotiy yo‘nalishini
aniqlashga qaratilganligi haqida gapirish mumkin. Taniqli psixiatr, nevropatolog va
psixolog V.N. Myasishchevning ta'kidlashicha, inson o‘z hayotida erishadigan
natijalar faqat 20-30% intellektga, 70-80% esa uni ma'lum bir yo‘l tutishga
undaydigan motivlarga bog‘liq.
Motivatsiyaning mazmunli xususiyati dolzarb psixologik muammolardan
biridir. Uning yechimi individual motivatsion tuzilmaning elementlarini ularning
o‘zaro bog‘lanishida o‘rganishni, shaxsning ijtimoiy munosabatlari kontekstida
yo‘nalish mazmunini shakllantirishda u yoki bu darajadagi elementning rolini
aniqlashni nazarda tutadi. Agar motivni shaxsning barqaror tarkibiy qismi deb
hisoblasak, u holda faoliyatdagi dominant motivni aniqlashga shaxsning o‘zi sub'ekt
sifatidagi intellektual-emotsional-irodaviy sohaning xususiyatlari nuqtai nazaridan
yondashish mumkin. Shunga ko‘ra, insonning eng yuqori ma’naviy ehtiyojlarini
axloqiy, intellektual-kognitiv va estetik rejalarning ehtiyojlari (motivlari) sifatida
ifodalash mumkin. Shunday qilib, bugungi kunda motivlarning umumiy qabul
qilingan, birlashtirilgan, to‘liq qoniqarli tasnifi va uning ierarxik tuzilishi mavjud
emas. Tadqiqotchilar motiv nima ekanligini turli yo‘llar bilan tushunishadi va
qo‘shimcha ravishda ular dastlab ushbu muammoni hal qilishda turli xil ilmiy
yondashuvlarga ega. Biroq, insonning motivatsion sohasini umumiy tizimli tushunish
tadqiqotchilarga motivlarni turli asoslardan foydalangan holda tasniflash imkonini
beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Amaliy psixolog lug‘ati./Komp. S.Yu. Golovin.- Minsk: 1998.-800 p., p.
311
2. Petrovskiy A.V., Yaroshevskiy M.G. Nazariy psixologiya asoslari. - M.:
INFRA-M, 1998. - 528 b., s. 185
33

3. Nemov R.S. Psixologiya: Darslik: 3 ta kitobda. Kitob. 1. Psixologiyaning
umumiy asoslari. - M .: Ta'lim: Vlados, 1995. - 512 p., p. 465
4. Allport GW shaxsiyati. Psixologik talqin. -NY, Holt, 1998. - 588 p, p. 205
5. Levin KA Shaxsning dinamik nazariyasi. - NY - London: McGraw-Hill
book co, 1995.-231 p, p.14
6. Aseev V.G. Xulq-atvor va shaxsiyatni shakllantirish motivatsiyasi. - M.:
Tafakkur, 1996.-158 b., b. 23
7. Leontev A.N. Faoliyat. Ong. Shaxsiyat. - M.: Politizdat, 1995.
8. Ilyin E.P. Motivatsiya va motivlar. - Sankt-Peterburg: Peter, 2002.
9. Baranova O.V. Pedagogika kolleji o‘quvchilari o‘rtasida ijtimoiy-
pedagogik faoliyatni rag‘batlantirish va uni rivojlantirish. - Irkutsk, 2002. - 154 p.,
s. 13
10. Hekhauzen X. Muvaffaqiyat motivatsiyasini tadqiq qilish. Jamoalarni
boshqarish va boshqarishning ijtimoiy-psixologik muammolari. / Per. u bilan. - M.:
Pedagogika, 2004. - 240 b., s. 34
11. Vilyunas V.K. Inson motivatsiyasining psixologik mexanizmlari. - M .:
Moskva nashriyoti. un-ta, 1995. - 285 b., b. 37
12. Rubinshtein S. L. Umumiy psixologiya asoslari - Sankt-Peterburg: "Piter"
nashriyoti, 2000 - 712 p.: - ("Psixologiya ustalari" seriyasi)
13. G‘oziy е v E.G. Psixologiya darslik .Toshk е nt-2002.
14. Karimova V.M. Psixologiya darslik T-2002 y
15. Davletshin M.G Umumiy psixologiya darslik T-2002 y
16. F.I.Xaydarov, N.I.Xalilova “Umumiy psixologiya”. Toshkent-2017
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali
"Psixologiya" fakulteti “Yoshlar psixologiyasi” yo nalishi 2-kurs 421-22ʻ
guruh talabasi Yusupova Durdonaning Umumiy psixologiya fanidan “Turli
34

psixologiya maktabida motivatsıya muamosini o‘rganilishi” mavzusidagi kurs
ishiga
Taqriz
Ilmiy adabiyotlar tahlili motivlarni o‘rganishda ko‘plab yondashuvlar
mavjudligini ko‘rsatdi. Motiv rag‘batlantirish, niyat, idrok, munosabat, fikrlar, his-
tuyg‘ular, motivlar va boshqalar sifatida ko‘rib chiqilgan. Ammo barcha olimlar
motiv bu faoliyat uchun mo‘ljallangan degan fikrga qo‘shilishadi va motivatsiya
shaxsning yo‘nalishini aniqlaydi. Ta’lim motivatsiyasini o‘rganish muammosi
ko‘plab mahalliy va xorijiy psixologlarning e’tiboriga berilgan. Shunga qaramay,
psixologiya fanida yagona "tushuncha" ta’lim faoliyati motivi shakllanmagan, uni
o‘rganishda turli xil yondashuvlar va usullar qo‘llaniladi.
Talaba Yusupova Durdonaning “Turli psixologiya maktabida motivatsıya
muamosini o‘rganilishi” mavzusidagi kurs ishining kirish qismida mavzuning
dolzarbligi, kurs ishining ob’ekti, predmeti, tuzilishi, maqsadi, vazifalari
keltirilgan. Kurs ishi kirish, II bob, 6 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat. O‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatni baholashdan oldin aynan o‘z-
o‘zini anglash tushunchasini yetarli darajada tushunib olish maqsadga muvofiqdir.
Faqat shu tarzda o‘z-o‘zini anglashni yanada chuqurroq ifoda etish, va
muammolarni bartaraf etish juda muhimdir.
Yusupova Durdonaning “Turli psixologiya maktabida motivatsıya
muamosini o‘rganilishi” mavzusida bajarilgan kurs ishi dolzarb bo‘lib, mazmun
jihatidan yoritilgan va ishdagi ayrim kamchiliklarni inobatga olib, kurs ishini
himoya qilishga tavsiya etaman.
Taqrizchi: ____________________________
35

Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali
"Psixologiya" fakulteti “Yoshlar psixologiyasi” yo nalishi 2-kurs 421-22ʻ
guruh talabasi Yusupova Durdonaning Umumiy psixologiya fanidan “Turli
psixologiya maktabida motivatsıya muamosini o‘rganilishi” mavzusidagi kurs
ishiga ilmiy rahbar tomonidan
XULOSA
Motivatsiya shaxsiyat tuzilishida yetakchi o‘rinni egallaydi va xatti- harakat
va faoliyatning harakatlantiruvchi kuchlarini tushuntirish uchun ishlatiladigan
asosiy tushunchalardan biridir. Umuman motivatsion tizimning mazmuni shaxsga
xos bo‘lgan faoliyat turlarining mazmunini belgilaydi. Motivatsiya tizimi nafaqat
haqiqiy faoliyatni, balki istalgan sohani, faoliyatni yanada rivojlantirish istiqbolini
ham belgilaydi. Binobarin, motivatsiya muammosi metodologik, nazariy va
amaliy jihatdan dolzarb muammolardan biridir. Ilmiy adabiyotlar tahlili motivlarni
o‘rganishda ko‘plab yondashuvlar mavjudligini ko‘rsatdi.
Talaba Yusupova Durdonaning “Turli psixologiya maktabida motivatsıya
muamosini o‘rganilishi” mavzusidagi kurs ishining kirish qismida mavzuning
dolzarbligi, kurs ishining ob’ekti, predmeti, tuzilishi, maqsadi, vazifalari
keltirilgan. Kurs ishi kirish, II bob, 6 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat. O‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatni baholashdan oldin aynan o‘z-
o‘zini anglash tushunchasini yetarli darajada tushunib olish maqsadga muvofiqdir.
Faqat shu tarzda o‘z-o‘zini anglashni yanada chuqurroq ifoda etish, va
muammolarni bartaraf etish juda muhimdir.
Yusupova Durdonaning “Turli psixologiya maktabida motivatsıya
muamosini o‘rganilishi” mavzusida bajarilgan kurs ishi dolzarb bo‘lib, mazmun
jihatidan yoritilgan va ishdagi ayrim kamchiliklarni inobatga olib, kurs ishini
himoya qilishga tavsiya etaman.
Ilmiy rahbar: Sh.Djumanov
36

Turli psixologiya maktablarida motivatsiya muammosi

Sotib olish