Информация о документе

Цена 150000UZS
Размер 571.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 02 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Диссертациии
Предмет Лингвистика

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

13 Продаж

Turli tizimli tillarda giper-giponimik munosabatlarning pragmatik xususiyatlari

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI Qo‘lyozma huquqida __________________ TURLI TIZIMLI TILLARDA GIPER-GIPONIMIK MUNOSABATLARNING PRAGMATIK XUSUSIY A TLARI 10.00.11 – Til nazariyasi. Amaliy va kompyuter lingvistikasi Filologiya fanlari doktori (DSc) ilmiy darajasini olish uchun yozilgan DISSERTATSIYA Toshkent – 2024 1 MUNDARIJA KIRISH .....................................................................................................3-1 4 I BOB. TILSHUNOSLIKDA GIPER-GIPONIMIK MUNOSABATLARNING O‘RGANILISHI .................. . ..............................1 5 -57 1.1 . Leksik-semantik qatlamda giperonim va giponimlarning o‘rganilish ……………………………………………………………… 1 5 -32 1.2.Giper-giponimik munosabatlarning turli tizimli tillarda tadqiq qilini shi...................................................................... .. ...................... ....... 3 2-44 1.3.Giper-giponimik taksonomiya semantikaning o‘rganish ob y ekti sifatida................................................................ ...................................... 4 4-56 Bob bo‘yicha xulosalar .. ............................................................................. .....56-57 II BOB. TURLI TIZIMLI TILLARDA LEKSIK-SEMANTIK MUNOSABATLARNING PRAGMALINGVISTIK XUSUSIYATLARI . . 58-95 2.1 Pragmalingvistika tilning ijtimoiy farqlanish muammosini o‘rganuvchi bo‘lim sifatida...................................................................... ....................58-69 2.2 . Leksik qatlamdagi pragmalingvistik xususiyatlar ......................... . ... 69-8 5 2.3 Semantika kategoriyasidagi leksik birliklar pragma lingvistikasi ...... 8 5 -9 4 Bob bo‘yicha xulosalar ................................................................................ ... 94-9 5 III BOB. TURLI TIZIMLI TILLARDA PARADIGMATIK MUNOSABATGA OID SO ZLAR VA FRAZEOLOGIZMLARDAʻ GIPONIMIK MUNOSABATLAR PRAGMATIKASI ….……………… . 96-143 3.1 .1 Sinonimiyaning pragmatik jihatlari. ...... ............................... ....... . 9 6-107 3. 1 . 2 . Antonimiyaning pragmatik xususiyatlari..................................107 -117 3.2. Giponimiya va giper-giponimik munosabatlar pragmatikasi... ... .1 17-1 30 3.3. Frazeologi zml arda giponimik munosabatlar pragmatikasi… ... .. .. 130 -1 40 Bob bo‘yicha xulosalar ............................................................. ................... 140 -14 3 IV BOB. GIPER-GIPONIMIK MUNOSABATLARNING PRAGMALINGVISTIK XUSUSIYATLARI …………………………... 144 -19 7 4.1. So‘z ma’nosining torayishi va avtogiponimiya hodisasi..............144 -14 9 4.2 . Leksik birlikning giponimik va sinonimik munosabatlari............ 1 4 9 -15 7 4.3 . Ot so z turkumiga oid l ʻ eksik birli kning giper-giponimik munosabatlar i pragmalingvistikasi ………………………………………………….. 1 5 7 -17 1 4.4 . Fe’l so z turkumiga oid leksik birlik giper-giponimik munosabatlarining ʻ pragmalingvistik xususiyatlari .............................................................171-194 Bob bo‘yicha xulosalar ............................................................................ .... 194 -19 7 X ULOSA ……………............................................................................... ....19 7 - 201 FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR RO‘YXATI ...... .. ................ .......20 2 -241 2 KIRIS H Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. J ahon tilshunosligida tilning pragmatik xususiyatini o‘rganish, uning o‘ziga xos jihatlarini yoritish, izohlash har bir til nazariy asoslarini takomillashtirishga, yangi tushuncha va ma’nolarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Turli tizimli til hodisalari va kategoriyalarining pragmatik jihatlarini aniqlash tilshunoslikning dolzarb tadqiq manbayiga aylanib bormoqda. Dunyo tilshunosligi taraqqiyotining asosiy omillari sifatida giponimik munosabatlarni batafsil tahlilga tortish va shu asnoda so‘zlararo ma’noviy munosabatlar doirasida ilmiy jihatdan yangi lingvopragmatik xususiyatlarini aniqlash kabi ilmiy tadqiqotlar hozirgi kunda umumiy tilshunoslikning asosiy masalalaridan sanaladi. Binobarin, jahon tilshunosligining taraqqiy topishi turli tizimli tillarning leksik semantika va pragmatika sohasining rivojlanish jarayoniga oid tadqiqotlarning bevosita bog‘liqlikda olib borilishini taqozo etadi. O‘tgan davr mobaynida yurtimizda milliy ma’naviyatimiz, o‘zligimizni ifodalovchi tilimizga, uni ilmiy tadqiq qiluvchi tilshunosligimizga katta e’tibor qaratildi va mazkur jarayon izchil davom etmoqda. O‘zbek tilshunosligida fan taraqqiyoti sezilarli darajada yuksaldi. Bunda jahon tilshunosligi yutuqlaridan o‘rinli foydalanish, ularni amalda qo‘llash o‘z ijobiy natijalarini berdi. Natijada erishilayotgan yutuqlar nafaqat mamlakatimiz, balki dunyo tilshunosligida ham e’tirof etilib borilmoqda. Ta’kidlash lozimki, muvaffaqiyatlar bilan bir qatorda qilinishi lozim bo‘lgan tadqiqotlar ham mavjud bo‘lib, ularning sirasiga giper- giponimik munosabatlarning pragmatik xususiyatlari ham daxldordir. Mamlakatimizda so‘nggi yillarda oliy ta’lim tizimini rivojlantirishning strategik maqsadlari va ustuvor yo‘nalishlarini belgilash, oliy ta’lim muassasalarida ilmiy tadqiqot ishlari natijadorligini oshirish, yoshlarni ilmiy faoliyatga keng jalb etish, ilm-fanning innovatsion infratuzilmasini shakllantirish singari ustuvor masalalar amaliy ahamiyatga ega hisoblanib, shu o‘rinda mazkur masalalarga oid bo‘lgan bir qator sa’y-harakatlar olib borilmoqda . Mustaqillikning 3 ilk yillarida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot ishlari bir til doirasida leksik- semantik va pragmatik kategoriyalarning jihatlari va mohiyatiga bag‘ishlangan bo‘lsa, so‘nggi yillarda turli tizimli tillarning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashga bag‘ishlangan ishlar tobora ortib bormoqda. Shun ga qaramasdan, mazkur sohada o‘z tadqiqi, yechimini kutayotgan masalalar hali bisyor. Turli tizimli tillardagi giper-giponimik munosabatning pragmatik xususiyatlarini o‘rganish ham ushbu tadqiqotning dolzarbligini belgilaydi. Mamlakatimiz taraqqiyotini har tomonlama rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida ijtimoiy sohalarni yanada rivojlantirish haqidagi ko‘rsatmalarga asosan tilshunoslik oldiga qo‘yilgan vazifalar sirasida bu masalani ham ta’kidlash mumkin. Shu jihatdan giper-giponimik munosabatlarning turli tizimli tillarda leksik va semantik jihatlari tadqiqi, ularning o‘zaro munosabatini aniqlash hamda pragmatik sathda namoyon bo‘lishiga oid tahlilga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlarni yanada chuqurlashtirish zarurati mavjud. Zero, yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “Biz o‘z oldimizga rivojlangan mamlakatlar qatoriga qo‘shilish vazifasini qo‘ydik, bunga esa fan, ma’rifat va innovatsiyalarga tayangan holda faqat jadal islohotlar o‘tkazish orqali erishamiz” 1 . Aynan shu nuqta yi nazardan, zamonaviy tilshunoslikda inson tiliga xos qator hodisalar va leksik birliklar, ularning o‘zaro munosabati va tasnifiga bo‘lgan yangicha yondashuvlar muhim o‘rin oldiki, natijada tilning umumiy va xususiy masalalari yangicha tarzda, eng muhimi, to‘laqonli ravishda o‘z talqinini topmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 8-oktabrdagi PF-5847-son “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi, 2022-yil 28-yanvardagi PF-60-son “2022– 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmonlari, 2017-yil 20-apreldagi PQ-2909-son “Oliy ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, 2021-yil 19-maydagi PQ- 5117-son “ O‘zbekiston Respublikasida xorijiy tillarni o‘rganishni ommalashtirish 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасидан: Бизнинг буюк ва доно халқимиз ўз тарихида шарафли саҳифаларни очишга қодир // “Халқ сўзи” газетаси, 25.01.2020. №19(7490). 4 faoliyatini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, 2020-yil 24-yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi hamda boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlariga mosligi. Dissertatsiya tadqiqoti O‘zbekiston Respublikasi fan va texnologiyalari rivojlanishining “Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy rivojlantirishda innovatsion g‘oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yo‘llari” ustuvor yo‘nalishiga muvofiq bajarilgan. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha xorijiy ilmiy tadqiqotlar sharhi 2 . Giper-giponimik munosabatlarning leksik-semantik, taksonomik va pragmalingvistik xususiyatlarini o‘rganishga yo‘naltirilgan ilmiy izlanishlar jahonning yetakchi ilmiy markazlari va oliy ta’lim muassasalari, jumladan, Indiana University in Bloomington, University of California, University of Chicago, Harvard University, University of Illinois, University of Pennsylvania (AQS H ); Oxford University Language Centre (Angliya);University of Cambridge (Kembridj); University of Bonn, University of Leipzig, University of Munich, University of Rostock (Germaniya); University of Gajah Mada (Indoneziya); University of Uyo (Nigeriya); Arxangelsk davlat universiteti, Moskva davlat universiteti, Pomor davlat universiteti (RF); Minsk davlat lingvistika universiteti (Belorussiya); Dushanbe davlat universiteti (Tojikiston); Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti (O‘zbekiston)da olib borilmoqda. Jahon tilshunosligida giponimik munosabatlarning xususiyatlarini ochib berishga qaratilgan tadqiqotlar natijasida qator, jumladan, quyidagi ilmiy natijalar olingan: giponimiyaning leksik va semantik kategoriyadagi xususiyatlari tavsiflangan (University of Cambridge, Kembridj; University of Oxford, Oksford; 2 Dissertatsiya mavzusi bo yicha xorijiy ilmiy-tadqiqotlar sharhi ʻ www.universityofcalifornia.edu , www. harvard.edu, www.indiana.edu , www.intl.aks.ac.kr , www.uni-bonn.de , www.uio.no/english , www.univie.ac.at/en , www.vu.lt , www.bsu.edu.az , www.msu.ru , www.spbu.ru , www.kaznu.kz , www.navoiy-uni.uz sayt va boshqa manbalar asosida amalga oshirildi. 5 University of Chicago, AQS H ; University of Nigeria, Nigeriya; Arxangelsk davlat universiteti, Pomor davlat universiteti, RF); giponimiyaning iyerarxik munosabatlari o‘rganilgan (University of Cambridge, Kembridj; Moskva davlat universiteti RF; Dushanbe davlat universiteti, Tojikiston); semantikadagi giponimik taksonomiya aniqlangan (University of Illinois, University of California, Berkeley, AQSh; University of Cambridge, Kembridj; University of Rostock, University of Munich, Germaniya); leksik-semantik kategoriyadagi pragmalingvistik xususiyatlar asoslangan (University of Chicago, University of Cambridge, University of Pennsylvania, University of California, Indiana University in Bloomington, University of Illinois, AQSh; University of Bonn, University of Rostock, University of Munich, University of Leipzig, Germaniya; University of Cambridge, Kembridj; Moskva davlat universiteti, RF; Qozoq Milliy universiteti, Alma-Atы, Qozog‘iston; Samarqand davlat chet tillar instituti (O‘zbekiston); paradigmatik munosabatlarning pragmalingvistik xususiyatlari ochib berilgan (University of Cambridge, Kembridj; University of Geneva, Shvesariya; Oxford University Language Centre, Angliya; Sorbonne College de France, Fransiya; Sankt-Peterburg universiteti, RF; Baki Dövl t Universiteti,ǝ Ozarbayjon, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti, Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti, Samarqand davlat chet tillari instituti, Farg’ona davlat universiteti, O‘zbekistonda olib borilmoqda. Bugungi kunda jahon tilshunosligida giponimik munosabatni o‘rganish bilan bog‘liq muammolar doirasida qator, jumladan, quyidagi ustuvor yo‘nalishlarda tadqiqotlar olib borilmoqda: giponimik munosabatlarning sotsiolingvistik xususiyatlari va shu asosda vujudga keladigan pragmatik jihatni tavsiflash; giponimik munosabatlarning iyerarxik va taksonomik munosabatini asoslash; giponimik munosabatlarning pragmatik xususiyatini har tomonlama yoritish; so‘z turkumidagi giponimik munosabatlarning kontekstual va funksional xususiyatlarini aniqlash kabilar shular jumlasidandir. 6 Muammoning o‘rganilganlik darajasi . Jahonda XIX-XX asrlar tilshunosligi tilning sistema ekanligi, uning struktur xususiyatlari, kategoriyalari, leksik birliklarning paradigmatik, iyerarxik munosabatlari muammolari tadqiqi bobida ulkan yutuqlarga erishganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Jahon tilshunosligida giponimik munosabatlar tadqiqi masalalariga e’tiborimizni qaratadigan bo‘lsak, uning leksik va semantik kategoriyalari J.Layonz, J.Kats, D.M.Merfi, D.Kruz, A.Lerer, A.Ufimseva, L.A.Novikova, D.Denisov, L.D.Dyachenko 3 singari tilshunoslar ishlarida tadqiq qilingan bo‘lib, ularda asosan giponimiya (hyponymy) va nomuvofiqlik (incompatibility) hodisalari leksik birlik ma’nosining eng asosiy paradigmatik munosabatlari sifatida tavsiflangan. Giponimiya jins-tur munosabatlari va real olam munosabatlarini ifodalashda maxsus leksik va semantik so‘zlar qatorini shakllantirish obyektiv til kategoriyasi bo‘lib, turli tizimli tillarda so‘z boyligini tizimli tashkil qilish usullaridan biridir. Rus tilshunosligida giponimik va gipo-giperonimik munosabatlarga oid masala Y.Y.Kotsova, I.N.Gridina, A.I.Shein, Y.L. Ginzburg, V.G.Grechko, M.V.Lisyakova, E.P.Matuzkova , A.V. Vozdvijenskaya , I.G.Volvachyovaning 4 3 Lyons J . Linguistic Semantics: An Introduction. – Cambridge: Cambridge University Press, 1996. – Р. 125; Katz J.J. Semantic theory . – New York. Harper and Row, 1972. – P. 464 ; Murphy M.L. Semantic relations and the lexicon . – Cambridge: Cambridge University Press, 2003. – P. 274 ; CruseD. A. Lexical Semantic. – Cambridge: Cambridge University Press, 1986 . – Р. 88 ; Lehrer A. Semantic fields and lexical structure . – Amsterdam. NorthHolland , 1974. – P . 225 ; Уфимцева А.А. Слово в лексико-семантической системе я зыка. – М.: Наука, 1968. – С.118; Новикова Л.А. Семантика русского языка. – М. : 1982. – 272 c .; Денисов Д. Лексика русского языка и принципы его описания. – М. : 1983. – C . 248. ; Дяченко Л.Д. Гипонимия в системе английского глагола. Автореф. дисс. … канд . филол. н аук. – Москва . :1976 . – 30 с. 4 Котцова Е.Е. Гипонимия в лексической системе русского яз ыка: на материале глагола. Автореф. дисс. … докт. филол. н аук. – Аргангельск. : 2010.–15 с ; Гридина И.Н. Гипо-гиперонимические отношения в ментальном лексиконе детей и взрослых. Автореф. дисс. …канд. филол. наук. – Санкт Петербург : 2010. –26 с ; Шеин А.И. Типология гипонимических преобразований при переводе с английского языка на русский. Дис с . … канд. филол. наук. – Москва : 2009. – 184 с ; Гинзбург Е.Л. Родовидовые отношения в языке (словообразование, таксономия, оценка)? Текст.? Научно-техническая информация: Сер. 2. Информационные процессыи системы. – М. : ВИНИТИ. 1983. № 11. – С. 25-28 ; Гречко В.Г. Гиперонимы и гипонимы и их функции в русском языке. Лексика. Терминология. Стили: межвуз. сборник Текст. / Горьк. гос. ун-т имени Н.И. Лобаческого. Горький : 1977. Вып. 6. – С. 20-25 ; Лысякова M . B . Гипонимия в русском я зыке (Теория , анализ, типы гипонимов) . Автореф . дис. ... канд: филол; наук . – M .: 1986 . – 17 с ; Матузкова Е.П. Гипо-гиперонимические отношения в оригинале и переводеанглоязычной художественной прозы . Автореф .- дис с. ... канд. филол. наук . — Одесса : 1989 . — 17 с ; Воздвиженская А.В. Гиперо-гипонимические системы в составе ассоциативных полей: А втореф. дисс. ... к анд . филол. н аук . Саратов : 2016. – 23 с ; Волвачёва И.Г. Гипер-гипонимические отношения в лексико-семантической группе глаголов управления в английском языке. Вестник БДУ. Сер. 4, 2006. № 3 – С. 91-97. 7 tadqiqotl arida yoritilgan. Giponimiya kategoriyasi doirasida olib borilgan tadqiqotlar sirasiga R.Safarovaning 5 nomzodlik dissertatsiyasini keltirish mumkin. Shunday bo‘lishiga qaramay , giponimik munosabatlar va ular tegishli bo‘lgan boshqa kategoriyalarning masalasini muammolardan xoli deb bo‘lmaydi. Jumladan, pragmalingvistika yo‘nalishida matnda aniq aks ettirilmagan qo‘shimcha ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan konnotatsiya muammosi ham qamrab olinadi. Denotativ va signifikativ xususiyatga ega leksik birlik predmetni o‘z ma’nosida ifodalaydi. Bunda ifodala n gan ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan so‘zning pragmatik ma’nosi alohida ahamiyatga ega sanaladi. Leksik birlik ma’nosining boyitilishi muloqot jarayonida mavjud bo‘lgan kontekstga ko‘ra tavsiflanadi va tadqiqotchilar konnotativ komponentni pragmatik ma’noning bir qismi sifatida keltirishadi. Jahon tilshunosligida pragmalingvistikaning nazariy asoslari keltirilgan bir qator tadqiqotlar mavjud. T.A.Van Deyk izlanishlarida nutqiy faoliyatning pragmatik xususiyatlari, asosiy pragmatik kategoriya, diskurs, nutqiy strategiya, pragmatik kontekst, nutqiy akt tuzilishi yoritilgan 6 . Olim matndagi gaplar nafaqat o‘zaro bog‘liq bo‘ladi, balki nutqiy aktlar ham o‘zaro munosabatda bo‘ladi degan fikrni keltiradi. Shuningdek, matnning pragmatik xususiyatlari, nutqiy akt, presuppozitsiya masalalarini atroflicha yoritadi 7 . Bugungi kunda mazkur matn va undagi pragmatik xususiyatlar tadqiqi ko‘plab tilshunoslar diqqat markazida bo‘lib kelmoqda. Biroq shu kungacha jahon tilshunosligida leksik-semantik guruhlar orasidagi munosabatlar tadqiqot obyekti sifatida o‘rganilgan bo‘lsa-da, turli tizimli tillarda giper-giponimik munosabatlarning pragmatik xususiyatlari to‘laligicha tadqiq qilinmagan. 5 Сафарова Р. Ўзбек тилида гипонимия // Ўзбек тили ва адабиёти, 1987. № 1 – Б. 60 – 62; Сафарова Р. Гипонимик қаторда полисемия ва омонимия. Ўзбек тилини синхроник ўрганиш масалалари. – Тошкент, 1987; Сафарова Р. Гипонимия в узбекском языке (на материале общеупотребительных зоонимов): Автореф. дисс. канд. фил ол . наук. – Ташкент : 1990. – 67 с. 6 Ван Дейк Т. Язык. Познание. Коммуникация. – М.: БГК им. И А. Бодуэн де Куртенэ 2000. – 308 с. 7 Ван Дейк Т. Вопросы прагматики текста // Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск VIII . Лингвистика текста. – М . : Прогресс, 1978. – С. 259-334. 8 Dissertatsiya mavzusining dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasining ilmiy tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Dissertatsiya ishi O‘zbekiston Milliy universiteti ilmiy tadqiqot ishlari rejalariga muvofiq “Turli tizimli tillarning tipologik va chog‘ishtirma xususiyatlari” mavzusidagi ilmiy tadqiqot ishlari rejasi doirasida bajarilgan. Tadqiqotning maqsadi giper-giponimik munosabatlarning turli tizimli tillardagi kommunikativ jarayonlarda tutgan o‘rni va pragmalingvistik xususiyatlarini ochib berishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari : tilning leksik-semantik kategoriyasidagi jins-tur munosabatlari va giponimik taksonomiya borasidagi nazariy fikrlarni o rganish va tahlil qilish;ʻ til leksik a va semantik a kategoriyasining pragmalingvistik jihatlarini tasniflash; sinonimiya, antonimiya va giponimiya kategoriyasida ifodalangan leksik birliklarning pragmatik xususiyatlarini izohlash; turli tizimli tillarda frazeologizmlar tarkibidagi leksik birliklarda giponimik munosabatlarning pragmalingvistik xususiyatlarini aniqlash; leksik birlik ma’nosining torayishi, uning giponimik va sinonimik munosabatlarini tahlil qilish; ot va fe’l so‘z turkumiga oid leksik birliklar giper-giponimik munosabatlar i ning pragmalingvistik xususiyatlarini aniqlash; Tadqiqotning obyekti sifatida turli tizimli tillar (o zbek, ingliz, nemis, ʻ fransuz, rus, yoqut)dagi badiiy asarlarda keltirilgan giponimik munosabatlarni ifodalovchi leksik birliklar tanlangan. Tadqiqotning predmetini giper-giponimik munosabatlarning muloqot jarayonida namoyon bo‘ladigan pragmatik xususiyatlarini ochib berish tashkil etadi. Tadqiqotning usullari. Tadqiqot mavzusini yoritishda semantik, komponent, kontekstual tahlil, lingvistik tavsiflash (deskriptiv), perlokutiv ta’sirning pragmatik tahlili usullaridan foydalanilgan. 9 Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: turli tizimli tillar semantika kategoriyasidagi giper-giperonimik munosabatlar borasidagi ilmiy adabiyotlar tahlil qilinib, giponimik taksonomiyaning muhim lingvistik manba va tamoyillari aniqlangan; pragmalingvistikada nutq subyekti, obyekti va nutqiy jarayonga aloqador masalalari tahlil qilinib, leksika va semantika ga pragmalingvistik muammolarni ng qo‘shib ifodala ni sh i orqali ularning uyg‘unligi isbotlangan; p ragmatik talqinlar funksional bo‘lib, unda leksik birlikning matnda real qo‘llanilishi va kontekstga ko‘ra ifodasi hamda lug‘aviy birliklarning muloqot mobaynidagi kontekstga ko‘ra ifodasi konnotativ, kontekstual va pragmatik ma’noni anglatishi dalillangan; p ragmatik komponentlarning periferiyadagi ustunligi muayyan maydondagi qo‘shni paradigmalar ta’siri orqali ba’zi so‘zlarning bir nechta leksik-semantik sohalarga tegishliligi tahlil qilinib, sinonimiya, antonimiya va giponimiyaning kontekstda qo‘llanilishi, ularning giponimlashuvi va sinonimlashuvi hodisasiga olib kelishi dalillangan; turli tizimli tillarda frazeologizmlar tarkibidagi giponimik munosabatlarning pragmalingvistik xususiyatlari, ya’ni ular ma’nosining kengayishi bilan bog’liq semantik va pragmatik jihatlari ochib berilgan. ot va fe’l so‘z turkumiga oid leksik birliklarning giper-giponimik munosabatlari matndagi so‘zlarning semantik yaqinlashuvining turi sifatida funksional giponimiyaning shakllanishida asos bo‘lib, matndagi so‘zlarning pragmalingvistik xususiyatlarini yoritishi isbotlangan; Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: tadqiqot ishining amaliy natijalari “ Ingliz tili leksikologiyasi ” , “ Qiyosiy tilshunoslik ” , “Tilshunoslik” , “Til nazariyasi”, “Tilshunoslikka kirish” fanlariga oid mavzularning chuqur o‘zlashtirilishiga va ushbu fanlardan yaratiladigan darslik, o‘quv qo‘llanma, o‘quv-uslubiy majmualarning mukammallashuviga xizmat qilgan; 10 giponimiya ning tilshunoslikda aniqlangan bir qator funksi onal jihat lari sirasiga pragmatik xususiyatini qo‘shish taklif etilgan; dissertatsiyada keltirilgan fikr-mulohazalar, ilmiy yond a shuvlar turli tizimli tillarning giponimiya tarkibidagi so‘zlararomunosabatlarni ng pragmatik xususiyatini o‘rganishda ilmiy manba sifatida xizmat qilishi bilan bir qatorda, mavjud lug‘atlardagi izoh va sharhlarni mukammallashtirishda ham qo‘llanilgan. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi tadqiqot ishida qo‘llanilgan yondashuv va usullarning mavjud til nazariyalariga mosliginuqtayi nazaridan keltirilgan muammolar yuzasidan ilmiy qarashlarning o‘rganilganligi, misol va masalalarning ishonchli manbalardan olinganligi, turli tizimli tillarda tahlilga tortilgan materiallarning metodologik puxtaligi, asosliligi, dissertatsiya ishi bo‘yicha ilmiy asoslangan nazariy xulosalar chiqarilganligi, taklif, tavsiya va xulosalar asosida olingan natijalarning vakolatli tashkilotlar tomonidan tasdiqlanganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati turli tizimli tillar semantikasi va pragmatikasi mohiyati, muloqot jarayonidagi giper-giponimik munosabatlarining pragmalingvistik xususiyatlarini yoritish belgilab berilgani bilan izohlanadi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati shuki, dissertatsiya natijalaridan oliy ta’limda sotsiolingvistika, pragmalingvistika, kognitiv tilshunoslik, tarjima nazariyasi hamda ilmiy-tadqiqotlar metodologiyasi fanlari bo‘yicha darslik, ma’ruza matnlarini yaratishda foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi . Turli tizimli tillarda giper- giponimik munosabatlarning pragmatik xususiyatlarini tadqiq qilish natijasida olingan nazariy va amaliy xulosa, tavsiya va ishlanmalar asosida: turli tizimli tillarda mavjud bo lgan giper-giponimik munosabatlar, ularningʻ sotsiolingvistik xususiyatlarini o rganish, ya’ni giponim tushunchasi semantik- ʻ funksional ma’noda lug’aviy birliklarda ifodalangan mazmun va belgilarga oid xulosalardan O‘zbekiston Milliy Teleradiokompaniyasi “O zbekiston” ʻ teleradiokanalida efirga uzatilgan “Bedorlik”, “Adabiy jarayon” va “Ta’lim va 11 taraqqiyot” eshittirishlari ssenariysini tayyorlashda foydalanilgan (O‘zbekiston Milliy Teleradiokompaniyasining 2020-yil 21-dekabrdagi 04/25/1325-son ma’lumotnomasi). Natijada eshittirishlar turli tizimli tillarda giper-giponimik munosabatlar, ularning pragmatik va sotsiolingvistik xususiyatlarini o‘rganish muammosi bilan bog‘liq ishlab chiqilgan tavsiyalar asosida boyitilishiga erishilgan; giper-giponimik munosabatlar nafaqat leksik, semantik sathlarda, balki lingvopragmatik jihatdan talqin qilinishi, shuningdek, turli tizimli tillardagi giper- giponimik munosabatlarning ot va fe’l so z turkumidagi pragmatik xususiyatlariniʻ ifodalashning muhimligi, giper-giponimik munosabatlarning nisbiy va cheklanmaganligi lisoniy tizim hamda uning imkoniyatlarining cheksizligini ta’minlasa, giponimlararo munosabatlarning ekvipolent, giperonim va giponim orasidagi munosabatlarning privativligi til ifoda vositalarining aniq va muayyanligi bo yicha ishlab chiqilgan metod ʻ ga oid xulosalardan Samarqand davlat chet tillar institutida 2016–2018-yillarda bajarilgan Yevropa Ittifoqining Erasmus+dasturining 561624-EPP-1-2015-1-UK-EPPKA2-CBHE-SP IMEP: “O‘zbekistonda ta’lim va oliy ta’lim sohasidagi jarayonlarning modernizatsiyalash va xalqarolashuv” mavzusidagi loyihasida foydalanilgan (Samarqand davlat chet tillar institutining 2022-yil 7-martdagi 625/30.02.01-son ma’lumotnomasi). Natijada loyiha turli tizimli tillarda giponimiya va uning pragmatik xususiyatlariga oid qarashlar bilan boyitilgan; amaliy matematika ta’lim yo'nalishi talabalarining sohaga oid leksik birlikning boshqa so’zlar bilan o’zaro munosabati, turli ma’no paradigmalarini hosil qilishida elektron lug’at singari zamonaviy dasturiy ta’lim vositalaridan foydalanishning metodik ta’minotiga oid xulosalardan Buxoro muhandislik- texnologiya institutida 2019–2022-yillarda bajarilgan “AIF”-2/20-Shaxsga yo‘naltirilgan innovatsion texnologiyalar asosida texnik yo‘nalishlar bo yicha ʻ malakali muhandis kadrlar tayyorlash va o qituvchilar malakasini oshirish sifatini ʻ yaxshilash” mavzusidagi amaliy tadqiqot loyihasida foydalanilgan (Buxoro muhandislik-texnologiya institutining 2023-yil 18-dekabrdagi 4-2322-son 12 ma’lumotnomasi). Natijada amaliy matematika ta’lim yo nalishi talabalariningʻ sohaga oid leksik birlikning boshqa so zlar bilan o zaro munosabati, turli ma’no ʻ ʻ paradigmalarini hosil qilishida elektron lug‘at singari zamonaviy dasturiy ta’lim vositalarining qo llanilishi ta’minlangan; ʻ giper-giponimik munosabatlarning nafaqat leksik-semantik kategoriyada, balki lingvopragmatik jihatdan ham talqin qilinishiga oid xulosalardan O‘zbekiston Milliy Universitetida 2018–2021- yillarda bajarilgan Erasmus+dasturining Project № 598340-EPP-1-2018-1-ES-EPPKA2-CBHE-JP University Cooperation Framework for Knowledge Transfer in Central Asia and China (UNICAC) grant loyihasida foydalanilgan (O‘zbekiston milliy universitetining 2024-yil 22- yanvardagi 04/11-692-son ma’lumotnomasi). Natijada turli tizimli tillardagi giper- giponimik munosabatlarning ot va fe’l so z turkumidagi pragmatik xususiyatlarini ʻ ifodalashi xususidagi xulosalar badiiy matnlarni ingliz tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilish, magistratura talabalari uchun tashkil etilgan onlayn kurslarda ishlatilishi ta’minlangan; leksik-semantik kategoriysining lingvopragmatik jihatlariga oid xulosalardan O ‘zbekiston Milliy Universitetida 2018–2020 -yillarda bajarilgan “ ЁА-1-06 "Компетентносный подход к организации контроля качества профессионального обучения переводчиков” mavzusidagi loyihasida foydalanilgan ( O‘zbekiston Milliy Universitetining 2024-yil 22-yanvardagi 04/11- 693-son ma’lumotnomasi) . Natijada badiiy matnlardagi lingvomadaniy xususiyatlarning ingliz tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilish jihatlaridan bo lajak ʻ tarjimonlar uchun tashkil etilgan onlayn kurslarda o rgatilishi ta’minlangan ʻ . Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Mazkur tadqiqot ishi natijalari 2 ta xalqaro, 2 ta respublika miqyosidagi ilmiy-amaliy anjumanlarda muhokamadan o‘tkazilgan. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha jami 1 8 ta ilmiy ish chop etilgan, jumladan, 1 ta monografiya, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi tomonidan doktorlik dissertatsiyalari asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya 13 etilgan ilmiy nashrlarda 1 1 ta, xorijiy ilmiy jurnallarda 3 ta ilmiy maqola nashr etilgan. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, to‘rtta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, 2 41 sahifani tashkil etadi. 14 I BOB. TILS H UNOSLIKDA GIPER-GIPONIMIK MUNOSABATLARNING O‘RGANILIS H I 1.1. Leksik-semantik qatlamda giperonim va giponimlarning o‘rganilishi Til birliklari orasidagi sistem-paradigmatik munosabatlar muayyan tilda alohida-alohida kichik tizimlarning ajratilishi va mikrotuzilmalarning birliklari orasidagi munosabatlar bilan chambarchas bog‘langan.Giponimiya hamda so‘zlarning giper-giponimik munosabati obyektiv borliqdagi jins-tur munosabatini ifodalovchi so‘zlar qatori, ya’ni leksik paradigmalardir. Mazkur munosabatdagi giperonim jins belgisini bildirgan predmetning nomini ifodalovchi ko‘pgina ma’nolarni semantik jihatdan umumlashtiruvchi mikrotizimning markaziy so‘zi, dominantasi sifatida namoyon bo‘luvchi leksik birlik sanaladi. Giponim esa muayyan jins turlarining nomini ifodalovchi hamda o‘zining semantik tarkibida implitsit tarzda jins ma’nosini anglatuvchi so‘zni biriktirib kelgan, semantik jihatdan giperonimga nisbatan boy bo‘lgan leksik birlikdir. Ushbu tadqiqotda tilshunoslikdagi giperonim hamda giponim tushunchalari orasidagi leksik va semantik munosabatlar doirasida fikr yuritiladi. Ingliz va Yevropa tilshunosligida giponimiya (hyponymy) hodisasi leksik va semantik kategoriyalar miqyosida keng tadqiq qilingan. Ushbu hodisa asosan J.Layonz, J.Kats, D.M.Merfi, D.Kruz, A.Lerer, A.Ufimseva, L.A.Novikova D.Denisov, L.D.Dyachenko 8 kabi olimlarning ilmiy ishlarida o‘rganilganligi kuzatildi. J.Layonz tomonidan giponimiya (hyponymy) va nomuvofiqlik (incompatibility) hodisalari leksik birlik ma’nosining eng asosiy paradigmatik munosabatlari sifatida tavsiflangan. J.Layonz giponimiya hodisasiga bir tomonlama implikatsiya, ya’ni leksik birliklarning bir xil sintaktik holatdagi 8 Lyons J. Linguistic Semantics: An Introduction. – Cambridge: Cambridge University Press, 1996. – Р.125; Katz J.J. Semantic theory. – New York: Harper and Row, 1972. – P. 464; Murphy M.L. Semantic relations and the lexicon. – Cambridge: Cambridge University Press, 2003. – P. 274; Cruse D. A. Lexical Semantic. – Cambridge: Cambridge University Press, 1986. – Р. 88; Lehrer A. Semantic fields and lexical structure. – Amsterdam: North Holland, 1974. – P. 225; Уфимцева А.А. Слово в лексико-семантической системе языка. – М.: Наука, 1968. – С. 118; Новикова Л.А. Семантика русского языка. – М.: 1982. – 272 c.; Денисов Д. Лексика русского языка и принципы его описания. – М.: 1983. – C. 248.; Дяченко Л.Д. Гипонимия в системе английского глагола. Автореф . дисс . … канд . филол . н аук . – М ., 1976 . – 30 с . 15 mantiqiy implikatsiyasi sifatida ta’rif beradi 9 . Ushbu hodisada subordinat yoki giponim har doim superordinat yoki giperonim, ya’ni tizimda leksik bo‘shliq mavjud bo‘lishi muqarrarligi tufayli ba’zida tabiiy til doirasida uchramaydigan atamani ifodalab kelishi ta’kidlanadi 10 . Giperonim semantik va funksional jihatdan umumiy tushunchaga tegishli bo‘lgan semaga xos belgilar bilan tavsiflanadi. Matnda ular o‘ziga xos aniq ma’noga ega so‘zlar sifatida ifodalanadi. Giperonim umumiy ma’noni anglatuvchi so‘z sifatida alohida turni ifodalovchi so‘z bilan bog‘liqdir. Ammo ushbu xususiyatlar tur ma’nosini ifodalovchi leksik birliklar orasidagi noaniq holatni ifodalaydi. Shuningdek, matn va nutqda giponimning ifodasini oydinlashtirish zarurligi kuzatiladi. Xususan, tilda turni ifodalovchi giponimlarning farqlari aniq ko‘rsatilmaydi, natijada matn va nutqda giperonimning keng qo‘llanilishiga sabab bo‘ladi. Barcha terminlar ikki turdagi giperonimlarga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, it leksik birligi ikkita giperonimga, ya’ni taksonomiya hayvon so‘zi va funksional giponimiya uy hayvoni ma’nolariga ega bo‘ladi. Mashhur ingliz tilshunos olimi J.Layonz o‘z risolasida giponimiya terminining an’anaviy semantik sathdagi terminlarsirasiga kirmasligini uqtirgan bo‘lsa-da, giponimiyaning yangi va noan’anaviy hodisa ekanligiga urg‘u bergan 11 . Risolada olim lingvistik semantikaning turli xil asosiy masalalarini yoritgan bo‘lib 12 , leksik va semantik kategoriyadagi so‘zning denotativ, konnotativ ma’nosi, ularning matn va nutqdagi ifodasini ochib bergan. Tilning leksika hamda grammatikasida tizimli ravishda kodlangan ma’noni o‘rganishni ta’kidlaydi. Tilshunos olim R.Karnap semantik tahlilning yangi usulini ishlab chiqqan 13 . U semantika sohasidagi faoliyati orqali so‘zning ma’no xususiyatiga nazariy- model yondashuvini ishlab chiqqanligi bilan ulkan hissa qo‘shgan. R.Karnap ham giponimiya hodisasi mantiqshunoslar tomonidan so‘zlarning ma’noviy munosabati tarzida ko‘rib chiqilishini ta’kidlaydi. Leksik va semantik kategoriyadagi 9 Lyons J. Introduction to theoretical linguistics. – Cambridge: Cambridge University Press, 1968. – P. 455. 10 Murphy M.L. Hyponymy and Hyperonymy. In K. Brown (ed.) Encyclopedia of Language and Linguistics, 1, – New York: Elsevier. – P. 446–448. 11 Лай o нз Дж. Введение в теоретическую лингвистику. – М.: Прогресс, 1978. – 5 44 с . 12 Lyons J . Linguistic Semantics: An Introduction. – Cambridge: Cambridge University Press, 1996. – Р. 125. 13 Carnap R. Meaning and Necessity. (2nd.ed.). – Chicago: Chicago University Press, 1956. – Р. 127. 16 birliklarga xos o‘zaro tizimli munosabatlarning bir turi giponimiya hodisasi bo‘lib, unda giper-giponimik va taksonomik munosabatlar ifodalanadi. Tilning leksik tizimidagi ushbu munosabatlar xususida turli xil nuqtayi nazarlar va ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. Zero, g iper-giponimik munosabatlar leksik birliklarning eng muhim umumiy bog‘lanishlari sirasiga kiradi . Tilshunos olim E.Finnigan insonlarning o‘zaro muloqotida tildan foydalanishi, shuningdek, til va uning qanday qo‘llanilishini yoritgan hamda insonning ushbu noyob tili xususiyatlarining ko‘plab qiziqarli va hayratlanarli tomonlarini tadqiq etgan 14 . Ingliz tilshunosi ot so‘z turkumidagi giper-giponimik munosabatlarni atroflicha o‘rgangan. E.Finniganning fikriga ko‘ra, “Not every set of hyponyms has a superordinate term. For example, uncle and aunt form a lexical field because we can identify a shared property in their meanings. Yet English does not have a term that refers specifically to both uncles and aunts (that is, to siblings of parents and their spouses” . Ya’ni muayyan giponimlarning giperonimga ega emasligini kuzatgan. Masalan, ingliz tilidagi uncle va aunt (amaki, tog‘a va amma, xola) leksik maydonidagi so‘zlarning ma’nolarida umumiy qarindoshlikni ko‘rish mumkin 15 . Ammo ko‘pchilik tillarda bunday qarindoshlikni ifodalovchi giponimlarning giperonimi mavjud emasligi kuzatiladi. Ingliz, rus tilida ota-ona va turmush o‘rtoqlarning aka-uka va opa-singillarini ifodalashda inglizcha uncle, ruscha дядя vainglizcha aunt, ruscha тётя leksik birliklari; ota va ona – ikkisining ham aka-ukalariga uncle, дядя vaopa-singillariga aunt, тётя leksik birligi qo‘llaniladi. Keltirilgan tillarda ota yoki ona tomonidan qarindoshlikni ifodalaydigan muayyan giponim va giperonimning mavjud emasligini kuzatish mumkin. O‘zbek tilida otaning aka-ukasi amaki , opa-singlisi amma leksik birliklari orqali ifodalanadi, shuningdek, onaning aka-ukasi tog‘a va opa-singlisi xola so‘zlari bilan keltirilsa-da, mazkur giponimlarning ham giperonimi uchramaydi. Ingliz tilshunos olimi M.L.Merfining ta’rifiga ko‘ra, “Hyponymy is the type of relation among lexical items; for example rose is a hyponym of flower in that 14 Finnegan E. Language: Its Structure and Use. – Thomson: University of Southern California, 2008. – 611 p. 15 Finnegan E. Language: Its Structure and Use. – Thomson: University of Southern California, 2008. – 611 p. 17 roses are types of flowers. In other words, if X is a hyponym of Y, then the extension of X is a subset of the extension of Y. Thus, we can say that hyponymy is a relation of inclusion ” 16 Ya’ni giponimiya leksik birliklar orasidagi o‘zaro munosabatni ifodalaydi va ushbu termin giperonim va giponimlarning o‘zaro munosabatini anglatadi. Masalan: atirgul so‘zi gul leksik birligining giponimi bo‘lsa, atirgullar so‘zi gullar leksik birligining giponimidir. Giponimik munosabat tilning leksik tizimidagi leksik mikrotizimlarni hosil qiladi va o‘zining yadro yoki dominantalari bilan maxsus leksik va semantik guruhlarga birlashadi. Giponimik leksik va semantik guruhlarning dominanta so‘z i – giperonim jinsni ifodalovchi leksik birlik sanaladi . M.L.Merfining ta’kidlashicha, “So‘zlar orasidagi o‘zaro munosabat nafaqat leksik, balki semantik munosabat orqali aks etadi” 17 . Shuningdek, so‘zning leksik tuzilishi nazariyalaridan biri zidlikning asosiy munosabatidir. Ushbu munosabatni ifodalashda ikkita leksik birlik o‘rtasiga tengsizlik belgisi ( )dan foydalaniladi. Masalan, ˃ gul ˃ atirgul. J.J.Kats til nazariyasi va falsafasiga generativ grammatika doirasida semantikaning keng qamrovli nazariyasini ishlab chiqib, o‘z hissasini qo‘shgan olimdir 18 . Tilshunos olim lug‘atlardagi semantik xususiyatlar va komponentlarning qo‘llanilishiga olib keladigan leksik ma’no nazariyalarida so‘z giperonimining ma’nosiga qaraganda, giponimlar ma’nosi aniq ifodani anglatishini ta’kidlaydi. Giponimiya jins-tur va real olam munosabatlarini ifodalashda maxsus leksik hamda semantik so‘zlar qatorini shakllantiruvchi obyektiv til kategoriyasi bo‘lib, turli tizimli tillarda so‘z boyligini tizimli tashkil qilish usullaridan biridir. Ingliz tilshunos olimi D.A.Kruz semantika nazariyasi qamrab olishi kerak bo‘lgan leksik munosabatlar to‘g‘risida tavsiflovchi va umumlashtirilgan faktlarni bayon qilgan 19 . Tilshunos idiomatiklik, sinonimiya, antonimiya, giponimiya va meronimiya kabi iyerarxik va qarama-qarshilik munosabatlarini tahlil qilgan. 16 Murphy M.L. Hyponymy and Hypernymy. In K. Brown (ed.) Encyclopedia of Language and Linguistics, 1, - New York: Elsevier. – P. 446–448. 17 Murphy M.L. Hyponymy and Hypernymy. In K. Brown (ed.) Encyclopedia of Language and Linguistics, 1, - New York: Elsevier. – P. 446–448. 18 Katz J . J. Semantic theory. – New York: Harper and Row,1972. – 464 р. 19 CruseD. A. Lexical Semantic. – Cambridge: Cambridge University Press, 1986 . – Р. 88. 18 Xususan, tilshunos olim giponimiya hodisasini muayyan turning boshqasiga taqqoslanadigan leksik munosabatligini tavsiflaydi. A.Vejbiskaya “Apples are not a “kind of fruit” g‘oyasini ilgari suradi 20 . Unga ko‘ra meva so‘zining ma’nosi olma leksik birligiga qaraganda murakkabdir va olma so‘zidan farqli o‘laroq, meva leksik birligi predmetning turi sifatida ifodalanmaydi, aksincha, predmetning o‘xshash bo‘lmagan turi guruhidan o‘rin oladi. Shuning uchun meva leksik birligining ma’nosi olma,apelsin, banan so‘zlarining ma’nosini ifodalashini ta’kidlaydi. D.A.Kruzning “ Hyponymy and its varieties ” 21 noml i prototipga asoslangan tadqiqotida yuqoridagi leksik munozaralar – o‘xshashlik va semantik masalalar yoritilgan. Bu giponomiyaga eng yaxshi misol tariqasida metalingvistik diskussiyalarda samarali, ammo leksikonda bevosita ifoda (reprezentatsiya)ni talab qilmaydi, chunki har qanday ikkita so‘z orasidagi munosabat prototip modelidan kelib chiqadi. Jins-tur strukturali lug‘atlarda berilgan so‘zning giperonimi (jins) va giponimlari (tur) to‘plamida so‘zni aniq ifodala y di. Masalan, olma so‘zi meva, ya’ni jinsning bir turi sifatida ifodalanib, daraxtda o‘sgan olma oilasiga kiruvchi, odatda, dumaloq, shirali, yetilib pishgan och qizil, sariq va yashil po‘stli olma leksik birligi tur hisoblanadi. Rus tilshunosligida giponimik munosabatlar masalasi birinchilardan bo‘lib A.A.Ufimseva tomonidan “Слово в лексико-семантической системе языка” 22 mavzusidagi risolasida ko‘tarilgan. Giponimik munosabatlarga oid fikrlar D.Denisovning 23 izlanishlarida ham kuzatiladi. Shuningdek, giponimik va gipo- giperonimik munosabatlar haqida Y.Y.Kotsova, I.N.Gridina, A.I.Shein, Y.L. Ginzburg, V.G.Grechko, M.V.Lisyakova, E.P.Matuzkova , A.V. Vozdvijenskaya , I.G.Volvachyovaning 24 ilmiy ishlarida ham ma’lumotlar 20 Wierzbicka A. Apples are not a “kind of fruit”. American Ethnologist 11, 1984. – Р. 313-328. 21 Cruse D.A. Hyponymy and its varieties. In Green R, Bean C.A.& Myaeng S.H. (eds.) The semantics of relationships. – Dordrecht, Kluwer.2002. – Р. 3-21. 22 УфимцеваА . А . Слово в лексико-семантической системе языка. – М.: Наука, 1968. – С. 118. 23 Денисов Д. Лексика русского языка и принципы его описания. – М . , 1983. – 248 c . 24 Котцова Е.Е. Гипонимия в лексической системе русского яз ыка: на материале глагола: Автореф. дисс. … докт. филол. н аук. – А р x ангельск, 2010.–15с ; Гридина И.Н. Гипо-гиперонимические отношения в ментальном лексиконе детей и взрослых: Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Санкт Петербург, 2010. –26 с. ; Шеин А.И. Типология гипонимических преобразований при переводе с английского языка на русский: Ди с с. … канд. филол. наук. – М ., 2009. – 184 с. ; Гинзбург Е.Л. Родовидовые отношения в языке 19 mavjud. Tilshunos A.A.Ufimseva inglizcha bear va ruscha медвед so‘zlarining lug‘atdagi ta’rifini o‘rganib 25 , inglizcha heavy, partly carnivorous, thick-furred, plantigrade, quadruped va ruscha крупное, отчасти плотоядное, стопоходящее четвероногое животное с густым мехом so‘zlari orqali ifodalangan ma’nolarini keltiradi. Inglizcha izohdagi carnivorous plantigrade, quadruped so‘zlari zoologik termin bo‘lib, ushbu hayvon turini ilmiy tasniflaydi. Hajm va tanadagi jun qamrovining xususiyati ayiq so‘zining denotativ belgilarini ifodalaydi. Tilshunos ilmiy va sodda tushunchalarda bitta so‘z ma’nosining chegarasidagi o‘zaro munosabatga ega denotativ va signifikativ belgilarni o‘zaro qarama-qarshi qo‘yish mumkin emasligini ta’kidlaydi. Медвед leksik birligining крупное, хищное, млекопитающее животное с длинной шерстью и толстыми ногами 26 ta’rifi oddiy толстые ноги (yo‘g‘on oyoqlar) ma’nosini ifodalaydi. Неуклюжая походка, ya’ni манера ходьбы медведя va косолапость so‘zlari медведь so‘zining стопоходящий ma’nosining mantiqiy ifodasini ko‘rsatadi. A.A.Ufimseva leksik birlik ifodalovchi cheklangan ma’nolar soni deduktiv tushunchani anglatishi va o‘z atrofida kuchli maydonni hosil qilishini ta’kidlaydi. Bu как медведь, по-медвежьи, настоящий медведь kabi predikat rolidagi referent nomining ko‘chma ma’nosi va qo‘llanilishini ifodalab, pragmatik xususiyatni aks ettiruvchi induktiv-empirik tushuncha ekanligiga alohida to‘xtaladi. Shuningdek, hayvon semantik kategoriyasidagi so‘zlarning mutlaq ma’noga ega bo‘lishiga qaramay, hayvon nomlari o‘z atrofida keng assotsiativ maydonni hosil qilishini yoritgan tilshunos J.Diz til va tafakkurdagi assotsiatsiyaga bag‘ishlangan ishida antilope, bear, buffalo, cat, cow, deer, fox, goat, gorilla, horse, lion, mouse, pig, pony, rabbit, rat, sheep kabileksik birliklarning semantik (словообразование, таксономия, оценка). Текст. Научно-техническая информация: Сер. 2. Информационные процессыи системы. – М .: ВИНИТИ. 1983. № 11. – С. 25-28 ; Гречко В.Г. Гиперонимы и гипонимы и их функции в русском языке. Лексика. Терминология. Стили: межвуз. сборник Текст. / Горьк. гос. ун-т имени Н.И. Лобаче в ского. Горький, 1977. Вып. 6. – С. 20-25 ; Лысякова M . B . Гипонимия в русском я зыке (Теория , анализ, типы гипонимов): А втореф. дис с. ... канд: филол; наук . – М. , 1986 .– 1 7 с. ; Матузкова Е.П. Гипо- гиперонимические отношения в оригинале и переводеанглоязычной художественной прозы . Автореф . дис с. … канд. филол. наук . — Одесса, 1989 . — 17 с. ; Воздвиженская А.В. Гиперо-гипонимические системы в составе ассоциативных полей: А втореф. дисс. ... к анд . филол. н аук . – Саратов, 2016. – 2 3 с. ; Волвачёва И.Г. Гипер-гипонимические отношения в лексико-семантической группе глаголов управления в английском языке. Вестник БДУ. Сер. 4, 2006. № 3 . – С. 91-97. 25 Уфимцева А.А. Лексическое значение. – М . : Наука, 1986. – С. 114. 26 Ожегов С. И. Словарь русского языка. – М. : Мир и Образование, Оникс, 1953. – С. 303. 20 jihatdan juda yaqinligini keltiradi. Cow va goat so‘zlari milk, farm, meat, grass so‘zlarining ma’nolariga ko‘ra ham bir-biriga bog‘liqligini ta’kidlaydi 27 . Hayvon nomlari ko‘p ma’noli bo‘lmasa ham, ularning semantik tuzilishi aniq ifodalangan. Ushbu so‘zlarning ko‘pchiligida kamida bitta majoziy, ya’ni metaforik ma’noni kuzatish mumkin. Lug‘atlardagi yakka ma’noga ega so‘zlar majoziy ma’noni ham ifodalovchi ko‘p ma’noli so‘zlar soniga nisbatan ustunlik qiladi. A.S.Xornbining Oxford Student’s Dictionary of Current English lug‘atiga kiritilgan 474 ta hayvon nomlarining 344 tasi yakka ma’noli va 130 tasi ko‘p ma’noli so‘zlardir 28 . Ko‘p ma’noli semantik kategoriyasiga mansub hayvon nomlari tabiiy sinflarni ifodalab, ularning ramziy ma’nosi denotativ va signifikativ xususiyatga ega hisoblanadi. O‘zaro munosabat va aloqadorlik tushunchasi ko‘pincha jins-tur munosabatlarida namoyon bo‘ladi 29 . Bu o‘rinda tilshunos olim B.Y.Normanning quyidagi so‘zlarini alohida ta’kidlash zarur: “Если кто-то попросит перечислить известных нам насекомых, мы с легкостью назовем муху, комара, муравья, кузнечика, паука, жука, скорпиона, таракана... Для нас насекомое – это маленькое животное, с ножками и, возможно, крылышками, которое ползает (а возможно, также прыгает или летает); остальное неважно. Наука же подходит к своему объекту более тщательно, учитывает его существенные признаки: строение тела, особенности поведения и т.п. И с этой точки зрения оказывается, что мухи, комары, жуки и т.д. действительно представители класса насекомых, а вот пауки и скорпионы не относятся к насекомым и в научной номенклатуре образуют отряды иного, отдельного класса паукообразных” . Ya ’ ni muayyan hasharotlarning nomlari keltirilganida chivin, pashsha, chumoli, chigirtka, o‘rgimchak, qo‘ng‘iz, chayon, suvarak yodga olinadi. Ma’lumki, hasharot – bu oyoq va qanotga ega, sakraydigan, uchadigan yoki sudraluvchan kichkina jonzotdir. Ammo ilm-fanda obyektning tana tuzilishi, xulq- atvori kabi muhim xususiyatlarini hisobga olib, aniqlik bilan yondashiladi 30 . 27 Deese J. The structure of associations in language and thought. – Baltimore : The Johns Hopkins Press, 1965, – Р . 216. 28 Hornby A.S. Oxford Student’s Dictionary of Current English. – Oxford: Oxford University Press, 1978. – 1042 p. 29 Сарангова Т.А. Г иперо-гипонимические отношения терминологии, обознача щей связи с инвесторами. Вестник РУДН. Лингвистика, 2015. № 2. – С. 51-59. 30 Норман Б.Ю. Игра на гранях языка / Б.Ю. Норман. – М.: Флинта ; Наука, 2006. – 344 с. – С. 24-26. 21 Darhaqiqat, ilmiy jihatdan chivin, pashsha, qo‘ng‘iz hasharotlar sinfiga kirsa, o‘rgimchaklar va chayonlar o‘rgimchaksimonlar oilasiga kiradi. T ilshunos B.Y. Normanning keltirishicha , “Точно так же для нас минерал — это какое то природное образование, твердое, вроде камня, встречающееся в горах и добываемое людьми. Наука же определяет минерал как “природное тело, приблизительно однородное по химическому составу и физическим свойствам, образующееся в результате физико-химических процессов на поверхности или в глубинах Земли” (Большая советская энциклопедия, 3-е изд., т. 16). В соответствии с данным определением к минералам относятся не только малахит, апатит, кварц и т.д., но и, скажем, лед, а быть может, даже вода. В той же энциклопедии можно найти немало других примеров расхождения научной теории и языковой практики. В частности, при объяснении того, что такое орех, специально указывается: “Неправильно называют орехом семена некоторых сосен (“кедровый орех”), косточку грецкого ореха (“грецкий орех”), сухую костянку кокосовой пальмы (“кокосовый орех”)” (т. 18). При определении ягоды говорится: “Ягодой часто неправильно называют плоды земляники, малины, инжира и некоторые др.” (т. 30)” (t. 30) 31 . Ya’niinson mineralni tog‘da qazib olinadigan tosh kabi qattiq jism sifatida tushunsa, fanda mineral yer qobig‘ida uchraydigan tabiiy kimyoviy birikma va fizik xususiyatga ega elementdir. Tilshunos mazkur izohga muvofiq mineral malaxit, apatit, kvars kabi elementlardan tashqari muz va suvni ham ifodalashini keltiradi. Bunday ensiklopediya va lug‘atlarda nazariy fan va amaliy til orasidagi ko‘pgina tafovutlarni kuzatadi. Jumladan, qarag‘ay daraxti urug‘ini qarag‘ay (kedr) yong‘og‘i, yong‘oq daraxti mevasi grek yong‘og‘i, kokos palmasining quruq mevasi kokos yong‘og‘i sifatida nomuvofiq nomlanganini ta’kidlaydi. Rezavor meva ma’nosida qulupnay, malina va anjir ham to‘g‘ri nomlanmaganligini qayd qilgan . 31 Норман Б.Ю. Игра на гранях языка / Б.Ю. Норман. – М.: Флинта ; Наука, 2006. – 344 с. – С. 24-25. 22 Rus tilshunosi Y.Y.Kotsova zamonaviy rus tilida giponimiyaning leksik- semantik hodisa sifatidagi kompleks tavsifi va lug‘atni iyerarxik tashkil qilish hamda tizimlashtirishning eng muhim usulini amalga oshirgan. Shuningdek, tarkibiy-semantik va funksional jihatdan fe’l giponimiyasining kognitiv va o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlagan. Y.Y.Kotsovaning ilmiy ishida ham bu haqida ma’lumotlar mavjud bo‘lib 32 , tilshunosning tadqiqoti har qanday til lug‘atidagi eng murakkab semantik hodisalardan biri bo‘lgan so‘zlarning giponimik aloqalariga bag‘ishlangan. Olima tilda iyerarxik munosabatga ega giponimlar jins va tur orasidagi mavjud bo‘lgan aloqani ifodalashini ta’kidlaydi. Tilshunos исполнять giperonimi iyerarxik munosabatining birinchi pog‘onasida танцевать (и. танец), петь – (и. голосом), играть – (и. на инструменте) singari giponimlarni keltirib, ushbu iyerarxi k qatlamning ikkinchi pog‘onasida yuqorida keltirilgan танцевать giponimi (obyekt tabiatiga ko‘ra raqs turlari) – вальсировать, полькировать, чарльстонить, канканировать, гавотировать, шейковать, твистовать, брейковать, рэповать fe’llari, ya’ni giponimlarga nisbatan giperonim munosabatiga ega bo‘lishini yoritgan. Y.Y.Kotsova giponimlarning kognitiv-semantik tahlili jarayonida giponimiyaga nisbatan prototipik yondashuvning asosiy tarkibiy qismlarini aniqlagan va shakllantirgan. Tilshunosning ishida kognitiv tilshunoslik terminlari quyidagi ma’nolarda qo‘llanilgan: prototip termini eng mutanosib, tipik vakil, namuna, stereotip va giponimiya kategoriyasining semantik prototipi sifatida keltirilib, giperonim yoki giponimni leksik tizimdagi o‘zaro munosabat mezonlariga mos keladigan deb qaralib, giponimik guruhning prototipik yadrosiga kiritilgan. Leksik-semantik kategoriyaning namunalari bo‘lgan prototiplar giponimik guruhning giperonimi, ya’ni giponimlarning umumiy ma’nosi va giponimik guruh yadrosi hisoblanadi. Tilshunos giperonimning “semantik prototip” , ya’ni konsept klassifikatorligini keltiradi. U собака giperonimining овчарка, бульдог, спаниель, такса singari prototip guruhidagidek tilda bitta giponimik guruhning barcha turlar 32 Котцова Е.Е. Гипонимия в лексической системе русского яз ыка: на материале глагола: Автореф. дисс. … докт. филол. н аук. – Ар x ангельск : 2010. – 1 5 с. 23 semantikasida mavjud bo‘lgan tabiiy va madaniy jinsga oid tipik belgilarini ifodalashini aniqlagan. Shuningdek, giponimik guruh prototip belgilarining konsept sxemasi sifatida guruh a’zolarining o‘zaro munosabat xususiyatlarini prototipik markaz va periferiya zonasi sifatida keltirgan. Giponimik guruhning prototipik, ya’ni yadro qismi kategoriyaning superkonsepti va giponimlarning stimul so‘zi bo‘lgan giperonimligini ta’kidlagan va двигаться-идти, ехать, плыть, лететь va ayrim holatda дрейфовать so‘zlarini misol sifatida keltirgan. Guruhning asosiy qismidagi giponimlar neytral chastotali, yakka ma’noli so‘zlar yoki ko‘chmas ma’noga ega so‘zlar bo‘lib, u jins va tur farqini aks ettiradi hamda semantik jihatdan gipersema va giposemani o‘zida qamrab oladi. Y.Y.Kotsova til tizimidagi fe’l va ot giponimik munosabatlarining quyidagi prototipik mezonlarini aniqlagan. 1. Giponimik munosabatlar tildagi so‘zlarning tizimli munosabatlarini obyektiv tashkil qilishiga asoslanib, leksik birliklar orasida shakllanadi. Ulardan biri bo‘lgan giponim iyerarxiyaning yuqori pog‘onasida turuvchi, umumiy va boy ma’noni ifodalovchi leksik birlik, ya’ni giperonimni konkretlashtiradi. 2. Jins va turni ifodalovchi so‘zlar orasidagi semantik oppozitsiyaning tabiati privativ bo‘lib, jins so‘z ma’nosini umumiy sema, ya’ni gipersema sifatida aks ettiradi. Turni anglatuvchi so‘zlar esa bir pog‘onadagi leksik birliklarning o‘zaro munosabati, ekvonimik munosabatniifodalaydi. 3. Giponimik guruh tarkibidagi giperonim va giponimlarning semantik munosabatlari uch turga ajratilgan: a) giperonimiya, jins-tur (дерево-береза), b) tor doiradagi giponimiya, tur-jins (береза-дерево), d) sogiponimiya yoki kogiponimiya, tur-tur (береза-осина). 4. Giponimik munosabatlarning uchta turini ifodalashga imkon beradigan guruh uch a’zolidir. Mazkur giponimik guruh jinsni anglatuvchi bitta giperonim va turni ifodalovchi kamida ikkita giponimdan iboratligi aniqlangan. 5. Ko‘p ma’noli so‘zlarning turli giponimik guruhlar tarkibida mavjud bo‘lishi asoslan gan. 24 Rus tilshunosi nutqda giperonim sifatida человек, существо, предмет, делать, быть singari keng semantik ma’noga ega so‘zlar emas, balki чувство, двигаться, работать kabi mavhum tushunchani ifodalovchi leksik birliklar va дерево, мебель, растение, одежда, строение singari umumlashgan aniq predmetlarni ifodalovchi leksik birliklar ham uchrashini ta’kidlaydi. Olima giponimlar ma’nosi asosan ularning lug‘aviy ta’riflarida keltirilgan giperonim-leksema shaklida ifodalanishini kuzatgan. Binobarin, красить gipersemasi va unga tegishli белить, синить, зеленить, охрить, сандалить, золотить, серебрить kabi giposemaga ega fe’llarning umumiy semantik modelini keltirgan. Y.Y.Kotsova so‘zlarning leksik-semantik tasnifida giponimiyaning o‘rnini mazkur turdagi paradigmatik munosabatlarning keng va tor ma’nosini tushunishga bog‘lab, ularning lingvistik talqinini yoritgan. U fe’llarning giponimik munosabatlaridagi turni anglatuvchi so‘zlarning cheklangan va barqaror tarkibi hamda ma’nosining muntazamligini aniqlagan. Shuningdek, izohli lug‘atdagi fe’llarni tahlil qilib, fe’l giponimlarining muhim ahamiyatga ega bo‘lgan quyidagi differensial-semantik xususiyatlarini bayon etgan: a) ish-harakat tabiati: издавать звуки-ворковать, квакать ;b) ish-harakat obyektining tabiati: надевать – обувать – (обувь) ;d) ish-harakatni amalga oshirish vositasi: ловить – удить (удочкой – рыбу), арканить (арканом – животных), гарпунить (с помощью гарпуна – рыбу, морских животных), неводить (неводом – рыбу); e) ish- harakatni amalga oshiruvchi material: изготовлять – лепить (что-л. из мягкого, пластичного материала) ;f) ish-harakatni amalga oshirish usuli: передвигаться – идти (по суше), плыть (по воде), лететь (по воздуху) ;g) ish-harakat natijasi: красить – желтить (в желтый цвет) ;h) ish-harakat vaqti: есть – завтракать (утром, до обеда) ;i)ish-harakatni amalga oshirish maqsadi: произносить – диктовать (с тем, чтобы слушающие записывали) 33 .Ushbu semalar fe’llarning leksik ma’nosi asosida qayd qilingan bo‘lsa-da, har xil sinfga oid fe’llarning giponimik munosabatlarida turli ahamiyat kasb etishini kuzatgan. Giponimlarning 33 Котцова Е.Е. Гипонимия в лексической системе русского яз ыка: на материале глагола: Автореф. дисс. … докт. филол. н аук. – Ар x ангельск : 2010. – 15 с. 25 ma’noviy tahlilida ish-harakatni ifodalovchi fe’llarning dominanta va tipik giposemalariga ish-harakatni amalga oshirish usuli, obyekt va subyekt tabiati, ish- harakatni amalga oshirish vositasi kabi belgilar kirishini ta’kidlaydi. Ish-harakatni ifodalovchi fe’llarning odatiy giposemasi subyektning xarakterli belgisini ifodalashini e’tirof etgan. Y.Y.Kotsova fe’l giponimik munosabatidagi giponimik guruhlar tarkibi va tuzilishidagi o‘ziga xoslik, shuningdek, uning giponimik faolligi, giponimik munosabatga kirishishiga ta’sir qiluvchi lingvistik va ekstralingvistik omillarni o‘rgangan. Xususan, u giponimik munosabatlarda prototipik va noprototipik vaziyatlarni kuzatib, giponimik jihatdan kuchli va kuchsiz fe’llar tushunchasini kiritgan. Semalar fe’llar leksik ma’nosining tuzilishidagi odatiy hol hisoblanadi. Ammo turli semantik sinflardagi fe’llarning giponimik munosabatida har xil ahamiyat kasb etadi. Giponimlar ma’nosining komponentli tahlilida ish-harakatni ifodalovchi fe’llarning kuchli, dominanta, tipik giposemalarining belgilari ish- harakatni amalga oshirish usuli, obyekt tabiati, subyekt xususiyati, ish-harakatni amalga oshirish vositasidagi yakka variantli giposemalar tarkibida kuzatilgan. Fe’l giponimlari ma’nosidagi kuchsiz giposemalar fe’llarning izohli lug‘atida kam uchraydigan obyekt tabiati, ish-harakatni amalga oshirish maqsadi va subyekt tabiatini ifodalovchi fe’llarda polikonseptual tarkibga ega semalar kuzatilgan. Ushbu holat guruh tarkibiga kiruvchi giponimlarning o‘zaro munosabatidagi kesishuv xususiyati orqali aniqlangan. Ayrim hollarda fe’llarning faqat ba’zi leksik paradigmalariga xos bo‘lgan ish-harakatning bajarilish vaqti есть: ужинать – принимать пищу вечером va ish-harakat natijasi превращать: брикетировать – превращать в брикеты 34 singari semalarini kuzatgan. Tilshunos fe’l giponimiyasining signifikativ tabiati distributiv xarakterdagi belgilar, ya’ni subyekt va obyektni ifodalovchi semalar orqali aks etishini ta’kidlagan. Natijada fe’l yaxlit vaziyatning odatiy belgisi yoki yashirin sintagma 34 Котцова Е.Е. Гипонимия в лексической системе русского яз ыка: на материале глагола: Автореф. дисс. … докт. филол. н аук. – Ар x ангельск : 2010. – 15 с. 26 sifatida ifodalanadi. P.M.Gaysina, G.A.Zolotova; E.V.Kuznetsova, O.A.Mixaylova, Y.V.Paducheva, A.M.Plotnikova, A.A.Ufimseva kabi tilshunoslar tomonidan mazkur sxemalar fe’l semantik tuzilishining muhim elementlari sifatida tadqiq qilingan va protsessual semantikaning predmetli aktantlar bilan bog‘liqligi aniqlangan. Olimlarning fikricha, kропить – идти (о дожде) kabi yakka variantli tarkibga ega maxsus, cheklangan, subyekt va obyektni ifodalovchi semalarga ega fe’l giponimlari giperonim va privativ oppozitsiyaning nisbatan aniq tasvirini yoritadi. Y.Y.Kotsova otlarning leksik assotsiatsiyalari tematik guruh, fe’l va sifat kategoriyasi esa leksik-semantik jihatdan ko‘rib chiqilishini bayon qilgan. Tilshunos fe’l leksik-semantik tasnifining asosiy natijalarini fe’l giponimiyasini o‘rganishda ko‘rib chiqib, ularga tegishli giponimik va leksik-semantik guruhlarning nisbatini aniqlaydi. Fe’llarning semantik tasnifidagi giponimik, leksik-semantik guruhlarning o‘rni va munosabatlarini tahlil qilib, ular murakkab munosabatlarga ega degan xulosaga kelgan. Fe’l leksik-semantik guruhlari tuzilishining turli usullarini kuzatish mumkin. Ularning tarkibi va tuzilishini tahlil qilib, giponimik munosabatlar so‘zlarning sinonimik, antonimik va komplementar munosabatlari bilan bir qatorda fe’llarning leksik-semantik guruhlarini tizimli tashkil qilish mumkinligini asoslagan. Tilshunos fe’l giponimlarining prototipik yadrosi shaffof denotativ korrelyatsiyaga ega bo‘lgan muayyan jismoniy harakatni anglatuvchi fe’l ekanligini ta’kidlagan. Bular umumiy, stilistik jihatdan neytral, noreprezentativ, yakka ma’noli yoki kognitivshunoslikda prototipik tushuncha sifatida qabul qilinadigan konseptual mazmunning butun hajmi bo‘yicha boshlang‘ich ma’nosiga ko‘ra giponimik munosabatni ifodalaydigan fe’llar sanaladi. Bunday giponimik jihatdan kuchli fe’llar ma’no talqinining umumiy o‘ziga xos turi eng yaqin umumiy so‘z orqali aniqlanib, эскортировать – сопровождать эскортом singari sema tuzilishida farqlanmagan, bir xil tarkibga ega bo‘lgan giponimik jihatdan muhim xususiyatni o‘z ichiga olishini ta’kidlagan. 27 Rus tilshunos olimi V.G.Gak tilning o‘ziga xos xususiyati nafaqat uning tuzilishi, leksik birliklarning qo‘llanish xususiyatlari, balki jumlalarning qurilishida ham namoyon bo‘lishini alohida ta’kidlagan. Tilshunos olim nutqda voqelikning o‘xshash elementini ifodalaydigan leksik birliklar va ularning qo‘llanilishi farq qilishi mumkinligini bildirgan. Umumiy tushuncha va keng ma’noga ega bo‘lgan leksik birlik, ya’ni giperonim o‘ziga xos tushuncha va turni ifodalovchi giponimlardan ajralib turishini yoritgan. Shuningdek, giperonim va giponim orasidagi munosabat tilning muhim tipologik xususiyati va nutq ifodasining muhim jihati ekanligini ta’kidlagan. Ya’ni muayyan obyektning ifodasida rus tilida giperonim qo‘llanilsa, fransuz tilida giponimdan foydalanish mumkinligini keltirgan. Olimning fikriga ko‘ra, “Нередко русскому слову более общего значения во французском соответствует слова более узкого значения; например, одному русскому слову “часы” во французском соответствуют три: horloge, pendule, montre ” 35 . Ya’ni rus tilidagi leksik birlik giperonim va fransuz tilidagi so‘zlar giponim sifatida qo‘llaniladi. Biroq ko‘pgina tilshunoslar keng ma’noga ega so‘zlarning shakllanishi va qo‘llanilish tendensiyasi fransuz tilining o‘ziga xos xususiyati ekanligini ta’kidlashgan. Y.Y.Kotsova fe’l giponimik guruhlarining shakllanish jarayonidagi strukturaning periferiyasida polikonseptual, ajratilgan sema tarkibli fe’llar, so‘z ichidagi giponimlar, ya’ni muayyan fe’lning giponimik jihatdan o‘zaro bog‘liq ma’nolari, shuningdek, giponimlarning sinonimlari, stilistik bo‘yoqdor leksika va termin, professionalizm, dialektizm, jargon singari qo‘llanilishi cheklangan leksikani kuzatgan. Giponimlarning sinonimlarini giponimik guruhning yadrosiga kiritmagan, варить – подваривать, жарить – зажаривать, поджаривать, печь – запекать, подпекать 36 singari leksik birliklar ma’no jihatidan so‘zlarning boshqa turini anglatadi va fe’l ma’nolarining konseptual mazmuniga ko‘ra qurilgan guruhlar tarkibida ortiqchaligini ta’kidlagan. 35 Гак В.Г. Сравнительная типология французского и русского языка: – М. , 1977. – С. 265-266. 36 Котцова Е.Е. Гипонимия в лексической системе русского яз ыка: на материале глагола: Автореф. дисс. … докт. филол. н аук. – Ар x ангельск, 2010. – 18 с. 28 Rus tilshunosi I.N.Gridina bolalar va kattalarning leksikonidagi gipo- giperonimik munosabatlarni o‘rganib 37 , nutq ontogenezining dastlabki bosqichlarida mental leksikonda gipo-giperonimik munosabatlarni shakllantirish xususiyatlarini tavsiflagan. Bu jarayon bolaning kognitiv va nutqiy rivojlanishiga imkon berishini aniqlagan. Tilshunosning fikricha, jins-tur, giper-giponimik munosabatlarni o‘rgatish bolaning tili va nutqini rivojlantiradi. Giponimik munosabatlar masalasi N.S.Sharafutdinovaning ilmiy maqolasida ham kuzatiladi 38 . Tilshunos nemis va rus aviatsiya terminlarining giper-giponimik munosabatlarni tadqiq qilib, giperonim va giponim terminni aniqlagan, giponimik terminlar orasidagi munosabatlar tabiatini tahlil qilgan. Rus tilshunosligida giponimik munosabatlar masalasidagi qarashlarning mustaqil ilmiy maktablar ahamiyati, ta’siri kuchli hisoblanadigan AQSH, Fransiya, Italiya, Ispaniya, Ruminiya, Turkiya, Gruziya, Yaponiya, Xitoy, Keniya singari davlatlar tilshunosligi nazariyasi bilan o‘zaro hamfikrlilik, o‘xshashlik alomatlari borligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. L.Silvester va uning izdoshlari fransuz tilidan o‘zlashgan texnika sohasidagi kogiponimiyadagi turli darajalar, ya’ni har bitta ma’noni ifodalovchi so‘zlar soniga ko‘ra taqsimlanishini o‘rgangan 39 . U fransuzcha o‘zlashgan so‘zlar giponimik qatlamda emas, balki giperonimik darajada yuqori nisbatlarda to‘planganini aniqlagan. Mazkur tadqiqot natijasi o‘zlashgan so‘zlar semantik sohadagi yangi texnik atamalarning leksik bo‘shliqlarini to‘ldirishda qo‘llanilishini tasdiqlaydi. Tilshunos K. U.Agbedoning ta’kidlashicha, “Giponimlarning semantik munosabati inklyuziv holatni ifodalaydi” 40 . Ya’ni giponimik munosabatdagi bir yoki undan ortiq so‘zning ma’nosi superordinat termin ma’nosida ifodalangan semantik munosabatlarning bir turi hisoblanadi. Umumiy so‘z ma’nosini 37 Гридина И.Н. Гипо-гиперонимические отношения в ментальном лексиконе детей и взрослых: Автореф. дисс. …канд. филол. наук. – Санкт Петербург, 2010. – 2 6 с. 38 Шарафутдинова Н.С.Родовидовые отношения в отраслевой терминосистеме (на материале авиационных терминов немецского и русского языкоа). Научный вестник Воронежского государственного архитектурно- строительного университета. Серия: Современные лингвистические и методико-дидактические исследования. 2016. № 2. – С. 173-184. 39 Sylvester L , Tiddeman M, et Ingham R . An Analysis of French Borrowings at the Hypernymic and Hyponymic Levels of Middle English . Lexis № 16, 2020. – P. 1-33. 40 Agbedo C . U . General Linguistics: An Introductory Reader . – Nsukka: ACE Resources Konsult. 2000. – P. 173. 29 ifodalagan kogiponimlar va ularning barcha ma’nolaridagi o‘zaro munosabatni ifodalaydigan so‘z superordinatdir. Afrikalik tilshunos K.N.Gitonga Gakiy cherkovi va’zlarida qo‘llaniladigan giponimiyani o‘rgangan 41 . Uning tadqiqoti semantik maydon nazariyasiga asoslangan bo‘lib, unda so‘zlarning ma’nolari o‘rganilib, bu lug‘atning muayyan sohasidagi ma’nolarning qanday bog‘liqligi yoritilgan. Tilshunos Gakiy cherkovi va’zlarida qo‘llaniladigan giponimlarni hayvonlar, odamlar, din va narsalarning to‘rtta keng semantik sohalari bo‘yicha tasniflagan. U Gakiy cherkovi va’zlarida yuqori va quyi qatlamdagi giponimiya to‘plamlari mavjudligini kuzatgan. Shuningdek, giponimiyaning semantik munosabati Gakiy cherkovi va’zlarida erkaklarnikiga qaraganda ayollar tomonidan ko‘proq qo‘llanilishi hamda giperonim va giponimning o‘zaro munosabatini ifodalaydi. O‘zbek tilshunosligida leksik-semantik guruhlar o‘rtasidagi munosabatlar tadqiqot obyekti sifatida o‘rganilgan bo‘lsa-da, giper-giponimik munosabatlarning pragmatikasi yetarli darajada tadqiq qilinmagan. O‘zbek tilshunosligida giponimik munosabatlarning alohida tadqiqot obyekti sifatida o‘rganilishi sinonimik hamda omonimik munosabatlarning oydinlashishiga ham olib keladi. R.Safarova tomonidan 1990-yilda “O‘zbek tilida giponimiya” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi leksik paradigmalar ya’ni sinonim, antonim, omonimlar o‘rtasidagi munosabat, bog‘liqlik va qarama-qarshiliklarni aniqlash hamda keng qo‘llaniladigan zoonimga oid materiallar asosida giper- giponimik munosabatlarning o‘ziga xos jihatlarini o‘rganishdan iborat edi. Ushbu dissertatsiya nafaqat leksik paradigmalarning o‘zaro munosabatini o‘rganish yuzasidan yangi qirralarning ochilishiga sabab bo‘ldi, balki o‘zbek tilshunosligida yangi terminlar, ularning qo‘llanilish ko‘lami va o‘ziga xos jihatlarini fanga yanada chuqurroq singdirishga xizmat qildi. Olima zamonaviy o‘zbek tili lug‘atidagi giponimik munosabatlarni hayvon nomlari, ya’ni zoonimlar materialida o‘rgangan. Leksik-semantik munosabatlarning boshqa turlariga nisbatan giponimiyaning 41 Gitongai С. N, GathigiaM.G, Nyarigot N. Hyponymy in Gĩkũyũ church sermons in Nyeri county, Kenya. Department of Languages, Karatina University . European Journal of Literature, Language and Linguistics Studies . Volume 2. Issue 2. 2018 . – P . 44-58. 30 o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlamasdan giponimlar muammosini o‘rganish mumkin emasligini ta’kidlagan. Xususan, sinonimiya, polisemiya, omonimiya va antonimiya hodisalarining o‘zbek tili semantik munosabatlardagi o‘ziga xos turi bo‘lgan giponimiyadan ajralib turishini hamda giponimik munosabatga ega so‘z guruhlarini o‘rganishning asosiy yo‘nalishlarini belgilagan 42 . O‘zbek tilshunosi jins-tur munosabatlarini ifodalashning leksik imkoniyatlari boshqa munosabat turlarini aks ettiruvchi vositalar kabi o‘zbek tilida cheklanganligini va ma’lum lug‘aviy birliklar yordamida tasvirlanganligini ta’kidlaydi. Shuningdek, tilning leksik-semantik tizimida u yoki bu denotat nomining alohida-alohida lug‘aviy birliklar yordamida ifodalanishi mazkur so‘zlar denotatlarining shu xalq hayoti, turmush tarzi, xo‘jaligi, ijtimoiy ishlab chiqarishda qanday ahamiyatga ega ekanligi bilan belgilanadi. Chunonchi, o‘zbek tilining lug‘at qatlamidan kenguru, begemot, tyulen, kit, delfin so‘zlarining o‘zbekcha ifodasini izlash befoydaligini keltiradi. Hozirgi kungacha giponimiyaning leksik munosabati tadqiqotlarda asosan jins-tur munosabatlarida kuzatiladi. Ko‘rib chiqilgan barcha nazariya va giper- giponimik munosabatlarni o‘rganishga qaratilgan tadqiqot ishlari aynan giperonim va giponim munosabatiga ega so‘zlarning ma’nosini ifodalaydi. Ularda g iper- giponimik munosabatlar ot va fe’l so‘z turkumlariga xosligi keltiriladi. Giponimiya turli tizimli tillar lug‘at qatlamida mavjud bo‘lgan, ushbu tizim ichidagi obyektiv reallikning turli tillar leksikasini tizim sifatida tashkil qiladigan kategoriyasidir. Giper-giponimik munosabat orqali bog‘langan lug‘aviy qatorlarning o‘rganilishi turli tizimli tillar leksik tarkibini tizim asosida tashkil topganligi, sistem xarakterga egaligi haqidagi bilimlarni chuqurlashtirish imkonini beradi. Giper-giponimik munosabatdagi har bir giponimda aniqlashtiruvchi va kengroq ma’no mavjud. Ushbu ma’no orqali muayyan jinsga mansub har bir tur nomini anglatuvchi leksik birlik nutqda aniq ifodalanadi. Giperonim tushunchasining o‘zi serqirra, ko‘p hadli, hamda ko‘p yo‘nalishga ega bo‘lgan tushunchadir. Bu esa ayni bir giper-giponimik munosabatlarning turli tizimli tillarda tadqiq qilinishiga imkon beradi. 42 Сафарова Р. Гипонимия в узбекском языке: А втореф. дисс. ... канд. филол. наук . – Т a шкент : 1990. – 25 с. 31 1.2 . Giper-giponimik munosabatlarning turli tizimli tillarda tadqiq qilini shi Sinonimiya, antonimiya va boshqa kategoriyalar bilan bir qatorda tillararo giponimiya va giperonimiya ham kuzatiladi. Bunday tillararo munosabatlarni tipologik o‘xshashliklarga ega bo‘lgan ko‘plab tillarda ko‘rish mumkin. Semantik jihatdan giper-giponimik munosabat eng muhim paradigmatik munosabat sanaladi. Giper-giponimik munosabatlar orqali tilning leksik boyitilishi kuzatiladi. Analitik, sintetik, amorf tillarda giponimlar orasidagi turli semantik munosabatlarda giperonim va giponimga bog‘liq bo‘lgan giponimik mikrotizimning privativ munosabati giperonim-giponim orasidagi bir tomonlama implikatsiyani ifodalaydi. Giponimik mikrotizimdagi jins-tur sifatida giperonim matndagi har bir giponimning o‘rniga hech qanday semantik zararga uchramasdan almashtirilishi mumkin. A nalitik tillar sirasiga kiruvchi inglizcha violet so‘zi purple leksik birligining, purple so‘zi esa , o‘z navbatida , color so‘zining giponimi bo‘lib, violet so‘zi ham color so‘zining giponimidir. So‘z ma’nosiga ko‘ra giponim va giperonim ham bo‘lishi mumkin. Ya’ni purple leksik birligi color so‘zining giponimi bo‘lsa, purple so‘zi , shuningdek, siyoh rangining turli spektrlarini ifodalovchi so‘zlar crimson va violet s o‘zlarining giperonimi hisoblanadi. Giponimiya faqat turdosh predmetlarda, mavhum va konkret otlardagina emas, balki boshqa so‘z turkumlariga kiruvchi leksik birliklarda ham aniqlanishi mumkinligi Y.Y.Kotsovaning “ Гипонимия в лексической системе русского языка: на материале глагола” 43 nomli tadqiqotida ham yoritilgan. Giponimiya ish- harakatni ifodalovchi fe’l so‘z turkumiga kiruvchi leksik birliklarni quyidagicha ifodalaydi: masalan, stare, gaze, view, peer fe’llari look giperonimining giponimlaridir. Giponimiya nutqiy muloqotning semantik munosabati bo‘lib, kabutar va qush so‘zlari orasidagi o‘zaro munosabat nutqiy aktning boshqa shakldagi ma’nosida ifodalanadi. Burgut, kabutar, turna, mayna va jannat qushlarining barchasi qush giperonimining giponimlaridir. Mazkur leksik birliklar umumiy qush 43 Котцова Е.Е. Гипонимические связ и глаголов и существительных в лексической системе русского языка. ВестникНижегородскогоуниверситетаимениН . И . Лобачевского . 2011. № 6(2). – С . 324-327. 32 so‘zining o‘rniga qo‘llanilishi mumkin. Ingliz tilshunos olimlari J.Layonz va F.Palmer yuqorida ifodalangan privativ munosabatlarni giper-giponimik munosabat sifatida keltirishadi 44 . Giponimik iyerarxiyaning yuqori qatlamidagi so‘z superordinat va quyi qatlamdagi leksik birliklar giponimdir. Masalan, qush leksik birligi burgut, kabutar, turna, so‘zlarining superodinati bo‘lsa, burgut, kabutar, turna leksik birlik lari qush so‘zining giponimidir. Shuningdek, kabutar so‘zining ma’nosi uning qush superordinati ma’nosida aks ettiriladi. Tilshunos F.Palmerning fikricha, “Giponimni ifodalovchi so‘zning talqini va giponimiyada o‘zaro mantiqiy munosabat kuzatiladi” 45 . Shuningdek, giponimik munosabatdagi giponim guruhiga tegishli leksik birliklarning ma’nosi aniq anglab olinganida, ushbu guruhdagi boshqa giponim so‘zlar ham osongina tasavvur qilinadi. Xususan, kabutar so‘zining qush guruhiga kirishi va qush leksik birligining burgut, kabutar, turna, mayna va jannat qushlari leksik birliklaridagi ifodasini keltirish mumkin. F.R.Palmerning ta’kidlashicha, “Giper-giponimik munosabatdagi so‘zlarning o‘zaro ma’nolari ba’zi iyerarxik munosabatlarda ifodalanadi” 46 . Ya’ni ot so‘zi hayvon leksik birligining va chumoli so‘zi hasharot leksik birligining giponimidir. Shuningdek, bir superordinat so‘zga ega bo‘lgan ikki yoki undan ortiq leksik birliklar sogiponim yoki kogiponim terminlari orqali ifodalanadi. Ingliz tilshunosi D.A.Kruzning fikricha, “X ning bir turi Y bo‘lsa, gapda Y o‘rniga X ni ishlatish mumkin, ammo X ning turlari Y, А, В, С lar hisoblansa, ularni bir-birining o‘rnida qo‘llanilmaydi” 47 . Ular sogiponimlar yoki kogiponimlar deyiladi. Xususan, inglizcha screwdriver, scissors, knife, hammer so‘zlari bir-biriga nisbatan sogiponim sanaladi, ular tool giperonimining giponimlari hisoblanadi, faoliyat va funksiyasiga ko‘ra bir-birining o‘rnida qo‘llanilmaydi. Shuningdek, ot va it so‘zlari hayvon superordinatining kogiponimi hisoblanadi. It hayvonning bir turi jumlasidagi kabi superordinat so‘zning ko- 44 Lyons J. Linguistic Semantics an Introduction . – UK: Cambridge University Press, 1995 – Р. 376; Palmer F. Semantics . – UK: Cambridge University Press, 1981. – P. 232. 45 Palmer F.R. Semantics . – UK: Cambridge University Press, 198 1 . – Р. 232. 46 Palmer F.R. Semantics . – UK: Cambridge University Press, 198 1 . – Р. 232. 47 Cruse D.A. Lexical Semantics. – Cambridge: Cambridge University Press, 1986. – С. 285-293 . 33 giponimlari bir turi degan ma’noni ifodalaydi. Inklyuziv munosabat g‘oyasini qo‘llovchi ingliz tilshunos olimi D.A.Kruzning fikriga ko‘ra, “Giponim va ko- giponim leksik birliklarning boshqa so‘zlar bilan to‘ldirilishi superordinat terminiga ham boshqa giponimlarning qo‘shilganini ifodalaydi ” 48 . “ Karam sabzavot turidir” jumlasidagi karam leksik birligi sabzavot superordinatining giponimi bo‘lib, ushbu holat inklyuziv munosabatni ifodalaydi. Qovoq karamning bir turi emas. Ushbu jumladagi mantiqiy hodisa shundaki , sabzavot superordinatining karam so‘zidan tashqari qovoq, sabzi kabi boshqa giponimlarining ham mavjudligini kuzatish mumkin. Tilshunos G.Perssonning fikriga ko‘ra, “Ma’no munosabatlari haqida mushohada qiluvchi ko‘pgina leksik-semantika tadqiqotchilarining fikricha, giponimiya intensiyalar orasidagi munosabatdir” 49 . Ushbu holatda giperonimlarning ma’nosi ularning giponimlari ma’nosi ichida bo‘ladi. R.Kann rasmiy semantikadagi giper-giponimik munosabatlarga semantik postulatlar sifatida qarab 50 , bu ikki so‘z ma’nosining kengaytmasi orasidagi qo‘shilish holatining nisbatlarini ko‘rsatadi, shuning uchun giponim kengaytmasi giperonim ma’nosining bir qismiligini ta’kidlaydi. A.Vejbi t skayaning fikricha, “someone’s son” intensiyasi “ policeman” intensiyasining bir qismi hisoblanmasa ham , “policeman” k engaytmasining barcha a’zolari “someone’s son” kengaytmasining a’zolari sanaladi ” 51 . Shu bilan birga, tilshunos giponimiyaning odatiy ma’nosiga ko‘ra, kengaytmalar orasidagi ma’no oddiygina a’zolik emasligini kuzatadi. Tilshunoslikda kam o‘rganilgan ekvonimlar haqida ma’lumot M.V.Nikitinning asarida keltirilgan bo‘lib 52 , unda ekvonimiya giperonim paradigmasining funksional-semantik a’zolaridan biri sifatida ko‘rib chiqilgan va umumiy ma’noni anglatuvchi giperonim bilan o‘zaro munosabatga ega bo‘lgan bir 48 Cruse D . A . Language, Meaning and Sense. In N.E, CollingeEd. Encyclopedia of Language and Culture.– Ibadan: Oxford UniversityPress, 1990. – Р. 160 . 49 Persson G. Meanings, models and metaphors. A study in lexical semantics in English. Umea studies in the Humanities 92. – Stockholm: Almqvist and Wiksell, 1990. – Р. 150. 50 Cann R. Formal Semantics. – Cambridge: Cambridge University Press, 1993. – Р. 285. 51 Wierzbicka A. Semantics: Primes and Universals. – Oxford: Oxford University Press, 1996. – Р. 402. 52 Никитин М. В. Основы лингвистической теории значения. – М.: Высш. Школа, 1988. – С. 92 34 pog‘onadagi leksik birliklar tushunilgan. Uning keltirishicha, “Гипонимы это имена видовых понятий по отношению к их общему гиперониму, а эквонимы это взаимоотношения лексики на одном и том же уровне. По-другому эквонимы это гипонимы одного уровня обобщения, взятые в отношении друг к другу. Так, слова брат и сестра гипонимы относительно гиперонима родной ; те же имена в отношении друг другу – эквонимы” 53 . Ya’ni giponimlar giperonimning tur ma’nosini ifodalasa, ekvonimlar bir pog‘onadagi leksik birliklarning o‘zaro munosabatidir. Ekvonimlar o‘zaro munosabatga ega bir pog‘onadagi giponimlardir. O‘g‘il va qiz leksik birliklari farzand giperonimining giponimlari bo‘lib, ushbu giponim so‘zlar o‘zaro ekvonimik munosabatga ega leksik birliklar sanaladi . Tojik tilshunosi Z.U.Abduvaliyeva “Гипонимо-эквонимические отношения в системе зоонимов русского и узбекского языков” mavzusidagi tadqiqotida ekvonim va ekvonimiyani leksik birliklarning funksional semantik xususiyatiga oid tushunchaligini keltirgan 54 . Ekvonimlarning semantik mikrotizim doirasida ko‘rilishini ta’kidlab, ekvonimiyaning leksik-semantik mikrostruktura tabiatini tizimli munosabatlarga aloqador so‘zlar to‘plamida ifodalanishini izohlaydi. Z.U.Abduvaliyevaning fikriga ko‘ra, “Эквонимы и эквонимия тесно взаимосвязаны с явлениями гипонимов - слов или словосочетаний видового, более специального значения по отношению к слову или словосочетанию родового, более обобщённого смысла, а также гиперонимов - слов или словосочетаний с родовым, более обобщённым значением по отношению к словам и словосочетаниям видового, менее обобщённого значения ” 55 .Ya’ni e kvonim va ekvonimiyada turni anglatuvchi maxsus ma’noni ifodalovchi giponimlar, jinsni ifodalovchi umumiy hamda keng ifodaga ega giperonim bilan uzviy bog‘liqdir . 53 Никитин М. В. Основы лингвистической теории значения. – М.: Высш. Школа, 1988. – С. 92 . 54 Абдувалиева З.У. Гипонимо-эквонимические отношения в системе зоонимов русского и узбекского языков : Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. – Душанбе: 2010. – 24 с. 55 Абдувалиева З.У. Гипонимо-эквонимические отношения в системе зоонимов русского и узбекского языков : Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. – Душанбе: 2010. – 24 с. 35 Semantik jihatdan giponimiyadagi ekvonomik munosabatlar sinonimiyaga qaraganda kengroq hisoblanadi. Xususan, muayyan giperonimning ekvonimik munosabatini semantik xususiyatiga ko‘ra ikki yoki undan ortiq leksik birliklar ifodalaydi. Semantik jihatdan giperonimlarning bunday tabiati ularning tabiiy jinsi va yosh xususiyatlariga ko‘ra, o‘ziga xos semalarning neytrallashuvi orqali izohlanadi. Ular o‘z ekvonimlarining ma’nolarini ifodalab, semantik jihatdan giperonimlarga bog‘liqdir. Ot leksik birligining semantik strukturasiga ko‘ra, ot so‘zi giperonim sifatida toy – ayg‘ir, baytal – toyloq kabi o‘zaro sinkretik ma’noga ega leksik birliklarni ifodalaydi. Ot leksik birligining semantik strukturasidagi neytrallashuv hodisasi toy – ayg‘ir, baytal leksik birliklaridagierkak va urg‘ochi jinsi va toy – ayg‘ir – baytal, baytal – tayloq kabi yoshini anglatuvchi ikkita o‘ziga xos xususiyatni ifodalaydi. Tilda ko‘pgina semantik birliklar va semantik munosabatlar kuzatiladi. Giponimiya yoki troponomiyaning yagona aniq mezonlari mavjud emas. Uning ta’rifi juda subyektiv bo‘lib, lingvistik tajriba va individual ifodasiga bog‘liq. Rus tilshunosi Y.Kotsova giperonim va giponimni quyidagicha ta’riflaydi: “Giperonim tabiiy tilda keng tarqalgan bo‘lib, nutq jarayonida tur-jins munosabatli so‘zlarni yanada faol ravishda almashtirish imkonini beradi. Xususan, giperonim turli so‘z turkumlaridagi jins-tur iyerarxiyasi darajalarida ham kuzatiladi” 56 . Uning morfemik strukturasi sodda va nominal motivatsiyaga ega emas. Leksik jihatdan kengaygan ma’noga ega. Muallifning keltirishicha, “Гипонимические связи опираются на объективную организацию системных связей слов в языке и формируются между элементами, один из которых включающий, подчиненный (гипоним), имеет более богатое содержание, конкретизирует общий, включенный, элемент (гипероним), занимающий более высокий ярус иерархии” 57 .Ya’nigiponimik munosabatlar tildagi so‘zlarning tizimli aloqalarini obyektiv ifodalashga asoslanib, leksik birliklar orasida shakllanadi. Ulardan biri keng ma’noga ega subordinat so‘z giponim, umumiy ma’noni anglatuvchi, 56 Котцова Е.Е. Гипонимия в лексической системе русского языка (на материале глагола): Д и с с. д-ра ... филол. наук. – Архангельск : 2010. – 18 c . 57 Котцова Е.Е. Гипонимия в лексической системе русского языка (на материале глагола): Д и с с. д-ра ... филол. наук. – Архангельск : 2010. – 18 c . 36 iyerarxiyaning yuqori pog‘onasidan o‘rin oluvchi superordinat birlik giperonimning ma’nosini oydinlashtiradi. Semantik maydonning tarkibiga kiruvchi giper-giponimik guruhlar so‘z ma’nosining umumiy elementiga ega bo‘lib, rus tilshunosi D.N.Shmelev tomonidan semantik mavzu deb nomlangan 58 . Olimning aniqlashicha, sintetik til hisoblanadigan ruscha береза va ель, береза va куст so‘zlari yagona paradigmatik qatorni hosil qilmaydi, ammo keltirilgan leksik birliklar bitta semantik maydonga kiradi. Xususan, береза va ель so‘zlaridagi semantik mavzu дерево bo‘lsa, береза va куст leksik birliklarida растение leksik birligidir. Ma’lumki, leksik birliklar leksik va sintaktik kategoriyalarni, ya’ni shakl va ma’no haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Semantik tasnifga ko‘ra leksik birlik, uning ifodalagan ma’nosi va muhitiga bog‘liqligi, shuningdek, leksik birliklar o‘zaro uzviy bog‘lanish xususiyatiga ega. Leksik birlikdagi ba’zi munosabatlar giponim, giperonim, sinonim, antonim va omonimlardan iborat bo‘l adi. Giperonimiya va giponimiya munosabatidagi leksik birliklarda jins-jins va jins-tur xususiyatlari kuzatiladi . Ya’ni it va ko‘ppak so‘zlari o‘zaro giperonimik munosabatga ega bo‘lib, ushbu leksik birliklarning it – pudel, lablador, kolli, ovcharka va ko‘ppak – pudel, lablador, kolli, ovcharka singari alohida giponimik munosabatlarining mavjudligini kuzatish mumkin. Shunga qaramasdan ba’zi holatlarda, ya’ni qoshiq, vilka, pichoq, choynak, piyola kabileksik birliklaridagi o‘zaro munosabatda giponimik lakuna yoki giperonimning mavjud emasligini keltirish mumkin. Giperonim va giponim munosabati giponimiyani ifodalaydigan umumiy va konkret (aniq) ma’noni anglatuvchi leksik birliklar orasidagi munosabatdir. S huningdek, inglizcha red, yellow, green, va blue so‘zlari color giperonimining giponimlaridir. Leksik semantika tilshunoslikning asosiy yo‘nalishlaridan bo‘lib, unda so‘z ma’nosi tizimli o‘rganiladi. Leksik semantikada ikkita asosiy masala o‘z yechimini topadi: a) so‘z ma’nosining ifodalanishi, b) kontekstlararo o‘zgaruvchan so‘z ma’nosi variativligining ifodalanishi. Ushbu ikkita tushuncha o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, unda so‘z ma’nosining adekvat (mos) 58 Шмелев Д.Н. Слово и образ . – М.: Наука, 1964. – С. 133. 37 ravishda ifodalanishida variatsiya va interpretatsiya muhim o‘rinni egallaydi. Yuqorida keltirilgan ikkita yo‘nalishda ham kontekstual variativlik namoyon bo‘ladi. Birinchisi mavjud an’anaviy tanlab olish jarayoni bo‘lsa, boshqasi eskirgan so‘zlar ma’nosini metafora va metonimiyaning qo‘llanilishi orqali kontekstga mos holatda ifodalanishidir. A.V.Gridasovaning bergan ta’rifiga ko‘ra, “Гиперо-гипонимические отношения следует отличать от родственных зависимостей: а)синонимов, допускающих взаимозаменяемость; б)“полевых структур”, элементы которых выходят далеко за пределы иерархической подчиненности и выстраивания пар слов по степени возрастающей/убывающей абстракции; в)ассоциативных объединений с их, как правило, очень зыбкими непосредственными связями; г)микрогруппировок типа “целое и его составные части”; д)градуальных рядов с ярко выраженной доминантой нарастания/убывания степени признака; е)собирательности” 59 . Ya ’ ni giper -giponimik munosabatlarni ma’no jihatdan o‘xshash yoki yaqin munosabatlardan ajratish fikrini keltiradi. Tilshunos bir-birining o‘rnida qo‘llanilish imkonini beradigan sinonimlar, iyerarxik pog‘onadan chetga chiqadigan leksik birliklar va mavhumlik tushunchasini kuchaytirish yoki kamaytirish xususiyatiga ega so‘z juftliklari, beqaror, bevosita munosabatni ifodalovchi assotsiatsiyalar, butun va uning tarkibiy qismlarini ifodalovchi mikroguruhlar, gradual qator darajasining ortishi yoki kamayishini anglatuvchi yorqin dominanta va jamoaviy munosabatni ifodalovchi holatlarni keltiradi. M.M.Fokinaning “Историческое развитие гиперо-гипонимических отношений в английском языке” mavzusidagi ilmiy ishida ham bu haqda ma’lumotlar keltirilgan. Tilshunosning fikriga ko‘ra, “Гиперо-гипонимические отношения являются одним из важнейших типов парадигматических смысловых отношений. Другие виды семантических связей слов – синонимические, оппозитивные и партитивные – образуют не глобальные семантические структуры, а семантические микросистемы на отдельных 59 Гридасова А.В. Проблема гиперонимии и гипонимии в лексикографическом аспекте . // В мире научных открытий [Электронный ресурс] . 2010. – № 4. http://nkras.ru/nt/2010/Gridasova.pdf. 38 участках лексикона. Кроме того, только родовидовые группировки имеют структурное строение, включая в себя наименования разноуровневых понятий” 60 . Ya’ni giper-giponimik munosabatlar paradigmatik ma’no munosabatlarining eng muhim turlaridan biridir. So‘zlarning semantik munosabatlarining boshqa turlari hisoblanadigan sinonim, oppozitiv va partitiv global semantik tuzilmalarni emas, balki leksikonning alohida qismlarida semantik mikrosistemalarni hosil qiladi. Bundan tashqari , faqat jins-tur munosabatlari ko‘p pog‘onadagi so‘z nomlari tarkibiy tuzilishga ega hisoblanadi. Giponimik munosabatlarda inglizcha imagine, understand, knowledge kabi mavhum so‘zlarning ifodalanishida murakkablikni kuzatish mumkin. Y.Y.Kotsovaning ta’riflashicha, “Процессы категоризации знаний на основе родо-видовых отношений концептов и отражение этих процессов в глагольной лексике естественного языка представляют особую трудность потому, что глаголы имеют более сложную сигнификативно семантическую природу, чем класс конкретных имен” 61 . Ya’ni f e’llar aniq otlarga nisbatan murakkabroq signifikativ semantik ma’noni ifodalaydi. Chunki jins-tur munosabatlariga asoslangan konsepsiyaning egallangan ilm, bilimni turkumlash jarayonining tildagi fe’l leksikasi ifodasida qiyinchilik tug‘dirishi kuzatiladi. V.V.Varzinova leksik birliklarning semantik va tematik tasniflari orasidagi farqlarni yoritib, tematik maydon tarkibidagi leksik birliklar orasidagi giper- giponimik munosabatlarni o‘rganadi 62 . Tilshunos fransuz tilidagi mehnat qurollari va asboblarini ifodalovchi leksik birliklarni tasniflab, semantik maydon va tematik maydon terminlarini ta’riflagan. U fransuz tilidagi mehnat quroli va asboblarining umumiy ma’nosini ifodalovchi leksik birliklar muayyan, ya’ni maxsus ish quroli va asboblarini ifodalovchi so‘zlarning giperonimi bo‘lishini ta’kidlagan. I.A.Semina “Широкозначность и гиперо-гипонимия как смежные явления” mavzusidagi maqolasida ma’no kengligi va giper-giponimiya hodisasi 60 Фокина М.М. Историческое развитие гиперо-гипонимических отношений в английском языке: Автореф. дисс. ... канд.филол.наук. – М ., 1993. – 23 с. 61 Котцова Е.Е. Гипонимические связы глаголов и существительных в лексической системе русского языка. ВестникНижегородскогоуниверситетаимениН . И . Лобачевского . 2011. № 6(2). – С. 3 24-327. 62 Varzinova V.V. Hypero-Hyponymic Relations in Structure of Lexical-Thematic Field “Instruments and Tools of Labour” in French Language. Nauchnyi dialog. 2018. №1. – Р. 9-21. 39 orasidagi munosabatni yoritadi 63 . Tadqiqotchi hozirgi zamon fransuz tili antroponimlarini o‘rganib, ular shaxsni ifodalovchi atoqli otlar bo‘lib, eng yirik nominativ kategoriyalardan birini tashkil etishini keltiradi. Olimaning fikriga ko‘ra, “... в частности, в том, что входящие в ее состав антропонимы могут быть распределены по трем уровням категоризации: антропонимы широкой семантики располагаются на верхнем, суперординатном и среднем, базовом уровнях; узкозначные - на нижнем, субординатном” 64 Ya’ni uning tarkibiga kiruvchi antroponimlar kategoriyalashning uchta bosqichi asosida bo‘linishi mumkin: keng ma’noli antroponimlar yuqori pog‘onada – superordinatli hamda o‘rta pog‘onada; ma’nosi tor antroponimlar quyi – subordinatli pog‘onada joylashishi mumkin. N.A.Kamaydinova frazeologik birliklar orasidagi giper-giponimik munosabatlarni o‘rganib zamonaviy ingliz tilidagi inson tushunchasi bilan bog‘liq frazeologik birliklarni tadqiq etadi 65 . U aksariyat frazeologik birliklar giponimik tuzilishiga ko‘ra tasniflanishi mumkinligini keltiradi. Frazeologik birliklar orasidagi semantik, iyerarxik va giper-giponimik munosabatlarni kuzatadi. Giper- giponimik jihatdan frazeologik antroponimlar orasidagi munosabatlarda muayyan giperonim va giponimlarining o‘zaro munosabatiga putur yetmasdan ijobiy, neytral va salbiy ma’nolaridagi qat’iy iyerarxiyani aniqlagan. Ba’zi giperonimlarning ma’nosini konkretlashtirish ahamiyatga egaligini keltiradi 66 . Maqolada degiperonimizatsiya va gipo-giperonimik farqli, o‘zgaruvchanlik holatlarini qayd qilgan. Muallif giponimik munosabatlardagi giponimik pog‘onaning chuqurligi va kengligini aniqlab, inson so‘zi umumiy ma’nosini ifodalovchi giperonim bilan o‘zaro munosabatga kirishuvchi kichik frazeologik birliklar guruhidagi giponimlarning o‘ziga xosligini yoritadi. Umumbashariy, falsafiy, maxsus jihatiga 63 Семина И.А. Широкозначность и гиперо-гипонимия как смежные явления. Сборник статей по итогам III-й международной конференции. Том №3. 2018. – С. 301-307. 64 Семина И.А. Широкозначность и гиперо-гипонимия как смежные явления. Сборник статей по итогам III-й международной конференции. Том №3. 2018. – С. 301-307. 65 Камайдинова Н.А. В ариант системных отношений между фразеологическими единицами, объединненых понятием “человек” (на материале английского языка). Научный результат. Вопросы теоретической и прикладной лингвистики. 2017. Том 3, Выпуск № 2 . – С. 7-12 . 66 Камайдинова Н.А. В ариант системных отношений между фразеологическими единицами, объединненых понятием “человек” (на материале английского языка). Научный результат. Вопросы теоретической и прикладной лингвистики. 2017. Том 3, Выпуск № 2 . – С. 7-12 . 40 ko‘ra, frazeologik antroponimlar ifodalagan tushunchalarga muvofiq ular orasidagi jins-tur munosabatlarini namoyon qilishini keltiradi. Ushbu holat tildagi giponimik munosabatlarning ontologik xususiyatini xarakterlaydi. The children of this world giperonimi inson so‘zining umumiy tushunchasini ifodalashini ta’kidlaydi. Erkakni anglatuvchi frazeologik antroponim son of Adam giperonimi yordamida ifodalanib, ayolni anglatuvchi frazeologik antroponim kichik guruhi daughter of Eve giperonimi orqali ifodalanadi. O‘z navbatida , ushbu giperonimlarni The children of this world ning giponimlari sifatida yoritgan. Keltirilgan tushunchalarni ifodalovchi frazeologik antroponimlarning giponimik munosabatlaridagi son of Adam, daughter of Eve frazeologik birliklar giponimni anglatsa, the children of this world umumiy ma’no yoki giperonimni ifodalaydi. Fransuz tilshunosi L.Silvester va hamkasblari semantik iyerarxiyadan o‘rin olgan to‘qqizta domendan iborat o‘rta asr ingliz so‘zlarining ma’lumotlar to‘plamini tahlil qilgan 67 . U fransuz tilidan o‘zlashgan so‘zlar rasmiy doiraning turli darajalari, giper-giponimik munosabati va kogiponimiya zichligining turli qatlamlarida mavjudligini izohlagan. Tilshunos fransuzcha umumiy ma’noni ifodalovchi o‘zlashgan giperonimlar yuqori qatlamda va texnik ma’noni ifodalovchi o‘zlashgan giponimik so‘zlar quyi qatlamdan o‘rin olishini keltirgan. U tadqiqot natijasida o‘zlashgan so‘zlarning semantik sathdagi yangi texnik leksik birliklar muayyan leksik bo‘shliqlarni to‘ldirishda qo‘llanilishini ta’kidlaydi. Afrikalik tilshunos B.S.Igbekuning fikricha, “Giponimiya konsepsiyasi inklyuziv va eksklyuziv munosabatni o‘z ichiga oladi” 68 . Inklyuziv munosabat konsepsiyasiga it – bu hayvon jumlasini misol keltiradi. Ushbu jumladagi hayvon va it so‘zlari o‘zaro inklyuziv munosabatda bo‘lib, it so‘zi hayvon leksik birligining giponimidir. Inklyuziv va eksklyuziv konsepsiya ham o‘zaro muayyan munosabatga ega. Semantik munosabat giponimlar va superordinatni qamrab olgan parallel jumlalar orasida ifodalanadigan bir tomonlama munosabatga asoslanadi. Giponimlarning superordinat so‘z bilan inklyuziv munosabati kuzatilsa, 67 Sylvester L , Tiddeman M, Ingham R. An Analysis of French Borrowings at the Hypernymic and Hyponymic Levels of Middle English. Lexis Journal in English Lexicology № 16 . 2020 . – Р 1-33. 68 Igbeaku B . C . A sense relational study of verbs of harvesting inIgbo.A seminar paper presented to the department of Linguistics, Igbo andother Nigerian languages, University of Nigeria . – Nsukka : 2012. – P. 61-69. 41 sogiponimlar va superordinat so‘zining orasida eksklyuziv munosabat hodisasi sodir bo‘ladi. Giperonim va giponimlarning o‘zaro munosabatlari privativ tarzda bo‘lsa, tilshunoslikda sogiponim yoki kogiponim deb nomlanuvchi giponimlar orasidagi o‘zaro ichki munosabatlar o‘zgacha bo‘lishi mumkin. Ya’ni obyekt va real holatlar turlaridagi farqlar kuzatiladi. Shuningdek, ular giponimik leksik mikrotizimlar, ayniqsa, giponimlar orasidagi semantik munosabatlar jihatidan ham farq qiladi. Ko‘p hollarda giponimlarning jins, hudud va funksional farqlarga asoslangan giponimik mikrotizimlarda ekvipolentlik, o‘zaro mos kelmaslik (incompatibility) munosabatlari ham mavjud. Yosh, rang, ta’m, vazn, hajm va o‘lchov (razmer) farqiga asoslangan mikrotizimlarda giperonim va giponimlarning o‘zaro munosabati erkin bo‘lishi mumkin, ammo giponimlarning o‘zaro munosabatlari graduonimik xarakterga ega bo‘ladi. Turli tizimli tillardagi mikrotizimning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish natijasida giperonimning lakuna holatida giponimlardan biri giperonim vazifasini ifodalashi kuzatiladi. Giponimiya , privativ munosabat o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi va chambarchas bog‘liq bo‘lgan lingvistik hodisa hisoblanadi. Giponim aniq bir semantik ma’noga ega so‘zdir. U giponimik munosabatlarda muhim va muayyan bir semaga ega hisoblanadi. Giponimning sintagmatik maydonida kamdan-kam hollarda u o‘zining giperonimi o‘rnida qo‘llanilishi mumkin. U gipersema+giposema kabi ikki semadan iborat prototipli semantik strukturaga ega. Giponim muayyan giponimik guruhning boshqa giponimlari bilan teng munosabatda bo‘lib, odatda murakkab morfemik strukturaga ega bo‘ladi. Giponim hamda giperonim orasidagi sistem-semantik munosabatlar nafaqat giponimik mikrotizimning o‘z birliklari ichida, balki yaxlit bir tizimni tashkil qiluvchi tilning lug‘at tarkibidagi so‘zlar orasida ham mavjuddir. Shunday o‘ziga xosliklardan biri ingliz tili lug‘at tizimidagi giper-giponimik paradigmalarning birliklari ichidagi giperonim hamda giponimlarning o‘zaro semantik munosabatidir. 42 Giponimiya hodisasida g iperonimning ma’nosi giponimga nisbatan kengroq va xiraroq (noaniqroq), giponimning ma’nosi esa giperonimnikiga nisbatan torroq va aniqroq ifodalanadi. Shu boisdan giperonimning ma’noviy mohiyati barcha giponimning ma’noviy mohiyati yig‘indisiga tengligini ta’riflash mumkin va mazkur hodisa pragmatik sathda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Leksik maydonda giponimiya quyidagicha namoyon bo‘ladi, ya’ni giperonimlarda giponim bo‘lsa, giperonimning o‘zi yana bir pog‘ona yuqorida turuvchi superordinat termini ostida uning giponimi hisoblanishi mumkin. Semantik sathning iyerarxik tuzilishi asosan giper-giponimik munosabatlarda namoyon bo‘ladi. Ushbu munosabatlarni umumiy, yuqori pog‘ona va o‘ziga xos quyi pog‘ona, ya’ni yuqoridan quyiga shaklida kuzatish mumkin. Ingliz tilidagi living things so‘z birikmasi plants, birds, animals so‘zlari orqali yuqori pog‘onada ifodalansa , dog, cat, va wolf so‘zlari quyi pog‘onada ifodalanadi. Giponimiya so‘zlarning giper-giponimik qatori analitik, sintetik va amorf tillar, ya’ni turli tizimli tillar lug‘at qatlamida mavjud bo‘lib, ushbu tizim ichidagi obyektiv reallikning turli tillar leksikasini tizim sifatida tashkil etadigan kategoriyasidir. Xususan, giper-giponimik munosabat asosida bog‘langan lug‘aviy qator va leksik birliklarning o‘rganilishi turli tizimli tillar lug‘at va leksik birliklar tarkibini tizim sifatida tashkil topganligi, sistem xarakterga ega ekanligi haqidagi bilimlarni chuqurlashtirish imkonini beradi. Giper-giponimik munosabatlarning nisbiy va cheklanmaganligi lisoniy tizim hamda uning imkoniyatlaridagi cheksizlikni ta’minlasa, giponimlararo munosabatlarning ekvipolent, giperonim va giponim orasidagi munosabatlarning privativligi til ifoda vositalarining aniq va muayyanligini ta’minlaydi. So‘zlarning giponimik bog‘lanishlaridagi tahlilning ko‘rsatishicha, giponimlarning vazifalari haligacha to‘liq bayon etilmagan. Ular ko‘p jihatdan berilgan kontekstdagi giper- giponimlar munosabatlariga bog‘liq sanaladi. Olimlarning misollar orqali turli tizimli tillardagi giper-giponimik munosabatlar xususiyatini batafsil yoritib berganliklari, boshqa tildagi giponimik munosabatlarning ham tadqiq etilishiga zamin yaratib berdi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Buning asosiy sababi shundaki, 43 giper-giponimik munosabat ancha ilgari o‘rganila boshlaganligiga qaramasdan, yangi nazariya, yondashuvlar, yangi usullar, leksik maydonning yuzaga kelishi, giponimik lug‘at yaratilishi orqali diqqat e’tiborda bo‘lganligi sababli yuqorida ta’kidlangan chuqur va batafsil tadqiqotlar natijasi o‘laroq shu kabi yutuqlarga erishilgan. Mazkur holat giper-giponimik taksonomiyaning semantik xususiyatlarini tadqiq qilinishiga imkon beradi. 1.3 . Giper-giponimik taksonomiya semantikaning o‘rganish ob y ekti sifatida Leksik turkumlashda so‘zlarning giponimik munosabatlari, so‘z birikmalarining iyerarxik tuzilishi muhim hisoblanadi. Tilning leksik-semantik kategoriyasidagi birliklarning tizimli munosabat turlaridan biri giponimiya, ya’ni jins-tur, o‘zaro giper-giponimik, taksonomik munosabatlardir . Giponimik taksonomiya bir vaqtning o‘zida uchta turdagi munosabatlarni o‘z ichiga qamrab oladi, ya’ni giperonimiya (jins-tur), giponimiya (tur-jins) va kogiponimiya (tur-tur) munosabatidir. Tabiiy til so‘z turkumlarining leksik- semantik guruhlari va funksional-semantik maydonlarini tadqiq qilishda giper- giponimik munosabatlarning namoyon bo‘lishida qat’iy izchillik va tizimlilik yo‘qligini ko‘rsatadi. Ko‘pgina metodlardan foydalanib, predmetlarning taksonomik munosabatlari, ularning atributlarining funksiyasi sifatida ifodalanadigan taksonomiya tushunchasi tizimga kiritildi 69 . O‘zaro umumiy munosabat konsepsiyasi evolyutsion nazariya vositasi sifatida muhim ahamiyatga molikdir. Taksonomik munosabat ko‘p yillar mobaynida avtomatik ravishda ifodalangan. R.A.Amsler lug‘at ta’riflari asosida 70 ingliz tilidagi ot va fe’l so‘z turkumlari uchun taksonomiyani yaratgan. Insonning dunyoni talqin qilishida taksonomik toifalashning roli uzoq vaqtdan beri qizg‘in munozaralarga sabab bo‘lgan va tilshunos olim 69 FarrisJ.S. The meaning of relationship and taxonomic procedure. Systematic Zoology. Vol. 16. No.1. 1967 . – P. 44-51. 70 Amsler R.A.A taxonomy for English nouns and verbs, in Proceedings of the 19th annual meeting on Association for ComputationalLinguistics . – Standford : CA, 1981 . – P. 133–138. 44 A.Vejbiskayaning fikriga ko‘ra, ushbu holat ko‘pincha noto‘g‘ri tushunilgan 71 . Bu mavzu tilshunoslar tomonidan yetarlicha o‘rganilmagan va ba’zi insoniyat madaniyatlarida taksonomik toifa deyarli yo‘q, deb taxmin qilingan. Ushbu hodisa da dunyoni inson tomonidan talqin qilishdagi o‘rni to‘g‘ri tushuntirilishi muhimdir. A.Vejbiskaya taksonomik (qush, gul, daraxt), funksional (o‘yinchoqlar, qurollar), kollektiv singularia tantumi (mebel), kollektiv pluralia tantumi (qoldiqlar, xaridlar) va moddalar ( dorilar ) 72 singari tildagi beshta super kategoriyalarni keltirgan. Ingliz tilshunosi D.A.Kruz taksonomiyani giponimiyaning quyi qatlamidagi turi tarzida ifodalaydi. Ya’ni leksik birlikning taksonomiyalari, uning giponimlarining quyi qismidagi leksik birliklardir. Taksonomiya muayyan gorizontal munosabat bo‘lib, u qardosh tugunlar o‘rtasidagi munosabatdir 73 . Biroq D.A.Kruz tadqiqotida tranzitivlik tushunchasiga qarshi fikrlar ham bildirgan 74 . Quyida ingliz tilidagi jumlalarni ko‘rib chiqamiz. A hang-glider is a type of glider. Deltaplan planerning bir turi. A glider is a type of airplane. Planer samolyotning bir turi. * A hang-glider is a type of airplane 75 . Deltaplan samolyotning bir turi. D.A.Kruzning fikriga ko‘ra, yuqorida keltirilgan jumlalarda ifodalangan munosabatlar taksonomiyaning mantiqiy ifodasini bermaydi 76 . Ingliz tilidagi hang- glider va glider so‘zlarining umumiy ifodasi, a prototypical hang-glider is a type of glider va a prototypical glider is a type of airplane jumlalari orqali sharhlanadi va hang-glider,glide so‘zining prototipi bo‘lolmasligini keltirgan. 71 Wierzbicka A. Semantic Primitives. – Frankfurt: Athenäum, 1972. DOI: 10.1016/B0-08-044854-2/01073-7 ; Goddard C, Wierzbicka A. (eds.) Semantic and Lexical Universals. Theory and Empirical Findings. – Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, 1994 . – P. 31-57. 72 Wierzbicka A. Apples are not a “kind of fruit”. American Ethnologist 11. 1984. – Р. 313-328. 73 Cruse D.A. Lexical Semantics. – Cambridge. Cambridge University Press , 1986. – P. 137-145. 74 Cruse D.A. Meaning in language: An introduction to semantics and pragmatics. – New York: Oxford University Press , 2000. – P. 356. 75 Cruse D.A. Meaning in language: An introduction to semantics and pragmatics. – New York: Oxford University Press , 2000. – P. 356.– Р . 152-153. 76 Cruse D.A. Hyponymy and its varieties. In Green R, Bean C.A.& Myaeng S.H. (eds.) The semantics of relationships. – Dordrecht : Kluwer , 2002. – P. 394 . 45 Tilshunos D.A.Kruzga ko‘ra, “Ko‘p so‘zlar kontekstga mos ravishda, o‘z ma’nosiga ko‘ra turli giponimik munosabatlarga ega bo‘ladi” 77 .U keltirgan misolda a book so‘zi TOME va TEXT kabi nomlanib, uning paperback,novel so‘zlaridek giponimlari mavjud. Tilshunosning fikricha, book kabi so‘zlar ma’no va iyerarxik tugun sonini ko‘paytirmasdan, ularning turli tipdagi munosabatlarini ifodalaydi. Shuningdek, D.A.Kruz tilshunoslikka mikrosens terminini kiritgan bo‘lsa ham, to‘liq taksonomiya hodisasi so‘z ma’nolariga oydinlik kiritilishini taqozo qiladi. C hunonchi, knife so‘zining ko‘p superordinatlari mavjud, ya’ni cutlery, weapon, surgical instrument, tool va ular knife so‘zining ahamiyatini ifodalamaydi, aksincha knife turlari va knife so‘zining turli ma’nolarini ifodalaydi. Ingliz tilshunosligida giper-giponimik taksonomiya haqida S.Georg, P.Keyning ilmiy ishlarida ham ma’lumotlar mavjud. Xususan, S.Georg tillarning geneologik tasnifidan kelib chiqib 78 , nazariy jihatdan o‘ziga xos til oilalarini o‘rganishda tildagi o‘zgarishlarni tadqiq qilib, oddiydan murakkabgacha bo‘lgan munosabatlar taksonomiyasini keltirgan. U taksonomiya va semantik kontrast tushunchalarining etnografik semantika sohasida muhim ahamiyat kasb etishini ta’kidlaydi 79 . Xususan, “kontrast darajasi” ning noto‘g‘ri aniqlanishi va chalg‘ituvchi terminligini keltiradi. Tilshunos taksonomiya tushunchasi aniq shakllantirilganida semantik kontrastga bog‘liq bo‘lgan leksik semantika sohasiga yanada oydinlik kiritilishini uqtiradi. Giponimiya yoki taksonomik giponimiya o‘timli bo‘lib, uning o‘timsizligi giponimiyaning deduktiv kuchini ifodalaydi. Tranzitivlik va deduksiya orasidagi bog‘liqlik o‘zaro munosabatga asoslangan inklyuziv aloqadorlikni o‘z ichiga oladi. Quyidagi misolda deduksiya holati, Socrates<man<mortal jumlasidagi tranzitiv munosabatlarga tayanadi. Socrates is a man. Socrates<man. All men are mortal. Man<mortal. 77 Cruse D.A. Hyponymy and its varieties. In Green R, Bean C.A.& Myaeng S.H. (eds.) The semantics of relationships. – Dordrecht : Kluwer , 2002. – P. 394 . – Р . 152-153. 78 Georg S, Michalove A, Ramer F.M. Current issues in linguistic taxonomy. Annual review of anthropology. 1998. Vol. 27. – 337 р . 79 Kay P. Taxonomy and semantic contrast. Language 47. Linguistic Society of America, 1971. – P. 866-887. 46 Socrates is mortal. Socrates<mortal 80 . Tilda jins yoki giperonimning mavjudligi, aniq tur va individning alohida ob y ektlarini determinatsiya orqali ifodalanishining ko‘p vositalarini kuzatish mumkin. Garchi aniq otlar semantik jihatdan umumiy ma’noga ega bo‘lgan predmetlarning turini ifodalasa - da, ular giperonim hisoblanmaydi. Ushbu giperonimlar muayyan tilda mavjud ma’lum predmetlarning turidagi farqlarni ifodalaydigan leksik birliklarga ega bo‘lmaydi. Masalan, turli tizimli tillardagi koala so‘zi giperonim bo‘lolmaydi va ushbu hayvon turlarini ifodalovchi maxsus leksema mavjud emas. Muayyan iyerarxiyaning har bir pog‘onasidagi so‘z, uning superordinatining bir turini ifodalaydi. Ushbu fikrni koala ayiq turidir jumlasida ham kuzatish mumkin. Ilmiy klassifikatsiya bilan tanish bo‘lgan zamonaviy g‘arbliklar koalani ayiqning bir turi sifatida emas, balki koalani qopchiqlilarning bir turi sifatida tushunadi, ya’ni Koala ayiq turi emas. Koala qopchiqlilar turidir. Taksonomiyadagi tur tushunchasining qat’iy konsepsiyasi va u belgilaydigan sinfiy munosabat kategoriyalari, ayniqsa, barqaror ko‘rinadi, ya’ni ona tilimizni o‘zlashtirish jarayonida o‘rgangan tabiiy turlarning taksonomiyalarini qayta ko‘rib chiqishimiz qiyin kechadi. Taksonomiyaning odatda beshta pog‘onadan iboratligi kuzatiladi, ya’niinglizcha white oaks are white oaks, all white oaks are oaks, all oaks are trees, all trees are plants. Tilshunoslar F.Ungerer va X.Shmidning ta’kidlashicha, “ Uning juda ko‘p pog‘onaga egaligini to‘g‘ri fikr deb bo‘lmaydi” 81 va ular so‘zlovchining taksonomiyadagi aniq qaysi darajasiga ko‘proq ahamiyat berishiga ta’sir ko‘rsatmaydi. 80 Cruse D.A. Hyponymy and Its Varieties. In: Green, R., Bean, C.A., Myaeng, S.H. (eds) The Semantics of Relationships. Information Science and Knowledge Management, vol 3. – Springer: Dordrecht, 2002. ISBN 978-94- 017-0073-3. 81 Ungerer F, Schmid H.J. An Introduction to Cognitive Linguistics. – London and New York: Longmans , 1996. – Р. 182-270. 47 Ingliz tilshunos olimi J.Layonz taksonomiyani o‘rganib 82 , ko‘p hollarda giponim hech bo‘lmaganda ularning ba’zilarining ma’nosini anglatadi, shuningdek, modifikator va superordinat so‘zning ma’nosi bilan birlashtiradi, degan fikrni ilgari suradi. Tilshunosning keltirishicha, “ A taxonomic structure is a representation of meaning such that the units of meaning within it are related to each other by an inclusion relationship, with or without the added complexity of exclusion relationships and hierarchies. Units of meaning are said to be in a hierarchy if they are in a taxonomy, and if units included in other units are considered to be lower in the taxonomy, and those which include other units are considered to be higher in the taxonomy. And finally, a hyponymic structure is a representation of meaning such that within its units of meaning are related by inclusion and the terms related may be either in a referential or sense mode ” 83 . Ya’ni ma’noning o‘zaro aloqadorlikka ega leksik birliklari ma’nosi bilan bog‘liq inklyuziv munosabati, iyerarxiya va qo‘shimcha murakkablikka ega eksklyuziv munosabat orqali yoki ularga ega bo‘lmagan o‘zaro bog‘liq ifodaning taksonomik strukturaligi ta’kidlanadi. Agar taksonomiyadagi leksik birliklar iyerarxik munosabatga ega bo‘lsa, ular taksonomiyaning quyi pog‘onasidan o‘rin oladi . . Boshqa leksik birliklarning taksonomiyadagi yuqori pog‘onada joylashishini keltirgan. Shuningdek, tilshunos giponimik strukturadagi ma’no ifodasida leksik birliklar ma’nolarining o‘zaro munosabati referensial yoki semantik jihatdan bog‘liqligini kuzatadi. Shimoliy amerikalik antropolog M.D.Loflin taksonomik tuzilmani leksik birlik ma’nolarining o‘zaro inklyuziv munosabatlari orqali iyerarxiya munosabatlar tarzidagi ifodasidir, degan fikrni ilgari suradi. U . J .Layonzning “ Units of meaning are said to be in a hierarchy if they are in a taxonomy, and if units included in other units are considered to be higher in the taxonomy” 84 degan fikrini qo‘llab - quvvatlaydi . M.D.Loflin ham iyerarxik munosabatga ega leksik birliklar ma’nosi 82 Lyons J. Semantics (2 vols). – Cambridge: Cambridge University Press, 1977. – Р. 293. 83 Lyons J. Introduction to Theoretical Linguistics. – London: Cambridge University Press , 1968. – Р. 453-456. 84 Loflin M.D. Taxonomies or Twos. Americananthropologist , 1985. № 87. – P . 410. 48 taksonomiyaga joylashtirilganida, ma’nosi boshqa birliklar tomonidan ifodalangan birliklar taksonomiyaning yuqori pog‘onasidan o‘rin egallashini kuzatgan. Tilshunoslikdagi so‘z, frazeologik birliklar va terminologiyaning giper- giponimik taksonomiya munosabatlarini A.M.Plotnikova vizual idrok konsepsiyasidagi fe’l taksonomik modeli, uning konseptual mazmunini tashkil etuvchi va vizual idrokning ingliz, fransuz tili fe’llari tomonidan obyektivlashtirilgan konseptual xususiyatlarini tahlil qilgan 85 . Shuningdek, ushbu fe’llarning funksional toifalanish omillarining tuzilishini aniqlagan. N.N.Boldirev fe’llarning tabiatiga ko‘ra, ular o‘ziga xos aniq xususiyatni ifodalashi tufayli superordinat pog‘onadagi fe’l taksonomiyasi ajralib turmasligini kuzatadi 86 . Xususan, fe’l taksonomiyasi asosiy uchta – yuqori, o‘rta va quyi pog‘onaga (yarus) ajratilishi zarurligini ta’kidlaydi. M.Y.Belauning fikriga ko‘ra, “ Subordinat pog‘onadagi leksik birliklarning quyida joylashuvi ularning ifodasidagi o‘ziga xos izohlarni taqozo qiladi ” 87 . Taksonomiya jarayonining ifodasida asosiy uchta pog‘ona yetakchi rol o‘ynaydi. Ushbu taksonomik modelning yuqori pog‘onasida minimal bilim darajasining qo‘llanilishi orqali amalga oshiriladi. Ushbu pog‘onada leksik birlik xususiyatlarini oydinlashtirishning zaruriyati kuzatilmaydi. Ega bo‘lmoq fe’lining taksonomiyasida ikki sathning mavjudligi kuzatiladi. Birinchi sath ega bo‘lmoq va olmoq fe’llaridan iborat bo‘lib, ikkinchi sath ushbu fe’llarning lug‘at izohlaridagi identifikator xususiyatidagi fe’llardir. Ega bo‘lmoq fe’li umumiy ma’nodan tashqari, konseptual xususiyatlar to‘plamini ham ifodalaydi. Misol uchun, ega bo‘lmoq fe’li sotib olmoq, mulk egasi bo‘lmoq kabi ma’nolarga ham ega. Subordinat pog‘onadagi fe’llar nafaqat yuqori pog‘onadagi fe’llar ma’nosida, balki yutib olmoq, o‘g‘irlab olmoq, daromad olmoq kabi ma’nolari kuzatiladi. Ushbu pog‘onadagi predikatlarning ega bo‘lmoq 85 Плотникова А.М. Концептуально-таксономический анализ семантических классов слов. Когнитивные исследования языка. ОБС Лань. 2013.№14. – С. 225-228. 86 Болдырев Н.Н. Концептуальная основа языка . //Когнитивные исследования языка. Вып. IV . Концептуализация мирав языке: коллектив. моногр. – Тамбов: Ин ститут языкознания РАН . Издательский дом ТГУ им. Г.Р. Державина,2009. – С. 25-77. 87 Белау М.Ю. Глагольная таксономическая модель концепта «самостоятельное перемещение субъекта» в современ ном английском языке: А втореф. дисс. … к анд . филол. н аук . – Тамбов, 2009. – С. 8 . 49 konsepsiyasidan tashqari o‘yin, muhtojlik va ishlab chiqarmoq kabi ma’nolari ham mavjudligi kuzatiladi. N.A.Budanseva predikatlar etimologiyasining boshqa konsepsiyalarga aloqadorligini o‘rganishni taklif qiladi 88 . Subordinat sathning uchinchi pog‘onasi fe’llarning kontekstda ifodalangan ma’nosini o‘z ichiga oladi. Tabiiy turlarning taksonomiyasidagi kategoriyalar yetarlicha qat’iy va aniq belgilanganligi sababli, masalan, “oak” ni “ash” daraxtiga, “lizard” ni “ mammal ”ga aylantira olmaymiz. Tabiiy til terminlarining taksonomiyada bunday tartibga solinishi so‘zlovchiga tabiat olamining turli istisnolarini ifodalovchi xususiyatlarning taqsimlanishida muhim xulosalar chiqarishga imkon beradi. Ayniqsa, bu K.Fridrixning rus tilidagi qarindoshlik terminlari, E.Vittermansning yavan tilidagi murojaat terminlari va K.Bassoning g‘arbiy apache tilidagi anatomik terminlariga bag‘ishlangan ilmiy ishlarida yaxshi yoritib berilgan. Apache tilida Nde be tsi/ ingliz tilida Man’s body/ o‘zbek tilida Inson tanasi 88 Буданцева Н.А. Глагольная таксономическая модель концепта З рительное восприятие (на материале английского и французского языков): Д исс. … к анд . филол. н аук . –Тамбов,2014. – С. 62. 50D /Chin and jaw/Engak va jag‘ǝ , Wos/Shoulder/Elka , G n/ Hand and arm/Qo l va kaft ǝ ʻ , Kai/Thigh and buttock/Son va dumba , Ze`/Mouth/О g‘iz , Ke`/Foot/О yoq , γ n/back/о ǝ rqa , Inda/eye/ ko’z , Ni/face/Юз Ebiyi/Entrails/Ichak-chavoqlar Tscs/vein/Qon tomiri, Zik/Liver/Jigar Plt/Stomach/Oshqozon Ci/Intestine/Ichak Ji/Hear/Yurak Jisole/Lung/O‘pka Ci/Nose/Burun Ta/Forehead/Peshona 1 .1. -rasm. Inson anatomiyasining taksonomik tuzilishi. Giponimlarning taksonomik munosabatlari antisimmetrik va tranzitiv bo‘lganligi uchun, ular ko‘p pog‘onali taksonomik daraxt diagrammalaridaifodalanadi. 51 1. 2 . -rasm. Cow so‘zining mantiqiy taksonomiyasi Ushbu diagrammada nafaqat giponimik munosabatlar tasvirlangan, balki taksonomik strukturalarga xos bo‘lgan qism va ziddiyatlar ham ifodalangan. Har bir sathda kontrast birliklarning namunasi keltirilib, ingliz tilidagi cow leksik birligi bilan bog‘liq bo‘lgan giponimik munosabatlar rivojlantirilgan. 52 Tasvirlangan 1.2.-rasmda cow so‘ziga tegishli taksonomiya ifodalangan bo‘lsada, ayrim jihatlarga ko‘ra u qoniqarli emas, ya’ni cow so‘zi o‘zaro munosabatlarni o‘z ichiga olmagan. Cow faqatgina tuyoqli hayvon bo‘lib qolmay, u kavsh qaytaruvchi chorvachilik hayvonidir va cow leksik birligining turlari bull, cow, calf yoki diary cow, beef cow va boshqalarga bo‘linadi. Cow so‘zining o‘zaro munosabatlari haqida to‘liq tasavvur hosil qilish uchun kesishadigan taksonomiyalarning ko‘p pog‘onali diagrammasi zarur bo‘ladi. Xalq taksonomiyasi jamiyat nutqining asosiga kiruvchi taksonomiyadir 89 . Xalq taksonomiyalari jamiyat a’zolari nutqining tashqi olam bilan o‘zaro munosabatlariga asoslanadi. Odatda xalq taksonomiyasining o‘rta pog‘onasida ko‘proq leksik birliklar o‘rin olsa, yuqori va quyi pog‘onalarida kamroq leksik birliklarning joylashuvi kuzatiladi. Xususan, xalq taksonomiyasidagi o‘rta pog‘onaning asosiy biologik va madaniy ahamiyatga egaligiga ko‘ra ko‘proq e’tibor qaratiladi. O‘rta pog‘onadagi leksik birliklarning belgi, shakli va tuzilishi superordinat va subordinat birliklarinikiga qaraganda morfologik jihatdan soddaligi bilan o‘ziga xosdir. Bundan tashqari, o‘rta pog‘onadagi leksik birliklar muayyan vaziyat va ularning tasniflanishida darhol xotirada saqlab qolinishi sababli muloqotda osongina ifodalanadi. Xalq taksonomiyalari ijtimoiy bilimlar asosida shakllanadi va kundalik nutqda muntazam qo‘llaniladi. Xalq taksonomiyasi ijtimoiy munosabatlardan farqlanadigan ilmiy taksonomiyalardan farq qilib, obyektiv va universal hodisa hisoblanadi. Xalq taksonomiyasi predmetlar sinflarining identifikatsiya qilinishida muhim bo‘lib, u inson faoliyatining barcha sohalariga xosdir. Dunyoning barcha burchagida mahalliy hayvon va o‘simliklarni nomlashning o‘ziga xos tizimi mavjud. Ushbu nomlash tizimi fauna va floraning saqlab qolinishida muhim sanaladi. Masalan, mevali daraxt navlari, yirik va mayda sut emizuvchilar oilasiga kiruvchi hayvonlarning jins-tur, odatlari kabi ma’lumotlarni o‘zida qamrab oladi. Quyida xalq taksonomiyasi ifodasini ko‘rib chiqamiz: 89 Anderson Earl R. Folk taxonomies in Early English. Fairleigh Dickinson University Press, 2003. – 587 р . 53 LIVING THING person ( animal1) plant bird animal2 fish dog cow horse Holstein Black Angus Hereford Texas Longhorn 1.3.-rasm. Cow so‘zining xalq taksonomiyasi Yuqorida keltirilgan 1. 2 . -rasmda taksonomiya juda kam detallarni ifodalayotgandek ko‘rinsa - da, unda batafsil ma’lumot mavjud. Biologik taksonomiya va komponentli semantika standartlari, taksonomik pog‘onalarning yagona xususiyatli farqlarining ifodalanishi tadqiqini taqozo etadi. Turkumlashning ushbu nozik farqlari leksik jihatdan har doim ham o‘z ifodasini topmaydi va bu holat taksonomiyada yashirin tugunlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Ikkinchi diagrammada keltirilgan cloven-hoofed mammals jumlasining ifodasi uchun, hoofed mammals kabi yashirin kategoriyani ko‘rish mumkin. Biroq uning equine so‘zi klassifikatsiyasi darajasida turishi zarurligi e’tibordan chetda qolgan. Umumiy superordinatlarga ega bo‘lmagan kontrastli to‘plamlarning ifodalanishida yashirin tugunlar ahamiyatli hisoblanadi. Agar nomsiz tugunlar 54 poyonsiz cho‘zilgan bo‘lsa, har bir pog‘onadagi semantik belgilar soniga taksonomiyadagi pog‘onalar bevosita ta’sir qiladi. Taksonomiyada yashirin kategoriyalar qancha ko‘p bo‘lsa, so‘zlar orasidagi ma’noni ifodalovchi iyerarxik kontrast, ya’ni leksikonning tezarus modeli shuncha kuchsiz bo‘ladi. Taksonomiyaning muhim nuqtasidagi so‘zlarning yetishmasligi bu taxminga putur yetkazadi. Ikkinchi diagrammadagi ilmiy taksonomiya bir qator sabablarga ko‘ra to‘g‘ri hisoblanmaydi. Yuqorida keltirilgan 1. 3 . -rasm oddiy insonning giponimik kontekstlarda cow so‘zini qanday ifodalashini batafsil aks ettiradi. What is a cow? savoliga inglizzabon shaxs A cow is a kind of ruminant yoki A cow is a kind of mammal kabi jumlalarning o‘rniga A cow is a kind of animal javobini beradi. Agar hayvonlarning nomlari so‘ralganida, carnivore, herbivore, omnivore kabi inklyuziv terminlarning o‘rniga cow, horse, giraffe, elephant singari oddiy terminlar orqali javob beradi. Muloqotga kirishuvchi mammal va bovine so‘zlarining vositachilik kategoriyasiga kirishini bilsa ham, ular cow so‘zining eng tabiiy superordinatlari ekanligiga e’tibor bermaydi. What kind of animal is a cow? savoliga mammal yoki ruminant kabi javobning o‘rniga farm animal yoki boshqa tavsiflovchi superordinatli iborani ifodalaydi. Tilshunos olimlar F.Ungerer va X.Shmidning fikriga ko‘ra, “Folklor taksonomiyalari alternativ nomuvofiqlik usullari bilan xarakterlanadi” 90 . Umuman olganda, xalq taksonomiyalari besh yoki undan kam pog‘onaga ega bo‘lib, ular umumiy va asosiy terminlardan iborat bo‘ladi. Masalan, 1.3.-rasmdagi cow so‘zining xalq taksonomiyasida boshqa pog‘onalarga qaraganda, ayniqsa, yuqori pog‘onalar, yashirin kategoriyalarni o‘zida qamrab olganini ko‘rish mumkin. Ammo xalq taksonomiyalarining nolingvistik kontekstlarda muhokama qilinishi ehtimoli ko‘proq bo‘lsa-da, ular ilmiy taksonomiyalarga qaraganda ko‘proq lingvistik, ya’ni intraleksik tarzda ifodalangan degani emas. Xalq taksonomiyalari ular bilan bog‘liq bo‘lgan leksik birliklardan butunlay farq qiluvchi kognitiv konstruksiyalardir. Leksik birliklarning ushbu kategoriyalanish darajalarida mavjud bo‘lishi, faqat ular bilan bog‘liq 90 Ungerer F, Schmid H.J. An Introduction to Cognitive Linguistics. – London and New York: Longmans , 1996. – Р. 182-270. 55 tushunchalarning muhim va o‘ziga xos ekanligini anglatadi. Bunday taksonomiyalarda leksik bo‘shliqlarning mavjudligi, bu munosabatlarning intraleksik emas, balki konseptual xarakterga egaligini ko‘rsatadi. Xulosa qilib aytganda, giponimiyaning taksonomiyalari umumiy terminga kiradigan munosabatlarning barcha turini qamrab olmaydi. Funksional giponimlar giperonimlarning bir qismi bo‘lishi shart emasligi, ushbu taksonomiyalardagi giponim deb hisoblanadigan narsalar diapozoni, giponimiyaning keng tushuncha ekanligini ko‘rsatadi. Giperonimlarning morfo-semantik xususiyatlariga asoslanib giponimik munosabatlarga ajratilishi kuzatiladi. Leksik maydonning taksonomik kenglik semantikasi sath nomining turli ideografik sinflar doirasida o‘rganilishiga imkon beruvchi bir necha xususiyatlarni birlashtirgan maydon nomi bilan belgilanadi. Semantik kategoriyaning taksonomik kengligi so‘zning leksikada yakkalanib qolgan birlik sifatida mavjud emasligi, boshqa birliklar bilan o‘zaro bog‘lanib, turli ma’no paradigmalarini hosil qilishi bilan ham belgilanadi. Ma’noning leksik vakillarini tanlashda tushuncha nomi atrofida tashkil etiladigan semantik pog‘onalarning tuzilishi taksonomik chuqurlik va taksonomik kenglik jihatidan farq qilishi aniqlangan, shuningdek, giper- giponimik taksonomiya ham qo‘shimcha o‘rganishni talab qiladi. Birinchi bob bo‘yicha xulosalar 1. Tilshunoslik nazariyasi uchun xarakterli bo‘lgan lingvistik muammolarda yolg‘iz bir til materialiga asoslanmasdan, barcha tillar tizimlariga xos muhim va ularga bevosita tegishli bo‘lgan masalalar nazarda tutiladi. 2. So‘zlarning giper-giponimik qatori turli tizimli tillar lug‘at qatlamida mavjud bo‘lib, uning tarkibiga kiruvchi leksikani tizim sifatida tashkil qiladigan kategoriyadir. Giper-giponimik munosabat orqali bog‘langan lug‘aviy qatorlarning tadqiqi turli tizimli tillar leksik tarkibi muayyan tizim asosida tashkil topgan va sistem xarakterga egadir. 3. Frazeologik birliklarning giponimik tuzilishi orasida semantik, iyerarxik va giper-giponimik munosabatlar mavjud. 56 4. Giponimik taksonomiya bir vaqtning o‘zida uchta turdagi munosabatlarni o‘zida qamrab olib, ular orasida giperonimiya (jins-tur), giponimiya (tur-jins) va kogiponimiya (tur-tur) munosabatlari mavjud bo‘ladi. 5. Tabiiy til so‘z turkumlarining leksik-semantik guruhlari va funksional- semantik maydonlarining tadqiqidagi giper-giponimik munosabatlarning ifodasi izchil va tizimlidir. 6. Semantika sohasining taksonomik kengligi leksik birlikning leksikada yakkalanib qolgan birlik sifatida mavjud bo‘lmasdan, boshqa so‘zlar bilan o‘zaro bog‘lanib, turli ma’no paradigmalarini hosil qilishi bilan ham belgilanadi. Ma’noning leksik vakillarini tanlashda predmet yoki tushunchani ifodalovchi birlik atrofida tashkil etiladigan semantik pog‘onalarning tuzilishi taksonomik chuqurlik va taksonomik kenglik jihatidan farq qiladi. 7. Turli tizimli giper-giponimik munosabatlarning tadqiqi ga oid to‘plangan materiallar shuni ko‘rsatadiki, ular leksika va semantika sohasida o‘rganiladi va rivojlantiriladi. 57 II BOB. TURLI TIZIMLI TILLARDA LEKSIK-SEMANTIK MUNOSABATLARNING PRAGMALINGVISTIK XUSUSIYATLARI 2.1 Pragmalingvistika tilning ijtimoiy farqlanish muammosini o‘rganuvchi bo‘lim sifatida Pragmatika sohasi shakllanishining ilk davrlari XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi Ch.Pirs, U.Djeyms, Ch.Morris 91 kabi olimlarning falsafiy konsepsiyalariga asoslanadi. Dastlab pragmatika tushunchasi lingvistik vaziyat strukturasini (so ʻ zlovchi va tinglovchi munosabatlari sifatida) dinamik protsessual aspektda o ʻ rganishga bag‘ishlangan semiotik ilmiy tadqiqotlarda qo ʻ llanila boshlangan. Tilshunoslikda semantika kategoriyasining og‘zaki nutqdagi lingvistik va boshqa nolingvistik komponentlarini yetarli darajada tushuntirish imkonini bermasligi pragmatika sohasining vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. “Pragmatika” yunoncha “pragma” so‘zidan olingan bo‘lib, “ish”,“harakat” degan ma’nolarni bildiradi. Pragmatika va pragmalingvistika orasidagi munosabatlar masalasida ba’zi olimlar pragmalingvistikani pragmatikaning lingvistik bo‘limi deb hisoblashadi va pragmalingvistikani matndagi munosabatlarga bog‘liq ravishda o‘rganuvchi fan, boshqalar unga ko‘zlangan maqsadga erishish uchun lingvistik vositalardan foydalanish usullari, deb ta’rif beradilar. Xususan, pragmalingvistikaning nutq jarayoni bilan uzviy bog‘liqligi kuzatiladi va pragmatika, semantika kategoriyasi bilan uyg‘unlikda ish olib boruvchi tadqiqotning yangi sohasi sanaladi. Pragmalingvistika mustaqil fan sifatida XX asrning ikkinchi yarmida ajralib chiqa boshladi. Uning asoschilari J.Serl va J.Ostin bo‘lib, ular nutq aktlarini intensiya (maqsad) ga ko‘ra tasniflaydi. Tilshunos olimlar J.Serl va G.Grays tadqiqotlarida so‘zlar ma’nosidagi juda ko‘p o‘zgarishlar tilshunoslikning 91 Peirce C.S. What Pragmatism Is, The Monist , vol. XV . The Open Court Publishing Co. – Chicago : IL, 1905 . – Р. 161–181 ; Peirce C.S. Issues of Pragmaticism, The Monist , vol. XV, no. 4, The Open Court Publishing Co. – Chicago : IL, 1905 . – Р. 481- 499 ; Джеймс У . Прагматизм : новое название для некоторых старых методов мышления : Популярные лекции по философии / Пер . с англ . – Изд . 3- е . – М . : ЛКИ , 2011. – 240 с ; Morris Ch.W. Logical Positivism, Pragmatism, and Scientific Empiricism.Paris,1937. – 71 р. 58 semantika bo‘limidan tashqarida sodir bo‘lishi haqidagi fikrlar kuzatiladi 92 . Amerikalik faylasuf va tilshunos J.Serl izlanishlari pragmalingvistik nazariyalar taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega. J.Serl nutqiy akt nazariyasi va tasnifi, nutqiy akt illokutiv va propozitsional mazmuni o‘rtasidagi farqli jihatlar masalasida asosli fikrlarni ilgari suradi 93 . J.Serlning tadqiqotlari bugungi kunda ham ifodaning semantik va pragmatik tuzilishi, nutqiy aktlar tasnifi borasida muhim nazariy manba sifatida xizmat qilmoqda. Ingliz tilshunosi G.N.Lich “ Pragmatika tamoyillari ” mavzusidagi risolasida 94 pragmatikani so‘zning situatsion ma’nosini o‘rganuvchi kategoriya sifatida keltiradi. Shuningdek, pragmalingvistikada til nutq va muloqot jarayonida o‘rganilib, muloqotga kirishuvchi, so‘zning shakl va ma’nosidagi munosabatga qaratilganligini ta’kidlaydi. XXI asr tilshunoslari J.Mey va D.Kimning lingvopragmatika sohasi, uning predmeti va boshqa kategoriyalar bilan o‘zaro munosabati haqidagi qarashlari muhim ahamiyatga ega 95 . Xususan, lingvopragmatika tilshunoslik va semiotikaning kontekst ma’nosiga ta’sir qiladigan vaziyat va usullarini o‘rganadigan bo‘lim ekanligini keltiradi. Shuningdek, pragmatikaga nutqiy akt nazariyasi, muloqot jarayoni, muloqotdagi o‘zaro munosabat va nutqdagi til bilan bog‘liq boshqa xususiyatlar ham kiradi. J.Meyning nazariyasiga ko‘ra, jarayondagi ta’sir qiluvchi har qanday omil, ya’ni jonli muloqot holatidagi shaxslarning lingvistik nutqi lingvopragmatika sohasi tomonidan chuqur tahlil qilinadi va u tilshunoslikdan tashqari boshqa ijtimoiy gumanitar sohalar bilan bevosita bog‘liqdir 96 . 92 Searle J . R . Speech acts . Cambridge University Press . 1969. – 203 р; Grice. H.P. Studies in the Way of Words . – Cambridge : MA . HarvardUniversityPress , 1989. – Р. 1-143. 93 Серль Дж. Что такое речевой акт? // Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск XVII . Теория речевых актов. – М.: Прогресс, 1986. – С. 151-170 , Серль Дж. Косвенные речевые акты / Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск XVII . Теория речевых актов. – М.: Прогресс, 1986. – С. 195-222 ; Серль Дж. Классификация иллокутивных актов // Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск XVII. Теория речевых актов . – М .: Прогресс , 1986. – С . 170-195. 94 Leech G.N. Principles of pragmatics. – London: Longman . 1983.– 2 50 p. 95 Mey J.L. Pragmatics: an introduction. 2001. – Р. 416; Kim D, Hall J.K. The role of an interactive book reading program in the development of second language pragmatic competence. The modern language journal, 2002. 86(3). – Р. 332-348. 96 Mey J.L. Pragmatics: an introduction. 2001. – Р. 250. 59 D.Kim aynan pragmalingvistika ma’ruzachi nutqidagi til birliklarining tanlanishidagi ishonchsizlik muammosini hal qiladi 97 , degan fikrni ilgari suradi va holat, joy, vaqt va boshqa omillarning kontekstdagi leksik va semantik ta’sirini ko‘rsatishini ta’kidlaydi. Jahon tilshunosligida pragmalingvistikaning nazariy asoslari keltirilgan bir qator tadqiqotlar mavjud. T.A. van Deyk izlanishlarida nutqiy faoliyatning pragmatik xususiyatlari, asosiy pragmatik kategoriya, diskurs, nutqiy strategiya, pragmatik kontekst, nutqiy akt tuzilishi yoritilgan. Tilshunos “Язык. Познание. Коммуникация” nomli asarida pragmatik kontekst va uning interpretatsiyasi, diskursning kognitiv va pragmatik tomonlarini batafsil ilmiy tahlil qilgan 98 . T.A. van Deyk matndagi gaplar nafaqat o‘zaro bog‘liq bo‘ladi, balki nutqiy aktlar ham o‘zaro munosabatda bo‘ladi, degan fikrni ilgari suradi 99 . Shuningdek, matnning pragmatik xususiyatlari, nutqiy akt, presuppozitsiya masalalarini atroflicha yoritadi. Bugungi kunda mazkur matn va undagi pragmatik xususiyatlar tadqiqi ko‘plab tilshunoslar diqqat markazida bo‘lib kelmoqda. Tilshunos S.Kranich yozma diskursdagi ingliz va nemis tilida pragmatik farqlar va ularning ingliz tilidan nemis tilidagi tarjimalarga ta’sirini tadqiq qiladi 100 . U asarida ingliz va nemis tillaridagi til muloqotining pragmalingvistik jihatlarini yoritib, uning mazkur tillardagi tarjimalarga ta’sirini keltirgan. U tarjima qilingan matn orqali muayyan tildagi o‘zgarishlarga oydinlik kiritadi. S.Kranichning asari tilshunoslik sohasidagi empirik tadqiqotlarga hissa qo‘shadi. Nemis faylasufi G.Klausning pragmatikani lisoniy belgilar va ularning yaratuvchilari, uzatuvchilari va qabul qiluvchilari o‘rtasidagi munosabatni o‘rganuvchi fan sifatidagi ilmiy qarashlarini K.Morris 101 mantiqan davom ettirgan. Nemis tilshunosi, professor Е.X.Xartmut pragmalingvistikani zamonaviy diskursdagi kontekstning mazmunini ifodalashdagi eng samarali usuli sifatida 97 Kim D, Hall J.K. The role of an interactive book reading program in the development of second language pragmatic competence. The modern language journal , 2002. 86(3) . –Р. 332-348. 98 Ван Дейк Т. Язык . Познание . Коммуникация. – М.: БГК им. И А. Бодуэн де Куртенэ 2000. – 308 с. 99 Ван Дейк Т. Вопросы прагматики текста // Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск VIII . Лингвистика текста. – М . : Прогресс, 1978. – С. 259-334. 100 Kranich S. Contrastive pragmatics and translation: Evaluation, epistemic modality and communicative styles in English and German. – Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins, 2016. – 204 p. 101 Morris C.W. Foundations of the Theory of Signs. – Chicago: University of Chicago Press , 1938. – Р. 59. 60 keltiradi 102 . Asarda ingliz, eston, fin, fransuz, nemis, yapon, polyak va shved tillarini chog‘ishtirishda pragmatikaning turli yondashuvlaridan foydalanilgan. Til vositalari orasida stilistik rang-barang bo‘lgan leksik birliklarning pragmatik ma’nosini ko‘rish mumkin. Ushbu hodisa kundalik muloqotda kuzatiladi va bu jarayonda inson o‘z atrofidagi olam va jamiyatni o‘rganadi. Nemis tilshunosi M.P.Brandesning keltirishicha, “Этот стиль присущ всем народам и в нем особенно четко проявляется экстралингвистические признаки. В частности, этот вид неофициальной, естественной коммуникации основывается на доверии, преобладает устная диалогическая форма и происходит без предварительной подготовки” 103 . Ya’ni mazkur hodisa barcha xalqlarga xos va unda ekstralingvistik belgilar aniq namoyon bo‘ladi. Ushbu tabiiy muloqot turi norasmiy bo‘lib, u ishonchga asoslanadi va unda oldindan tayyorlanmagan dialogik shakl ustunlik qiladi. So‘zning emotsional, ekspressiv - kommunikativ mazmuni muayyan so‘zning kuchaytirilishi orqali ifodalanadi. Muloqotga kirishuvchi nutq jarayonida asosiy fikrni ifodalovchi leksik birlikni bir necha marta takrorlashi mumkin. Aks holda, kommunikant suhbatdoshining fikrini aniq tushuna olmaydi va , o‘z navbatida , muloqot to‘liq amalga oshirilmaydi. Shuningdek, o‘zga madaniyat vakillariga milliy o‘ziga xos xususiyatlar namoyish etilayotganida, adresantlar xalq og‘zaki ijodi va folklor bilan tanishtirilishi, ularga qo‘shimcha tushuntirish va izohlar berilishi zarur. Y.N.Karaulov pragmatik xususiyatga oid materiallar o‘rganilayotganida pretsedent terminining qo‘llanilishini bayon qiladi. Uning fikriga ko‘ra, “… pretsedent matn inson uchun kognitiv va hissiy ma’noga ega matndir” 104 .Pretsedent hodisalar o‘zga madaniyat vakiliga muayyan leksik birlikni tushuntirish yoki badiiy matnni o‘qish jarayonida paydo bo‘ladigan pragmatik masalalardan biridir. Chunonchi, saxiyligi bilan tanilgan Hotamtoy, xasisligi bilan dong qozongan Boy ota, xalqparvar, kambag‘al va yetim-yesirlarning homiysi Robin Gud kabi qahramonlar xalq va dramaturgga o‘z fikrini qisqa, samarali yetkazishga imkon 102 Hartmut E. H, Juhani H . Begoña S. Studies in comparative pragmatics. Cambridge Scholars Publishing, 2019. – 228 p . 103 БрандесМ . П . Стилистиканемецкогоязыка . – М .: Высшаяшкола , 1990. – С. 208. 104 Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М. : Наука, 1987. – 262 с. 61 beradi. Bu ismlar tinglovchining xotirasida saqlanib qolgan bilimlaridan foydalanish va qahramonlarni eslab qolish imkonini beradi. Jeneva universiteti tilshunosi J.Meshler pragmatikaga oid fransuz an’analarini o‘rganish oson emas , degan fikrni ilgari suradi 105 . U bunday parametr fransuz tilshunosligida semantik va pragmatik paradigmaning dolzarbligi pragmatika sohasining hozirgi oqimi bilan bilvosita bog‘liqligini ta’kidlaydi. Moldaviyalik tilshunos D.L.Lensa va Е.V.Solovevaning ilmiy tadqiqot ishlarida keltirilganidek 106 , pragmalingvistikaning asosiy vazifalaridan biri illokutiv ma’noni aniqlash va tizimlashtirish hamda so‘z, jumla, matn tarkibidagi turli lingvistik vositalar yordamida amalga oshirish mexanizmini o‘rganishdan iboratdir. M.Vaynrayxning Idishda olib borgan tadqiqoti 107 XI asrning Reyn mintaqasidagi nemis va yahudiy munosabatlarining dinamikasini ochib beradi. Bu davrda o‘rta asr nemis tilini o‘rganayotgan yahudiylar boshqa muhojirlar singari tilni o‘rganish uchun avvalgi og‘zaki repertuarini o‘z ichiga olgan pragmalingvistik me’yorlarni ishlab chiqishadi. Ushbu holatda repertuar umumiy, ya’ni roman tilining bir turi bo‘lgan Loez tili va muqaddas ibroniy-oromiy tillari to‘plamidan iborat bo‘ladi. Biroq ilgari mavjud bo‘lgan pragmalingvistik me’yorlar yangi yaratilgan nemis tilini butunlay qamrab olmagan. Idish tilidagi roman va yahudiy- oromiy elementlari ko‘pincha an’anaviy diniy tadbirlar kabi muayyan bir soha bilan shug‘ullanish uchun saqlab qolinadi. Nemischa Lesen (o‘qish) va segnen (yaxshilik) kabi keng tarqalgan nemis so‘zlarining xristologik variantlari o‘rniga etimologiyasi nemischa bo‘lgan leyenen va bentshn neytral so‘zlar saqlab qolinganini afzal ko‘rishadi. Shuningdek, yahudiy va oromiy so‘zlari nafaqat barcha an’anaviy yoki muqaddas predmetlar va marosimlar uchun, balki ba’zi nemis elementlari dupletidagi kontrast urg‘uni ta’minlash uchun ham saqlanib qolingan. Bukh (kitob) vaseyfer (diniy va ilmiy kitob); lehrer (o‘qituvchi) va 105 MoeschlerJ. The French tradition in pragmatics: From structuralism to cognitivism. InterculturalPragmatics 3(4): 2006. – P . 381-407. 106 Ленца Д.Л, Соловьева Е.В. Фонетикав аспекте прагматики . – Кишинев: Штиинца, 1989 . – C . 98. 107 Weinreich M . Yidishkayt and Yiddish: On the Impact of Religion on Language in Ashkenazic Jewry, in Mordecai M. Kaplan Jubilee Volume. Jewish Theological Seminary of America. – New York , 1953.– P . 382-413. 62 melamed yoki rebi (diniy fanlar o‘qituvchisi) so‘zlari shular jumlasidandir. M.Vaynrayx til faqat jamiyat tilini aks ettirib qolmay 108 , balki tilning qo‘llanilishi va undagi o‘zgarishlarni tushunish uchun ijtimoiy va pragmatik ma’lumotlarning juda muhimligini ko‘rsatishini aniqlagan. Rus tilshunosligida lingvistik pragmatika sohasida qator tadqiqot lar olib bori l gan. Jumladan, Y.V.Paducheva, I.V.Susov, N.D.Arutyunova, T.V.Buligina, R.S.Stolneyker, T.V.Nesterova, V.V.Bogdanov, I.L.Muxanov, Y.P.Saveleva, R.Ratmayr, G.N.Sklyarevskaya, N.I.Formanovskaya 109 va boshqalarning ishlarini keltirish mumkin. Shuningdek, tilshunoslar V.N.Teliya, E.S.Aznaurova, Y.D.Apresyan, G.N.Sklyarevskaya va boshqalarning tadqiqot ishlari leksik pragmatikani o‘rganishga bag‘ishlangan. 1978-yilda O.S.Axmanova va I.M.Magidovalar o‘z tadqiqotida ilk bor pragmalingvistika terminini qo‘llashgan 110 . Tilshunos olima A.S.Aznaurova pragmatik ma’noni so‘z semantik strukturasining bir uzvi sifatida tadqiq qilib, uning lingvistik maqomiga xos pragmatik ifodasini tahlil qiluvchi tamoyil va tendensiyalarini atroflicha o‘rganadi 111 . Tilshunos o‘z monografiyasida pragmalingvistikaning asosiy 108 Weinreich M. The Reality of Jewishness versus the Ghetto Myth: The Socio¬ linguistic Roots of Yiddish, in To Honor Roman Jakobson. – Mouton : The Hague, 1967 . – Р. 2199-2211. 109 Падучева Е.В. Истоки, проблемы и категории прагматики / / Новое в зарубежной лингвистике. – М., 1985. Вып. 16. – С.153-158 ; Сусов И.В. Прагматика как один из векторов развития новейшей лингвистики // Лингвистика на исходе ХХ века: итоги и перспективы. Тезисы Международной конференции. Т. 2. – М.: Филология, 1995. – С. 487-488 ; Арутюнова Н.Д. Прагматика // Языкознание. Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В . Н.Ярцева. – 2-е изд.– М.: Большая Российская энциклопедия, 1998 – С. 389-390 ; Булыгина Т.В. О границах и содержании прагматики II Изв. АН СССР, Серия литературы и языка. – Т. 40. – № 4.– 1981. – С.333-342 ; Столнейкер Р.С. Прагматика // Новое в зарубежной лингвистике.– Вып. XVI: Лингвистическая прагматика /Общ ред Е В. Падучевой.– М.: Прогресс, 1985.– С. 419-438 ; Нестерова Т.В. Нестерова Т.В. Транспонированное употребление этикетных речевых актов (коммуникативно-прагмати- ческий подход) // Русская грамматика: активные процессы в языке и речи: Сборник научных трудов Международного научного симпозиума. – Ярославль, 2019. – С. 533-540 ; Богданов В.В. Речевое общение: прагматические и семантические аспекты. – Л., 1990 . – 87 с.; Муханов И.Л. Интонация в ее отношении к речевой прагматике (к проблеме функционально-прагматических описаний языка) // Русский язык за рубежом. 2001. № 1. – С. 43-46 ; Савельева Е.П . Номинации речевых интенций в русском языке и их семантико-прагматическое истолкование: Д ис с . … канд. филол. наук. М. ; 1991. – 199 с. ; Ратмайр Р. Прагматика извинения. Сравнительное исследование на материале русского языка и русской культуры . – М.: Языки славянской культуры (ЯСК), 2003. – 272 с. ; Скляревская Г.Н. Прагматика и лексикография. Кн.: СтепановЮ. С. (ред.), Язык – система. Язык – текст. Язык – способность. – М., 1995. – С. 63–71; Формановская Н.И. Речевое общение: коммуникативно-прагматический подход. – М.: Русский язык, 2002. – 216 с. 110 Ахманова О.С. Прагматическая лингвистика, прагмалингвистика и лингвистическая прагматика . – М.: ВЯ, 1978. –10 с. 111 Азнаурова Э.С. Прагматика художественного слова. – Ташкент: Фан, 1988. – С. 20. 63 tushunchalarini anglatuvchi nutqiy muloqot tushunchasiga oid fikrlarini keltiradi. Matn va nutqning uslubiy va lingvopragmatik tahlili orasidagi farqli tomonlar, yondashuvlarning o‘ziga xos jihatlarini ilmiy asoslaydi. Ilmiy asarda lingvopragmatik tahlil obyekti ikki tomonlama kommunikativ aktligi haqida keltirgan fikrlar muhim ahamiyat kasb etadi. Pragmalingvistikaning asosiy masalalari sifatida qo‘llanilayotgan so‘zning ta’sir etuvchi xususiyatlari, mazkur xususiyatning turlari va adresantning javob reaksiyalari sanaladi. Muloqotga kirishuvchi hamda tinglovchi va uning javob reaksiyasi nutqiy aktning perlokutiv effekti ekanligini ta’kidlaydi. G.N.Sklyarevskayaning fikricha, “Целью лингвопрагматики является “изучение языка в контексте” – социальном, ситуативном и др., – т.е. исследование языка как средства коммуникации” 112 . Ya’ni tilni muloqot vositasi sifatida ijtimoiy, situativ va kontekstga ko‘ra o‘rganish lingvopragmatikaning maqsadi sanaladi . Tilshunos Y.D.Apresyanning keltirishicha, “В содержание лингвистической прагматики исследователи включают всё, что выходит за пределы денотативного компонента: различные типы оценок, статусы говорящего и адресата, все типы коннотаций и т.д .” 113 . Tilshunos olim pragmatikaning asosiy vazifalaridan biri so‘z va iboralarning qo‘llanilishini shakllantirish va ularni kontekstga mos ravishda to‘g‘ri talqin qilinishi zarurligini ta’kidlaydi. Shuningdek, G.N.Sklyarevskaya semantikadagi pragmatik komponentni so‘z pragmatikasining o‘rganish obyektiligini uqtiradi 114 . Pragmatik komponent ijtimoiy, madaniy, axloqiy, tarixiy, emotiv, ekspressiv va assotsiativ konnotatsiyalar yig‘indisi bo‘lib, leksik ma’noga ega turli elementlarning o‘ziga xos denotativ xususiyatlarining jamlanmasidir. Xususan, ushbu komponent nutq 112 Скляревская Г.Н. Прагматика и лексикография. Кн : Степанов, Ю. С. (ред.), Язык – система. Язык – текст. Язык – способность. – М. : 1995. – С. 63–71. 113 Апресян Ю.Д. Избранные труды. Т. 2. Интегральное описание языка и системная лексикография. – М. : 1995.– 767 с. 114 Скляревская Г.Н. К вопросу о прагматической информации в словаре: возможны ли прагматические пометы? В: Скляревская Г. Н. (ред.), Лингвистическая прагматика в словаре: виды реализации и способы описания. – Санкт-Петербург : 1997. – С. 5-11. 64 aktidagi muloqotga kirishuvchining intensiyasi, nutq holati, suhbatdoshlar mavqeyi, nutq mavzusining tahlilini o‘zida mujassam qiladi. I.P.Susov lingvistik pragmatikani o‘rganib 115 , pragmalingvistikani tilshunoslikning bir bo‘limi sifatida keltiradi, unda tabiiy til insonlar tomonidan sotsial faoliyatlar vositasi sifatida ishlatiladi, qoida, postulat va strategiyalarning maxsus tizimiga asoslanib, real va ijtimoiy situatsiyada qo‘llanilishini ta’kidlaydi. Tilshunos zamonaviy tilshunoslikning pragmatik yo‘nalishi jamiyatning maishiy kommunikativ vaziyatidagi inson nutqining xatti-harakatlarini o‘rganishini keltiradi. U pragmalingvistika lingvistik ilmiy tadqiqotlar sohasi ekanligini bayon qilib 116 , uning obyekti lingvistik birliklar va ularning muayyan kommunikativ va pragmatik makonda qo‘llanilishi orasidagi munosabatligini kuzatadi. V.N.Komissarov pragmalingvistika yoki nutq aktlarining ta’sirini matndagi axborotni qabul qilish retseptorlari sifatida keltiradi va ushbu hodisaning pragmatik munosabat ekanligini bayon qiladi 117 . Tilshunos inson matndagi intellektual bilimni idrok qilishi va mazkur ma’lumot uning emotsiyasiga ta’sir qilib, hissiy reaksiyani keltirib chiqarishi mumkinligini ta’kidlaydi. Bu esa , o‘z navbatida , matnning pragmatik mazmunini tashkil qiladi. Y.S.Stepanovning fikricha, “Pragmalingvistika inson faoliyati va harakatini tushuntirish va tavsiflash bo‘lib, uning intonatsiya, mantiqiy urg‘u, hissiyot, yuz ifodasi kabi mexanizmlari suhbatdoshiga nutqiy ta’sir ko‘rsatadi. Pragmalingvistika tadqiqotida insonning nutq faoliyati ilgari suriladi” 118 .Nutqiy muloqot jarayonida muloqotga kirishuvchi ijtimoiy va psixologik xususiyatlarga ega shaxs sifatida emas, balki o‘zining u yoki bu ijtimoiy roli va psixologik xususiyatlarini namoyon qiluvchi shaxs sifatida ifodalanadi. Shuningdek, ushbu xususiyatlar muloqot amalga oshiriladigan o‘ziga xos vaziyatlarga bog‘liq. Tilshunos muloqotga kirishuvchining nutqiy faoliyatini uch jihatdan, ya’ni tashqi 115 Сусов И.П. Лингвистическая прагматика. – М.: Восток-Запад, 2006. – 200 с . 116 Сусов И.П. История языкознания Серия: Лингвистика и межкультурная коммуникация: Золотая серия. – М.: АСТ, Восток -Запад, 2007.– С. 269. 117 Комиссаров В.Н. Теория перевода. – М.: Высшая школа, 2004. – 253 с. 118 Степанов Ю.С. В поисках прагматики // Изв. АН СССР. Сер. ЛиЯ, 1981. № 4. Т. 40. – С. 325-332. 65 munosabat vaziyatining ta’siri; ijtimoiy va ijtimoiy-psixologik xususiyatning ta’siri; muayyan jamiyat tilining ichki qoidalari ta’siri sifatida ko‘rib chiqadi. Rus tilshunosi V.A.Kuzmenkova chet elliklarning rus tilidagi jumlalarning ifodasini ko‘p holatlarda pragmatik jihatdan tushunishda qiyinchilikka duch kelishini kuzatadi 119 . Aynan bunday holat Не могу не сказать об этом ( Я должен сказать об этом ) ; Нельзя не похвалить его (Его надо обязательно похвалить) kabi muayyan vaziyatning zaruriyatini ikkita inkor so‘zi orqali ifodalanadigan jumlalarda ko‘rish mumkinligini keltiradi. Til birliklarini pragmatik jihatdan o‘rganish o‘zbek tilshunosligida XX asrning 80-yillaridan boshlangan. Tilshunos olim N.Mahmudovning presuppozitsiya va gap munosabatiga, A.Nurmonovning ko‘makchili konstruksiyalar presuppozitsiyasiga, D.Lutfullayevaning “O‘zbek tilidagi sodda gaplarda zidlanuvchi uzvlar presuppozitsiyasi”ga oid ilmiy maqolalari e’lon qilinadi. Keyinchalik esa o‘zbek tilshunosligida til birliklarining pragmatik xususiyatlari haqida qator tadqiqotlar yuzaga keldi. M.Hakimovning “O‘zbek tilida matnning pragmatik talqiniga doir”mavzusidagi filologiya fanlari bo‘yicha doktorlik dissertatsiyasi, U.Rahimovning “Yuklamalar presuppozitsiyasiga doir”, Z.Tohirovning “O‘zbek tilida pragmatik semalarning hosil bo‘lishi va ularda subyektiv munosabatning yuzaga chiqishi”, Z.Burxonovning “O‘zbek tilida ko‘makchilar va ularga vazifadosh kelishiklar pragmatikasiga doir” nomzodlik dissertatsiyalari, A.Pardayevning yordamchi so‘z turkumlarining, xususan, bog‘lovchilarning so‘z turkumlar lisoniy tizimidagi o‘rni va lingvopragmatik tadqiqiga doir doktorlik dissertatsiyalari, M.Qurbonovaning “O‘zbek bolalar nutqining pragmatik xususiyatlariga doir” mavzusidagi filologiya fanlari bo‘yicha doktorlik ishlari shular jumlasidandir. Leksik birliklarning so‘zlovchi va til belgisi munosabatiga ko‘ra pragmatik aspekt til tadqiqida muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, hozirgi kunda nutq egasi 119 Кузьменкова В.А. Грамматика и прагматика (о некоторых явлениях русской грамматики, которые трудно понять иностранцам) . Язык, сознание, коммуникация: Сб. статей / Отв. ред. В. В. Красных, А. И. Изотов. – М.: МАКС-Пресс , 2000. № 14. – 120 с . 66 va til munosabatini o‘rganish tilshunoslikning eng ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. O‘zbek tilshunosligida N.Mahmudov, M.Hakimov, A.Nurmonov, Sh.Safarov, kabi tilshunos olimlar pragmalingvistik yo‘nalish bo‘yicha qator izlanishlar olib bordilar. Jumladan, M.Hakimovning “O‘zbek ilmiy matnining sintagmatik va pragmatik xususiyatlari” (1993) mavzusidagi nomzodlik, “O‘zbek tilida matning pragmatik talqini” (2001) mavzusidagi doktorlik dissertatsiyalarida pragmatik tahlil va pragmalingvistikaning boshqa yo‘nalishlari, xususan, nutqiy akt nazariyasi, presuppozitsiya kabi sohalarini tadqiq etgan. Shuningdek, A.Nurmonov, N.Mahmudov ishlarida ham diktum, modus, presuppozitsiya kabi pragmatika yo‘nalishlari tadqiq etilgan. X.Abdurahmonov, N.Mahmudov, B.O‘rinboyev, S.Mo‘minovlarning nutq madaniyati va kommunikativ xulq yo‘nalishdagi ishlari lisoniy pragmatikaning umummasalalaridan hisoblanadi. Sh.Xaydarova, D.Boymatova, M.Xo‘jamqulova, U.Nosirovaning ilmiy maqolalarida 120 ham o‘zbek tilshunosligidagi pragmatik yondashuvlar yoritilgani kuzatiladi. Ushbu tadqiqotlarning amalga oshirilishi lingvistik pragmatika nazariyasining boyib borishiga o‘z hissasini qo‘shadi. O‘zbek tilshunosi Sh.Safarov pragmatikani tilshunoslikning alohida sohasi ekanligini keltirib 121 , unda muloqot jarayonidagi lisoniy birliklarning tanlanishi, ularning qo‘llanilishi va ushbu birliklarning ishtirokchilarga ta’sirini o‘rganadi. Tilshunos M.Hakimov pragmatik maydon tushunchasini o‘rganib 122 , mazkur tushuncha ostida matn muallifining obyektiv borliqqa, shuningdek, o‘zi ifodalayotgan fikrga munosabatini ifodalash funksiyasi nuqtayi nazaridan til va nutq birliklarining o‘zaro ma’lum bir sistemani hosil qilishi nazarda tutilishini keltirgan. Olim bunday holatda muallifning pragmatik salohiyati yetakchilik qilishini kuzatadi. 120 Хайдарова Ш. Эвфемизмларни прагматик нуқтаи назардан ўрганиш. Журнал иностранных языков и лингвистики. 2021. № 3 (8). https://journal.jdpu.uz/index.php/fll/article/view/2398 ; Бойматова Д. Кириш сўзлар ва аксиологик баҳонинг прагматик вазифаси. Филология уфқлари журнали. 2021. № 1 (1). https://ruslit.jdpu.uz/index.php/hp/article/view/1578; Хўжамқулова М. Ўзбек тилшунослигида прагматик ёндашув. Ўзбек тилшунослиги: Тараққиёт тамойиллари, Илмий муаммолар, истиқболдаги вазифалар. Илмий тўплам. 2013. – Б. 56; Носирова У. Поэтик нутқнинг прагматик хусусида. Scientific journal of the Fergana State University. 2018. Vol. 1, No. 2. – Б. 80-82. 121 Сафаров Ш. Прагмалингвистика – Tошкент: Фан, 2008. – 320 б. 122 Hakimov M.O zbek pragmalingvistikasi asoslari. – Toshkent: Akademnashr, 2013. – B. 140.ʻ 67 G.S.Kuziboyevaga ko‘ra, “Pragmatika Sokratdan oldingi davrlarda ham qo‘llanilgan va keyinchalik uni J.Lokk, Y.Kant singari faylasuflar Aristoteldan o‘zlashtirganlar. Shu yo‘sinda pragmatika oqimi vujudga keldi” 123 . U, mazkur fan sohasi zamonaviy tilshunoslik yo‘nalishiga aylanib borayotganini keltiradi. Ozarbayjon tillar universiteti tilshunosi Rzazade Gyunel Chingiz qizi ilmiy maqolasida bayon qilishicha, lingvopragmatik ko‘nikmalarni rivojlantirish mamlakatning har tomonlama taraqqiyoti uchun juda muhimdir. Tilshunosning fikriga ko‘ra, “Madaniyatlararo muloqot jarayonida adresat nutqning grammatik xatosiga emas, balki pragmatik jihatiga e’tibor qaratadi” 124 . Nutqning yanada samarali bo‘lishi uchun muayyan xorijiy til va mamlakat madaniyati bilan tanish bo‘lish, madaniyatlararo muloqot imkoniyatlarini yaxshilashini ta’kidlaydi. Qozoq tilshunosi B.K.Jumabekova o‘z risolasida qozoq va nemis xalqlarining lingvistik dunyoqarashidagi xususiyatlarni ochib beradigan funksional-semantik kategoriyani yaxlit va tizimli tavsiflagan 125 . Xususan, muloqotga kirishuvchi nutqining adresatga samarali ta’sirida uning nutqiy xulqi va tuzilishining ahamiyatini anglashi zarurligini keltiradi. Ushbu jarayonda pragmalingvistik mexanizmlarning turli kommunikativ vaziyatlarda maqsadli qo‘llanilishini taqozo qiladi. Muloqotning asosiy shakli nutq va matndir, pragmalingvistikada insonlarning nutqiy aktlari og‘zaki (diskurs) va yozma (matn) shaklda o‘rganiladi. Xususan, pragmalingvistikada nutq masalalari va matn nazariyasi o‘rganilib, nutq va matnning mohiyati aniqlashtiriladi va ochib beriladi. Nutq tahlili va pragmalingvistika bir-biri bilan chambarchas bog‘liq va hatto pragmalingvistikaning asosiy vazifalaridan biri bu nutq tabiatini oydinlashtirishdir. Bu kombinatsiya zamonaviy tilshunoslikning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, tilshunoslikda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, nutq tahlilida inson ongida sodir 123 Кузибоева Г.С. Руҳий ҳолат феълларининг прагмалингвистик тадқиқи / Г.С. Кузибоева. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. – 2021. – № 46 (388). – С. 385-387. 124 Рзазаде Г . Ч . Межкультурное общение и причины коммуникативнқх социально-прагматических неудач в вопросах. Вестник Московского годударственного областного университети. Серия: Лингвистика. 2019. №6. – С. 86-91. 125 Жумабекова Б.К. Коммуникативно-прагматические аспекты категории побудительности на материале казахского и немецского языков. – Павлодар: Кереку, 2014. – .169 с. 68 bo‘ladigan kognitiv va pragmatik jarayonlar o‘rganilib, u shaxsga yo‘naltiriladi. Inson muayyan dunyoqarashi orqali so‘zlarni ifodalaganida o‘zining kognitiv xususiyatini namoyon qiladi. Insonning intensiyasi, emotsiyasi, muayyan voqelikka ishontirishi pragmalingvistika sohasida o‘rganiladi. So‘zlovchi va tinglovchi orasidagi verbal ifodada muayyan intensiya (maqsad) va vazifalarga asoslangan emotsiyaga ta’sir qiluvchi perlokutiv, ya’ni xususiy munosabat pragmalingvistikaning asosiy mazmuni sanaladi. Pragmalingvistika sohasi nutq subyekti, nutq obyekti, nutq vaziyati bilan bog‘liq masalalar hamda, jumlalarda ifodalangan nutqiy vaziyat va kontekst bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan mazmunni ko‘rib chiqadi. Jumlada ifodalangan mazmun va subyekt munosabati pragmatikaga oid bo‘lsa, nutqiy akt, kontekst, nutqiy vaziyat, muloqotga kirishuvchi, tinglovchi kabilar pragmalingvistikaning asosiy tushunchalari sanaladi. Jumla mazmunini muloqotga kirishuvchi bilan bog‘lab turuvchi shunday so‘zlar borki, ular kontekst bilan uzviy bog‘liq hisoblanadi. Har bir jumla obyektiv borliq haqida muayyan nominativ va propozitiv funksiyadan ma’lumot beradi hamda so‘zlovchining ham ushbu axborotga munosabatini bildiradi. Shuningdek, leksika va semantika masalalarining faqat o‘zini emas, balki ularga pragmalingvistika muammolarini ham qo‘shib ifodalash tilshunoslik tadqiqotini yuzaga keltiradi. 2.2.Leksik qatlamdagi pragmalingvistik xususiyatlar Jahon tilshunosligida tilni nafaqat nazariy konsepsiya, balki amaliy tilshunoslik sifatida o‘rganish XX asrning ikkinchi yarmidan boshlangan. Tilshunoslar A.M. De Grut va G.Nas nutq jarayonida faqat lisoniy birliklar, ya’ni so‘zlar, iboralar, qo‘shma so‘zlar, turg‘un iboralar va boshqa birikmalar faol muloqotni tashkil qilmay, shaxs, vaqt, makon, nutq ishtirokchisi faoliyati va yuz ifodalari kabi ekstralingvistik omillarning ham muhimligini ta’kidlaydi 126 . Pragmalingvistika doirasida o‘rganilayotgan hodisalar adresant va adresatning xususiyatlari hamda munosabati bilan chambarchas bog‘liq holda 126 De GrootA.M, Nas G.L . Lexical representation of cognates andnoncognates in compoundbilinguals. Journalofmemoryandlanguage . 1991. № 30(1) . – Р. 90-123. 69 aniqlanishi kuzatiladi. N.F.Alefirenko, M.V.Nikitin va V.N.Teliya zamonaviy tilshunoslikdagi so‘z ma’nosida pragmatik xususiyatga ko‘ra ikkita yondashuvni izohlashadi 127 . Ulardan biri kontekstual ma’noni oydinlashtiruvchi pragmatik ma’lumotlar bo‘lsa, keyingisi stilistik jihatdan kodlangan so‘zlarning leksika va semantikasida mavjud sanaladi. Rus tilshunoslari E.S.Aznaurova, Y.V.Gorshunov, V.I.Zabotkina va V.I.Karasik lug‘atning barcha birliklari turli darajada pragmatik jihatdan kodlanishini bayon qiladi 128 . Pragmatik komponent nafaqat so‘zning stilistik mansubligi, ma’no ifodasi, balki muloqot ishtirokchilarining ijtimoiy xususiyatlari, ijtimoiy statusi, kasbi, etnik kelib chiqishi, yoshi, jinsi va boshqa xususiyatlarini ham o‘zida qamrab oladi. V.I.Karasik ba’zi tadqiqotchilar so‘zning semantikasida pragmatikaning mavjudligini keltirish bilan cheklanib, leksik ma’no tuzilishidagi pragmatik komponentning o‘ziga xosligini e’tiborsiz qoldirilishini ta’kidlaydi 129 . Tilshunos mazkur holatda pragmatikaning so‘z qo‘llaniladigan sohasi bilan bog‘liqligini bayon qiladi. L.A.Novikov leksik ma’noning pragmatik jihatiga so‘zlovchining til amaliyotida qo‘llagan leksik belgilarga munosabati belgilarning shaxslarga muayyan ta’siri sifatida qarashini keltiradi 130 . Shuningdek, V.I.Zabotkina va Y.G.Belyayevskaya unga ekstralingvistik xususiyatlarni qo‘shish orqali leksik birlikning pragmatik jihati kengaytirilganligini kuzatadi 131 . V.I.Zabotkina pragmatikani ma’noning bir qismi sifatida talqin qiladi hamda so‘zning pragmatikasi tashqi va ichki omillar bilan bog‘liqligini ta’kidlaydi. Pragmalingvistika yo‘nalishida matnda aniq aks ettirilmagan qo‘shimcha ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan konnotatsiya muammosi ham qamrab olinadi. 127 Алефиренко Н.Ф. Спорные проблемы семантики. – М.: Гнозис, 2005. –326 с. ; Никитин М.В. Основы лингвистической теории значения. – М.: Высшаяшкола, 1988. – 168 с.; Телия В.Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц. – М.: Наука, 1986. – 143 с. 128 Азнаурова Э.С. Прагматика художественного слова. – Ташкент: Фан,1988. – 121 с. ; Горшунов Ю.В. П рагматика аббревиатуры: Автореф. дисс. ... докт. филол. наук. – М. : 2000. – 32 с. ; Заботкина В.И. Новая лексика английского языка. – М.: Высшая школа,1990. – 125 с. ; Карасик В.И. Язык социального статуса. – М.: ИТДГК “Гнозис”, 2002. – 333 с. 129 Карасик В.И. Язык социального статуса. – М.: ИТДГК “Гнозис”, 2002. – 333 с. – С. 110. 130 Новиков Л.А. Семантика русского языка. – М.: Высшая школа, 2001. – С. 445-446. 131 Заботкина В.И. Соотношение прагматического и семантического в структуре словозначения// Проблемы функциональной семантики. –Калининград, 1993. – С. 34-82 ; Беляевская Е.Г. Семантика слова – М.: Высш.шк., – 1987. – С. 41- 43. 70 Denotativ va signifikativ xususiyatga ega leksik birlik predmetni o‘z ma’nosida ifodalaydi. Bunda ma’ruzachi ifodalagan ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan so‘zning pragmatik ma’nosi alohida ahamiyatga ega sanaladi. Leksik birlik ma’nosining boyitilishi muloqot jarayonida mavjud bo‘lgan kontekstga ko‘ra tavsiflanadi va tadqiqotchilar konnotativ komponentni pragmatik ma’noning bir qismi sifatida izohlashadi. So‘nggi o‘n yilliklarda tilshunoslikda pragmalingvistikani o‘rganish tobora rivoj topmoqda, chunki til faoliyati bilim va nutqning ifodasiga asoslanadi. N.D.Arutyunova va Y.V.Paduchevalarning ta’kidlashicha, jumlalarning ma’nosi ularning konvensional va kontekstga ko‘ra qo‘llanilishini talab qiladi 132 . Jumlaning kommunikativ-pragmatik xususiyati ma’noning bir qismini ifodalaydi. N.D.Arutyunova nutqiy holatdagi subyekt, obyekt va ularning o‘zaro munosabatini pragmatikaning predmeti sifatida keltiradi 133 . Tilshunos nutqiy holatni o‘rganishda so‘zning aniq va yashirin intensiyasini kuzatadi.U adresatga murojaat qilishni nutqiy interpretatsiyaning markazida keltirib, uning adresatga ta’siri va nutqdagi munosabatiga e’tibor qaratadi. Ammo I.A.Sternin leksik ma’no boshqa ma’nolarni o‘zida qamrab olmaydi 134 , u faqat ma’no komponentlarini o‘z ichiga olishi mumkinligini ta’kidlaydi. E.A.Gorlo leksik birlik ma’nosining uzual, kontekstual va pragmatik bo‘lishi mumkinligini keltiradi 135 . M.V.Petrova pragmatik komponentni o‘rganishda uning lingvistik jihati aniqlanishi orqali ma’no ifodasining muhimligini ta’kidlaydi 136 . E.A.Gorlo leksik birlikning pragmatik ma’nosini o‘rganishga oid asarlarni tahlil 132 Арутюнова Н.Д., Падучева Е.В. Лингвистическая прагматика. // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 16. – М.: Прогресс, 1985. – С. 3 - 42. 133 Арутюнова Н.Д., Падучева Е.В. Лингвистическая прагматика. // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 16. – М.: Прогресс, 1985. – С. 3 - 42. 134 Стернин И.А. Лексическое значение слова в речи. – Воронеж: Изд-во ВГУ, 1985. – 137 с. 135 Горло Е.А. Проблема исследования прагматического значения с позицией лингвистической прагматики. Вестник Ленинградского государственного университета. 2011. – С. 125-132. 136 Петрова М.В. Лексемы Д обро и З ло как ключевые слова текста романа В. Д.Дудинцева «Белые одежды» // Актуальные вопросы филологической науки XXI века: сборник статей по материалам III Всероссийской научной конференции молодых ученых с международным участием (8 февраля 2013 г.). Ч. 1. – Екатеринбург : УрФУ, 2013. – С. 211-215. 71 qilib, uning murakkab uchta komponentdan iboratligini bayon qiladi 137 . B inobarin, uzual ma’no lug‘atlarda qayd qilingan talqin bo‘lib, ushbu turdagi ma’no referent, deno t at va signifikat kabi uchta qismdan tashkil topadi. Referent obyektiv voqelik hodisasini aniqlasa, denotat muayyan so‘z bilan bir qatordagi ko‘plab obyektlarni oydinlashtiradi va signifikat obyektni birlashtiruvchi, shuningdek, qarama-qarshi bo‘lgan xususiyatlarni ifodalab, so‘zning turli kontekstlarda qo‘llanilishini tasvirlaydi. Kontekstual ma’noda uzual struktura takrorlanadi va uning farqi signifikatda namoyon bo‘ladi. Shuningdek, tilshunos kontekstual ma’no signifikati so‘zni aktuallashtirishda bitta misol bilan cheklanishini keltiradi. Bundan tashqari, ushbu turdagi ma’no bir qator so‘zlarning tor ma’nolarini konativ funksiyada (adresatga yo‘naltirilgan funksiya) taqqoslab, ularning muayyan matndagi munosabatlarini aniqlash jarayonida shakllanadi. Ushbu holatda pragmatik ma’no muloqotga kirishuvchining qabul qiluvchiga munosabatini namoyish etadi. Tilshunos I.M.Kobozeva pragmatik komponentni tavsiflab, pragmatikaning so‘z ma’nosi qatlamida mavjud bo‘lib, ushbu so‘zni qo‘llovchining u orqali ifodalagan obyektga yoki ma’lumotni qabul qiluvchiga munosabatini o‘z ichiga olishiga urg‘u beradi 138 . Leksik birlikning pragmatik ma’nosi uzualdek ko‘rinib, ayni paytda uning ma’ruzachi munosabatini aks ettirishi kuzatiladi. Pragmatik ma’no umumiy ensiklopedik ma’lumotlarga qo‘shilgan konnotativ ma’nolar yordamida uzual ma’noni kengaytiradi. M.V.Petrovaning pragmatik komponent shaxsning ongida mustahkamlangan tushuncha haqidagi bilimining ajralmas qismidir 139 , deb keltirgan xulosasining muhimligini kuzatamiz. So‘nggi yillarda pragmalingvistika tilshunoslikning mustaqil sohasiga aylandi va qozoq tadqiqotchilari ham mazkur sohada tadqiqotlar olib borishmoqda. 137 Горло Е.А. Проблема исследования прагматического значения с позицией лингвистической прагматики. Вестник Ленинградского государственного университета. 2011. – С. 125-132. 138 Кобозева И.М. “ Смысл ” и “ значение ” в наивной семиотике . // Логический анализ языка: культурные концепты. – М.: Наука, 1991 . – C . 183 - 186. 139 Петрова М.В. Лексемы ДОБРО и ЗЛО как ключевые слова текста романа В.Д.Дудинцева «Белые одежды» // Актуальные вопросы филологической науки XXI века: сборник статей по материалам III Всероссийской научной конференции молодых ученых с международным участием (8 февраля 2013 г.). Ч. 1. – Екатеринбург: УрФУ, 2013. – С. 211-215. 72 Jumladan, M.Orazov so‘zlar semantikasining pragmatik jihatlarini o‘rgansa, D.Alkebayeva qozoq tili pragmastilistikasini tadqiq qiladi 140 . O‘zbek tilshunosi M.Aripov nutq jarayonidagi muloqotning to‘g‘ri va ishonchliligi ikki tomon, ya’ni muloqotga kirishuvchi va tinglovchi tomonidan ushbu nutqda qo‘llanilgan leksik birlikning umumiy ma’nosini va kontekstdagi haqiqiy intensiyasining to‘g‘ri ifodasini ta’minlashini bayon qiladi 141 . Bu jarayonda adresat ham, adresant ham avvalo leksik birlikning umumiy mazmunini bilishi zarur. Ammo uning nutq jarayonidagi asl ma’nosini faqat kontekstdagi ifodasi orqali tushunish mumkin. O‘zbek tilining izohli lug‘atida oqsoqol so‘zining oltita ma’nosini kuzatish mumkin : 1. Oq soqolli chol. 2. O‘tmishda bir yoki bir necha mahalla yoki qishloqning boshlig‘i bo‘lgan mahalliy amaldor . 3. Hozirgi kunda: qishloq fuqarolar yig‘inlari va mahalla qo‘mitalari raisi . 4. Majoziy ma’no: guruh yoki sinf rahbari. 5. Majoziy ma’no: dalada ko‘p mehnat qilgan keksa kishi, mehnatkash, boshqaruvchi (menejer). 6. Tengdoshlari nomidan otaxon va qariyalarga murojaat qiluvchi shaxs. Ushbu so zlarning pragmalingvistik xususiyati shundaki, qo‘llaniladiganʻ oqsoqol leksik birliklaribir-biridan tubdan farq qiladi. Ushbu leksik birliklarning ma’nosi kontekstda qo‘llanilishiga ko‘ra farqlanadi. Kontekstga ko‘ra, oqsoqol so‘zi lug‘atlardagi ta’rifga mos kelsa, boshqa matnda qo‘llanilgan oqsoqol leksik birligimahalla raisi, rahbari, menejerining pragmatik ma’nolarini ifodalashi mumkin. Shuningdek, keyingi muayyan matnda sinfboshining pragmatik ma’nosi oqsoqol leksik birligi orqali ham ifodalanishini kuzatish mumkin. Ushbu mulohazalardan ko‘rinib turibdiki, har qanday leksik birlikning pragmatik ma’nosi muayyan kontekstga ko‘ra oydinlashadi. Bilingval (ikki yoki undan ortiq tillarni biluvchi) kommunikativ shaxs uchun til leksikasida mavjud leksik birliklarning konnotativ va denotativ ma’nosini bilishi yetarli emas. Kommunikant pragmatik ahamiyatga ega leksik birliklarning ma’nosini tushunish uchun o‘rganilayotgan tilning madaniyati, adabiyoti va 140 Оразов М. Семантика казахского языка . – Алма-Аты: Рауан, 1991. – С. 211 ; Алкебаева Д . А . Прагмастилистикаказахскогоязыка . М онография . – Алматы : Казахский университет , 2005. – 276 с . 141 Aripov M.P. Semantics of wishes/applause/prayers associated with religious terms. International Journal of Linguistics, Literature and Culture . 2021. 7(4) . – Р. 274-278. 73 san’atini bilishi muhim. Buning uchun adresant nafaqat badiiy asarlarni o‘qishi, balki nutqda keltirilgan qahramonlarning nomlari, iqtibos qilingan jumlalar va muloqot mavzusiga muvofiq aforizmlarni bilishi maqsadga muvofiq sanaladi. Ko‘p yillar davomida tilning faqat grammatik va fonologik kabi qat’iy tuzilgan sathlarining mavjudligiga ishonilgan. Ushbu ikki sath tilshunoslarning asosiy e’tiborini tortgan va boshqa ijtimoiy sohadagi olimlar bilan o‘zaro munosabatlarida o‘zlarining tahlil darajalari bilan o‘rtoqlashishgan. Har qanday tilga yangi so‘zlarning qo‘shilishi va o‘zga tillardagi so‘zlarning ta’siri til leksikasining strukturasi va cheksiz interferensiyasiga ta’sir ko‘rsatadi. Lug‘at tuzuvchi va so‘zlarning etimologiyasini o‘rganuvchi leksikograf va etimolog olimlar leksikonni lingvistik oilaning asosiy a’zolaridan biri sifatida tadqiq qilishadi. Leksikonning ayrim qismlaridagi tizimli kamchiliklar lingvistik jihatdan leksik tahlilning qayta tiklanishiga olib keladi. Ushbu tadqiqotlarda tilshunoslardan tashqari psixologlar, antropologlar, sotsiologlar va pragmashunoslar ham faol ishtirok eta boshlashadi. Mazkur tadqiqotlardan ancha oldin psixolog olim Xogan Karmaykl og‘zaki yorliqlarning mavjudligini tadqiq qilish 142 , idrok qilish xotira vazifasidagi ustunlik ekanligini isbotlagan. Psixologlarning ham yangi avlodi turli tillarni taqqoslay boshlashgan. Ular interlingvistik va intralingvistik til doirasidagi konstruksiyalangan leksikaga mos keladigan strukturali harakatlar majmuasida namoyish etilishini tadqiq qilishga bel bog‘lashadi. Rang spektri barcha madaniyatlarda mavjud bo‘lgan real kontinuum bo‘lgani bois, u tadqiq qilish uchun tanlanadi. Tadqiqotchilar rang spektrining til belgilari madaniy jihatdan idiosinkretikligini taxmin qilishgan. Ushbu yorliqlar rang doimiyligini har bir jamoa tilida faqat shartli segmentlarga ajratibgina qolmay, balki turli jamiyat tillarida ham boshqacha ifodalanishi mumkinligini kuzatishadi. 142 Carmichael L.H, Walter A.A. An experimental study of the effect of language on the reproduction of visually perceived form. Journal of Experimental Psychology. 1932. – P.73-86. 74 R.Braun, E.Lenneberg kabi olimlarning tadqiqotlariga ko‘ra 143 , tilning oson ifodalanadigan belgilariga ega bo‘lgan ranglar, muayyan belgilari mavjud bo‘lmagan ranglarga qaraganda aniqroq ifodalanadi. Shuningdek, ular tilning yuqori kodlangan ranglari, ya’ni oson ifodalangan yorliqlari dastlabki taqdimotdan keyingi turli ranglar orasidan tanlab olinishi yoki esda qolishi osonroq ekanligini ko‘rsatadi. Olimlar har xil rang spektrining segmentlari turli jamiyat tillarida juda yaxshi kodlanganligini kuzatadi. Ular ranglar uchun noaniq til assotsiatsiyalarining tadqiqi, odatda alohida ifoda etilgan iborani talab qiladigan kamroq kodlangan ranglarga qaraganda, yuqori darajada kodlangan ranglarda osonroq ekanligini ko‘rishgan. Umuman olganda, mazkur eksperimentlar ketma-ketligi, strukturaviy terminlar to‘plamiga ega bo‘lishi intralingvistik va interlingvistik natijalarga olib kelishini ko‘rsatdi. Bundan tashqari, ushbu tadqiqotlarda har bir jamiyat nutqi uchun qiziqarli bo‘lgan hodisalar ifodasida aynan bir xil terminlarning ishlatilishi ham ta’kidlangan. San’atkor, rassom va moda olami ahli uchun kodlangan ranglarni ifodalovchi so‘zlardan tashqari, strukturalangan ranglar terminologiyasi mavjudligi kuzatiladi. Shuningdek, nutqning leksikonida muayyan rangni ifodalovchi terminlarning mavjudligi yoki nisbiy yo‘qligi mazkur nutq kodining holatini aks ettirmaydi. Chunki jamiyat nutqidagi rang ifodasi va konvensiyalari tarixning muayyan davrida aks etganini bildiradi. Jamoa nutqlarining qarindoshlik, kasallik, o‘simlik va murojaat kabi muammolari K.Basso, X.Konklin, Ch.Freyk, L.Pospizil, K.Fridrix va E.Vittermans 144 kabi olimlarning ilmiy ishlarida tadqiq qilingan. Bunday tizim foydalanuvchilar tomonidan to‘liq va ob y ektiv ravishda to‘g‘ri deb hisoblanadi. 143 Brown R.W, Lenneberg E.H. A study in language and cognition. The Journal of Abnormal and Social Psychology, 1954. 49 (3) . – Р. 454–462 ; Lenneberg E.H. Cognition and ethnolinguistics. Language . 1953. 29 . – Р. 463-471. 144 Basso K.H. Semantic Aspects of Linguistic Acculturation. American Anthropologist. Volume 69. Issue 5. October 1967. – P.471-477 ; Conklin X.E. Discussion: Problems in Foreign Policy. American Journal of Agricultural Economics. Volume 44. Issue 2. 1962. – P. 559-563 ; Frake Ch. Cultural Ecology and Ethnography. American Anthropologist Volume . 1962. 64(1 ) . – P.53–59 ; Pospisil L. A Formal Analysis of Substantive Law: Kapauku Papuan Laws of Land Tenure. American Anthropologist. 1965. Volume 67. Issue 5. – P.186-214 ; Friedrich C.J. The Political Quarterly. 1966. Volume 37 , Issue 1 . – P.70-85 ; Wittermans E.P. Indonesian Terms of Address in a Situation of Rapid Social Change. Social Forces. 1967. Volume 46, Issue 1. – P. 48–51. 75 Biroq har bir tizim ijtimoiy jihatdan o‘ziga xos obyektiv, ya’ni u tabiat va tilning zarur tasviri emas, balki mahalliy jamiyat tomonidan qabul qilingan konvensiyalarning aksidir. Rossiya inqilobi o‘zi bilan uzoq davom etadigan ijtimoiy o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Natijada turli qarindoshlik terminlari butunlay yo‘q qilindi yoki birlashtirildi, boshqalari muomaladan chiqarildi. Yavan tilida nihoyatda o‘xshash rivojlanish bo‘lib, uning juda tabaqalashtirilgan murojaat terminlari shu til tizimida sodir bo‘ldi. Mazkur davlat mustaqilligidan keyingi sanoatlashtirish va urbanizatsiyaning ta’siri hamda an’anaviy rol munosabatlarining o‘zgarishi yoki tark etilishi, ayrim murojaat turlarining buzilishiga, boshqalarining kengayishiga olib kelgan, muayyan so‘z ma’nolari pragmatik xususiyatlarining ifodasiga zamin yaratilgan. R.Xauellning Yaponiya mamlakati sotsial jamiyatidagi murojaat olmoshlarining o‘zgarishiga bag‘ishlangan tadqiqoti 145 va koreys tilidagi maqom belgilarining tahlili 146 o‘xshash xulosani bergan. U nafaqat insonlarning o‘zini va bir-birini ifodalovchi olmoshlarning qanday o‘zgartirayotganini, balki ularning o‘zaro munosabati, rollari va pragmatik jihatdan ham o‘zgartirganligini ko‘rsatib beradi. Urushdan keyin Yaponiyada keng ko‘lamli o‘zgarishlar yuz beradi va natijada ba’zi olmoshlarning o‘rni boshqalari bilan o‘zgartiriladi. Ushbu yo‘nalishdagi tadqiqotlardan biri R.Braun va A.Gilmanning G‘arbiy Yevropada keng tarqalgan rasmiy va norasmiy olmoshlarning ishlatilishi 147 va uchinchi shaxs birlikdagi fe’l shakllarining o‘zgarishlarini o‘rganuvchi tadqiqotini ham ko‘rish mumkin. So‘z birikmalarini qo‘llaydigan jamiyat nutqida umumiy tillarni aks ettirishning yanada keng tarqalgan va kam tizimlidek ko‘rinadigan usullari mavjud. Tilning xilma-xilligi bu undan foydalanuvchilarning qiziqishi va tashvishi ifodasidir. Mazkur inventarizatsiyaning har qanday qismi boshqa qismlarda 145 Howell R.W Terms of Address as Indices of Social Change. Paper presented at American Sociological Association Meeting, – San Francisco : 1967. – Р. 218-230. 146 Howell R.W. Linguistic Status Markers in Korean. Kroeber Anthropological Society Papers, LV .: 1965. – Р. 91- 97. 147 Brown R.W , Gilman А . The Pronouns of Power and Solidarity, in Thomas A. Sebeok (ed.), Style in Language. – Cambridge. MIT, 1960 . – Р . 253-276. 76 mavjud bo‘lmagan belgilarni aniqlasa, u umumiy jamiyat nutqida yoki umumiy jamoatchilik rolining repertuaridagi muayyan rol munosabatlaridagi pragmatik jihatga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Semantika va pragmatikaning o‘zaro munosabatlaridagi munozara ularning ikki umumiy xususiyatini namoyon qiladi: 1. Semantika va pragmatikaning o‘zaro munosabati ularning farqlari nuqta y i nazaridan muhokama qilinadi. 2. Tadqiqotchilar tomonidan til materiallari semantik jihatdan tahlil qilinayotganida muloqotga kirishuvchiga ham e’tibor qaratilishi zarur sanaladi. Ayni paytda pragmatika sohasi tadqiqotchilarining diqqat markazida tinglovchi turishini kuzatish mumkin. Semantika va pragmatika orasidagi aniq chegaralash chizig‘ini hosil qilishga urinish, yechimi mavjud bo‘lmagan murakkablikka olib keladi. Ingliz tilshunosi K.Baxning fikricha, “The various traditional ways of formulating the semantics- pragmatics distinction either leave something out or draw the line at the wrong place” 148 . S emantika va pragmatika orasidagi farqni shakllantirishning turli an’anaviy usullari orqali biror belgi tushirib qoldiriladi yoki mazmun mohiyati o‘rinsiz joyda ifodalanadi. Shuningdek, K.Bax “We need a better formulation” 149 g‘oyasini ilgari suradi va u mazkur yechimning oydinlashtirilishi zarurligini ham qayd qilgan. Semantika va pragmatikani tubdan farqlash imkoni kuzatilmaydi. Uning tarkibiy qismlari tashqi obyektlar va situatsiyalarning referensiyasini emas, balki muloqot qiluvchining ushbu komponentlarga bo‘lgan munosabatida aniqlanadigan maxsus semantizatsiyasini talab qiladi. Agar nutq ifodalariga norasmiy ma’lumot sifatida e’tibor qaratilsa, pragmatika semantikaning o‘ziga xos turi sifatida ko‘rinadi. Mazkur holatda semantika va pragmatikaning o‘zaro munosabatidagi farqlanish ikki xil ma’lumot orasida namoyon bo‘ladi. Ya’ni 1.Belgilarning <...> ob y ektlarga bildirgan yoki bildirishi mumkin bo‘lgan munosabati. 148 Bach К . Giorgione was So-called Because of His Name // Philosophical Perspectives. – 2002. Vol. 16. – P. 73– 1 10. 149 Bach К . Giorgione was So-called Because of His Name // Philosophical Perspectives. – 2002. Vol. 16. – P. 73– 1 10. 77 2. The relation of signs to <…> objects whichthey may or do denote; the relation of signs to their interpreters 150 – belgilarning interpretatorlariga bo‘lgan munosabati. Ko‘pgina ta’riflarda pragmatika semantikaning alohida turi sifatida keltiriladi. Tilshunos G.Gazdarning ta’rificha, “...we can treat the meaning of the utterance as the difference between the original context and the context arrived at by utterance of the sentence. This applies to only a restricted subset of pragmatic aspects of meaning” 151 S o‘z ma’nosiga asl kontekst va gapning mazmuni ifodalagan kontekst orasidagi farqlanish sifatida qaraladi. Tilshunos M.Devisning keltirishicha, “The distinction between semantics and pragmatics is, roughly, the distinction between the significance conventionally or literally attached to words, and hence to whole sentences, and the further significance that can be worked out, by more general principles, using contextual information” 152 . Ya’ni s emantik axborot nutq ifodasidagi kodlangan ma’lumot bo‘lib, ekstralingvistik ma’lumot orqali nutqning kontekstdagi semantik ahamiyatini ochib beradi. Pragmatik axborot ekstralingvistik axborot bo‘lib, unda tinglovchi tomonidan gapiruvchining nutqiy aktidagi ma’lumot anglanishi kuzatiladi . K.Baxning fikricha, “Semantic information is information encoded in what is uttered – these are stable linguistic features of the sentence – together with any extralinguistic information that provides (semantic) values to context-sensitive expressions in what is uttered. Pragmatic information is (extralinguistic) information that arises from an actual act of utterance, and is relevant to the hearer's determination of what the speaker is communicating. Whereas semantic information is encoded in what is uttered, pragmatic information is generated by, or at least made relevant by, the act of uttering it” 153 . T ilshunos agar semantik 150 Morris С . Foundations of the Theory of Signs // Writings on the Theory of Signs. – The Hague: Mouton, 1971. – P. 17–74. 151 Gazdar G. Pragmatics: Implicature, Presupposition, and Logical Form. – N.Y.: Academic Press Publishing, 1979. – Р. 4-5 . 152 Davies M. Philosophy of Language // The Blackwell Companion to Philosophy / Eds. N. Bunnin, E. Tsui-James. – Oxford: Blackwell Publishing house, 1995. – P. 90-139. 153 Bach К . Pragmatics and the Philosophy of Language // The Handbook of Pragmatics / Eds. R. Horn Laurence, Gregory Ward. – Oxford: Blackwell Publishing house, 2004. – 4 81 р . 78 ma’lumot ifoda etilgan nutq kodlangan bo‘lsa, ushbu holat nutqiy aktdagi pragmatik ma’lumot orqali amalga oshirilishini ta’kidlay di. Tilshunos olimlar M.B.Bergelson va A.Y.Kibrik semantika va pragmatika orasidagi munosabatlarning aniq va maqbul ko‘rinishini aniqlaydi 154 . Ular nutqning semantik ifodasi so‘zning to‘g‘ri talqiniga aloqador barcha ma’lumotlarni aks ettirishi zarurligini ta’kidlaydi. Ushbu jarayonda semantika va pragmatikaning o‘zaro qarama-qarshi holatda bo‘lishi to‘g‘ri fikr sanalmasligi bayon etil adi. Semantik talqinlar nutqning dolzarb amaliy mazmunini ifodalab, so‘zlovchining ifodalayotgan fikriga nutq talqinlaridan biri sifatida qaraladi. Shuningdek, muloqotga kirishuvchi tinglovchidan kam bo‘lmagan darajada o‘z nutqining talqin qiluvchisidir. Tilshunos Z.Glozmanning fikricha, “Такое универсальное явление, как речевой самоконтроль который может быть “отключен” только под действием особых обстоятельств, но в общем случае присутствует всегда, – это в первую очередь постоянная интерпретация говорящим собственных высказываний и оценка их на соответствие общим и частным целям текущего коммуникативного акта, явным и скрытым целям как говорящего, так и слушающего и т.д.” 155 . Ya’ni nutqning o‘zini nazorat qilish hodisasi so‘zlovchining o‘z nutqini talqin qilishi, ularning kommunikativ aktdagi umumiy va muayyan maqsadlariga muvofiqligi, so‘zlovchi hamda tinglovchining aniq va yashirin maqsadlarining ifodalanishida yaqqol ko‘zga tashlanadi . Yuqoridagi fikrga ko‘ra, aslida ikkita pragmatika bo‘lishi zarurligi kuzatiladi. Birinchisi tinglovchi pragmatikasi bo‘lsa, ikkinchisi muloqotga kirishuvchi pragmatikasidir. Ingliz tilshunos olimlari D.Biver va X.Zivat hearer's pragmatics 156 – tinglovchi pragmatikasi terminini qo‘llagan. Shuningdek, S.Al- Kahtani speaker's pragmatics 157 – muloqotga kirishuvchi pragmatikasi terminidan 154 Бергельсон М . , Кибрик А.Е. Прагматический «принцип Приоритета» и его отражение в грамматике языка // Изв. АНСССР . Сер . литературыиязыка . 1981. Т . 40. № 4. – С . 343-355. 155 Glozman Zh.M. Communication disorders and personality. – N. Y.: Kluwer Academic Publishing house, 2004. – 171 р . 156 Beaver D, Zeevat Н . Accommodation // The Oxford Handbook of Linguistic Interfaces / Eds. Ramchand G., Reiss.Ch. – Oxford: Oxford University Press, 2007. – 5 32 р . 157 Al-Kahtani S.A.W. Refusals Realizations in Three Different Cultures: A Speech Act Theoretically-based Cross- cultural Study // J. King Saud University. – Vol. 18. Language and Translation. – 2005. – P. 35–57. 79 foydalangan. Rus olimi V.M.Zabotkina o‘zining ilmiy ishlarida yuqorida keltirilgan terminlarning ikkisini ham qo‘llagan 158 . Agar tinglovchi pragmatikasi nutq va uning grammatik, semantik, intonatsion, talaffuz va stilistik xususiyatlarini o‘z ichiga olgan tahlilga asoslangan bo‘lsa, muloqotga kirishuvchi pragmatikasida nutqning yuqorida keltirilgan barcha xususiyatlarining jamlanganini kuzatish mumkin. Garchi yuqorida nomlari keltirilgan olimlarning tadqiqotlarida muayyan terminning qo‘llanilishi kuzatilsa-da, ulardan terminologiyada keng foydalanilmagan. Nutqning mazmunidagi inferensiya natijasini ifodalash texnikasi, illokutiv ahamiyati, muloqot ishtirokchilarining presuppozitsiyalarini tahlil qilish va metodlarni o‘zlashtirish zarur va bu tinglovchi pragmatikasi mazmunining salmoqli qismini tashkil etadi. Ushbu omillarning yetarli darajada hisobga olinmasligi muntazam ravishda kommunikativ muvaffaqiyatsizlikka olib keladi. Zamonaviy tilshunoslik inson omilini umumiy nazariy jihatdan ifodalashi bilan xarakterlidir. Inson ilmiy bilimlar yaratilishining boshlang‘ich nuqtasidir. Xususan, sintaktik hodisalarning tahlil qilinishida, avvalo, semantik va pragmatik jihatdan muloqotga kirishuvchi va tinglovchi nutqini ifodalovchi shaxslar sifatida talqin qilinishi asosiy parametr sanaladi. Bugungi kunda nafaqat so‘zlovchiga, balki tinglovchining ijodkorlik roliga ham e’tibor qaratiladi. Y.S.Kubryakova va boshqa rus tilshunoslarining fikricha, “Значение выражения не может быть сведено к объективной характеризации ситуации, описываемой высказыванием: не менее важным является ракурс, выбираемый “концептуализатором” 159 , shuningdek, “В соответствии с главным положением теории релевантности о предопределенности значения формой высказывания, что “полный потенциал значений языкового выражения реализуется только при его интерпретации слушающим” 160 . Ya’ni muloqotga 158 Заботкина В.И. Основные параметры прагматики нового слова (по материалам современного английского языка) // Проблемы семантики и прагматики: сб. науч. тр. – Калининград : 1996. – 111 с. 159 Кубрякова Е. С., Демьянков В. З., Панкрац Ю.Г, Лузина Л. Г. Краткий словарь когнитивных терминов. – М.: Филол. фак. МГУ, 1996. – 245 с. 160 Кубрякова Е. С., Демьянков В. З., Панкрац Ю.Г, Лузина Л. Г. Краткий словарь когнитивных терминов. – М.: Филол. фак. МГУ, 1996. – 245 с. 80 kirishuvchi va tinglovchining muloqot ishtirokchilari sifatidagi ijodiy o‘rni, sintaktika, semantika va pragmatikaning an’anaviy ta’rifiga mos kelmaydi. Propozitsion mazmun ifodasi va muayyan vaziyatni taqdim etuvchi rakurs faqat foydalanuvchining til belgisiga bo‘lgan munosabatidir. Ammo undan foydalanuvchining real dunyoga, ontologiyaga bo‘lgan munosabati sintaktik, semantik va pragmatik komponentning semiotik ajratilishida aks ettirilmasligi kuzatiladi. Rus tilshunos olimi K.A.Pereverzev fikriga ko‘ra, “Лингвистике должны быть малоинтересны данные “беспристрастной” действительности: она рассматривает мир в модальности субъекта. Онтологией языка является не то, что обретается “за окном”, а то, что конструируется (концептуализируется) языком – а также при участии языка, его носителями и нами, лингвистами, – в этом заоконном пространстве” 161 .Ya’ni ushbu yondashuv orqali nutqiy ifoda ontologiyasi real va xayoliy dunyo, ya’ni diskurs dunyosi manzarasini ifodalaydi. So‘zlovchi taqdim qilgan va tinglovchi tomonidan talqin qilingan nutq ifodasining mazmunini aniqlash mantiqiy semantikaga mansub holda olib tashlanadi. Tilshunos olimlar T.V.Buligina va A.D.Shmelevlarning fikricha, “В естественном языке экстралингвистическая реальность представляет собою мир, взятый в интерпретации его людьми, вместе с их отношениями друг к другу, и в этом смысле “онтология” явлений, как она представлена естественным языком, определяется тем, как люди, использующие язык, концептуализируют внеязыковую действительность; с другой стороны, любые речевые хитросплетения возможны лишь на фоне некоторого заданного способа языковой концептуализации мир” 162 . Ya ’ ni tabiiy nutqda ekstralingvistik borliq insonlar tomonidan talqin qilinadi, ularning bir-biriga bo‘lgan munosabati tabiiy nutq orqali ifodalanadi. Yuqorida nomlari keltirilgan 161 Переверзев К.А. Высказывание и ситуация: об онтологическом аспекте философии языка // Вопросы языкознания. 1998. № 5. – С. 2 6 . 162 Булыгина Т.В., Шмелев А.Д. Языковая концептуализация мира (на материале русской грамматики) . – М.: Школа Языки русской культуры, 1997. — 576 с. 81 olimlarning fikri shuni anglatadiki, ontologiya hamda pragmatikaning uzviy va o‘zaro munosabati mavjud. Shuning uchun semantika hamda lingvistik pragmatika orasidagi chegara emas, balki nutq mazmunining kognitiv va pragmatik jihatlaridagi chegara to‘g‘risida fikr yuritish to‘g‘ri sanaladi . O‘zbek tilshunos olimi Sh.Safarovning keltirishicha, “Semantika va pragmatika munosabati masalasi dolzarbligicha qolmoqda. Bu masala yechimini izlashda tadqiqotchilar “bir qirg‘oqdan ikkinchisiga suzishni” davom ettirmoqdalar. Bir qirgoqdagilar lisoniy iboralar kontekstdan tashqarida hech qanday ma’noga ega emas , degan goya tarafdoridirlar. Lekin ibora biror narsani ifodalamasa yoki ma’lum bir ma’noga ega bo‘lmasa, u qanday qilib matnda qo‘llanadi va matn mazmuni bilan muvofiqlashadi? Har qanday lisoniy ibora ma’nosini faqatgina matnga tayangan holda aniqlash lozimligi haqidagi fikr unchalik darajada haqiqatga yaqin emas. Boshqa guruhdagi tadqiqotchilar nutqiy ibora mazmunining o‘ziga xos “ijtimoiy qurilma” ekanligini va uning muloqotdoshlar o‘rtasidagi o‘zaro “kelishuv” mahsuli sifatida talqin qilishni ma’qul ko‘rishadi” 163 . Shu bilan birga, lingvistik muloqot ijtimoiy hamkorlikning bir turi bo‘lib, nutqiy tuzilmalar mazmuni shu hamkorlik jarayonida shakllanadi. Xususan, tilshunoslikda nutq mazmunining tarkibi va konvensionallik chegarasi kabi tilning o‘z makon qobig‘i masalasi ham mavjud. Nutq mazmunining kognitiv komponenti bu gapiruvchi nutqi, intensiyalari, shuningdek, diskurs dunyosining taqdim qilingan qismi va uning taqdimoti usulining qanday ravishda konseptuallashganligidir. Ushbu holatda til belgisining ifodasi ichki kontekstga asoslanib , konvensional ifodalanadi. Pragmatik komponent nutqning bir qismi bo‘lib, unda so‘zlovchining nutq manerasi, xulqi, strategiyasi va tinglovchining suhbatdagi holati va muloqot maqomi, ya’ni til belgisining qo‘llanilishi tashqi kontekstga asoslanib konvensional yoritiladi. Tilda denotativ holatlar nutqning bayonoti bilan bog‘liq bo‘lib, unda insonning muayyan munosabati ularning ob y ektiv va amaliy tajribasiga bog‘liq sanaladi. Ushbu jarayon va inson olamining tashqarisidagi o‘zaro munosabat, 163 Сафаров Ш. Прагмалингвистика. – Тошкент: Фан, 2008. – Б. 109-110. 82 obyektlarning xilma-xilligi, ularning xususiyatlari va o‘zaro munosabatlari tashqi olam doimiyligining bir qismini ifodalaydi. Jumladan, Paxtakor Nasafni 3:1 hisobida g‘alaba qozondi. Mazkur jumladagi denotativ va signifikativ ma’nolar farqlanib, hodisa so‘zining ifodasi berilgan. Nasaf Paxtakorga 3:1 hisobida yutqazdi jumlasining dolzarb denotati bir hodisa bo‘lib, joriy milliy chempionat doirasidagi o‘ziga xos o‘yin bilan bir xil bo‘lishi mumkin. Ammo ma’lumotning signifikativ ahamiyati shundaki, hodisaning tafakkurda aks etishi va so‘zlovchi hamda tinglovchi tomonidan ma’lumotning talqinidagi farqlanish sanaladi. Til ontologiyasiga ko‘ra, yuqorida ko‘rsatilgan hodisada bir emas, balki g‘alaba va yutqazish kabi ikkita denotativ vaziyat aks etgan: Paxtakor Nasafni 3:1 hisobida mag‘lub etdi. Nasaf Paxtakorga 3:1 hisobida yutqazdi. Paxtakor va Nasaf o‘rtasidagi o‘yin 3:1 hisobida yakunlandi. Paxtakor va Nasaf orasidagi o‘yin 3:1 natijasida bo‘ldi. Aslida birinchi va ikkinchi jumlalardagi konversiv fe’l tanlovi empatiyaga bog‘liq bo‘lib, hodisadagi to‘liq yoki qisman ishtirok etgan obyektlarning qarama- qarshiligiga emas, balki jarayondagi boshqa barcha ishtirokchilar tasvirlangan vaziyatda, hodisa ishtirokchisining alohida o‘rniga urg‘u beriladi. Matnning kommunikativ imkoniyati va so‘zlovchining intensiyasini ifodalashda ushbu ma’lumotning ahamiyatini belgilovchi tanlov sintaktik konstruksiya holatini belgilash orqali ifodalanadi. Tilshunos olimlar M.B.Bergelson va A.Y.Kibrikning “Прагматический “принцип Приоритета” и его отражение в грамматике языка” 164 mavzusidagi maqolasida ma’no ifodalari vositalarining iyerarxiyaga asoslanganligi tasodif emasligi kuzatiladi. Muloqot qiluvchi matnning kognitiv tashkiliy usullari sifatidagi empatiyasining ahamiyati va dolzarbligi, uning ustuvorligi, intensiyalarida aks etadi va nutq g‘oyasini amalga oshiradi. Ushbu yangi, noma’lum qarama- qarshiliklarni amalga oshirish, shuningdek, nutqda mantiqiy urg‘uning qisman 164 Бергельсон М.Б., Кибрик А.Е. Прагматический “ принцип Приоритета ” и его отражение в грамматике языка // Изв. АН СССР . Сер . лит . и яз . Т . 40. 1981. №4. – С . 343–355. 83 bayon qilinishi so‘zlovchi va tinglovchi bilimining asosiga yo‘naltiriladi hamda muloqot holati va ma’lum bo‘lgan kontekstni o‘z ichiga oladi. Kommunikativ tuzilma propozitsiyasi tashqi kontekstga qaratilgan va nutq ahamiyatining pragmatik qismlariga taalluqlidir. Xulosa qilib aytganda, lug‘aviy birliklarning barchasi turli darajada pragmatik jihatdan kodlanadi. Leksik birlik ma’nosi muloqot mobaynidagi kontekstga ko‘ra ifodalanadi. Leksik birlikning pragmatik ma’nosi umumiy ensiklopedik ma’lumotlarga qo‘shimcha ravishda konnotativ ma’nolar yordamida uzual ma’noni kengaytiradi. Leksikadagi pragmalingvistik xususiyat leksik elementning matnda aniq aks ettirilmagan qo‘shimcha ma’lumotlarini qamrab olgan konnotatsiya mavzusini ham yoritib beradi. Shuningdek, leksik birliklar, jumlalar va ularning semantikasi orasidagi munosabatni o‘rganish hamda kontekstning lingvistik pragmatikasini anglashga ta’sir qilishini tadqiq etish, ma’nolarning turli misollar orqali borliqni ifodalovchi usullari yordamida yaxshiroq tushuniladi. Semantika va pragmatika tabiiy tildagi leksik birlik ma’nosini o‘rganishga oydinlik kiritib, semantik-pragmatik yondashuv kontekstual ma’noni yorqin ifodalaydi. Leksik birlikning semantik va pragmatik xususiyatini o‘rganish uning leksikadagi pragmalingvistik jihatlarining ham yoritilishini taqozo qiladi. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, leksik birliklarning pragmatik funksiyasini o‘rganish tilshunoslar uchun dolzarb va istiqbolli mavzu bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qolmoqda. Mazkur holat frazeologik birliklarning pragmatik xususiyatlarining tadqiq qilinishiga imkon beradi. 2.3. Semantika kategoriyasidagi leksik birliklar pragmalingvistikasi So‘zlar orasidagi semantik va pragmatik munosabatlar turli faylasuflar, kognitivshunoslar, adabiyotshunoslar, tilshunoslarning qiziqishini uyg‘otib kelmoqda. Tilshunoslikning pragmalingvistika sohasidagi tadqiqotlarida so‘zlarning semantik va pragmatik jihatdan o‘zaro munosabati aniqlanadi. 84 Bugungi kunda ko‘pgina lingvistik tadqiqotlarda pragmatika sohasi matnning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri sifatida semantika bilan birga tahlil qilinmoqda. Mazkur ikki tushuncha orasida aniq chegaralarni kuzatish mushkul sanaladi. Semantika va pragmatikaning o‘zaro munosabati pragmalingvistikaning muhim masalalaridan biri hisoblanadi. R.Pozner izlanishlarida lingvistik tavsifdagi mazkur farqlanish leksik birlikning ma’nosi va uning nutqiy aktda qo‘llanilishidagi farqlanishga asoslanishi zarurligini keltiradi 165 . Tilshunoslikda leksik va semantik tadqiqotlar natijasida shu narsa ayon bo‘lmoqdaki, lingvistik birliklarni shakl va mazmun jihatidan tavsiflash tilning to‘liq talqin qilinishiga imkon bermaydi. F.Kifer lingvistik birliklar kontekst, muloqot vaziyati bilan bog‘liq holda o‘rganilgandagina ularning ma’nosi to‘g‘ri tushunilishini bayon qiladi 166 . Mazkur holat lingvistik birliklarning pragmatik xususiyatiga bo‘lgan qiziqish i ni oshiradi. Ma’lumotni to‘g‘ri anglash uchun muloqotga kirishuvchining tilni bilishidan tashqari, tinglovchining dunyoviy bilimlarni bilishi, jumla ishlatilgan ijtimoiy vaziyatni, ma’ruzachining ruhiyati va boshqa bilimlar ham qo‘shilishi zarurligi kuzatiladi. Ko‘pgina tilshunoslar leksik birlikning kontekstda qo‘llanilishi pragmatika sohasida tadqiq qilinishini ta’kidlashadi. Tilshunos U.Eko lingvistik va dunyoviy bilimlar orasidagi farqni o‘rganadi 167 . U qarshi bo‘lgan semantik nazariyalarga ko‘ra, bachelor so‘zining lug‘aviy ma’nosi voyaga yetgan bo‘ydoq bo‘lsa, uning ensiklopedik ma’nosi muayyan inshoning muallifi ma’nosini ham ifodalaydi. U.Eko so‘z va uning qo‘llanilishi semantika sohasida sodir bo‘lishini keltirib, “Theory of semiotics” (Semiotika nazariyasi) asarida kontekst va muayyan holatlarda kodlashga asoslangan semiotik modelni ilgari suradi. Ch.Pirs mazkur kodlangan kontekst va holatlar leksik birlik ma’nosini oydinlashtiruvchi amaliy hodisaligini uqtiradi 168 . 165 Pozner R. Semantics and Pragmatics of Sentence Connectives in Natural Language//Speech Act Theory and Pragmatics. – Dortrecht, 1980. – С. 198-199. 166 Кифер Ф. Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск 16. Лингвистическая прагматика .– М .: Прогресс , 1985. — 504 с . 167 Eco U . Trattato di Semiotica Generale . Milano: Bompiani. English translation . – Bloomington: Indiana University Press, 1975 – 430 р; Eco U . Semiotica e filosofia del linguaggio . Torino: Einaudi. English translation . – Bloomington: Indiana University Press, 1984. – 318 р. 168 Peirce Ch . S . Collected papers . – Cambridge: Harvard University Press , 1932. – Р. 962. 85 U.Eko semantikaning qayta shakllantirilgan modelida muayyan belgining barcha ma’nolari va ularning o‘ziga xos lingvistik qo‘llanilishiga imkon beradigan kontekstual ifodasini mazkur belgining semantik xususiyatiga kiritadi 169 . Tilshunos kontekstual ifoda muayyan leksik birlikning mavjud boshqa ma’nolarini oydinlashtirishga imkon berishini ta’kidlaydi. U muloqotga kirishuvchining tilda qo‘llaydigan usullari va interpretativ faoliyati semantika sohasida sodir bo‘lishi hamda muayyan holatda ensiklopedik bilim semantikaning ajralmas qismiga aylanishini bayon qiladi. Bu Ch.Pirsning g‘oyasini talqin qiluvchi U.Ekoning o‘xshash usuli bo‘lib, muayyan leksik birlikning ma’nosini oydinlashtirishda amaliy ahamiyat kasb etadi. Tilshunos U.Eko kontekstual ifodaning muayyan leksik birlik qo‘llaniladigan empirik kontekstlar va holatlarga bog‘liq emasligini keltiradi. U pragmatikani so‘z ma’nosining tarkibiy qismi sifatida ko‘rib, semantik ifodada pragmatikani semantikaning ajralmas qismi kabi o‘rganilishi zarurligini ta’kidlaydi. Mazkur holatda U.Ekoning pragmatika xususidagi g‘oyasi semiotik semantikaga bag‘ishlangan asaridagi eng muhim fikrlaridan biridir. U.Eko kognitiv semantika sohasiga yo‘l ochib, semantika va pragmatika orasidagi munosabatni ham o‘rgana boshlaydi. Darhaqiqat, agar so‘zning ma’nosi ensiklopedik bo‘lsa, leksik birlikning murakkabligini muayyan yopiq model orqali ifodalab bo‘lmaydi, balki kontekstual ma’lumotlarning keng va aniq repertuari yordamida aks ettirishi mumkin. Tilshunos P.Violi semantikaning paradoksal vaziyatga tushib qolganga o‘xshashi haqida fikr yuritadi 170 . U leksik birlikning barqaror ma’nosiga bog‘liqligi tabiiydek ko‘rinsa-da, insonga mazkur ma’nolarning umumlashtirilgan va prinsipial shaklda tasvirlashining imkonsizdek tuyulishini ta’kidlaydi. Mazkur yondashuvdagi barcha urinishlar muvaffaqiyatsiz tugagan. Strukturaviy semantikaning qat’iy kompozitsion modellari va moslashuvchan prototip modellarida kontekstual ma’no masalalari yetarlicha hal qilinmasligini kuzatadi. 169 Eco U . Trattato di Semiotica Generale . Milano: Bompiani. English translation . – Bloomington: Indiana University Press, 1975 . – 365 р. 170 Violi P . Global and local: Encyclopedic meaning revisited . Semiotica, 2015. – С. 206. 86 Ingliz tilshunosi D.Lichning keltirishicha, “Til tizim sifatida mavjud bo‘lib, pragmatika ushbu tizimning sohasi sanaladi. Shuningdek, so‘zning semantik ma’nosi muayyan nutqiy akt holatida ko‘rib chiqiladi va bunda muloqot jarayonining ishtirokchilari ham e’tiborga olinadi” 171 . Chunonchi, pragmatikada so‘z ma’nosi nutqiy akt jarayoniga bog‘liq holda o‘rganiladi. F.Kifer tilshunoslikda semantika va pragmatikaning o‘zaro munosabati va bir-birini to‘ldiruvchi jihatlarini keltirib 172 , ko‘pincha semantikaning tavsifi pragmatikaga asoslanishini ta’kidlaydi. Shuningdek, pragmatikasiz semantika va semantika sohasisiz pragmatika ham mavjud bo‘lmasligini bayon qiladi. Semantik va pragmatik munosabatdagi semantik talqinlar rasmiy bo‘lib, ular lug‘atdagi so‘z ma’nosining umumlashgan ta’rifi sifatida qayd qilinadi. Pragmatik talqinlar funksional bo‘lib, unda leksik birlikning matnda real qo‘llanilishi va kontekstga ko‘ra ifodasi aks ettiriladi. Tilshunos V.Kroft kognitiv semantikaning asosiy tamoyillaridan biri leksik birlikning ensiklopedik ma’nosida mavjudligini keltiradi. Tilshunos kontekstual va dunyoviy bilimlarning qo‘llanilishini o‘zida mujassam qiladigan pragmatika aspekti semantik munosabatning bir qismiga aylanishini ta’kidlaydi 173 . U leksik- semantik reprezentatsiyalardagi kontekstning roli tilning pragmatik ifodasini taqozo qilishi, shuningdek, semantika va pragmatika orasidagi munosabatlarning azaliy va o‘rganilishi zarur bo‘lgan ekanligini yoritishini bayon qiladi. Tilshunos Sh.Ballining fikricha, “Tildagi leksik va semantik o‘zgaruvchanlik muhim xususiyatlardan biri bo‘lib, undagi mazkur hodisa doimiy ravishda kuzatiladi” 174 . E.Koseriu esa tilni ijodiy faoliyat sifatida keltirib 175 , unda doimiy ravishda yaratuvchanlik hodisasi sodir bo‘lishini ta’kidlaydi. 171 Leech G.N. Principles of Pragmatics . – London and New York: Longman, 1983. – Р. 264. 172 Кифер Ф. О роли прагматики в лингвистическом описании//Новое в зарубежной лингвистике. Вып .16: Лингвистическаяпрагматика . – М .: Прогресс , 1985. – С . 333–348. 173 Croft W . The role of domains in the interpretation of metaphor and metonymies. CognitiveLinguistics 4(4) , 1993. – Р. 335–370. 174 Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка . – М.: Изд-во иностранной литературы, 1955. – С. 18-24. 175 Косериу Э. Синхрония, диахрония и история. Проблема языкового изменения. –Изд. 3-е. – М.: УРСС, 2010. – С. 46. 87 Leksik o‘zgaruvchanlik tilshunoslikning semantika va pragmatika sohalariga ham ta’sir qilib, undagi o‘zgarishlarga odatda tashqi, ya’ni ijtimoiy va ichki yoxud immanent lingvistik omillarning ta’siri kuzatiladi. Tilshunoslar B.A.Larin va E.S.Kubryakovaning fikriga ko‘ra, “Tashqi omillar jamiyat hayotidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lsa, ichki omillar muayyan til tizimining takomillashtirilishi orqali sodir bo‘ladi” 176 . Shuningdek, E.S.Kubryakovaning ta’kidlashicha, “Ichki omillar insonning fiziologik xususiyatlari, iqtisodiy va analogik munosabatlarni qamrab oladi” 177 . T.A.Tripolskayaning aniqlashicha, “Ichki omillar tildan foydalanuvchi insonning kognitiv va so‘z boyligining kengayishiga ham bog‘liq bo‘lib, mazkur jarayon muayyan til sohibining sotsializatsiya ta’sirida o‘z til tizimida ma’lum o‘zgarish qilishi bilan bog‘liq sanaladi” 178 . Shuningdek, U.Labov mazkur yondashuvlarning bir-biri bilan chambarchas bog‘liqligi va ularning ajratilmasligini keltiradi 179 . Tilshunoslar Sh.Balli, V.B.Kasevich, A.E.Kibrik va U.Cheyf leksik o‘zgaruvchanlikning asosiy omillari semantik va pragmatik yondashuvlar ekanligini ta’kidlaydilar. Mazkur holat semantika sohasida kuzatiladigan semantik va pragmatik nutq faoliyati komponentlari orasidagi farqlanishga ko‘ra sodir bo‘ladi 180 . A.E.Kibrik semantik va pragmatik xususiyatlarni o‘rganib, semantik yondashuv nutq faoliyatining situativ komponenti bilan bog‘liqligini keltiradi 181 . Shuningdek, tilshunosning fikriga ko‘ra, u muayyan tashqi vaziyatni aks ettiruvchi asosiy axborot mazmunini ifodalaydi. Pragmatik yondashuv situativ 176 ЛаринБ.А. История русского языка и общееязыкознание. – М.: Просвещение, 1977. – С. 16; Кубрякова Е.С. Язык как исторически развивающееся явление//Общееязыкознание: Формы существования, функции, история языка/под. ред. Б. А. Серебренникова. – М.: Наука, 1970. – С. 197-307. 177 Кубрякова Е.С. Язык как исторически развивающееся явление//Общееязыкознание: Формы существования, функции, история языка / под. ред. Б. А. Серебренникова. – М.: Наука, 1970. – С. 234-263. 178 ТрипольскаяТ.А. Динамические процессы влексиконе языковой личности//Вестник Новосибирского государственного педагогического университета. – 2014. – Т. 4. – № 3. – С. 57-67. 179 Labov W. On the mechanism of linguisticchange // Georgetown Monographs on Languageand Linguistics № 18. – Georgetown: Georgetown University,1965. – P. 91-114. 180 Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. – М.: Изд. иностранной литературы, 1955. – 416 с.; Касевич В. Б. Труды по языкознанию: в 2 т.: – СПб.: Издательство СПбГУ, 2006. – 664 с.; Кибрик А. Е. Очерки по общим и прикладным вопросам языкознания. – М.: УРСС, 2005. – 336 с.; Chafe W. Givenness, Contrastiveness, Definiteness, Subjects, Topics, and Point of View / W. Chafe // Subject and Topic / Ed. by Ch. Li. New York Academic Press, 1976. – P. 27-55. 181 Кибрик А.Е. Очерки по общим и прикладнымвопросам языкознания. – М.: УРСС, 2005. – С. 184-201. 88 komponentning lingvopragmatik xususiyatiga bog‘liq bo‘lib, unda ma’lumotning ahamiyati, yangiligi, maqsadi, muloqotga kirishuvchi va tinglovchi singari ko‘plab omillarning e’tiborga olinishini taqozo qiladi. Semantik xususiyat nafaqat aniq ma’noni ifodalovchi leksikaga, balki mavhumlikni anglatuvchi so‘zlarga ham xosdir. Tilshunoslar V.E.Zabotkina va A.E.Leviskiy mazkur holatning o‘zlashgan so‘zlar, ularning ma’nosida yorqin namoyon bo‘lishini ta’kidlab, стоянка – парковка – паркинг so‘zlarini misol sifatida keltiradi 182 . Tilshunos so‘zning leksik o‘zgaruvchanligini semantik munosabatga ega bo‘lgan sinonimlarda o‘rganib, yangi o‘zlashgan so‘zning paydo bo‘lishi, so‘z ma’nosining o‘zgarishi va sinonimik munosabatning deformatsiyasiga olib kelishini aniqlagan. Lug‘atdagi izohga ko‘ra, стоянка so‘zi harbiy bo‘linmaning hordiq chiqarish uchun vaqtincha to‘xtash joyi ma’nosini anglatadi 183 .Mazkur стоянка so‘zining zamonaviy izohi oldingi ma’nosidan farq qilib, avtomobilning vaqtincha to‘xtash joyi va saqlanishini ifodalaydi. Ushbu sinonimik qator ma’nosining o‘zgarishi парковка neologizmiga borib taqaladi.Muayyan davrgacha стоянка so‘zining transport to‘xtash joyi ma’nosidagi sinonimi kuzatilmagan. Rus tili izohli lug‘atiga ko‘ra, парковка neologizmi 2008-yildan qo‘llana boshlanadi. Парковка so‘zi avtomobilning to‘xtab turish va saqlash joyi ma’nosini ifodalaydi va парковка so‘zining ma’nosi стоянка leksik birligining ma’nosidan farq qiladi. Shuningdek, sinonimik qatordagi парковка leksik birligi стоянка so‘zidagi ma’noning o‘zgarishiga olib keladi. Mazkur sinonimik qatordagi semantik o‘zgarishlarning navbatdagi bosqichi паркинг neologizmi bilan bog‘liqligini kuzatamiz. Паркинг so‘zi nafaqat transportning saqlanish joyi, balki binoning to‘xtab turish joyi uchun ajratilgan qismini ham anglatib, парковка va паркинг leksik birliklarning o‘xshash ma’noni ifodalashi kuzatiladi. Xususan, парковка neologizmining ma’nosida ham binoning muayyan qismida transportning to‘xtab 182 Заботкина В.И. К вопросу о когнитивной неологии . // Горизонты современной лингвистики: Традиции и новаторство. – М.: Языки славянской культуры, 2009. – С. 337-349 ; Левицкий А.Э. Горизонты развития неологииXXI века . // Горизонты современной лингвистики: Традиции и новаторство. – М.: Языки славянской культуры, 2009. – С. 350-364. 183 Современный словарь русского языка. Синонимы: более 5000 синонимических рядов: ок. 30000слов- синонимов [Текст] / под общей ред. проф.Л. Г. Бабенко. – М.: АСТ: Астрель, 2011. – 829 с. 89 turish joyi uchun ajratilgan bo‘lagi ifodalangan bo‘lib, парковка va паркинг so‘zlari ma’nosining to‘liq farqlanmaganligini ko‘rish mumkin. O‘zlashgan so‘zlarning semantik xususiyatlari shundaki, ular muayyan voqelikni aniqroq yoritadi. Shop p ing neologizmi do‘konlarga tashrif va xarid qilish jarayoniga oid lakunani to‘ldiradi. Zamonaviy lug‘atda shopping so‘zi buyum va mahsulotlarni chet elda va ko‘p miqdorda xarid qilish maqsadida do‘konlarga tashrif buyurish sifatida talqin qilinadi 184 . Mazkur neologizm turli tizimli tillardagi kichik hajmdagi xaridlarni ham anglatishini ko‘ramiz 185 . Shop p ing so‘zi zamonaviy nutqda faol qo‘llanilishiga ko‘ra ma’noni kengaytiradi. Mazkur so‘z nafaqat do‘konlarga tashrif buyurishni, balki do‘konga tashrifsiz telefon va internet orqali qilinadigan xaridlarni ham ifodalashda qo‘llaniladi. Zamonaviy nutqda sho p ping so‘zi keng ma’noni anglatib, u barcha xarid turi va hajmni ifodalaydi 186 . Xarid qilish inson hayotining muhim faoliyati bo‘lib, sho p ping so‘zining faol qo‘llanilishi zamonaviy hayot tarzi bilan bog‘liq sanaladi. Keltirilgan leksik o‘zgaruvchanlikdagi muhim jihatlarning batafsil umumlashtirilishi tilda yoritilishi zarur bo‘lgan tushunchalarni aks ettiradi. Mazkur holatdagi pragmatik yondashuv muloqotga kirishuvchining intensiyasi va fikri muayyan hodisa bilan bog‘liq sanalib, unda muayyan tildan foydalanuvchi shaxs voqelikni ifodalaydi va tinglovchiga yetkazib berishga intiladi. Pragmatik yondashuv Ch.Morris tomonidan taklif qilingan pragmatikaleksik birliklar va ularning interpretatorlari orasidagi munosabat sifatida tushuniladi 187 . Pragmatik yondashuv orqali emotsional jihatdan bo‘yoqdor va stilistik xususiyatiga ko‘ra ma’nosi cheklangan so‘zlarning hosil bo‘lishi kuzatiladi. 184 Ефремова Т.Ф. Новый словарь русского языка. Толково-словообразовательный: в 2-х т [Текст] /Т. Ф. Ефремова. – М.: Русский язык, 2000. – 1088 с. 185 Заботкина В.И. К вопросу о когнитивной неологии . // Горизонты современной лингвистики: Традиции и новаторство. – М.: Языки славянской культуры, 2009. – С. 337-349 ; Касевич В.Б. Труды по языкознанию: в 2 т.: т. 1 – СПб.: ИздательствоСПбГУ, 2006. – 664 с. 186 Кожевников А.Ю. Большой синонимическийсловарь русского языка. Речевые эквиваленты: практический справочник: в 2 т. – СПб.: ОЛМА Медиа Групп,2003. – 915 с. 187 Morris Ch. Writings on the General Theory ofSigns . – Mouton: The Hague, 1971. – 488 p. 90 Геморрой leksik birligi yoki гемор singari qisqartirilgan so‘zlar neytral nutq va gazeta materiallarida faol qo‘llaniladi. Gazeta materialida геморрой so‘zi muammo ma’nosida qo‘llanilib, adabiy tilda mazkur so‘zlarning to‘liq sinonimlari mavjudligi kuzatiladi. Muayyan kontekstlarda muammo va qiyinchilik so‘zlari neytral sinonimlarga almashtirilishi mumkin. Leksik birlik ma’nosining shakllanishiga ko‘ra, uning semantik kengayishi ham kuzatiladi. Matnda геморрой so‘zining qo‘llanilishi jiddiy xato va muammo ma’nosini ifodalaydi. E.M.Volfning keltirishicha, “Ma’no strukturasi ikkita, ya’ni leksik birlikning o‘z ma’nosi va uning o‘ziga xos xususiyatiga ega ma’nodan iborat” 188 . Ba’zi holatlarda pragmatik va semantik xususiyatlarning muayyan bir vaqtda namoyon bo‘lishi ham kuzatiladi. M asalan , butik so‘zining sinkretik xususiyatiga ko‘ra, u kichikroq hamda mahsulotlarning narxi qimmat do‘kon turini anglatadi. So‘z ma’nosining o‘zgarishi va kengayishi zamonaviy nutqda so‘zning faol qo‘llanilishiga bog‘liq sanaladi. Semantik yondashuv so‘zning tarqalishi va qo‘llanilishiga bevosita ta’sir qilsa-da, pragmatik jihatdan yo‘naltirilgan birliklarning keng tarqalishi tezroq sodir bo‘lishi kuzatiladi. Shuningdek, pragmatik xususiyat so‘zlarning keng qo‘llanilishiga ta’sir qiluvchi leksik o‘zgarishlarga olib keladi. Izohli lug‘atda ota va ona leksik birliklarining gender xususiyatlaridan tashqari, ularning pragmatik xususiyatlarini ko‘rib chiqqanimizda, ota so‘zining quyidagi pragmatik ma’nolari kuzatildi: 1. Yoshi katta kishilarga murojaat qilishda yoki ularni hurmatlash uchun ishlatiladi. Otalar so‘zi – aqlning ko‘zi. (Maqol).2. O‘g‘il bolani erkalatish uchun qo‘llaniladi. 3. ko‘chma. Biror ish yoki harakatni boshlab bergan, unga asos solgan kishi haqida. Abdulla Qodiriy o‘zbek romanchiligining otasidir. 4. El-yurtga boshchilik qiluvchi, yoshi yoki mansabi ulug‘ zot haqida. Tayyorlan, qizim, senga yurt otasi, ellikboshimiz gapiradilar. (Oybek, Tanlangan asarlar) 189 . 188 Вольф Е.М. Варьирование в оценочных структурах . // Семантическое и формальное варьирование / под. ред. В. Н. Ярцевой. – М.: Наука, 1979. – С. 273-294. 189 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2006. – Б. 151. 91 Ona leksik birligining quyidagi pragmatik ma’nolari kuzatildi: 1 . Keksa ayollarga hurmat yuzasidan ularning nomiga qo‘shilib ishlatiladi. Tojixon ona, Norjon ona. 2. Keksa ayollarga hurmat bilan murojaat etish formasi. 3 . Bola tug‘gan jonivor. Ona qo‘y, Toychoqning onasi. 4. ko‘chma. Yaratuvchi, vujudga keltiruvchi. Yer – hayotning onasi 190 . Lug‘atdagi izohlarga ko‘ra, ota leksik birligi yoshi ulug‘ insonlarni hurmat qilish, erkalatish, muayyan faoliyatning asoschisi, yurt rahbari singari pragmalingvistik ma’nolarni ifodalasa, ona so‘zi e’zozlash, bola tug‘gan jonivor, yaratuvchi singari pragmalingvistik ma’nolarni ifodalaydi. Mazkur leksik birliklar semantikasining pragmatik komponentlari adresat va adresant orasidagi yosh, ijtimoiy munosabat, murojaat usuli va illokutiv maqsadni o‘zida mujassam qiladi. O‘zbek tili izohli lug‘atida xo‘roz so‘zining ma’nosi xonaki tovuqlarning va ba’zi tovuqsimonlarning erkagi ma’nosida talqin qilinadi. Mazkur izoh xo‘roz so‘zining tanti, mard, gapning asosi, xullasi, nihoyatda barvaqt, erta tongda uyg‘onishi singari pragmatik ma’nolarini ifodalamaydi. Shuningdek, lug‘atdagi izoh xo‘rozning boshidagi tarog‘ining kattaligi, dumining shakli va rangi singari ko‘zga ko‘rinadigan belgilaridan farq qiladi. O‘zbek tilida muloqotga kirishuvchi insonning kognitsiyasida xo‘roz leksik birligining semantik ma’nosidan tashqari, uning ko‘chma ma’nodagi mard, tanti so‘zlari qo‘llanilgan frazeologik birliklarni idrok qiladi. M asalan , Tantiboyvachchanikiga boramiz ertaga. Juda xo‘roz odam. (Oybek , Tanlangan asarlar) . Hamzaxon, nuqul haqiqatni yozibsiz. Boylardan qo‘rqmay, xo‘roz gap qilibsiz. (K.Yashin , H amza). Vrach qabuliga birinchi bo‘lib yozilay, deb xo‘roz qichqirmasdan kelgandim. Misollarda keltirilgan ahamiyatsizdek, ammo tilda namoyon bo‘ladigan barqaror belgilar izohli lug‘atning pragmatik zonasidagi ifodalangan leksik birlik ma’nolarini hosil qiladi. So‘zning leksik ma’nosidagi semantik belgilarning kamroq ahamiyatga egadek ko‘rinadigan barqaror ma’nosi, uning pragmalingvistik xususiyatini yoritib beradi. 190 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2006. – B. 125. 92 Pragmatika inson ongida aks etgan fikrlarning lingvistik xususiyatini ifodalaydi. Mazkur holatda qo‘llaniladigan so‘zlarning ma’nosi semantik munosabatlarning izoh va tavsiflovchi xususiyatlaridan farq qiladi. Shuningdek, issiq leksik birligining semantik xususiyatlariga ko‘ra, sovuq so‘zining antonimi sifatida tavsiflash yetarli emasligi kuzatiladi. Xususan, so‘zlar orasidagi semantik munosabatlar nafaqat so‘zning semantik xususiyatlariga, balki kontekstga ham bog‘liqligini ko‘ramiz. Muayyan kontekstda issiq so‘zi sovuq so‘zining antonimi sanalsa, boshqa kontekstda iliq so‘zi salqin leksik birliginingmutanosib antonimi bo‘lishi mumkin. Mazkur holatda semantik munosabatlar nafaqat analitik yoki obyektiv voqelik jihatdan, balki tildan foydalanuvchilarning mental tasavvurlariga ham e’tibor qaratilishini taqozo qiladi.Paradigmatik semantik munosabatlarning mantiqiy munosabatlarni ifodalashi insonning leksik xotirasi va tildan foydalanishida semantik munosabatlarning muhim ahamiyatga ega emasligini ko‘rsatadi. Xulosa qilib aytganda, semantik xususiyat voqelikni aniqroq tavsiflab, mazkur jihat leksik o‘zgarishlar, ijtimoiy hayot va muayyan tushunchalarning hayotga tatbiq qilinishida aks etadi. Neologizmlar iyerarxik semantik munosabatlarda mavjud bo‘ladigan lakunalarni to‘ldiradi. Xususan, neologizmlar yangi giperonim va giponimlarning hosil bo‘lishiga olib keladi. Pragmalingvistik xususiyat muloqotga kirishuvchining ma’lumotga ko‘ra munosabatini ifodalab, tinglovchiga ta’sir qiladi. Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar Tadqiqotda leksika va semantika kategoriyasidagi munosabatlarning pragmalingvistik xususiyatlarini ilmiy talqin qılısh jarayonida quyidagi xulosalar berıldı : 1. Tilshunoslikda leksika va semantika kategoriyasining og‘zaki nutqdagi lingvistik va boshqa nolingvistik komponentlarini yetarli darajada tushuntirish imkonini bermasligi pragmalingvistika sohasining vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Pragmalingvistika sohasi nutq jarayoni bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, pragmatik, 93 leksik va semantik kategoriyalar bilan uyg‘unlikda ish olib boruvchi tadqiqotning yangi sohasi sanaladi. 2. Lug‘aviy birliklar turli darajada pragmatik jihatdan kodlanib, ularning ma’nosi muloqot mobaynidagi kontekstga ko‘ra ifodalanadi. Leksik birlikning pragmatik ma’nosi umumiy ensiklopedik ma’lumotlarga qo‘shimcha ravishda konnotativ ma’nolar yordamida uzual ma’noni kengaytiradi. Leksik sathdagi pragmalingvistik xususiyat leksik birlikning matnda aniq aks ettirilmagan qo‘shimcha ma’lumotlarini qamrab olgan konnotativ ma’noni ham yoritadi. 3. Pragmatika so‘zning vazıyatga bog‘liq ma’nosini o‘rganuvchi kategoriya bo‘lib, unda til nutq va muloqot jarayonida o‘rganilib, muloqotga kirishuvchi, so‘zning shakl va ma’nosidagi munosabatga qaratilgan. Pragmatik kategoriyada nutqiy akt nazariyasi, muloqot jarayoni, muloqotdagi o‘zaro munosabat va nutqdagi til bilan bog‘liq boshqa xususiyatlar ham amalga oshiriladi. 4. Pragmalingvistika tilshunoslikning alohida sohasi bo‘lib, unda muloqot jarayonida lisoniy birliklarning tanlanishi, ularning qo‘llanilishi va ushbu birliklarning ishtirokchilarga ta’siri o‘rganildi. Pragmalingvistikada diskurs va matnning mohiyati aniqlashtiriladi hamda ochib beriladi. Diskurs tahlili va pragmalingvistika bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. 5. Turli tizimli tillarda ma’noviy munosabatlarning leksik-semantik xususiyatlariga bag‘ishlangan bir qator ishlar mavjud bo‘lib, unda olimlar tomonidan turli tizimli tillarda mazkur semantik kategoriyalar chuqur o‘rganilgan. U larning leksik-semantik jihatlariga, qo‘llanilishi va boshqa semantik kategoriyalar bilan munosabatiga e’tibor ko‘proq qaratilgan. Xususan, so‘zning leksik ma’nosidagi semantik elementlarning kamroq ahamiyatga egadek ko‘rinadigan barqaror ma’nosi, uning pragmatik xususiyatini yoritib beradi. Shu paytgacha ushbu bobimizda ko‘rib chiqilgan sinonimiya, antonimiya va giponimiyaning pragmatik jihatlariga alohida e’tibor qaratilmaganligi sababli ularning kontekstual va pragmatik jihatlarini o‘rganish,shuningdek, mazkur semantik kategoriyalarning turli kontekstlarda ko‘rib chiqilishi pragmatik xususiyatning anglanishida muhim sanaladi. 94 6. Pragmalingvistikada matnda aniq ifodalanmagan qo‘shimcha ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan konnotatsiya muammosi ham qamrab olinadi. Denotativ va signifikativ xususiyatga ega leksik birlik predmetni o‘z ma’nosida ifodalaydi. Bunda ma’ruzachi ifodalagan ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan so‘zning pragmatik ma’nosi alohida ahamiyatga ega. Leksik birlik ma’nosining boyitilishi muloqot jarayonida mavjud bo‘lgan kontekstga ko‘ra tavsiflanib, konnotativ komponent pragmatik ma’noning bir qismi hisoblanadi. 7. Pragmatika matnning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri sifatida semantika bilan birga tahlil qilinib, mazkur ikki tushuncha orasida aniq chegaralar kuzatilmaydi. S emantika va pragmatikaning o‘zaro munosabati pragmalingvistikaning muhim masalalaridan biridir. 95 III BOB. TURLI TIZIMLI TILLARDA PARADIGMATIK MUNOSABATGA OID SO ZLAR VA FRAZEOLOGIZMLARDAʻ GIPONIMIK MUNOSABATLAR PRAGMATIKASI 3.1.1. Sinonimiyaning pragmatik jihatlari Sinonimiya, ma’noviy munosabatlar ko‘pgina turli tizimli tillarda o‘rganilganligini kuzatishimiz mumkin. Ingliz tilshunosligida sinonimiyaga bag‘ishlangan ilmiy ishlar hamda tadqiqotlar tildagi mavjud leksik va nutqiy birliklarda kuzatiladigan ushbu hodisani chuqur o‘rganilganligidan dalolat beradi. Sinonimik munosabatlar haqida ingliz tilshunosi J.Layonzning fikrlari e’tiborga molikdir. Tilshunos olimning keltirishicha, jumla tarkibida bir-biri bilan o‘rni almashtirilgan holatda ham, ular qatnashgan gaplar bir xil ma’no anglatadigan ikki (yoki undan ortiq) birliklar sinonim sanalishini ta’kidlaydi 191 . O‘zbek tilshunosligida tadqiqot olib borgan olimlar nutqning ravon va ta’sirli bo‘lishini, fikrning aniq, obrazli chiqishini ta’minlaydigan muhim uslubiy vositalardan biri, bir xil yoki bir-biriga yaqin ma’noga ega bo‘lgan ma’nodosh so‘zlar – sinonimlar sifatida keltirilishini ta’riflaganlar. Masalan, chiroyli, go‘zal, barno; baxtsiz, baxtiqaro, badbaxt va hokazo . Sinonimiya hodisasining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilish masalalari S.Isamuhamedova, I.Siddiqova, A.Doniyorov, U.Tursunov, N.Rajabov, Y.Tojiyev, R.Yunusov, B.Daniyarov, M.Vafoyeva singari olimlar ishlarining asosiy tadqiqot manbayi hisoblanadi 192 . Akademik A . Hojiyevning ta’kidlashicha, “Sinonimlar – talaffuzi, yozilishi har xil, birlashtiruvchi ma’nosi bir xil (umumiy bo‘lgan), qo‘shimcha ma’no nozikligi, emotsional bo‘yog‘i, qo‘llanilishi kabi bir qator xususiyatlari bilan 191 Lyons J. Introduction to theoretical linguistics. – Cambridge: Cambridge University Press, 1968. – P. 428. 192 Исамуҳамедова С. Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида синонимлар: Филол. фан. ном. ... ди с с. – Тошкент : 1963. – Б. 4-24; Сиддикова И.А. Синонимия и ее кодификационн ые основы: Дисс. док. фил. наук. – Т ашкент , 2012. – 360 с . ; Д ониёров А. Ҳозирги ўзбек тилидаги синонимлар сўзларнинг стилистик функциялари: Филол. фан. ном. ... дис с . – Самарқанд : 1967. – Б. 5-29; Турсунов У., Ражабов Н. Ўзбек тили лексикасининг баъзи масалалари. – Самарқанд: СамДУ, 1971. – Б. 81-93; Таджиев Ё. Синонимия словообразующих аффиксов со значением «наличие-отсутствие» в узбекском языке: Автореф. дис с . ... канд. филол. наук. – Ташкент, 1974. – 23 с.; Юнусов Р. Полисемия и синонимия имен существительных места в современном узбекском литературном языке : Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Ташкент : 1974; Таджиев Ё. Аффиксальная синонимия в узбекском языке: Автореф. дис с . ... д-ра филол. наук. – Ташкент : 1991. – 48 с.; Данияров Б. Проблемы лексической синонимии узбекского языка: коннотативный аспект семантики номинативных единиц. – М. : 1994. – С. 15-93; Вафоева М. Ўзбек тилида фразеологик синонимлар ва уларнинг структурал-семантик таҳлили: Филол. фан. ном. ... дис с . – Тошкент : 2009. – 127 б. 96 o‘zaro farqlanadigan so‘zlardir. Ana shunday umumiy (birlashtiruvchi) ma’no bilan o‘zaro bog‘lanuvchi so‘zlar guruhi sinonimik qatorni tashkil etadi” 193 . O‘zbek tilshunoslari M.Rahmatullayevaning nomzodlik ishi “Alisher Navoiyning sinonimlardan foydalanish mahoratini tadqiq qilish”ga bag‘ishlangan bo‘lsa, I.Qo‘chqortoyev o‘zbek tilidagi gapiruv, sukut kabi nutq fe’llarini leksik- semantik guruhlarga ajratish bilan bir qatorda har bir leksik-semantik guruh tarkibiga kiruvchi iboralar semantik tahlilini yoritib bergan 194 . Sinonimiya so‘zlar ma’nosining tengligi va o‘zaro mos kelish munosabatidir. Sinonimiya alohida va individual leksemalar orasida, shuningdek, leksik sinonimiya va birdan ortiq leksemalardan tashkil topgan hamda iboralararo ma’no munosabatidan ham iborat sanaladi. Semantik identifikatsiya ona tilida so‘zlo vchi shaxsning metatil za x irasining bo‘lagi hisoblanadi va odatda bir xil ma’noga ega so‘zlar sinonimiya deb ataladi. Leksik sinonimiya semantikaga oid adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi. A.Kruzning fikricha, “Asosan ma’no o‘xshashligining umumiy ta’rifi qabul qilinadi” 195 . Shuningdek, ba’zi tilshunos olimlar uchun ikkita so‘z sinonim hisoblanadi va quyida keltirilgan inglizcha likely va probable so‘zlarini keltirish mumkin. 1 . It’s likely/probable that he’ll be late. 2 . He is likely/probable to be late. Ushbu jumlalardagi likely va probable so‘zlari bir xil ma’noga ega bo‘lib, ammo turli grammatik imkoniyatlarni namoyish qilsa ham, bularning mavjudligi birinchi jumlada to‘ldiruvchili gapning egasini ikkinchi gapda bosh gapning hodisasini likely, ya’niehtimol ushbu hodisa mavjud bo‘lgani yoki probable ma’nosiga ko‘ra ehtimol mavjud bo‘lmaganining ifodasidir. R.Xadson va boshqa tilshunoslarning ta’kidlashicha, “Ma’no mohiyati va grammatik xususiyatlarning 193 Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. Университетларнинг ва педагогика институтларининг студентлари учун қўлланма. – Тошкент: Ўқитувчи, 1974. – Б. 4-5. 194 Рахматуллаева М. К вопросу изучения синонимов в языке Алишера Навои: Автореф. дис с . … канд. филол. наук. – Ташкент : 1965. – С. 8 ; Қўчқортоев И. Сўз маъноси ва унинг валентлиги. Монография. – Тошкент: Фан, 1977. – Б. 103-104. 195 Cruse D.A. Lexical Semantics. – Cambridge : Cambridge University Press , 1986. –P. 310. 97 ham o‘xshashligi talab qilinadi” 196 . Sinonimiya leksik birliklar orasidagi semantik munosabat turi bo‘lib, ikki va undan ortiq leksik birliklarning umumiy ma’nosi denotativ yoki konnotativ ta’sirsiz, muayyan kontekstda biri-birining o‘rniga qo‘llanilishi sanaladi. L.Merfining fikriga ko‘ra, “ Baggage/luggage juftligi bags ma’nosiga mos keladi” 197 . Pupil so‘zi student so‘ziga o‘qituvchi tomonidan o‘qitiladigan inson ma’nosi sifatida sinonim hisoblanadi. Boy va son so‘zlari o‘zaro semantik munosabatga ega sinonimdir. Sinonimiyadagi ba’zi so‘zlarda alternativ talaffuzlar mavjud, ya’ni bir leksemali (n)either so‘zi ['(n)i:ðә] yoki ['(n)aiðә]) va economics so‘zi [i:kә'n miks]ɒ yoki [εkә'n miks] tarzida talaffuz qilinadi. Ikkala holatda ham, shubhasiz, bir xil ɒ ma’no aks etadi. Shuningdek, Islamic va Muslim,Peking va Beijing,Bombay va Mumbai kabi so‘zlarni ham keltirish mumkin. S.Ullmanga ko‘ra, “So‘zlarning to‘liq sinonimiyasi keng tarqalgan qismlaridan biri texnik leksikadir” 198 . Shuningdek, tibbiyotda ko‘richak yallig‘lanishi , lotincha caecitis yoki typhlitis kabi sinonimlar bilan ifodalanadi. Biroq S.Ullmanning fikricha, “So‘zlarning sinonimiyasi til haqidagi barcha qarashlarga zid keladi” 199 . Turli so‘zlar tahlilida instinktiv tarzda ma’no jihatdan ba’zi farqlar bo‘lishi mumkinligi taxmin qilinadi. Ularning kombinatsion muhiti to‘liq o‘rganilgach, taqdim etilgan leksik sinonimlar ko‘pincha noto‘g‘ri bo‘lib chiqadi. I very nearly/almost forgot my appointment, jumlasidagi almost va nearly ravishlari ham yuqoridagi fikrni tasdiqlaydi. Ko‘pincha leksik sinonimlar orasidagi farq denotatsiyada emas, balki konnotatsiyada, ya’ni so‘zning emotsional ma’nosi va assotsiatsiyalarida kuzatiladi. Doctor va quack leksemalari amaliyotchi shifokor ma’nosini ifodalashi mumkin va muayyan kontekstda biri ikkinchisining 196 Hudson R, Rosta A, Holmes J, Gisborne N. Synonyms and syntax, Journal of Linguistics 32 . 1996. – Р . 439–446. 197 Murphy M.L . Semantic relations and the lexicon. Antonymy, synonymy and other paradigms. – Cambridge: Cambridge University Press ,2003. – P. 169-215. 198 Ullmann S . Semantics: an introduction to the science of meaning. – Oxford: BlackwellPublishing house, 1972. – 278 р. 199 Ullmann S . Semantics: an introduction to the science of meaning. – Oxford: BlackwellPublishing house, 1972. – B . 252. 98 o‘rniga qo‘llaniladi. Bunga lunch va luncheon, fag va cigarette so‘zlari ham misol bo‘ladi. Tilshunos olimlar B.Alfer va D.Nesh Avstraliyaning aborigen jamiyatlarida keng tarqalgan mutlaq leksik sinonimiyaning qiziqarli holatini o‘rganadi 200 . Ushbu jamiyatlarning aksariyatida inson o‘limidan keyin uning nomi qo‘llanilmasligi kuzatiladi. Bundan tashqari , ularning ko‘pchiligida ushbu insonning nomi bilan bir xil bo‘lgan so‘zlarning ishlatilishi taqiqlanadi. Agar taqiqlangan leksikani almashtirishning hech qanday usuli bo‘lmasa, ushbu amaliyot juda ko‘p noqulayliklar tug‘diradi. Avstraliyadagi an’anaviy aborigen jamiyatining keng tarqalgan multilingvalizmga asoslangan standart xususiyatli amaliyoti, vaqt oralig‘idagi o‘zgaruvchanlikka muvofiq eski so‘zdan qayta foydalanish mumkin bo‘lgunga qadar, ta’qiqlangan so‘zning qo‘shni tildagi ekvivalenti qabul qilinadi. Vaqtinchalik leksik almashinuv jarayoni mahalliy tillardagi mutlaq leksik sinonimlarning keng doirasiga ega bo‘lishiga olib keladi. Masalan, yaxshi tadqiq qilingan Avstraliyaning Varlpiri tilida semantik va leksik tadqiqotlarni osonlashtiradigan katta iqtiboslar korpusi mavjud bo‘lib, unda barcha kontekstlarda mutlaqo teng va o‘zaro mos keladigan mutlaq sinonimlarning yuzlab misollari keltiriladi. Unda karnta “ayol” so‘zining mardukuja va rduju kabi mutlaq sinonimlari mavjud. It so‘zi jarntu va maliki; waku so‘zining nginyanyka va marlu, ya’ni qizil kenguru so‘zining jurrkapanji, wawirri va yawarrangi kabi sinonimlari mavjud. Yevropa tillariga qaraganda Varlpiri tili sinonimlarga boyroq bo‘lishi mumkinligi kuzatiladi. Beef, veal va mutton so‘zlari ingliz tiliga fransuz tilidan kirib kelgan bo‘lib, cow, calf va sheep so‘zlarining dastlabki sinonimlaridir. Ammo keyinchalik ushbu so‘zlar yuqorida keltirilgan hayvonlarning yeyiladigan, ya’ni go‘sht ma’nosidagi mol, buzoq va qo‘y go‘shti turini ifodalash uchun ixtisoslashtiriladi. Muayyan kompetentga ega so‘zlovchi so‘zning ma’nosini emas, balki uning tildagi boshqa so‘zlar bilan o‘zaro aloqasi, ya’ni antonimik, giponimik va sinonimik munosabatlarini ham bilishi zarur sanaladi. Ushbu munosabatlarning 200 AlpherB , Nash D . Lexical replacement and cognate equilibrium in Australia, Australian Journal of Linguistics, 1999. № 19. – Р. 5–55. 99 ifodasi va qayd qilinishi, ko‘pincha leksik semantikaning asosiy vazifalaridan biri sifatida qaraladi. Leksik birlik larning o‘zaro uyg‘unligini sinonimiya, antonimiya va giponimiyaning paradigmatik munosabatlari ifodalaydi. Giponimiya bir tomonlama, ya’ni superordinat so‘zning atributlari subordinat so‘zning ma’nosida ifodalanadi. Holbuki, sinonimiya ikki tomonlama munosabat hodisasi bo‘lib, unda A leksik birlikning atributlari B so‘zi ma’nosida va, aksincha, B so‘zning atributlari A so‘zning ma’nosida ifodalanishi zarur. Odatda, muloqotga kirishuvchi ibora tuzilishidagi leksik birliklar tanloviga duch keladi. Quyidagi A jumla turli paradigmatik munosabatlarga ko‘ra B jumlaga mos keladi. Masalan, Many sifati numerous so‘zining sinonimi bo‘lib, A so‘zi B jumlaning ma’nosiga ega, sushi oti esa Japanese food so‘zining giponimi, B jumla A so‘zning giperonimi bo‘lsa, restaurants va kitchens so‘zlari eating establishments giperonimining ko- giponimlari hisoblanadi : A. The r estaurants often have a sort of pan-Asian flair and there are manysushi bars. B. The kitchens rarely have any sort of pan-Asian flair and there are numerous Japanese food bars. Ammo yuqorida keltirilgan misollardagi Japanese food giperonimining o‘rniga sushi giponimi ishlatilmaydi , Japanese food so‘zi okazu, tofu, kaiseki, tempura kabi yapon ovqatlarining nomini ifodalovchi giponim so‘zlarning ham giperonimidir. Shuningdek, sushi giponimining s ushi nigiri, temaki sushi, inari sushi singari kogiponimlari mavjud. Agar gapiruvchi yuqorida berilgan A leksik birligining o‘rniga B so‘zini qo‘llasa, turli paradigmatik munosabatlarga ko‘ra har xil ma’nodagi gaplarning ifodasiga olib keladi. Sinonimlar ma’no si bir-biriga yaqin bo‘lgan so‘zlar bo‘lsa - da, ularning sinonimini tanlash faqatgina ma’no asosida amalga oshirilmaydi. Antonim, sinonim va giponimlar tilning so‘z birikmalarida aniqlanadigan leksik munosabatlarning eng muhimi hisoblanadi. V.Nikisning fikricha, “Leksik birliklar o‘zaro pragmalingvistik munosabatda hal qiluvchi rolga egaligi sababli 100 antonim, sinonim va giponimlarning o‘rganilishi muhim ahamiyatga ega” 201 . Xususan, jamiyat a’zolarining nutqida bir-birini tushunish uchun turli iboralar orasidagi munosabatlar o‘rnatilishi zarur. Tilda nutq hosil qiluvchining iboralardagi ekvivalentlik va farqlarni ifodalashi uchun sinonimiya va parafraza munosabatlarini bilishi muhim sanaladi. Bunda so‘zlovchi so‘zning hamohangligi va ularni oqilona bog‘lash qobiliyatini egallaydi va tushunarli tarzda ifodalaydi. Agar ikki so‘z bir-biriga sinonim bo‘lsa, ular barcha kontekstlarda ma’no jihatidan bir xil hisoblanadi. Sinonimiya va grammatik kontekst masalasi yana bitta muammoli savolni tug‘diradi. Bugungi kunga qadar sinonimiyaga tilning paradigmatik tizimida e’tibor qaratilib, uning tilda ishlatilishidagi o‘rni bee’tibor qoldirilgan. Ushbu mavzu bo‘yicha dastlabki kuzatish tildagi yozma diskursning ko‘plab turlaridagi o‘xshash kontekstlarda bir xil so‘zlarni takrorlamaslik uchun yaxshi uslub sanaladi. Natijada yaqin ma’noli leksik birliklar semantik jihatdan farqlanilmasdan, ko‘pincha ekvivalent sifatida qo‘llaniladi. Kontekstda qamrab olingan ekvivalent so‘zlarga doimiy bo‘lmagan, vaqtinchalik sinonim maqomi beriladi. Shuning uchun oldingi ekvivalent terminlar kontrast munosabatda bo‘lishi mumkin. J.Layonz ushbu masalani barcha leksik munosabatlarda umumlashtiradi. Uning fikricha, “O‘rnatilgan har qanday semantik munosabatlar tilning umumiy jamlanmasi uchun emas, balki o‘ziga xos kontekstlar yoki kontekstlar silsilasi uchun yaratiladi” 202 . Bundan tashqari , nafaqat kontekstual sinonimlar, balki kontekstual antonimlar ham mavjud. Qizil rangining kontekstdagi ma’nosiga ko‘ra turli antonimlari mavjud. Binobarin, qizil vino – oq vino, qizil chiroq – yashil chiroq va hokazo. Keltirilgan qizil vino va oq vino ichimligining o‘zaro ta’mi, rangi va saqlanish muddatining farqiga ko‘ra, oq va qizil kontekstual antonim bo‘lsa, svetoforning qizil chirog‘i transport harakatining to‘xtab turishini bildiradi va uning yashil chirog‘i harakatlanish belgisi bo‘lib, bunda qizil va yashil chiroqlar harakatsizlik va harakatlanishni ifodalashiga ko‘ra kontekstual antonim bo‘la oladi. 201 Nyckees V. La sémantique. – Paris: Belin, 1998. – 365 р. 202 Lyons J . Introduction to theoretical linguistics. – Cambridge: Cambridge University Press, 1968. – Р. 443-481. 101 Tajribasiz oratorlarda so‘zlarning bir xil ma’noga egaligi haqida savol paydo bo‘lganida, ular so‘z ma’nosining abstrakt mohiyatiga murojaat qilmaydi. J.Layonzning fikriga ko‘ra, “Agar muayyan kontekstdagi so‘zlar boshqasi bilan almashtirilsa, birinchi so‘z yoki iboradagidek ma’noga ega deb qabul qilinadi ” 203 . Nutqni hosil qiluvchi sinonimiya haqidagi mulohazalarida kontekstdagi so‘zlarning har birining ma’nosini chuqur tahlil qilmaydi. Agar so‘zlarning alohida belgilangan ma’nolari bir xil bo‘lsa, ushbu so‘zlar sinonim bo‘ladi , degan xulosaga keladi. Sinonimiya nutqni yanada rang-barang va ifodali qilib, predmet yoki hodisani yaxlit va har tomonlama tasvirlashga imkon beradi. S.Ullman ko‘p sonli sinonimlar jamiyat hayotida muhim rol o‘ynaydigan realiyalarni anglatadi 204 , degan fikrni ilgari suradi. Mutlaq sinonimiya juda kam uchraydigan hodisa sanalib, kontekstual sinonimiyada matndagi so‘zlar ma’nosining yaqinlashuvi kuzatiladi. Kontekstual va lingvistik sinonimlar orasidagi farq shundaki, kontekstual sinonimlarda ko‘pincha so‘zlar ma’nosining yaqinlashuvi muayyan kontekst doirasida ifodalanadi. Kontekstual sinonimlar faqat kontekstda namoyon bo‘lsa, lingvistik sinonimlar alohida shaklda ifodalanadi va lug‘atlarda ham qayd etiladi. A.V.Moiseenko lingvistik ilmiy adabiyotlarda kontekstual sinonimlar nutqning bir qismi sifatida keltirilishini ta’kidlab 205 , iboralar va frazeologik birliklar ma’no jihatidan bir-biriga yaqin bo‘lgan hamda muayyan bir kontekst doirasida bitta sinonimik qatorga ega so‘zlar sanalishini ta’kidlaydi. A.I.Ivanova sinonimiya hodisasini ma’noviy sinonimiya yoki ma’no muqobili sifatidakeltiradi 206 . Bunda sinonimiya ma’no yaqinligiga ko‘ra emas, balki til paradigmasidagi tizimli munosabatlar orqali va muayyan tilda so‘zlashuvchining atrofdagi voqelikka munosabati orqali ifodalanadi. Mazkur fikr 203 Lyons J . Introduction to theoretical linguistics. – Cambridge: Cambridge University Press, 1968. – Р. 443-481.– Р. 443-481. 204 Ullmann S. The principles of semantics. – Oxford: Blackwell Publishing house, 1963. 2 nded . – 352 p . 205 Моисеенко А.В. Лингвоэкологические и структурные особенности контекстуальных синонимических рядов в английском и русском языках // Известия РГПУ им. А. И. Герцена. 2008. № 60. – С. 195–198. 206 Иванова А.И. Контекстуальная синонимия как проявление номинативного варьирования в тексте: Дис c . … канд. филол. наук. – Тверь, 2006. – 186 с. 102 kontekstual sinonimiyani nominativ o‘zgaruvchanlik hodisasi sifatida ifodalaydi. Shuningdek, tilning leksik tizimida bitta sinonimik qatorga tegishli bo‘lmagan so‘zlar sinonim sifatida ishlatilishi mumkin 207 . Kontekstual sinonimiyada leksik birlik ma’nosini ifodalovchi ko‘plab so‘zlar, ya’ni uning lingvistik tabiati kuzatiladi.Til belgisining asimetriyasi referentning murakkabligi va ko‘p qirraliligiga bog‘liq sanaladi. Muallifning muayyan obyekt yoki hodisaning ma’nosini to‘liq va aniq ifoda lashida kontekstual sinonimlarni qo‘llashi kuzatiladi. Muloqotga kirishuvchining referentni nomlashdagi variativligida uning dunyoqarashi va qabul qiluvchining ichki dunyosiga moslashtirilishini kuzatish mumkin. Kontekstdagi sinonimlar tildagi ma’no ifodasining variantliligini yaratadi. Kontekstual sinonimlarning qo‘llanilishi so‘zlovchi nutqining monotonligini o‘zgartiradi.Shuningdek,kontekstual sinonimlarning qo‘llanilishi fikrni aniqlashtirib, muayyan situatsiyani batafsilroq tavsiflaydi va qabul qiluvchiga referent haqida qo‘shimcha tafsilotlarni yetkazuvchi vositalardan biri sanaladi. Kontekstual sinonimlarning funksional xususiyatini ko‘rib chiqib, ular nutqning eng maqbul kommunikativ-pragmatik potensialini amalga oshiradi, degan xulosaga kelish mumkin. Ular fikrni aniqlashtiradi, matnning izchilligini ta’minlaydi, muloqotga kirishuvchining emotivligini ifodalaydi. Kontekstual sinonimiyaning murakkab tabiatini tadqiq qilgan A.I.Ivanovning keltirishicha, “Kontekstual sinonimiya lingvistik, psixofiziologik, kommunikativ-pragmatik, lingvofalsafiy va kognitiv hodisadir” 208 . Xususan, kontekstual sinonimiyani nominativ variantlilik hodisasi sifatida o‘rganish uning ko‘p xususiyatlarga egaligini ko‘rsatadi. Tilshunoslikda so‘z ma’nosi tarkibi leksik-semantik va pragmatik komponentlardan iboratligini kuzatamiz. Leksik birlikning leksik-semantik ma’nosi kontekstdan tashqarida, muayyan qabul qiluvchi bilan bog‘liq bo‘lmagan holatdagi lug‘aviy ma’noni anglatadi. Pragmatik ma’no so‘zning muayyan diskursda qo‘llanilganida paydo bo‘ladi. Shuningdek, 207 Неверова Т.А. Опыт классификации контекстуальных синонимов (на материале трилогии Д.С.Мережковского «Христос и Антихрист») // Известия РГПУ им. А. И. Герцена. 2008. № 6. – С. 188–192. 208 Иванова А.И. Контекстуальная синонимия как проявление номинативного варьирования в тексте: Дис c . … канд. филол. наук. – Тверь, 2006. – 186 с. 103 ikkinchi holatda so‘zning ma’nosi adresant yoki adresat tomonidan talqin qilinadi va jumlaning mazmunini umuman o‘zgartirishi mumkin. Xususan, kontekstual vaziyatda jumlada ifodalangan leksik birliklarning ma’nosi semantik jihatdan o‘zgarib, ma’lumotni qabul qiluvchi uni o‘ziga ayon bo‘lgan ma’lumotlar bilan to‘ldiradi. Rus tilshunosi A.V.Moiseenkoning fikricha, “Nutqdagi so‘zlar, iboralar va frazeologik birliklar ma’nosi jihatidan bir-biriga yaqinlashib, muayyan kontekst doirasida bitta sinonimik qatorga joylashadi” 209 . Shuningdek, A.V.Moiseenko va L.A.Gunkoning keltirishicha, “Kontekstual sinonimik guruh qatoridagi birliklar kontekst va muloqot qatnashchilarining shaxsiga ko‘ra o‘zgarishi mumkin” 210 . Mazkur holatda assotsiatsiyalar emas, balki madaniy xususiyatga ega kontekstual sinonimlar qo‘llaniladi. Zamonaviy tilshunoslikda kontekstual sinonimlarning aniq tasnifi yo‘qligi ularga oydinlik kiritilishini qiyinlashtiradi. Kontekstual sinonimlarni tizimlashtirishning murakkabligi bir qator tadqiqotchilar tomonidan tan olingan va ba’zilari ushbu vazifani hal qilib bo‘lmaydigan deb hisoblashadi. I.N.Vursta va G.V.Romanova kabi olimlar kontekstual sinonimlarning kompleks yondashuvga asoslanishi kerakligini ta’kidlashadi 211 . Ular kontekstual sinonimik qatorlarni tahlil qilib, ularning quyidagi xususiyatlarini aniqlaydi. Xususan, tilning leksik tizimida ularning a’zolari lingvistik sinonimlar sanalmaydi va ular muayyan kontekstdan tashqarida bir-birining o‘rniga qo‘llanilmaydi. Mazkur qator a’zolari ma’nolarining yaqinligi adresantning atrofdagi voqelikka munosabati orqali aniqlanadi. Ushbu kontekstual muhitda dominant va sinonimik qator har bir a’zosining ma’nosi adresant va adresatning dunyoviy tushunchasiga qarab o‘zgaradi. Bunday holatda adresant ifodalagan kontekstual sinonimning ma’nosi adresat tomonidan qo‘shimcha izohlarsiz tushunilmasligi mumkin. 209 Моисеенко А.В. Лингвоэкологическая характеристика контекстуальных синонимов в СМИ // Вестник ЧГУ, 2012. №4. т. 3. – С. 68–71. 210 Моисеенко А.В., Гунько Л.А. Модели контекстуальных синонимических рядов в русскоязычных и англоязычных газетах // Взаимодействие языков и культур. Материалы докладов IV Международной научной конференции. под ред. Г.Н.Чиршевой; сост.: Г.Н.Чиршева; В.П.Коровушкин. – ЧГУ, 2015. – С. 75– 78. 211 Вурста И.Н. К вопросу о контекстуальных синонимах / И.Н.Вурста, Г.В.Романова. – Текст: непосредственный//Юный ученый. – 2022. – № 3 (55). – С. 15-18. 104 Shuningdek, qatorning barcha a’zolari sinonim sifatida qo‘llanilishi mumkin va bir-birining o‘rniga faqat muayyan diskursda almashtiriladi, ammo har bir sinonim qator ma’nosining tarkibiy qismlaridan birini ifodalaydi. Kontekstual sinonimlar o‘ziga xos turli funksiyalarni bajaradi. Har bir qator moslashuvchan tizim bo‘lib, uning tarkibiy qismlari madaniy jihatdan to‘ldirilishi yoki chiqarib tashlanishi mumkin. Yangi nutqiy vaziyatda sinonimik qatorning har qanday a’zosi dominanta rolini bajarishi mumkin. I.N.Vursta va G.V.Romanovalar keltirilgan xususiyatlarga ega kontekstual sinonimik qatorni “irratsional” sifatida qayd qiladi. Irratsional kontekstual sinonimik qator muayyan nutq sharoitida bir-birining o‘rniga qo‘llaniladigan geterogen leksik birliklarning madaniy jihatdan ifodalangan assotsiatsiyasi (birlashmasi) sanaladi. Sinonimiyaning qo‘llanilishi va kommunikativ-pragmatik xususiyatlari turli kontekstlarda yanada aniqroq o‘z ifodasini topadi. Sinonimiya hodisasida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarning ekstralingvistik omillar bilan bog‘liqligi kuzatiladi. Muloqotda lingvistik birliklarning qo‘llanilishida ijtimoiy va kognitiv-pragmatik omillar muhim rol o‘ynaydi. A.Mamedovning ta’kidlashicha, “Это происходит благодаря тому, что язык в целом, а также его элементы выполняют важную социальную задачу – обеспечить коммуникацию между членами социальных групп посредством передачи информации через обычные знаки” 212 . Ya’nitil birliklari ma’lumotni muhim ijtimoiy vazifa sanaladigan ijtimoiy guruh a’zolari orasida oddiy leksik belgilar orqali ifodalaydi . Muloqotning asosiy maqsadlardan biri suhbatdoshga ta’sir qilish sanaladi va mazkur hodisa til birligining pragmatikasi bo‘lib, unda leksik birlikning tinglovchiga ta’siri o‘rganiladi. Shuning uchun pragmatika doimo kognitiv jihatdan yo‘naltiriladi. V.I.Zabotkina sinonimiya masalasini o‘rganib, sinonimiyaning dastlab ma’ruzachining kommunikativ intensiyasini amalga oshirish uchun 212 Мамедов А. Дискурс и перевод: функционально-когнитивный подход. – Баку: Letterpress , – 2012. – С. 14- 15. 105 dasturlashtirilganligini ta’kidlaydi 213 . Shuningdek, tilshunos inson nutqida leksik tanlovni amalga oshirib, o‘z niyatini ifoda qilishga intilishi va muayyan tinglovchining huquqlarini ham nazarda tutilishini bayon qiladi. Mazkur holat insonning pragmatik xususiyatlarni anglashini ko‘rsatadi. Zamonaviy tilshunoslikda muloqot ishtirokchilari diskursidagi tilga katta ahamiyat beriladi. Zamonaviy funksionalizmni o‘rganishda muloqotda til vositalari tanlovi, ijtimoiy kontekst va ishtirokchilarning o‘zaro munosabatiga e’tibor qaratiladi. Sinonimlar tanlovida muloqot holati, muloqotga kirishuvchining intensiyasi, kommunikativ-pragmatik strategiya kabi pragmatik xususiyatning asosiy omillari kuzatiladi. Muloqotga kirishuvchi ma’lumot yetkazishda til vositasini tanlovchi lingvistik shaxs sanaladi. A.M.Peshkovskiyning fikricha, “Semantik ifodaning talqini muayyan shaxsning lingvistik bilimiga bog‘liq bo‘lib, modeldagi invariant (o‘zgarmas) ma’no o‘zgartirilishida pragmatik omillarning kiritilishi maqsadga muvofiq sanaladi” 214 . Bunda sinonimik qator dominantasiga e’tibor qaratilishi va nolingvistik voqelik holatini adekvat ifodalovchi sinonimlarning tanlovi modelni aktuallashtirishi kuzatiladi. Ba’zi sinonimlar ma’nosining to‘g‘ri qo‘llanilishi kontekstga bog‘liq. Muayyan yangi kontekstda qo‘llaniladigan sinonimik qatordagi mos keluvchi sinonimning tanlovida ayrim cheklovlarni ko‘rish mumkin. Mazkur holatda muloqotga mos keluvchi til vositalarining tanlovi va ularning qo‘llanilishini o‘rganuvchi pragmatika, ya’ni muayyan nutqiy vaziyat yoki kontekst mavjudligini ko‘ramiz. Sinonimlar yaqin ma’noga ega bo‘lishiga qaramasdan ular bir xil kontekstlarda qo‘llanilmaydi. Ma’lum kontekstda tanlangan leksik birlikning ma’nosi, o‘zga kontekstda qo‘llanilganida butunlay boshqa ma’noga ega bo‘lishi kuzatiladi. 213 Заботкина В.И. Когнитивно прагматический подход к неологии. Когнитивно-прагматические аспекты лингвистических исследований . – Калининград: Калининградский университет, 1999. – С .3 . 214 Пешковский А.М. Избранные труды / А.М.Пешковский. – М.: Учпедгиз, 1959. – С. 95. 106 Sinonimiya muammosini o‘rganish tilshunoslikda mavjud bo‘lgan nazariy bilimlar va sinonimlarning xususiyati bo‘yicha mazkur fasl mobaynida keltirilgan fikrlarni birlashtirish imkonini berdi. Bu esa turli tizimli tillarda sinonimlarning muayyan tanlov qonuniyatlari va tamoyillarini o‘rnatishga zamin yarat di. Sinonimlar matnning semantik va kompozitsion qurilishini ta’minlovchi eng muhim tarkibiy qism sanaladi. Dunyo tilshunosligida leksik birlikning nafaqat semantikasi, balki uning pragmatik mazmuniga ham asosiy e’tibor qaratildi. Natijada til, tafakkur, leksik birlik ma’nosining tilda namoyon qilinishiga keng imkoniyatlar yaratildi. Sinonimik so‘zlar orasidagi semantik, kentekstual va pragmatik munosabatlarning tadqiqi tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biridir. Nutqning yanada aniqroq ifodasi va rang-barangligida sinonimlar alohida ahamiyat kasb etadi. Matn va nutqda sinonimlarning tanloviga semantik va pragmatik jihatlar bilan bog‘liq ko‘plab omillar ta’sir qiladi. Sinonimiyaning pragmatik xususiyati muloqotga kirishuvchining maqsadli intensiyasiga ko‘ra, sinonimik qatordagi birlikni tanlashi va tinglovchi uning kontekstual jihatdan qo‘llanilganini to‘g‘ri anglashini, fikr va munosabatlarning munosib ifodasini topishga imkon beradi. Xususan, sinonimiya masalalari gina emas, balki antonimiyaning pragmatik xususiyatlarini yoritish ham samarali tilshunoslik tadqiqotini yuzaga keltiradi. 3. 1 .2 . Antonimiyaning pragmatik xususiyatlari Antonimiya o‘zaro turli xil munosabatda bo‘lgan murakkab bir sistemaning eng muhim kategoriyalaridan biridir. Ushbu kategoriya lingvistik hodisa sifatida turli tizimli tillar lingvistikasida ko‘pgina tilshunos olimlar tomonidan o‘rganiladi. Ingliz tilshunosligida J.Layonz antonimiya hodisasini tasniflab, ushbu kategoriyani sodda va tushunarli tarzda ifoda qilgan bo‘lsa, S.K.Ogden oppozitsiyalarni lingvistik va psixologik nuqtayi nazardan tahlil qilgan 215 . Ingliz 215 Lyons J. Semantics. (2 vols.) – Cambridge: Cambridge University Press, 1977 . – 897 р; Ogden C.K. Opposition: a linguistic and psychological analysis. – Bloomington: Indiana University Press, 1967. – Р. 112. 107 tilshunos olimi D.A.Kruz leksik semantikaga oid tadqiqot ishlarida prototip nazariyasi va leksik munosabatlarni chuqur tahlil qiladi 216 . Bu sohada S.Felbaum, S.Djouns, L.Merfi kabi olimlar ushbu kategoriyani til korpuslariga asoslangan holda tadqiq qilib, uning unikal jihatlarni ochib beradi 217 . V.G.Charlz va G.A.Miller sifatlardagi antonimik munosabatlarni tadqiq qilib, ularning kontekstda qo‘llanilishiga ko‘ra o‘z munosabatini bildirgan 218 . Rus tilshunosligida ham ko‘pgina olimlarning antonimiya kategoriyasiga bag‘ishlangan tadqiqot ishlarini kuzatish mumkin. Jumladan, O.S.Axmanova “Lingvistik terminlarning izohli lug‘ati”da antonimiyaga “semantik qarama- qarshilik, zidlik” 219 deb ta’rif beradi. V.I.Lisovning fikricha, “Antonimiya – bu ma’noviy qarama-qarshilikka ega bo‘lgan, leksik birliklarning semantik tipidir” 220 . N.B.Boyevaning bu boradagi qarashlarida hozirgi kunda tilshunoslikda antonimiya leksemalar orasidagi semantik bog‘liqlikni hamda ekstralingvistik aniqlikni namoyon etuvchi til universaliyasi sifatida izohlanadi 221 . Ko‘plab tilshunoslarning tadqiqotlariga ko‘ra antonimiya va antonimlar qarama-qarshi ma’no ifodasidir 222 . Antonimiya tilning leksik-semantik tizimidagi kategoriya bo‘lib, u lingvistik universaliyalardan biridir. Antonimiya barcha tillarga xos va qarama-qarshi ma’noli leksik birliklarning tuzilishi, struktur- semantik tasnifidagi o‘xshashlikni ifoda etadi. Ma’lumki, borliqdagi predmetlar va hodisalar orasidagi farqlar tilda qarama-qarshi munosabat sifatida aks etadi. 216 Cruse D.A. Lexical semantics. – Cambridge: Cambridge University Press, 1986. – P. 160; Cruse D.A. Prototype theory and lexical relations. Rivista di linguistica 6, 1994. – P. 167-188 . 217 Fellbaum C. Co-occurrence and antonymy. International Journal of Lexicography 8, 1995. – P. 281-303; Jones S. Antonymy: A Corpus-based approach. – London: Routledge, 2002; Murphy M. L. Semantic Relations and the Lexicon. Antonymy, Synonymy, and Other Paradigms. – UK: Cambridge University Press, 2003. – 292 p.; Murphy M. L. Lexical Meaning. – UK: Cambridge University Press, 2010. – 256 p. – P. 119. 218 Charles W.G., Miller G.A. Contexts of antonymous adjectives. Applied Psycholinguistics 10 . 1989. – P. 357-375. 219 Ахманова О . С . Словарьлингвистическихтерминов / О . С . Ахманова . – 2- еизд ., стер . – М .: УРСС : ЕдиториалУРСС , 2004. – 571 с . 220 Лысов В.И. Лингвистическая экспертиза как объект изучения речевой антонимии государственного обвинителя и адвоката / В. И. Лысов // Вестник Тюменского государственного университета. Филология. – 2012. – № 1. – С. 189-197. 221 Боева-Омелечко Н.Б. О терминологическом аппарате теории антонимии / Н.Б.Боева-Омелечко. – Профессиональная. Междун. науч.- практ. конф. – М.: РИПО ИГУМО, 2007. 222 Введенская Л.А. Словарь антонимов русского языка. – М.: АСТ: Астрель, 2006. – 445 с. ; Введенская Л.А. Учебный словарь антонимов русского языка. – М .: Ростов-на-Дону, Изд. Центр МарТ, 2005. – 320 с. ; Новиков Л.А. Семантика русского языка. – М: Высшая школа, 1982. – 272 с ; Сорокин Ю.С. Развитие словарного состава русского литературного языка 30-40 г. XIX в. – М.,1965. – 439 с. 108 Antonimiyaning mantiqiy asosini issiq – sovuq, og‘ir – yengil, tushmoq – ko‘tarilmoq kabi harorat, og‘irlik va vertikal harakat singarilarni ifodalovchi qarama-qarshi tur tushunchasi tashkil etadi. Sh.Balli, A.M.Peshkovskiy, Y.D.Apresyan, L.A.Novikov, M.A.Shanskiy, D.N.Shmelev, M.R.Lvov, L.A.Vvedenskaya kabi rus tilshunoslarining ilmiy ishlari to‘liq qarama-qarshilik semantikasi bilan bog‘liq bo‘lib, tildagi antonimik munosabatlar tadqiqining ahamiyati va zarurligini ko‘rsatadi. Tilshunos M.S.Pestovaning tadqiqot ishida 2010-yilgacha bo‘lgan davrda rus tilidagi antonimlarning rivojlanish tarixi batafsil yoritib berilgan 223 . D.E.Rozentalning fikriga ko‘ra, “Антонимы (гр. anti – против+onyma – имя) – это слова, различные по звучанию. имеющие прямо противоположные значения: правда – ложь, добрый – злой, говорить – молчать. Антонимы, как правило, относятся к одной части речи и образуют пары” 224 . K.V.Gudkovaning keltirishicha, “Противоположные слова отражают свойство человеческого мышления поляризовать опыт, то есть являются средством категоризации действительности” 225 . Bunday fikrlar, shubhasiz, zamonaviy tilshunoslikda antonimiyani o‘rganishga bo‘lgan qiziqishni so‘ndirmaydi. Aksincha, tilning semantik jihatiga bo‘lgan e’tiborni oshiradi, shuningdek, til va nutqning tizimli tabiatiga bag‘ishlangan tadqiqotlarning olib borilishiga turtki bo‘ladi. Ukrainalik tilshunoslar V.V.Turchin, E.M.Moiseyeva, E.V.Zadorojneva o‘z tadqiqotlarida antonimiya hodisasini tahlil qilishning turli tamoyillarini keltirishgan 226 . 223 Пестова М.С. Антонимия как объект теоретического исследования // Вестник ЮУрГУ. Серия “Лингвистика”. – 2014. – Вып. 11. № 1. – С. 18–21. 224 Розенталь Д.Э., Голуб И.Б, Теленкова М.А. Современный русский язык. Издание 5-ое, исправленное. – М.: АйрисПресс, 2003. – С. 47-55. 225 Гудкова К.В. Бинарные оппозиции и проблемы лексикографического описания антонимов // Вестник Санкт-Петербургского университета. Секция 9. Филология. Востоковедение. Журналистика. – 2012. – С. 109-115. 226 Турчин В.В. Лінгвістичні напрямки у дослідженні антонімії / В.В. Турчин, В. М. Турчин // Наукові записки. Серія “Філологічна”. – Острог: Вид-во Нац. ун-т . “Острозька академія”. – Вип. 19. – 2011. – С. 337– 341 ; Моисеева Е.М. Принципы выделения антонимических оппозиций // Социально- экономические явления и процессы. – 2011. – № 1–2 (023–024). – С. 297–304 ; Задорожнева Е.В. Сочетаемость компонентов антонимо-синонимических блоков (на материале существительных, прилагательных, наречий русского языка): Д и с с. … канд. филол. наук; – Волгоград, 2007. – 189 с. 109 O‘zbek tili antonimlarini o‘rgangan B.O.Isabekov antonimik munosabatlar bir leksemaning ikki grammatik shakli emas, balki ikki leksema ma’nolarining qarama-qarshiligi sifatida namoyon bo‘lishini keltiradi va keldi – kelmadi, o‘qigan – o‘qimagan so‘zlarini antonimiyaga mos kelmasligini ta’kidlaydi 227 . R.Shukurov antonimiyada bir o‘zakli antonimlarning ham xususiyatlariga e’tibor qaratilishi zarur degan fikrni ilgari suradi. Tilshunos o‘zbek tilidagi -li, -siz, ba-, bar-, xush-, bad- kabi affikslar yordamida shakllangan bir o‘zakli so‘zlarni antonim deb ta’riflaydi. U bir o‘zakli juftliklarning yangi leksik ma’noni ifodalashiga tayanib, bunday leksik birliklarning antonimligini keltiradi. Mazkur so‘zlarning boshqa tillardagi ekvivalentlari ham antonimik munosabatda bo‘lishiga o‘zbekcha baxtli – baxtsiz, ruscha счастливый – несчастливый , nemischa glücklich – unglücklich so‘zlarini misol keltiradi 228 . B.Bayjanov turkman tilidagi antonimlarni o‘rganib, ularni ko‘p o‘zakli, bir o‘zakli, frazeologik, kontekstual va enantiosemiyaga ajratadi va bir o‘zakli qarama-qarshi ma’noli so‘zlarni suffiksli va prefiksli antonimlar sifatida ta’riflaydi 229 . Yoqut tilshunosligida qariyb yarim asr oldin birinchilardan bo‘lib N.A.Allaxskiy qarama-qarshi ma’noli so‘zlarni tadqiq qilgan bo‘lsa, turkiyshunos olim N.K.Antonov “Современный якутский язык” asarida yoqut tilidagi antonimlarga ta’rif beradi 230 . Tilshunos olimning ta’kidlashicha, antonimlar badiiy adabiyotdagi ekspressiyani yetkazuvchi stilistik vosita bo‘lib xizmat qiladi, nutqni boyitadi va so‘z birikmalarining to‘g‘ri qo‘llanilishiga yordam beradi. Antonimiya turli ilmiy manbalarda leksik hodisa sifatida tavsiflanadi. Ushbu hodisa natijasida faqat turli o‘zakli/tub so‘zlar asl antonimlar degan fikrlar paydo bo‘ladi. Xususan, G.A.Nechayevning ta’kidlashicha, “...что – настоящими антонимами являются слова разно корневые”. L.A.Novikov ayrim tilshunoslarning faqat zid ma’noli leksik birliklarni antonim deb hisoblashini 227 Исабеков Б.О. Лексическая антонимия в современном узбекском языке: Автореф . дисс. … канд. филол. наук. – Ташкент : 1973. – 19 с. 228 Шукуров Р. Антонимы в узбекском языке. – Ташкент: Фан, 1977. – 175 с . 229 Байжанов Б. Антонимы в тюркменском языке: Д исс. … канд. филол. наук. – Ашхабад, 1985. – 182 с. 230 Ааллаа ыскай Н.А. Саха тылын синонимнарын, омонимнарын уонна антонимнарын тылдьыта. –ҕ Якутскай, 1957. – С. 12-15; Антонов Н.К. Саха били и тылын лексиката. – Якутскай, 1967. – С. 40-42. ҥҥ 110 bayon qiladi 231 . Tilshunosning fikricha, bunday ta’rif tildagi qarama-qarshi ma’noli so‘zlarning ifodasidagi barcha imkoniyatlarni ochib berolmaydi. Antonimiya hodisasini juda tor doirada tushunish uni qashshoqlashtiradi va ushbu holat nafaqat leksik jihatdan, balki so‘z tuzilishida ham namoyon bo‘ladi. Masalan, 1. Sifat so‘z turkumi: urg‘uli – urg‘usiz, mo‘ylovli – mo‘ylovsiz, shoxli – shoxsiz, irodali – irodasiz. 2. Ot so‘z turkumi: progress – regress, ishonch – ishonchsizlik, plyus – minus. 3. Fe’l so‘z turkumi: yopish – ochish, bog‘lash – yechish, yurish – to‘xtash . 4. Ravish: ko‘p – oz, odatda – kamdan-kam, har doim – hech qachon. Tilshunoslar A.N.Tixonov va S.A.Yemelyanovaning fikriga ko‘ra, “Rus tilidagi antonimiyaning tizimli tashkil qilinishida so‘z tuzilishi muhim rol o‘ynaydi” 232 . Antonimiya hodisasi tizimli ikkita qism, ya’ni leksik va so‘z tuzilishidan iborat bo‘lib, uning sof leksik qismi nisbatan kichik va uning aksariyati so‘z tuzilishiga ega antonimlardir. O‘zbek, yoqut, rus tili singari turli tillarda bunday antonimlarning mavjudligi kuzatiladi. Ushbu tillardagi antonimiyani ifodalovchi asosiy vositalar so‘z yasovchi affiks/prefikslardir 233 . Antonimik munosabatlarni ifodalashda nafaqat so‘zlar, balki ularni hosil qiluvchi uyalar ham ishtirok etadi. Masalan, o‘zbekcha oq-qora (sifat), oqlamoq-qoralamoq (fe’l). Ruscha беленький – черненький (прил.), беловик – черновик (сущ.), белеть – чернет (глагол). Ingliz tilidagi antonimlar asosan leksik jihatga ega sanaladi. Happiness - grief, male-female, big-small, young-old, right-left, stand-sit, sleep-wake up. Yoqut tilida sifat so‘z turkumidagi antonimik juftliklar komponentlardan biriga suox yuklamasi qo‘shish orqali shakllanishi kuzatiladi. Ya’ni сүрэхтээх – сүрэ э суох – ҕ “mehnatkash, mehnatsevar – dangasa, yalqov”, 231 Новиков Л.А. Семантика русского языка. Учебное пособие. – М . : Высшая школа, 1982. – 272 с. 232 Саидова С.М., Хакимов Ш.Д., Фозилжонов И.С., Абдужабборов О.А. Особенности и место лексических антонимов в системе лексики русского языка // Современные тенденции развития науки и технологий: сборник научных трудов по материалам III Международной научно-практической конференции 30 июня 2015 г.: в 6 ч. / Под общ. ред. Е.П. Ткачевой. – Белгород: ИП Ткачева Е.П., 2015. Часть VI. – С. 39-42. 233 Саидова С.М., Хакимов Ш.Д., Фозилжонов И.С., Абдужабборов О.А. Ko ‘ rsatilgan manba . – B . 39-42. 111 бол омтолоох – бол омтото суох – ҕ ҕ “e’tiborli – bee’tibor”, тулуурдаах – тулуура суох – “sabrli –sabrsiz”. Zamonaviy semantika va leksikografiyada antonimiya hodisasining keng tavsiflari berilgan. Ularda antonimlar turli o‘zakli/tub so‘zlar bilan chegaralanmagan va zid ma’noli so‘zlarning muayyan tipologiyasini ham ko‘rish mumkin. Ushbu hodisa yuzasidan J.Sh.Djumabayeva muallifligidagi risolada yoritib berilgan 234 . B inobarin, gradual antonimlar to‘plami nosimmetrik a’zolar orqali ifodalanadi. Masalan, yosh<o‘rta yashar>keksa. Turli tizimli tillardagi gradual antonimlar sifat, belgi va o‘ziga xos xususiyatini davomli aks ettiruvchi bosqichli oppozitsiyani ifodalaydi. Masalan, o‘zbek tilida, katta < tengdosh > kichik (inson yoshi), sekin < xotirjam, shoshqaloq > chaqqon. Ingliz tilida, cold < cool, warm > hot ; elegant < decent > sloppy ( kiyim-kechak ) , kind < unresponsive, indifferent to someone’s grief > angry ( inson xarakteri ) . N.A.Yefremova yoqut tilidagi antonimlar paradigmasini tahlil qilib, unda “үөл, үөл мас” so‘zining yangi kesilgan, qurib qolmagan daraxtni ifodalashda qo‘llanilishini kuzatadi 235 . Masalan , инчэ эй<үөл, сииктээх > кураанах “ho‘l < ҕ xom, nam > quruq”. Gradual antonimik qator komponentlarining yana bir qator parallel antonimlarni hosil qilishi kuzatiladi. Achchiq<nordon>chuchuk, shirin. Shuningdek, shirin so‘zi mazasiz so‘ziga zid bo‘lishi mumkin. Ammo ushbu holatdagi antonimlarning gradual ketma-ketligini tashkil qiladigan komponenti uchramaydi va xalq maqollarida bunday konkret antonimlarning qo‘llanilganini ko‘rish mumkin. Masalan, Shirin so‘z shakardan shirin. Gradual antonimlar qatorining komponentlari sinonimlarga ham ega bo‘lishi kuzatiladi. Masalan, yaxshi<o‘rtacha>yomon, ko‘p<biroz>kam. Rang nomlari ham gradual antonimlar paradigmasini hosil qiladi : oq<kulrang>qora. Ushbu rang belgilari faqat bitta so‘z 234 Джумабаева Ж.Ш. Турли тизимли тилларда лексик ва стилистик градуонимия. – Т oshkent : Мумтоз сўз. 2017. – Б. 111-115. 235 Ефремова Н.А. Саха тылыгар антоним арааһа // Наследие предков и современный тюркский мир: языковые и культурные аспекты. Сборник Международной научно-практической конференции, посвященной 100 - летию со дня рождения д.ф.н., профессора, тюрколога Н.К. Антонова. – Якутск: ИД СВФУ, 2020. – С.542-548. 112 bilan ifodalanmaydi. O‘zbek tilidagi oq so‘zi boshqa leksik birliklar bilan qo‘llanilib, oq choynak, oq yo‘l, oq marvarid, oq suyak (oliy ma’lumotli, yuqori mansabni egallagan inson), oqgvardiyachi kabi ma’nolarni ifodalashi mumkin. Shuningdek, qora so‘zi yordamida qo‘llaniladigan qora yer, qora ko‘z, qora kuch, qora dog‘, qora bulut, qora ishchi so‘z birikmalarini ko‘rish mumkin. Oq-qora iboralari ko‘plab antonimik juftliklarda kuzatiladi. Masalan, oq niyat – qoraniyat, oq bulut – qora bulut. Zamonaviy tilshunoslikda qarama-qarshi gradual hodisalar intellegent – ishchi singari turli leksik birliklar orqali ifodalanadi. Yutish < durang bo‘lish > yutqazish, xursand bo‘lish < o‘pkalash > xafa bo‘lish, uxlash < uyqusirash > uyg‘onish singari inson xatti-harakati, hissiyotlarini ifodalaydigan gradual fe’llarni ham kuzatish mumkin. Yuqorida keltirilgan leksik birliklarda insonning xatti-harakati va hissiyotida bosqichma-bosqich qarama- qarshi o‘zgarish kuzatiladi. Antonimik paradigmalar nafaqat o‘z mikrosistemasini shakllantiradi, balki leksik-semantik tizimning boshqa semantik kategoriyalari bilan o‘zaro munosabatga kirishadi. Shuningdek, antonimlarning har biri o‘z sinonimiga ega bo‘lishi mumkin, ya’ni tilda yashil – zangori juftligidagidek, antonimiya va sinonimiyaning yaqin munosabatini ko‘rish mumkin. Antonimiya leksikaning yana bir tizimli hodisasi polisemiya bilan chambarchas bog‘liq. Ko‘p ma’noli so‘zlar o‘zining leksik ma’nolariga ko‘ra antonimik munosabatga kirishadi. Chunonchi, oq gvardiyachi qizil gvardiyachi leksik birligining antonimi sanaladi. Ushbu holatda oq-qizil so‘zlari antonimlashtiriladi. Turli tizimli tillarda ravishlar ham gradual antonimik juftliklarning paradigmalarini hosil qiladi. Masalan, ruscha: утро < день > вечер; лето < весна, осень > зима; nemischa: morgen < tag > abend; Sommer < Frühling, Herbst > Winter. Xususan , утро – вечер juftligining o‘rtasidagi den so‘zi mustaqil ravishda ночь so‘zining antonimik juftligi bo‘ladi. Ammo ularning orasidagi komponent bo‘lmaydi. 113 Turli tizimli tillardagi antonimlarning yana bir xususiyati og‘zaki va badiiy uslublarda antonimlar orqali hosil qilingan juft so‘zlarning qo‘llanilishidir. Ushbu holatda so‘zning leksik ma’nosi kengayadi, bir-birini to‘ldirib, ekspressiv va turg‘un xususiyatga ega bo‘ladi. Masalan, o‘zbekcha qishin-yozin yam-yashil daraxt; ruscha В клубе собрались и стар, и млад (все); inglizcha East or West home is best. Shuningdek, o‘ng-so‘l, sharq-g‘arb singari muayyan jumlalarda zid bo‘lgan tushunchalarning muvofiqlashgani kuzatiladi. Tilshunos L.A.Novikovning keltirishicha, “Qarama-qarshilikning o‘ziga xos turini ifodalovchi so‘zlarning kichik guruhi pragmatik antonimlar deb nomlanadi” 236 . Ushbu turdagi qarama-qarshi ma’noga ega leksik birliklar semantik jihatdan emas, balki nutqdagi o‘zaro zid ma’noli leksik birliklarning majoziy (obrazli) ifodasi sifatida tushuniladi. Masalan, otalar – bolalar = ajdodlar – avlodlar = katta avlod – yosh avlod; yer – osmon, jannat – do‘zax; ruh – tana, aql – qalb va h.k. Tildagi turli vositalar yordamida ma’nosi juda yaqin bo‘lgan antonimik munosabatdagi juftliklar shakllanganligini kuzatish mumkin. Xususan, o‘xshash ma’nodagi ikki yoki undan ortiq so‘zlar bir va undan ortiq leksik birliklar antonim sanaladi. Haqiqat – yolg‘on, uydirma, soxta; do‘st – dushman, yov, muxolif, badxoh; savodli, bilimli, ma’lumotli, mustaqil fikrlovchi – savodsiz; kuchli, baquvvat – kuchsiz, zaif, quvvatsiz, bo‘sh. Ushbu holat rus va nemis tillarida ham kuzatiladi. Ya’ni правда – ложь, неправда; ложь, вранье – истина; общительный – необщительный, грубый; друг – враг, недруг; сильный – слабый, бессильный. Lügen, gelogen – die Wahrheit; gesellig, Konaktfreudig – unauffüllig, unhoflich; groß, riesig – klein, kompakt, bequem; langlebig – kurzlebig, zerbrechlich. Yoqut tilshunosi N.A.Yefremovaning ta’kidlashicha, “От истинных (точных) антонимов необходимо отличать “приблизительные”, не совсем точные по компонентному составу и толкованию или по другим основаниям слова – квази-антонимы: это семантически неоднородные, несоразмерные, 236 Новиков Л.А. Семантика русского языка. Учебное пособие. – М.: Высшая школа, 1982. – 272 с. 114 несимметричные лексические единицы” 237 . Ya’ni asl (aniq) antonimlardan komponent tarkibi va talqini jihatdan unchalik aniq bo‘lmagan va semantik jihatdan geterogen, nomutanosib, asimmetrik leksik birliklar bo‘lgan kvazi- antonimlar ajratilishi zarur sanaladi . O‘zbek tilida ham kvazi antonimlarning serobligi kuzatiladi. Xususan, gigant – kichik, baquvvat / qalin-yupqa, kuchli /sog‘lom – yosh / nosog‘lom, go‘zal – xunuk, badbashara, bezovta – vazmin, xotirjam, bosiq. Kvazi antonimlarningyorqin misollarini o‘zbek xalq ertaklarida ko‘rish mumkin. Zumrad aqlli, chiroyli va muloyim qiz ekan. Qimmat esa tantiq, qo‘pol va dangasa ekan. Kvazi antonimlar asl antonimiya kategoriyasi singari tildagi kontrast va unga doir boshqa ma’nolarning ifodasidagi muhim vositadir. O‘zbek tilidagi kvazi antonimlar orqali og‘zaki nutqda keng qo‘llaniladigan juft so‘zlar hosil bo‘lishini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, inson – hayvon, bosh – oyoq, yuz – ko‘z, quyosh – oy, yig‘lamoq – kulmoq va h.k . Ushbu juftliklarning aksariyati boshi va oxiri yo‘q – noaniq, noma’lum, gap – so‘zsiz – shak-shubhasiz kabi frazeologik oborotlarda qo‘llaniladi. Qarama-qarshi ma’noga ega bo‘lmagan juft so‘zlar faqat kontekstda antonimlashtirilib, ular tilshunoslikda kontekstual antonimlar deb nomlanadi. Kontekstual antonimlar ko‘p hollarda xalq og‘zaki ijodining kichik janrlari va badiiy adabiyotda uchraydi. Masalan : Chavandozdan qamchi, piyodadan hassa oldim. (O‘zbek xalq maqoli) Ushbu misoldagi chavandoz va piyoda leksik birliklari kontekstual antonimlardir. Xayrixohdan yog‘, la’natdan qon keladi. Bu maqoldagi yog‘ va qon so‘zlari kontekstual antonim bo‘lib, nutqning ekspressivligini oshiradi. Chumolidek yaxshi fikr, tuyadek qora fikrdan kuchli. Keltirilgan misoldagi chumoli va tuya so‘zlari antonim emas, balki okkazional antonimdir. Kontekstual antonimlar yozuvchilar, publitsistlar va jurnalistlarning badiiy nutqida uchraydi hamda unda turli stilistik uslublar, ekspressivlik 237 Ефремова Н.А. Антонимы в якутском языке: типы и стилистические функции . Серия «ВЕСТНИКА СВФУ» № 1 (01), 2021. – С. 22-36. 115 ifodalanadi. O‘zbek tilidagi badiiy, jurnalistik matnlarda va og‘zaki nutqda antonimlar juft-so‘zlar shaklida uchraydi. M asalan : Keksa-yu yosh barcha klubda to‘plandilar. Qushlar va hayvonlar uzoq qish uyqusidan uyg‘onishdi. Mazkur qarama-qarshi ma’noli so‘zlardan iborat juft so‘zlar jamoaviy va umumlashtiruvchi ma’noni ifodalaydi. Na qora, na oq emas (kulrangga o‘xshagan), Na sovuq, na issiq (beqaror harorat) misollaridagidek tilshunoslikda so‘zga tegishli qarama-qarshi ma’no xususiyatlarining inkor etilishi orqali muayyan o‘rtacha xususiyatni keltirish, ya’ni diateza usulini ham kuzatish mumkin. Antonimiyaning mantiqan mos kelmaydigan tushunchalarni ifodalovchi badiiy uslub oksimoronda qo‘llanilishi ham kuzatiladi. Masalan: Katta kichkina odam; qanday aqlli ahmoq! Menga yolg‘on, ammo haqiqiy voqea haqida hikoya aytib bering. Keyin sizga olov beraman. (O‘zbek xalq ertaklari.) Ushbu ertakda mo‘ysafid suhbatdoshidan unga ta’sirli va fantastik hikoya aytib berishini so‘raydi. Turli tizimli tillardagi antonimlarning tasnifiga asoslanib, lingvistik va konteks t ual kategoriyalar aniqlanadi. Tilshunoslikdagi antonimlar orasida gradual turning ham mavjudligi kuzatildi. Shuningdek, nutqda faol qo‘llanilishiga ko‘ra, antonimiyaning maxsus turi, ya’ni pragmatik/kontekstual antonimlarning ajralib turishini ko‘rish mumkin. Antonimiya nutqning badiiy uslubida, xalq og‘zaki ijodida va adabiy asarlarda keng qo‘llaniladi. Pragmatik antonimlar diateza, oksimoron kabi nutqiy figuralarda qo‘llanilib, matnga obrazlilik xarakterini beradi. Turli tizimli tillardagi antonimlar muayyan til lug‘atini boyitish, yaratish uchun muhim materialdir. Xususan, leksikologlar va lingvomadaniyatshunoslar uchun turli xalqlar madaniyatining spektral tahlilida ham samaralidir. Tilshunoslikdagi kategoriyalarning semantik va pragmatik xususiyatini 116 talher faca garfa colher ? knife fork spoono‘rganishga bo‘lgan qiziqish giponimiyaga xos pragmatik jihatlarning ham yoritilishini taqozo qiladi. 3. 2. Giponimiya va giper-giponimik munosabatlar pragmatikasi Giponimiyada giponim denotatsiyasi giperonimning belgisini ifodalaydi, ya’ni barcha collie turi, dog turiga kiritilgan. Dog so‘zining jins xususiyati collie so‘zidagi tur xususiyatining bir qismi bo‘la olishiga ko‘ra, superordinat so‘zning ma’nosini giponim so‘z ifodalaydi. Men saman otga o‘t berdim. Men otga o‘t berdim. Mazkurjumlalardagi saman ot giponimi, ot superordinatiga qaraganda ko‘proq ma’lumotni ifodalaydi. Mazkur misollar orqali giponim va superordinatning ot so‘z turkumida uchrashi kuzatilsa - da, ushbu munosabat sifat va fe’llarda ham sodir bo‘ladi. Ba’zi leksik munosabatlarda turli xil anomaliyalar mavjud, ya’ni ulardagi semantik tahlil ko‘pincha tartibsiz holatda bo‘ladi. Tilshunos olim Ch.Kreydlerning fikricha, “Ba’zan superordinatga ega bo‘lmagan kogiponimlar ham kuzatiladi” 238 .Quyida portugal tilidagi misolda uchta kogiponim va ularning superordinatini ko‘ramiz. Muayyan misolning ingliz tili ga oid variantidagi kogiponimlarning superordinati mavjud emasligini ko‘rish mumkin : Portugal tilida Ingliz tilida Inson 238 Kreidler Ch.W. Introducing English semantics. – London and New York: Routledge , 1998. – P. 92-96. 117 Harakat ? yugirish yurish emaklash suzish uchish erkak ayol oʻg‘il ? erkak qiz ? ayol 3.1-rasm. Ot va fe’l so z turkumlaridagi leksik bo shliq.ʻ ʻ Mazkur misolda suzish va uchish so‘zlari bilan parallel ma’noga ega va o‘zining giponimlari sifatida yugurish, yurish va emaklash so‘zlari va ularning giponimlarini o‘z ichiga olgan, harakat turlarini ifodalaydigan yagona terminning mavjud emasligini ko‘rish mumkin. Bundan tashqari, berilgan misoldagi yugurish, yurish va emaklash fe’llarida giponimlarning darajalanish hodisasini kuzatish mumkin. Tilshunos olim J.Sh.Djumabayeva ingliz va o‘zbek tillaridagi giponimlarning graduonimik hodisasini ilmiy risolasida keng yoritib bergan 239 . Shuningdek, ingliz tilidagi knife – fork – spoon, trunk – suitcase – handbag va run – walk – crawl kabi giponimlar superordinatining yo‘qligi tilshunoslikdagi leksik bo‘shliqlarga misol bo‘ladi. Shu bilan birgalikda ingliz tilidagi run – walk – crawl 239 Джумабаева Ж.Ш. Турли тизимли тилларда лексик ва стилистик градуонимия. – Т ошкент : Мумтоз сўз, 2017. – Б. 111-115. 118 duck duck drake goose goose gander tovuq tovuq xo‘ro z qo’y qo’y qo’chqor ot, yilqi biya, do’nan ayg’ir, g’o’non mol, qoramol sigir, sog’in sigir ho’kiz, novvoskabi ish-harakatni ifodalovchi giponimik fe’lllarda ham darajalanish hodisasi kuzatiladi. 3.2.-rasm. Ko‘pgina tillardagi kabi ingliz tilida ham inson tomonidan xonakilashtirilgan hayvonlarning jinsini ifodalash uchun maxsus leksemalar mavjud. Agar so‘zlovchi uchun xonakilashtirilgan hayvonlarning jinsiy identifikatsiyasi muhim bo‘lmasa, u o‘z nutqida leksemaning bittasini ishlatadi. Inglizcha duck so‘zi urg‘ochi o‘rdakni ifo d a la sa, drake so‘zi nor o‘rdakni ifodalaydi. Ushbu giponimlar duck superordinati orqali ifodalanadi. Shuningdek, ingliz tilidagi goose va gander so‘zlari orasidagi munosabat o‘zaro muvofiqdir. O ‘ zbek tilidagi uy hayvonlarining jinsini ifodalash uchun foydalaniladigan maxsus leksemalarni quyidagi misollarda ko‘rib chiqamiz: 3. 3 .-rasm. 119 O‘zbek tilidagi inson tomonidan xonakilashtirilgan hayvonlarning jinsini ifodalash uchun ham maxsus leksemalar mavjud. Ushbu tilda ham gapiruvchi uchun xonakilashtirilgan hayvonlarning jinsiy identifikatsiyasi muhim bo‘lmasa, u o‘z nutqida leksemaning bittasini ishlatadi. O‘zbekcha tovuq so‘zi urg‘ochi tovuqni va qo‘y leksemasi urg‘ochi qo‘yni ifodalasa, xo‘roz so‘zi tovuqning, qo‘chqor leksemasi qo‘yning erkak(nar) jinsini ifodalashda qo‘llaniladi. Ushbu keltirilgan giponimlar tovuq va qo‘y superordinati orqali ifodalanadi. Shuningdek, o‘zbek tilida ikkita superordinatga ega bo‘lgan xonaki uy hayvonlarining leksemalari ham kuzatiladi. Ya’ni urg‘ochi ot biya va nor ot ayg‘ir so‘zlari bilan ifodalansa, qoramolning urg‘ochi jinsi sigir va nor jinsi ho‘kiz leksemalari orqali beriladi. O‘zbekcha biya va ayg‘ir giponimlari ot yoki yilqi , sigir va ho‘kiz giponimlari mol yoki qoramol superordinatlari orqali ifodalanadi. Tilshunos olim D.A.Kruzga ko‘ra, kundalik muloqot tilida tez-tez giponimiyadan foydalaniladi 240 . Giponim X va superordinat Y belgisi orqali ifodalana di. T erminni ifodalash uchun esa ko‘pincha giponimning superordinatiga murojaat qilinadi. Ona tili dastlab o‘rgatilayotganida o‘yin, asbob, instrument va hayvon kabi so‘zlarni ifodalovchi giponimlar yordamida tushuntiriladi. Boshqa muayyan holatlarda, masalan, collie – kolli, dachshund – taksa (kalta oyoqli ovchi it), spaniel – spaniel (ovchi itning bir turi), nasturtium – nastursiya (dorivor o‘simlik turi), delphinium – delfinium (bir yillik o‘simlik kabi so‘zlarni tushuntirishdan oldin dog – it va flower – gul so‘zlari o‘rgatiladi. Pragmatik tadqiqotlarda mansublikning ( affiliation ) turli ta’riflari keltirilgan. Jumladan, rus tilshunosi N.I.Formanovskayaning fikricha, tasodifiylik (contingency) muloqotning tashqi sharoitlari, ishtirokchilar ichki kechinmalarining diskurs shaklida aks ettiruvchi kompleks jarayondir 241 . V.G.Gak, I.P.Susov, 240 Cruse D.A. Lexical Semantics. – Cambridge: Cambridge University Press , 1986. – 310 р . 241 Формановская Н.И. Речевое общение: коммуникативно-прагматический подход. – М.: Русский язык, 2002. –213 с. 120 K.A.Dolinin kabi tilshunoslar bunday munosabatlarni favqulodda vaziyatlardagi partnyor va sheriklar, ishtirokchi intensiyasi, tasodifiy holatning sababi, tadqiqot natijasi va muhokamasi kabi komponentlardan tashkil topganini bayon qilishgan. Pragmatikada nutqdagi lingvistik belgilarning funksional qo‘llanilishi o‘rganilsa, pragmalingvistikada tildan foydalanuvchilar orasidagi munosabat ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, ushbu munosabatlar oddiy nutq aktlari va diskursdagi murakkab kommunikativ situatsiyalarda namoyon bo‘ladi. Pragmatikaning nazariy asoslari 1960-yillarda ingliz tilshunoslari va faylasuflari B.Rassel, J.Ostin, P.Greys, J.Serra tomonidan ishlab chiqilgan. Pragmalingvistika sohasi bo‘yicha V.Gumboldt, Sh.Balli, K.Buller, E.Benvenist, M.Baxtinka kabi olimlarning izlanishlarida nazariy ma’lumotlar keltirilgan. Tilshunos J.Ostin va psixolog J.Serlning tadqiqotlariga ko‘ra, nutq nazariyasi ingliz logikasining ajralmas ta’limoti sifatida shakllandi. O‘zbek tilshunosligida ham ko‘pgina olimlar tomonidan semantik va pragmatik tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, M.Saidxonovning o‘zbek tilida noverbal vositalarning qo‘llanilishi, Z.Toxirovning o‘zbek tilida pragmatik diagrammalarning shakllanishi va subyektiv munosabatlarning hosil bo‘lishi, M.Hakimovning o‘zbek tilida matnning pragmatik tahlili mavzusidagi ilmiy izlanishlari taqdim qilingan. 2008-yilda Sh.Safarovning “Pragmalingvistika” risolasida tilshunoslikning yangi yo‘nalishi, ya’ni pragmatik tilshunoslik bilan tanishtiriladi. Pragmatika tilshunoslikning bir sohasi bo‘lib, u muloqotga kirishuvchi va tinglovchining lingvistik xususiyatlarini o‘rganadi, muloqot vositasi sifatida o‘rganiladi. Pragmatika ritorika, stilistika, semiotika, sotsiolingvistika va etnolingvistika sohalari bilan chambarchas bog‘liqdir. Pragmatika kategoriyasining g‘oyasida adresantning his-tuyg‘ulari yetakchi o‘ringa chiqadi. Ushbu holatdagi tushunchalarning ifodasida konnotatsiyadagi ustun mavqe, taxmin va hissiyotlardagi voqelik hodisalariga nisbatan subyektiv munosabat kuzatiladi. Shuningdek, bunday munosabatda muloqotga kirishuvchi so‘zining semantikasida aks etgan va muayyan nutq obyektiga munosabati va 121 emotsiyasi (tuyg‘usi) ham muhimdir. Pragmatik omil muayyan bir leksik birlik, ya’ni giperonim orqali ifodalangan asosiy ma’nosiga yaqin giponimlarini aniqlashda katta rol o‘ynaydi. Misol sifatida fransuzcha fort, fortis, faible, debilis so‘zlarini keltirish mumkin. Leksik-semantik maydon tamoyiliga asoslangan leksik paradigmada “giperonim/giponimlar” va “invariant/variantlar” kabi korrelyatsion tushunchalar kuzatiladi. Muayyan leksik birlik tahlilida quyi pog‘onadagi a’zo leksik birliklar tuzilishining tasviriga e’tibor qaratiladi. Quyi qatlamdagi giponimlar ko‘rib chiqilganida muayyan maydonning asosiy xususiyatlari semantik va pragmatik komponentlardan iborat sanaladi. Xususan, giponimik qatorning birinchi va ikkinchi pog‘onadagi leksik birliklar so‘zning semantikasi bilan chambarchas bog‘liq. Sof denotativ yoki semantik ma’no ekspressiya va emotsiya orqali ifodalanadi. Umuman olganda, lingvistik ma’noning pragmatik xususiyati insonga yo‘naltirilganini ko‘ramiz. Odatda, pragmatik kompetensiya komponentlari denotativ ma’noga hukmronlik qiladigan lingvistik birlik dir. Ushbu fikrga fransuzcha : salaud, charogne ; inglizcha : bastard, carrion ; o‘zbekcha : a h moq, tentak, ablah so‘zlarini misol keltirish mumkin. P ragmatik komponentdagi so‘z tarkibida nafaqat yadro, balki periferik holat ham kuzatiladi. Y.D.Apresyanning keltirishicha, “Lug‘atdagi pragmatik ma’lumotlar uchta qism, ya’ni haqiqiy holat, ma’lumot mazmuni va adresatga bo‘lgan munosabatdan iborat bo‘ladi. Lug‘atdagi pragmatik komponentning eksplitsit va implitsit shakldaligi kuzatiladi. Ya’ni eksplitsit shakl adresat va adresantning bevosita munosabati холодрыга, чернуха, видик singari leksik jihatdan ekspressiv va emotsional so‘zlar bilan ifodalanadi” 242 . Implitsit pragmatik ma’nolarda qiziqarli holat kuzatiladi. Unda yaxshilik- yomonlik, issiqlik-sovuqlik kabi umuminsoniy polyar (qutbiy) tushunchadagi muayyan so‘z birikmalari tavsiflanadi. Quyida kuchli – zaif sifatlarining iyerarxiya 242 Апресян Ю.Д. Дейксис в лексике и грамматике и наивная модель мира. // Семиотика и информатика. Вып.35. – М .: 1997. – С. 272-295 . 122 tamoyili asosida shakllangan leksik-semantik maydonlarni hosil qilishini ko‘rib chiqamiz. Ushbu paradigmalar maydonning markazida semantik va pragmatik ma’lumotlar orqali bog‘langan so‘zlarning guruhlashganligi kuzatiladi. O‘zbek tilidagi kuchli giperonimining leksik-semantik maydoni o‘nta semantik komponentdan iborat bo‘lib, jismoniy qobiliyatli, baquvvat, sog‘lom, yaxshi rivojlangan, quvvatli, iqtisodiy, moddiy va boshqa jihatdan baquvvat, qattiq, shiddatli, qobiliyati zo‘r, talantli, o‘sish, rivojlanishni tezlashtiradigan, to‘yimli, to‘q tutadigan singarisemantik va pragmatik ma’noning uyg‘unligini ko‘rish mumkin. Shuningdek, lotin va fransuz tillaridagi giponimlarning leksik-semantik maydonida pragmatik komponent tarkibidagi so‘zlarning markazdan uzoqlashib, periferiyaga siljishi kuzatiladi. Pragmatik komponentning periferiyaga siljishi ushbu maydon a’zolarining muayyan barqaror birikmalarini hosil qilishiga turtki bo‘ladi. Masalan, Faible so‘zining lâche, mou, veule (sust, bo‘shashgan, yumshoq) sifatlari mavjud bo‘lsa-da, uning leksik-semantik maydonidagi qo‘rqoq, ayyor, inertli, past, irodasiz kabi pragmatik ma’nolari yetakchi maqomda ifodalanadi. Lotincha Infirmus so‘zining leksik-semantik maydonidagi languidus, hebes, delumbis, enervis sifatlaridagi sust, dangasa, qo‘rqoq, energiyasiz kabi salbiy ma’nolari qayd qilinadi. Bundan tashqari, fransuzcha Fort so‘zining leksik-semantik maydonidagi ba’zi periferik a’zolarida dur, violent (shafqatsizlik), gros, violent, lourd (qo‘pollik) ma’nosidagi salbiy konnotatsiyalari uchraydi. Lotin tilidagi Fortis so‘zining leksik-semantik maydonida o‘xshash xususiyatlar kuzatilmaydi. Aksincha, ushbu tilda firmus, solidus, stabilis (codiq, ishonchli); magnus, potens (muhim, ahamiyatli); magnus, potens, acer, solidus (muhim, nufuzli) kabi ijobiy semantik komponentlarning periferiyasini ko‘rish mumkin. Mazkur holatdagi semantik xususiyatning pragmatik kategoriya bilan chambarchas bog‘liqligi sababli ushbu hodisalarni bir-biridan ajratib o‘rganishda qiyinchilik tug‘diradi. Yuqoridagi misollarda keltirilganidek, pragmatik ma’lumotlar semantik maydonda namoyon bo‘ladi. 123 Pragmatikaning konnotatsiyadek periferiyada kuzatiladigan ikki tomonlama tamoyilning mavjudligini ko‘rish mumkin. Leksik-semantik maydonning iyerarxik tamoyiliga ko‘ra, uning a’zolari markazga yaqinroq yoki undan uzoqroq joylashgan bo‘ladi. Ushbu a’zolarning giperonimga yaqinlik darajasiga ko‘ra, qo‘shimcha pragmatik komponentlarning markazdan uzoq pog‘onalarda joylashgan so‘zlarda, ya’ni periferiyada ifodalanish imkonini beradi. Shuningdek, ular maydonning o‘ziga xos xususiyatlari to‘plami sifatida ham ifodalanishi mumkin. Maydon prototip kategoriyasini tashkil etgan asosiy semantik komponentlardan iborat va uni asosiy pog‘onadagi obyekt sifatida ifodalash mumkin. Ushbu yondashuv pragmatikaning mariginalligini (mariginal lotincha so‘z bo‘lib, “ margo” chekkada yoki chegaradan tashqarida joylashgan ma’nosini anglatadi ) ifodalaydi. Pragmatik-semantik komponent ham periferik holatda bo‘lishi mumkin. Masalan, fransuzcha Faible so‘zining leksik-semantik maydonidagi yigirma ikki a’zosidan oltitasi ahamiyatsizlik, ojizlik ; uchtasi murakkablik; yana uchtasi yoqimli ma’nolarini ifodalaydi. Infirmus so‘zining leksik-semantik maydonidagi pragmatik komponentlarning yigirma ikkitasidan beshta a’zosida bo‘shashgan, dangasa ma’nosi, uchtasida axloqan mo‘rt va bittasida bepusht ma’nosi qayd etilgan. Maydonning har bir a’zosi bir vaqtning o‘zida butun assotsiatsiyaning bir qismi, shuningdek, uning strukturaviy tuzilish tamoyili va pragmatik komponentlarning hosil bo‘lish tendensiyasiga o‘xshash holatdir. Ba’zi pog‘ona a’zolaridagi pragmatik ma’nolarning hosil bo‘lishida maydonning o‘ziga xos xususiyati, mazkur assotsiatsiyaning ushbu tamoyil asosida qurilgan, tutash tizim paradigmalarining munosabatlarini ko‘rsatadi. Maydonning periferik qismlarida qo‘shni maydonlarning ta’siri yaqqol ko‘rinadi. Masalan, lotin tilidagi debilis o‘zbekcha zaif so‘zining leksik-semantik maydoni periferiyada qo‘rqoq, sust, dangasa ma’nosini ifodalab, ushbu maydondagi semantika va pragmatika kategoriyalarining kesishuvini ko‘rsatadi. Fransuz tilidagi Fort so‘zining leksik-semantik maydoni periferiyada qat’iyatli, shafqatsiz, qo‘pol kabi 124 bir nechta qo‘shimcha semantik komponentlarni ifodalab, salbiy konnotatsiyani kasb etadi. Xususan, markazdagi ustuvor semantik ma’noga ega a’zolar va periferiyadagi pragmatik xususiyatlar ham kuzatiladi. Y.M.Lotmanning ta’kidlashicha, “Усиление интенсивности семиотических процессов в пограничной полосе... связано с тем, что именно здесь происходят постоянные вторжения в нее извне... пограничное пространство – место непрерывающегося диалога... здесь возникает постоянный обмен” 243 . Ya’nichegaradagi ma’nolarning almashinuvi yo‘qotish va yutuqlar nisbiy muvozanatining ikki tomonlama jarayonini ko‘rsatadi . Ma’no jihatdan qarama-qarshi leksik birliklarning periferiyada o‘xshash tendensiyaga ega bo‘lishi ahamiyatlidir. Ikki qutbli tushunchalarning markazdan uzoq pog‘onalarda salbiy ma’noli pragmatik xususiyati kuzatiladi. Aksincha, qarama-qarshi leksik birliklarning ushbu maydon periferiyasidagi ijobiy konnotatsiyalari ham mavjud. Jumladan, o‘zbekcha mo‘rt so‘zi fransuzcha morg so‘zidan olingan bo‘lib, lotin tilidagi Infirmus so‘zining ma’nosini ifodalaydi. Fransuz tilidagi Faible so‘zi yoqimli, murakkab, Fortis so‘zi muhim, nufuzli, Fort leksik birligi qat’iy, g‘ayrioddiy ma’nosini ifodalaydi, ammo ularning muntazam qo‘llanish xususiyati kamroq bo‘lib, qarama-qarshi ma’noli leksik birliklarga nisbatan oz ekanligini ko‘rish mumkin. Xususan, giperonim/giponimlar, invariant/variantlar tushunchasining parallelligini kuzatamiz. Ushbu tushunchalar iyerarxiya yoki mansublik, tegishlilik va ma’no jihatdan yaqinlikni aniqlashga yordam beradi. Terminologik farqlarga qaramasdan, konseptual ravishda J.Lakoff, E.Rosh, B.Pote, E.Koseriu, R.Yakobsan va Y.Lotman kabi tadqiqotchilarning kognitiv, semasiologik va umumiy semantik pozitsiyalaridagi yagona hodisa bilan shug‘ullanganligini ko‘ramiz 244 . Interpretatsiyalarning xilma-xilligi va farqi 243 Лотман Ю.М. О семиотическом механизме культуры // Лотман Ю.С. Избранные статьи в 3-х томах. –Т.3. – Таллинн: 1992. – С. 228-245. 244 Лакофф Дж. Когнитивная семантика. // Язык и интеллект. – М.: Прогресс, 1995. – С.143-184; Rosh E.H. Principles of Categorization // Cognition & Categorization. – Hillsdale: 1987 – Р. 28-49; Pottier B. Sémantique générale. – Paris: PUF, 1992. – 237 р; Косериу Э. Лексические солидарности. // Вопросы учебной лексикографии. – М.: 1969. – С. 93-105; Якобсон Р. Итоги 9 Международного конгресса лингвистов // Новое 125 tilshunoslik taraqqiyotining oldingi davrlarida ustuvor bo‘lgan yagona tahlil tamoyilini asta-sekin o‘zgartirdi. Bir vaqtning o‘zida o‘xshash hodisani turlicha talqin qilib, o‘zaro bir xil natijalarga erishish orqali tahlildagi aniqlik va ishonchlilikka erishiladi. Lotin tilidan zamonaviy fransuz tiligacha bo‘lgan maydon evolyutsiyasi jarayonidagi a’zo leksik birliklarning tanlanishida pragmatikaning yetakchi rolni egallaganligi kuzatiladi. Muayyan davrda xalq va jamiyat hayotidagi xususiyatlar, qadriyatlar o‘z-o‘zidan yemiriladi. Ular til materialida o‘z aksini topadi. So‘zning semantika va sintaktikasi qiyoslanganda, ekstralingvistik ta’sirga ega pragmatika sohasi tildagi giponimlarning keng to‘plami tanlanishiga imkon beradi. Ushbu tanlov jamoaviy ongning ifodasida sof lingvistik hodisalarning xususiyatini o‘rganishda muhimdir. Muayyan lug‘atning giper-giponimik munosabati, asosan, pragmatik omillar ta’sirida rivojlanishini lotin va fransuz tillaridagi o‘xshash leksik-semantik sohani o‘rganish jarayonida kuzatiladi. Unda so‘zlarning yangi ma’nosi, shuningdek, pragmatik ma’noga ega yangi so‘zlar qayd qilinadi. Masalan, lotin va fransuz tillari leksik-semantik maydonidagi Fortis -Forte so‘zlarining giperonimlari semantik komponentlari soni bilan farq qiladi. Bundan tashqari, fransuzcha Fortis leksik birligining semantik tarkibida mavjud bo‘lmagan haddan tashqari, me’yordan ortiq, nufuzli, qat’iyatlilik singari pragmatik tarkibiy qismlar ajralib turadi. Shuningdek, fransuzcha haddan tashqari, me’yordan ortiq, shafqatsizlik, qo‘pollik sifatlarining pragmatik ma’nolariga ega bo‘lgan violentus/ violent giponimlari misol bo‘ladi. Fransuzcha Fort so‘zi leksik-semantik maydonining periferiyasida pragmatik ma’noga ega bo‘lgan leksik birliklar hosil bo‘ladi va bu sohadagi muayyan maydon boshqasi bilan kesishadi. Jumladan, fransuzcha courageux (jasur) leksik birligining qat’iyatlilik, matonat, o‘ziga xoslik singari giponimlarining semantik komponentlaridagi pragmatik xususiyatini ifodalaydi. Lourd so‘zining lotin tilidagi o‘xshash maydonidagi bir o‘zakli so‘zlar uchramasdan haddan ortiq, qo‘pollik в лингвистике. Вып. 4. – М.: Прогресс, 1965. – С. 576-588; Лотман Ю.М. О семиотическом механизме культуры // Лотман Ю.С. Избранные статьи в 3-х томах. –Т.3. – Таллинн: 1992. – С. 328-245. 126 so‘zlarining semantikasini ifodalaydi. Lotin tilidan o‘zlashgan bunday sifatlarning pragmatik ma’nolariga ko‘ra, tahlil qilinayotgan maydonning bir qismi bo‘la oladi. Zamonaviy fransuz tilida lotin tiliga qaraganda, asosiy leksik birliklardagi semantik komponent qismlarining yo‘qotilganligini ko‘rish mumkin. L otin tilidagi ustuvor mavqega ega bo‘lgan ba’zi so‘zlar periferiyaga siljiydi. M asalan , lotin tilidagi Infirmus giperonimi fransuz tilida periferik holatda bo‘ladi. Xususan, fransuz tilidagi bir o‘zakli so‘zlarning semantik komponentlarining ko‘payishini quyidagi sifatlarda ko‘rib chiqamiz. Lotin tilidagi lug‘atlarda qayd qilingan va fransuz tilida ifodalangan débile/debilis, impotent/impotent, fragile/fragilis, las/laxus, inerte/inermus leksik birliklarda pragmatik-semantik komponentlarning hosil bo‘lishi kuzatiladi. Umuman olganda, turli tizimli tillar tuzilishining asosiy qoidalarini tadqiq qilish jarayonida, leksik-semantik maydon markazidagi giperonim va uning eng yaqin a’zolari ushbu paradigmadagi asosiy ma’lumotlarni ifodalovchi semantik ma’nosi ustuvor so‘zlar hisoblanadi. Maydonning quyi pog‘onasida pragmatik ma’lumotlar ustuvor bo‘lgan leksik birliklar joy oladi. Pragmatik komponentlarning periferiyadagi ustunligi bu maydondagi qo‘shni paradigmalar ta’sirida ba’zi so‘zlarning bir nechta leksik-semantik sohalarga tegishliligini ko‘rsatadi. Faible so‘zining leksik-semantik sohasidagi Lache, incertain, Fort leksik birligining ushbu sohadagi Lourd, gros so‘zlarini misol qilish mumkin. Turli tizimli tillardagi o‘xshash maydonlar o‘rganilganida , uning qurilishidagi o‘zgarish tendensiyasi kuzatiladi. Ushbu jarayonda leksik-semantik maydonlarning nisbiy simmetriyasining buzilishi, qayta qurilishi kuzatiladi va til paradigmalaridagi pragmatik ma’noga ega leksik birliklarning maydon markaziga yaqin joylashuvida namoyon bo‘ladi. Semantika va pragmatikaning o‘zaro munosabati metaforizatsiyada konnotatsiya orqali ifodalanadi. Pragmatikaning kreativ xususiyatlari, samarali mexanizmlari va elementlaridan biri konnotatsiya yordamida namoyon bo‘ladi. Sinkretizmda ifodalangan pragmatik ma’noni o‘zida aks ettiruvchi qoida va leksik- semantik maydonga asoslangan strukturaning ahamiyatini yo‘qotadi. Pragmatika 127 iyerarxiya yoki subordinatsiyaning buzilishi va leksik birliklar ma’nosining bir- biriga mos kelishiga olib keladi. Xulosa qilib aytganda, tilda boshqa murakkab tizimlarda bo‘lganidek, “giperonim / giponimlar” va “invariant/variantlar” qoidasining ustuvorligi kuzatiladi. Shuningdek, o‘zgaruvchanlik va barqarorlik beqaror muvozanat munosabatlariga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Leksik kategoriyani o‘rganish adresat va adresant sub y ektlarida ifodalangan parametrlarga asoslangan pragmatik o‘lchovni o‘z ichiga oladi. E.Rosh va J.Lakoffning prototiplik g‘oyasi ichki va iyerarxik struktura tushunchalariga mos keladi va lingvistik jihatdan giperonim/giponimlar, invariant/variantlar orasidagi mutlaq muvofiq bog‘liqlikni ifodalaydi. Tilshunoslikdagi prototiplik nazariyasi leksik, semantik va pragmatik kategoriyalarning noaniqligi, aniq chegaralarning mavjud emasligini ko‘rsatadi. Giponimlar strukturasi, leksik-semantik maydondagi pragmatik komponentlarning markazdan periferiyaga siljishi va markaziy pozitsiyadan o‘rin egallashi barqaror konnotatsiyalarning hosil bo‘lishiga olib keladi. Maydonning periferik hududlaridagi kamida ikki qo‘shni soha va paradigmalar orasidagi o‘zaro munosabat aniq kuzatiladi, natijada, ushbu chegara maydonidagi doimiy almashinuv jarayonini kuzatish mumkin. Leksik-semantik maydonlarning tashkil qilinishidagi pragmatik omil diaxronik jarayonda aniq namoyon bo‘ladi. Turli tizimli tillardagi o‘xshash leksik-semantik maydonlar o‘rganilganida ushbu strukturaning nisbiy simmetriyasidagi buzilish va qayta tuzilish holati ko‘rinadi. Leksik-semantik kategoriya a’zolari orasidagi leksik qarama- qarshiliklarning neytrallashuvi kuzatiladi va natijada sinkretik shakllarning hosil bo‘lishiga olib keladi. Ushbu jarayon ko‘pgina giponimlarning o‘rniga qo‘llaniladigan giperonim misolida ko‘riladi va privativ oppozitsiyalarning neytrallashuvini ifodalaydi. Shuningdek, neytrallashuv maydon markazidagi giponimik munosabatlarning umumiy ma’no sektoriga asoslangan holda sodir bo‘ladi. Chunonchi, o‘rganilayotgan tillardagi leksik-semantik maydonlarning ikki 128 yoki undan ortiq a’zolarining o‘zaro munosabatga oid ma’nolarini yagona giperonim ifodalaydi. Yuqorida nomlari zikr qilingan olimlarning lingvistika va pragmatikaning mutanosibligi bo‘yicha keltirgan nazariy fikrlari giponimiyaning kengroq tadqiq qilinishi zarurligini ko‘rsatadi. Tug‘ishgan qarindoshlikni ifodalovchi birodar superordinatining aka, uka, opa, singil giponimlaridan muayyan kontekstda singil leksik birligining o‘rniga uka giponimi qo‘llanilishi mumkin. Shuningdek, lingvopragmatik jihatdan aka giponimi nafaqat bir ota-onaning erkak jinsiga oid to‘ng‘ich farzandini ifodalaydi, balki insonning hurmat qiladigan, suyangan, ishongan do‘stiga nisbatan ham qo‘llaniladi. Shuningdek, nutqda okkazional giponimiyani ham kuzatish mumkin. Masalan : Kalta bo‘yli – pakana – liliput. Xuddi shu maqsadda yuz ming Lilliput o‘z uyini tark etdi 245 . Okkazional giponimiyadagi birliklar muayyan zamon va makon butunligida yuzaga keladi. Aksariyat ulardagi giponimik munosabat vaqtinchalik bo‘lib, turli matniy yaxlitlik hamda nutqiy vaziyatni talab qiladi. Pragmatik parametrlarning neytrallashuvi bir yoki undan ortiq konnotativ ma’nolarga mos keladigan muayyan bir leksik birlikning qo‘llanilishi, shuningdek, bir nechta denotatorlarning bir konnotatorga birikishi sinkretizmni ifodalaydi. Muayyan pragmatik ma’noning ifodasidagi shakllarning sinkretizmi natijasida maydonning iyerarxiya tamoyili, ya’ni giperonim va giponimlar orasidagi o‘zaro munosabat buziladi. Fe’llarning periferiyadagi munosabati giper-giponimik munosabatlarning keng ko‘lamda o‘rganilishini taqozo qiladi. Xullas, leksik birliklar muayyan maydon chegarasida ifodalanadi yoki konnotativ ma’nosiga ko‘ra, pragmatika singari boshqa kategoriyada o‘z aksini topadi. Natijada, pragmatika va lingvistika mutanosiblashib giponimiyaning pragmalingvistik xususiyatlarini oydinlashtiradi. 3.3. Frazeologizmlarda giponimik munosabatlar pragmatikasi 245 Svift J. Gulliverning sayohatlari. – Toshkent: Sharq, 2009. – 288 b. 129 Frazeologik birliklarning pragmatik ma’nosi doimo tinglovchiga qaratilgan bo‘lib, ular tinglovchining fe’l-atvoriga, shaxsiyatiga ijobiy yoki salbiy tarzda ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa muayyan tildagi frazeologik birliklarning to‘liq pragmatik ma’no komponentlarining shakllanishiga asos bo‘ladi. Frazeologik birliklar bo‘yicha A.V.Kunin, N.S.Ashukin, M.G.Ashukina, V.I.Dal, L.E.Binovich, S.I.Ojegov, D.N.Ushakov, A.I.Molotkov, Y.I.Reskera, A.V.Fedoryuk, I.I.Turanskiy, N.F.Alefirenko 246 singari bir qator rus tilshunoslarining ishlarini kuzatishimiz mumkin. Zamonaviy tilshunos olimlarning tadqiqotlari intensivlik kategoriyasi kontekstidagi frazeologik birliklar ko‘pincha frazeologik intensifikatorlarning semantik va strukturaviy jihatiga qaratilganini kuzatamiz. Frazeologik birliklarning funksional va pragmatik xususiyatlarining yoritilishida shaxs va uning nutqiga e’tibor qaratiladi. Frazeologik birlik nafaqat til belgisining ifodasini kuchaytiradi, balki uni muayyan vaziyatda oydinlashtirib, adresatga bo‘lgan ta’sirchanligini yanada oshiradi. A.F.Artemova frazeologik birlik voqelikning kuchaytirilgan va real holatidan ko‘ra muayyan hodisaning g‘oyasini amalga oshirishini ta’kidlaydi 247 . A.V.Fedoryuk shaxs tomonidan qo‘llaniladigan frazeologik birliklar uning dunyoviy tasavvur va tajribasiga asosan ifodalanishini keltiradi 248 . Pragmatik ma’noga ega bo‘lgan frazeologik birliklar inson psixologiyasining emotsional qismi va intensiyasiga ko‘ra sodir b o‘ ladigan voqelikni anglatadi. I.I.Turanskiyning fikriga ko‘ra, “…усилительные фразеологизмы, как свидетельствует сам термин, являются весьма распространенным средством 246 Кунин А. В. Англо-русский фразеологический словарь. – М . :Русский язык , 1995 . – 94 4 с; Ашукин Н.С., Ашукина М.Г. Крылатые слова. Литературные цитаты. Образные выражения. – М.: Гослитиздат. 1960. – 752 с.; Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка. – М . : ГИС,1956. Том I , II , III , IV . – C . 1880- 1882; Бинович Л.Э. Немецко-русский фразеологический словарь. – М.: Русский Язык,1995. – 768 c .; Ожегов С.И. Правильность русской речи. – М.: Наука, 1962; Ушакова Д.Н. Толковый словарь русского языка. – М.: Гос. изд-во иностр, и нац. словарей. Том I . 1935, II . 1938, III . 1939, IV . 1940. – 752 c .; Молоткова А.И. Фразеологический словарь русского языка. – М.: Сов. Энциклопедия, 1967. – 544 c .; Рецкера Ю.И. Французско-русский фразеологический словарь. – М . : Издательство: Иностранных и национальных словарей, 1963. – 1112 с. 247 Артемова А. Ф.. Значение фразеологических единиц и их прагматический потенциал: Д ис. … д-ра филол. наук. СПб, 1992. – 351 c . ; 248 Федорюк А.В. Функционально-прагматические аспекты фразеологических интенсификаторов в современном английском языке: Д исс. … канд. филол. наук. – Иркутск: ИГЛУ, 2001. – 198 c . 130 интенсификации высказывания и наряду с другими средствами занимают свое определенное место в общей системе форм, способов и репрезентации категории интенсивности” 249 .Ya’ni frazeologik intensifikatorlar jumla, iboraning ma’nosini kuchaytirishda keng qo‘llaniladi va boshqa vositalar singari intensivlik kategoriyasining shakli, usuli va reprezentatsiyasiga egadir. N.F.Alefirenko va L.G.Zolotix frazeologik birliklarning pragmatik xususiyatida obrazlilik va semantik strukturadagi konnotatsiyaning ustunligini keltiradi 250 . Shuningdek, lingvistik tadqiqotlardagi frazeologik birliklarning denotativ va konnotativ semalarning nisbatiga aloqador turli fikrlar kuzatiladi. V.M.Mokiyenko frazeologik birliklar nominativ ekspressiyada ifodalanib, matnga singib ketishini ta’kidlaydi 251 . U til belgisining mazkur ikki xususiyati frazeologizmdagi sinkretiklikni anglatib, noekspressiv leksikada farqlanishi va ajratilishiga urg‘u beradi. Fikrimizcha, frazeologik birliklar semantikasida qaysi makrokomponent ustunlik qilishi muayyan til materialida ko‘rib chiqiladi. A.Kovi frazeologik birliklar muayyan madaniy hamjamiyat tasavvuridagi voqelikni ifodalashini keltiradi. U frazeologik birliklarning madaniy muhit manbayi sifatida muhim ahamiyatga egaligini ta’kidlab, muayyan til va madaniy muhitning o‘ziga xos milliy xususiyatlarini ifodalab, ularda aks ettirilgan madaniy ma’lumotning e’tiborga molikligini ta’kidlaydi 252 . V.N.Teliya konnotatsiyaning ekspressivligi haqida fikr yuritib, konnotatsiya muloqotga kirishuvchining voqelikka emotsional munosabatini ifodalovchi til birliklari semantikasining maxsus makrokomponentligiga ko‘ra mazkur ma’no ifodali rangga ega bo‘lishini ta’kidlaydi 253 . Frazeologik semantika strukturasidagi konnotatsion komponentlar muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular nutqiy akt va matndagi pragmatik mazmun uchun katta ahamiyat kasb etadi. I.A.Sternin 249 Туранский И.И. Семантическая категория интенсивности в английском языке: монография. – М.: Высшая школа, 1990. – С. 145. 250 Алефиренко Н.Ф., Золотых Л.Г. Проблемы фразеологического значения и смысла (в аспекте межуровневого взаимодействия языковых единиц). – Астрахань , 2000. – С . 167. 251 Мокиенко В.М. Славянская фразеология: учеб. пособие для вузов. – М.: Высш. шк., 1989. – С. 211. 252 Cowie A. Phraseology: Theory, Analysis and Applications. – Oxford: Oxford University Press, 2001. – 258 p. 253 Телия В.Н. Коннотативн ый аспект семантики номинативных единиц. – М.: Наука, 1986. – С. 101. 131 konnotatsiyaning muloqot jarayonidagi o‘ziga xosliklarni, muloqot akti ishtirokchilari va nutqiy aktni muayyan ma’noning bir qismi sifatida ta’riflaydi 254 . Muloqot qiluvchi intensiyasi J.R.Serl va D.Vanderveken tomonidan nutqiy aktning illokutiv kuchi sifatida ta’riflanadi 255 . Diskursda frazeologik intensifikatorlar asosiy pragmatik belgi yoki illokutiv kuch signallari hisoblanadi. Ular diskursni tashkil etuvchi nutqiy aktlarning illokutiv kuchini vujudga keltiradi va uning rivojlanishiga yordam beradi. Shuningdek, ular diskursning illokutiv semantika vositasi sifatida ifodalanadi. O‘zbek tilshunosligida ham frazeologik birliklarning tadqiqi bo‘yicha samarali ishlar olib borilgan. Jumladan, A.E.Mamatov, Sh.Rahmatullayev, M.Vafoyeva, A.Hojiyev va M.Yo ʻ ldashevlarning 256 tadqiqotlarini keltirish mumkin. A.Hojiyev frazeologik birlik semantik jihatdan nutq jarayonida yaratilmagan butun ya’ni, umumlashtirilgan ma’noni ifodalashini ta’kidlaydi 257 . Tilshunos A.Mamatov frazeologik birlikni tilning alohida birligi sifatida ta’kidlab, o‘z tarkibida frazaga teng bo‘lgan semantik jihatdan to‘liq yoki qisman qayta tuzilgan majoziy so‘z birikmalarini qamrab olishini bayon qiladi 258 . M.Yo ʻ ldashev hayotiy voqealarni, jamiyatdagi qabul qilingan va qilinmagan hodisalarni ifodalaydigan frazalar vaziyatni baholab, shaxsning hayotiy tajribasi asosida qiladigan xulosasining o‘ziga xos obrazli ifodasi ekanligini keltiradi 259 . M.Vafoyeva frazeologik birlik ma’nosi leksik ma’noga nisbatan keng va murakkabligi bilan ajralib turishini ta’kidlaydi 260 . Tilshunos ko‘pgina frazeologik 254 Стернин И.А. Проблем ы анализа структуры значения слова. – Воронеж: Изд-во Воронежского ун-та,1979. – 90 c . 255 SearleJ.R , VandervekenD. Foundations of Illocutionary Logic . – Cambridge: Cambridge University Press, 1985. – Р. 109-133. 256 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. – Тoшкент: Ўқитувчи, 1978. – Б. 37; Маматов А.Э. Ўзбек тили фраземаларининг шаклланиш масалалари : Филол. фан. докт. ... дисс. автореф. – Тошкент, 1999. – Б.11; Маматов А.Э Ҳозирги ўзбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муаммолари . – Тошкент: Фан, 1991. – 212 б. ; Вафоева М . Ўзбек тилида фразеологик синонимлар ва уларнинг структурал- семантик таҳлили : Филол. фан. ном. ... дисс . – Тошкент: 2009 . – Б. 49 ; Ҳожиев А . Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати . – Тошкент: Фан, 2002 . – Б. 124; Йўлдошев Б . Ҳозирги ўзбек адабий тилида фразеологик бирликларнинг функционал - услубий хусусиятлари : Филол. фан. докт. ...дисс. – Тошкент: 1993. – 297 б. 257 Ҳожиев А . Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати . – Тошкент: Фан, 2002. – Б. 124; 258 Маматов А.Э. Ўзбек тили фраземаларининг шаклланиш масалалари : Филол. фан. докт. ...дисс. автореф. – Тошкент: 1999. – Б.11; 259 Йўлдошев М . Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари . – Тошкент : Фан, 2006. – Б. 53. 260 Вафоева М . Ўзбек тилида фразеологик синонимлар ва уларнинг структурал- семантик таҳлили : Филол. фан. ном. ... дисс . – Тошкент: 2009 . – Б. 21 . 132 birlik ma’nosida dardisar, po‘konidan yel o‘tmagan, ha-hu deguncha singari badiiy bo‘lmagan komponentlarning mavjudligini kuzatgan. M.Vafoyeva frazeologik birliklarning badiiy asar tilidagi tasviriy vosita sifatida keng qo‘llanilishini keltirib, uning boyitilishining eng muhim vositalaridan biri deb hisoblaydi 261 . Tilshunoslikda frazeologik birliklarning tabiati va shakllanish usullari, frazeologik ma’noning tabiati, frazeologik omonim, sinonim, antonim, variativlik, frazeologik birlikning morfologik tuzilishi va paradigmatikasi, jumlalar funksiyasi singari masalalar tahlil qilinadi. Antropotsentrizm nuqtayi nazaridan frazeologik birliklarga yondashuv, mazkur birliklarning pragmatik funksiyani qamrab olishi va ularning nutqiy munosabat jarayonidagi ahamiyati dolzarb masala sanaladi. Frazeologizmlar pragmatik ma’nosining estetik komponenti so‘zlovchilarning estetik zavqlanishini ta’minlovchi komponent bo‘lib, muloqotga kirishuvchining til xazinasidagi eng mazmunli, jonli til birliklaridan tanlab, ularni o‘zgartirib yoki birlashtirib, tinglovchida ham zavq tug‘diradi. A.M.Emirovaning ta’rificha, “Pragmatik ma’no –“so‘zlovchi – tinglovchi” munosabatlaridir” 262 . Frazeologik birliklarning pragmatik ma’nosi ekspressiv, apellyativ, fatik va estetik komponentlar orqali namoyon bo‘lishi mumkin. Pragmatik ma’noning ekspressiv komponenti so‘zlovchining his-tuyg‘usini, bahosini tasvirlashdan iboratdir. Ingliz tilidagi frazeologik muammolarni tadqiq qilgan rus tilshunos olimi A.V.Kuninning ta’kidlashicha, “Frazeologik intensifikatorlar frazeologik birliklar tarkibiy qismlarining to‘liq ifodasiga ega” 263 . Uning fikricha, frazeologik intensifikatorning tarkibiy qismlaridagi mazmun o‘zgartirilganligi tufayli frazeologik birlik kuchaytirilgan ma’noga ega bo‘ladi. Tilning intensivligini tasniflash vositalaridan biri bo‘lgan frazeologik intensifikatorlar belgining semiotik konsepsiyasiga aloqador bo‘lgan frazeologik taksonomiyadagi frazeologik birliklarning yagona sinfi sanaladi. Ular leksik 261 Вафоева М . Ўзбек тилида фразеологик синонимлар ва уларнинг структурал- семантик таҳлили . Филол. фан. ном. ... дисс . – Тошкент: 2009 . – Б. 21 . 262 Эмирова А.М. Русская фразеология в коммуникативном аспекте. – Ташкент: Фан, 1988. – 90 с . 263 Кунин А.В. Курс современной английской фразеологии. – М . : Высшая школа, 1996. – 381 с. 133 birliklar ifodalaydigan belgilar, harakat va jarayonlarni kuchaytirish uchun ishlatiladigan ikkilamchi predikatsiya belgilari sifatida taqdim etiladi. Ammo ular diskursda illokutiv belgi sifatida ifodalanib, muloqotga kirishuvchining illokutiv kuchini oshiradi va muloqotga maksimal dramatik ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, tinglovchilarning e’tiborini jalb qilib, muayyan holatlarda suhbatdoshlar orasidagi o‘zaro munosabatni o‘rnatish uchun ham qo‘llaniladi. Tilshunos A.V.Kuninning fikricha, “Muloqotga kirishuvchilar diskursida frazeologik intensifikatorlarni ishlatib, tinglovchilarga aqliy va hissiy jihatdan ta’sir qiluvchi ma’lumotlarni ifodalashadi” 264 . Shuningdek, pragmatik jihatdan so‘zlovchi diskursidagi so‘zlar va nutq aktlardagi pragmatik ma’noga e’tibor qaratiladi va diskurs orqali nutq aktlarining ketma-ketligi nazarda tutiladi. Ularning har biri J.R.Serl va D.Vanderveken 265 tomonidan belgilangan propozitsional mazmun va mantiqqa egaligi kuzatiladi. Tasodifiy suhbatdagi frazeologik intensifikatorning pragmatik xususiyatlari ko‘rib chiqilganida, uning shaxslar tomonidan muayyan kommunikativ maqsadga erishish uchun qo‘llaniladigan vosita ekanligi kuzatiladi, so‘zlovchi nutqining pragmatik mazmunini ifodalashi aniqlandi. Tilshunos D.Shifrinning fikricha, pragmatik ma’no so‘zlo vchining kommunikativ intensiyasini ifodalaydi 266 . Muloqotga kirishuvchining dastlabki iborasidagi frazeologik intensifikatorlar tinglovchining struktur-semantik xulosasiga qaratilgan bo‘lib, faqat dialogning to‘ldiruvchisi sifatida gapiruvchi nutq aktining illokutiv belgisini ifodalaydi. Ya’ni ruscha “У вас болит зуб?” “Он чертовски сильно болит”. Ruscha У вас болит зуб? savoli nutqemas, balki u muloqotga kirishuvchining tinglovchi nutqi aktiga undovidir va чертовски frazeologik intensifikatori яростно, очень сильно ma’nolarini anglatadi. Ushbu frazeologik 264 Кунин А.В. Курс современной английской фразеологии. – М . : Высшая школа, 1996. – 381 с. 265 SearleJ.R. VandervekenD. Foundations of Illocutionary Logic . – Cambridge : Cambridge University Press , 1985 . – Р. 227. 266 SchiffrinD. The Handbook of Discourse Analysis . – Cambridge : Cambridge University Press , 2001 . – Р. 787- 797. 134 intensifikator muayyan so‘roq gapdan tashqarida semantik mustaqillikka ega bo‘lmaydi. Yuqorida keltirilgan nutqiy muloqotdagi frazeologik intensifikator nutqning illokutiv kuchini ifodalab, dialogdagi tinglovchi diqqatini jalb qiladi. Shuningdek, ushbu frazeologik intensifikator suhbatdoshlar orasidagi o‘zaro munosabatni o‘rnatib, muloqotga kirishuvchi nutqidagi pragmatik mazmunni ifodalaydi. Frazeologik intensifikator diskursdagi illokutiv kuchni rivojlantiradi va nutqni tashkil qiluvchi jumlalarning illokutiv mazmunini oshiradi. Tilshunoslar J.R.Serl va D.Vandervekenning ta’kidlashicha, har bir illokutiv kuchning yettita o‘zaro munosabatga ega bo‘lgan tarkibiy qismlari mavjud: 1. Illokutiv mazmun va maqsad. 2. Illokutiv mazmun kuchining darajasi. 3. Illokutiv mazmunga erishish usuli. 4. Propozitsional kontent holati. 5. Tayyorgarlik jarayoni. 6. Aniqlik holati. 7. Shaffoflik jarayonining kuchlilik mavqe y i 267 . Illokutiv mazmun illokutiv kuchning eng muhim va asosiy elementini ifodalab, u orqali nutqning maqsad va intensiyasi belgilanadi. Ko‘pgina illokutiv mazmunga nutq aktlari yordamida ko‘proq yoki kamroq kuch ishlatilib erishiladi. Ushbu holat bir illokutiv tipdagi nutqni ajratish imkonini beruvchi illokutiv mazmun kuchining darajasini ifodalaydi. Shuningdek, muloqotga kirishuvchi ifoda etgan nutqning haqiqatligiga ishontirish, bayonot qilish, tasdiqlash, bashorat va taxmin qilish kabi ijobiy illokutiv mazmun yordamida amalga oshiriladi. So‘zlovchi biror hodisa sodir bo‘lishini bayonot, tasdiq, bashorat va taxmin qilayotganida turli darajali kuchlardagi propozitsional kontentni ifodalaydi. Ingliz tilshunos olimi J.R.Serlning ta’kidlashicha,har bir illokutiv akt propozitsional kontent orqali amalga oshirilganida, muayyan intensional mazmun 267 SearleJ.R , VandervekenD. Foundations of Illocutionary Logic . – Cambridge : Cambridge University Press , 1985 . – Р. 227. 135 ifodalanadi. Nutq aktlari turli darajadagi kuchlarni aks ettirgan illokutiv mazmunlarni ifodalaydi 268 . “I think you are guilty”, she said quietly . “I think you are guilty as hell” 269 Bunda so‘zlovc hi nutq aktlarining illokutiv kuchlari bir xil propozitsional kontentga ega. Ikkita nutq aktining illokutiv mazmuni ham bir xil, ammo ularning imkoniyat darajasi farqlanadi. I kkinchi nutq aktidagi illokutiv mazmun birinchisiga qaraganda kuchliroq darajada ifodalangan. Muloqotga kirishuvchi illokutiv mazmunni kuchaytirish va tinglovchini propozitsional mazmunning haqiqatligini tasdiqlash uchun inglizcha as hell, o‘zbekcha iblisdek frazeologik intensifikatoridan foydalangan. Ushbu nutqiy aktda frazeologik intensifikatorlarning qo‘llanilishi orqali nutq aktidagi illokutiv kuch oshirilgan. Propozitsional kontentning aniqligiga tinglovchini ishontirish vositasi sifatidagi frazeologik intensifikatorlar tilshunoslar F.X.Imeren va R.Grutendorst tomonidan aniqlangan argumentativ nazariya diskursda qo‘llaniladi 270 . U tinglovchilarga maqbul fikrni qabul qilish yoki rad qilishni kuchaytiruvchi propozitsional intensiyaning og‘zaki faoliyati sifatida qo‘llaniladi. Pragmatik yondashuvning zamonaviy tadqiqotlarida, argumentatsiya orqali mantiqiy mulohazalarni tasdiqlash va tushunmovchiliklarning hal qilinishida illokutiv mazmunga ega makronutqiy akt nazarda tutiladi. Strukturaviy jihatdan har bir makronutq argumentidagi fikrni ifodalovchi nutq akti mavjud bo‘lib, ushbu holatdagi muayyan fikrga mutanosib yoki nomutanosib argumentlarni ifodalovchi nutq aktlari kuzatiladi. Ikkita nutq aktida ham propozitsional kontent va illokutiv faoliyat mavjudligi kuzatiladi. Tilshunoslar J.R.Serl va D.Vandervekenning fikricha, ko‘chirma gap aktlarida tinglovchining biror ish-harakatni bajarishi, muloqotga kirishuvchining turli darajada ifodalangan urinishlari aks ettiriladi 271 . 268 Searle J.R. Intentionality. – Cambridge. Cambridge University Press , 1983. – 292 р. 269 Drury A. Decision. 2015 . 270 EemerenF.H, Grootendorst R. Fundamentals of Argumentation Theory. Handbook of Historical Backgrounds and Contemporary Developments. – New Jersey : Lawrence Erlbaum Associate Publishers , 1996. – Р. 440. 271 SearleJ.R , VandervekenD. Foundations of Illocutionary Logic . – Cambridge . Cambridge University Press1985 . – Р. 227. 136 Frazeologik intensifikatorlar orqali illokutiv mazmunning verbal ifodasida intensivlik kuzatiladi. Tilshunos olim J.R.Serlning, “Har bir illokutiv akt propozitsional kontent orqali ifodalanganida, muayyan intensional holatni aks ettiradi ” 272 , degan fikriga qo‘shilamiz. Xususan, intensional holat ushbu turdagi nutq aktining aniqligi uchun zarurdir. Mazkur illokutiv mazmunga turli darajadagi faoliyat orqali erishib bo‘lganidek, aniqlik va intensional holat ham turli darajadagi mazmun bilan ifodalanishi mumkin. Asl holat emotsional jarayonlar aks etgan turli mazmundagi nutq aktlarini ifodalashga xizmat qiladi. Shuningdek, emotsional aktlar ahamiyatliligi va intensionalligi bilan ajralib turadi. X.G.Gadamerning ta’kidlashicha, “ Ushbu holat muloqotga kirishuvchining tajriba va malakasiga ko‘ra belgilanadi” 273 . Muloqotga kirishuvchining intensional holatidagi ifodalanish darajasi va tajriba obyekti orasidagi korrelyatsiyani aniqlash maqsadida lingvistik tajriba o‘tkazilganida ishtirokchilarga tajriba obyekti sifatida ikkita situatsiya beriladi. Birinchi holatda ishtirokchiga o‘z do‘stining biror sababga ko‘ra g‘azablangan yoki qo‘rqib ketgan vaziyatda qaysi nutq aktini qo‘llashini kuzatish topshiriladi. Ammo ushbu holat biroz vaqt oldin sodir bo‘ladi. Bu vaqt mobaynida ishtirokchining xotirasi xiralashgan va u faqat kuzatuvchiga aylanib qolgan bo‘ladi. Muayyan intensional mazmun holati ongimizning olamni qanday ifodalashini bildiradi. Maqsadli intensional mazmunning uchta jihati mavjud. Bular voqealar, sub y ektlar, ular bajaradigan harakatlar, ob y ektlar va ularga bog‘liq jihatlar hisoblanadi. Binobarin, U jahannam olovini ko‘rgandek qo‘rqib ketdi. Men uning hushidan ketib qolishidan qo‘rqdim. Muloqotga kirishuvchining mazkur nutq aktida jahannam olovi frazeologik intensifikatori juda ma’nosini anglatib, intensional holatni ifodalaydi. Frazeologizmlar tarkibida sinonimik va giper-giponimik munosabatlar kuzatiladi 274 . Frazeologiyadagi giper-giponimik munosabatda frazeologik 272 SearleJ.R. Intentionality – Cambridge. Cambridge University Press , 1983. – 292 р. 273 Gadamer H.G. Truth and Method. – New York : Routledge , 1988 . – Р. 635. 274 Диброва Е.И. Вариантность фразеологических единиц в современном русском языке / Е.И. Диброва. – Ростов-на-Дону: Издво Ростовского ун-та, 1979. – 192 с. 137 variativlikka xos bo lmagan inklyuziv munosabatning xususiyatlari kuzatiladi.ʻ Misol uchun , Матрёна. Так себе, старичок мой зря болтает: женить да женить. Да не его ума дело. От овса, ведашь, кони не рыщут , от добра не ищут , – так и это дело («Власть тьмы», д. 1, явл. X ;26: 131). От корма кони не рыщут, от добра добра не ищут. 275 . Mazkur misolda superordinat taksonimik корм leksik birligining hayvonlarning ovqat turiga kiruvchi mahsulot ma ’ nosini ifodalasa , ов e с subordinat otlarning ozuqasi va qayta ishlov berilgan donni anglatadi . Frazeologizmladagi so zlaning ʻ ma’nosiga o xshash leksik birliklar bilan almashtirilishi ularning semantikasini ʻ oydinlashtiradi. Shuningdek, turli tizimli tillardagi frazeologizmlar tarkibida hayvon va qush nomlarini anglatuvchi giponimik leksik birliklarning ifodalanishi kuzatiladi, ularni quyidagi jadvalda ko rib chiqamiz ʻ : Frazeologizmlarda qo llaniladigan ʻ giponimlar O zbekcha ʻ Ruscha Inglizcha Hayvon nomi 1. Toy otga yetkazar, ot — murodga. 2.Ayiqdan qo rqqan ʻ o rmonga bormas. ʻ 3. Bir qozonda ikki qo chqorning boshi ʻ qaynamas. 1. Здоров, как бык. 2. Убить двух зайцев. 3. Вернемся к нашим баранам. 1. To fight like a tiger. 2 . Dark horse. 3Let’s come back to muttons Qush nomi 1.Qarg'a keldi – qish keldi. 2. Bedananing «vit» degani — qochgani. 1. Первая ласточка. 2. Белая ворона 1. Like a duck to water. 2.Kill two birds with one stone. 275 Даль, В.И. Пословицы русского народа: Сборник: в 2 т /В.И. Даль. – М.: ТЕРРА; «Книжная лавка – РТР», 1996. – Т. 1-2.– C . 319. 138 Keltirilgan jadvaldagidek o zbek, rus va ingliz tillarida frazeologizmlardaʻ giponim so zlarning qo llanilishida ijobiy yoki salbiy ma’nolar anglanadi. ʻ ʻ O zbek ʻ tilidagi Toy otga yetkazar, ot — murodga misoli insonning yaxshi amali uni maqsadiga yetkazadi degan ijobiy ma’noni anglatsa, Bir qozonda ikki qo chqorning boshi qaynamas ʻ maqoli orqali muayyan vaziyatda ikki bir xil xarakter xususiyatli yoki liderlik qobiliyatiga ega insonlarning o zaro mos ʻ kelmasligi tushuniladi. Rus tilidagi Здоров, как бык misolidagi бык giponimi insonning mustahkam sog’ligini ifodalasa, Вернемся к нашим баранам maqolidagi баран giponimi orqali muayyan diskussiyaning asosiy mavzusidan og‘ishmay aniq maqsadiga qaytishga undovni anglatadi. Ingliz tilidagi Dark horse misolida insonning anglanmagan, tushunish mushkul bo lgan ichki dunyosi ʻ ifodalanadi, Like a duck to water maqolida insonning muayyan faoliyatni epchillik bilan amalga oshirishi tushuniladi. Xulosa qilib aytganda, tilning boyligi bo‘lgan frazeologik birliklarning pragmatik imkoniyati keng bo‘lib, nutqning ta’sirchanligi va bo‘yoqdorligini yanada kuchaytiradi. Yuqori intensiv til vositasi sifatidagi frazeologik intensifikator va giponimlar qo‘llanilgan ma’lumotlar, analogik, ya’ni izchil ravishda quyi intensiv til vositasi orqali ifodalangan ma’lumotlarga qaraganda ko‘proq o‘zaro munosabat o‘zgarishlariga olib keladi. Diskursda frazeologik intensifikator va giponimlar o‘ziga xos pragmatik yo‘nalishga ega bo‘lgan o‘xshash frazeologik birlik sanaladi. Ularning semantikasidagi yetakchi semaning intensivligi tufayli frazeologik intensifikator va giponimlar suhbatdoshlarga kuchli ta’sir ko‘rsatish uchun turli diskurslarda keng qo‘llaniladi. Uchinchi bob bo‘yicha xulosalar Mazkur bobning oldiga qo‘yilgan asosiy maqsad paradigmatik munosabatlar, ya’ni sinonimiya, antonimiya, giponimiya va frazeologik birliklardagi giponimik munosabatlarning pragmatik xususiyatlari tadqiqi asosida quyidagi xulosalarga keldik: 139 1. Turli tizimli tillarning paradigmatikasida sinonimiyaga e’tibor qaratilib, dastlabki kuzatish tildagi yozma diskursning ko‘plab turlaridagi o‘xshash kontekstlarda bir xil so‘zlarni takrorlamaslik uchun yaqin ma’noli leksik birliklar semantik jihatdan farqlanilmasdan, ko‘pincha ekvivalent sifatida qo‘llaniladi. 2. Tilshunoslikda mutlaq sinonimiya juda kam uchraydigan hodisa sanalib, kontekstual sinonimiyada kontekstdagi so‘zlar ma’nosining yaqinlashuvi aniqlandi. Kontekstual va lingvistik sinonimlar tahliliga ko‘ra, kontekstual sinonimlar, ya’ni so‘zlar ma’nosining yaqinlashuvi muayyan kontekst doirasida ifodalanadi. Kontekstual sinonimlar faqat kontekstda namoyon bo‘lsa, lingvistik sinonimlar alohida shaklda ifodalanadi va lug‘atlarda qayd etiladi. 3. Kontekstual sinonimlarning qo‘llanilishi gapiruvchi nutqining monotonligini o‘zgartiradi va ularning qo‘llanilishi muloqotga kirishuvchining fikrini aniqlashtirib, muayyan vaziyatni batafsil tavsiflaydi. Q abul qiluvchiga referent haqida qo‘shimcha tafsilotlarni yetkazuvchi vositalar hisoblanadi. Kontekstual sinonimlarning funksional xususiyatini ko‘rib chiqib, ular nutqning eng maqbul kommunikativ-pragmatik potensialini amalga oshiradi. 4 . Kontekstual sinonimlar muayyan kontekstdan tashqarida bir-birining o‘rniga qo‘llanilmaydi. Mazkur qator a’zolari ma’nolarining yaqinligi adresantning atrofdagi voqelikka munosabati orqali aniqlanadi. Ushbu kontekstual muhitda dominant va sinonimik qator har bir a’zosining ma’nosi adresant va adresatning dunyoviy tushunchasiga qarab o‘zgaradi. Bunday holatda adresant ifodalagan kontekstual sinonimning ma’nosi adresat tomonidan qo‘shimcha izohlarsiz tushunilmaydi. 5. Sinonimlar yaqin ma’noga ega bo‘lishiga qaramasdan, ular bir xil kontekstlarda qo‘llanilmaydi. Muayyan kontekstda tanlangan leksik birlikning ma’nosi, o‘zga kontekstda qo‘llanilganida butunlay boshqa ma’noga ega bo‘ladi. 6. Antonimik paradigmalarning leksik-semantik tizimning boshqa semantik kategoriyalari bilan o‘zaro munosabatga kirishishidaantonimlarning har biri o‘z sinonimiga ega bo‘lib, tilda yashil-zangori juftligidagidek antonimiya va sinonimiyaning yaqin munosabati kuzatiladi. Antonimiya leksikaning yana bir 140 tizimli hodisasi – polisemiya bilan chambarchas bog‘liq. Ko‘p ma’noli so‘zlar o‘zining leksik ma’nolariga ko‘ra antonimik munosabatga kirishadi. 7. Qarama-qarshi ma’noga ega bo‘lmagan juft so‘zlar faqat kontekstda antonimlashtirilib, tilshunoslikda kontekstual antonimlar deb nomlanadi, ular xalq og‘zaki ijodining kichik janrlari va badiiy adabiyotda uchraydi. Xususan, Chavandozdan qamchi, piyodadan hassa oldim kabi o‘zbek xalq maqolidagi chavandoz va piyoda leksik birliklari kontekstual antonim hisoblanadi. 8. Nutqda faol qo‘llanilishiga ko‘ra, antonimiya maxsus turi, ya’ni pragmatik / kontekstual antonimlardan ajralib turadi. Antonimlarning pragmatik xususiyati ma’lumotning tinglovchiga ta’sirini amalga oshirish intensiyasida kuzatiladi. U muayyan muloqot jarayonida qayd qilinib, lingvistik va ekstralingvistik vositalar orqali ifodalanadi. 9. Pragmatika va semantikaning o‘zaro munosabatida yangi til birliklari paydo bo‘ladi , u lar okkazional ma’noni ifodalaydi. Mazkur holatda til tizimida qayd etilgan ma’no situativ, ya’ni kontekstual ma’noga ega bo‘ladi. Muloqot jarayonida bu ma’no kuchsizlanib, transformatsiyaga uchraydi va kontekstual ma’no yetakchi o‘ringa chiqadi. 10. Leksik-semantik maydon tamoyiliga asoslangan leksik paradigmada “giperonim / giponimlar” va “invariant / variantlar” kabi korrelyatsion tushunchalar asosida muayyan leksik birlik tahlilida quyi pog‘onadagi a’zo leksik birliklar tuzilishining tasviriga e’tibor qaratilib, quyi darajadagi giponimlar ko‘rib chiqilganida muayyan maydonning asosiy xususiyatlari semantik va pragmatik komponentlardan iborat bo‘ladi. 1 1 . Pragmatikaning konnotatsiyadek periferiyada kuzatiladigan ikki tomonlama tamoyilning mavjudligini ko‘ramiz. Leksik-semantik maydonning iyerarxik tamoyiliga ko‘ra, uning a’zolari markazga yaqinroq yoki markazdan uzoqroq joylashadi. Ushbu giponimlarning giperonimga yaqinlik darajasi qo‘shimcha pragmatik komponentlarning markazdan uzoq pog‘onalarda joylashgan leksik birliklarda, ya’ni periferiyada ifodalanadi. 141 12. Frazeologizmlar tilning intensivligini tasniflash vositalaridan biri bo‘lib, ular leksik birliklar ifodalaydigan belgilar, harakatlar va jarayonlarni kuchaytirish uchun ishlatiladigan ikkilamchi predikatsiya belgilari sifatida keltiriladi. Shuninhgdek, frazeologizmlarda giponimik leksik birliklarning qo llanilishiʻ muloqotga kirishuvchining illokutiv kuchini oshiradi va muloqotga maksimal ta’sir ko‘rsatadi. Muloqotdagi frazeologik birlikning pragmatik xususiyatlari ko‘rib chiqilganida, u shaxslar tomonidan muayyan kommunikativ maqsadga erishish uchun qo‘llaniladigan vosita bo‘lib, gapiruvchi nutqining pragmatik mazmunini ifodalashi aniqlandi. Nutqiy muloqotdagi frazeologik giponimlar nutqning illokutiv kuchini ifodalab, dialogdagi tinglovchi diqqatini tortadi va mazkur frazeologik giponimlar suhbatdoshlarning o‘zaro munosabatini o‘rnatib, muloqotga kirishuvchi nutqidagi pragmatik mazmunni ifodalaydi. 142 IV BOB. GIPER - GIPONIMIK MUNOSABATLARNING PRAGMALINGVISTIK XUSUSIY A TLARI 4.1 . So‘z ma’nosining torayishi va avtogiponimiya hodisasi Tilshunoslik fanining bugungi taraqqiyot davrida so‘zlarning o‘zaro munosabatlarini o‘rganish lozimligi masalasi ilmiy jihatdan to‘liq asoslandi. Tadqiqot ishimizning oldingi bo‘limlarida leksik-semantik munosabatlarning pragmalingvistik xususiyatlari to‘g‘risida fikr yuritgan edik.Ishimizning ushbu bobida esa yuqorida tilga olingan giper-giponimik munosabatlarning pragmatik xususiyatlariga to‘xtalishni lozim deb topdik. Ma’no o‘zgarishining eng muhim turlaridan biri semantik torayishdir. Tilshunos olim L.R.Xorn tadqiqotlarida keltirilgan muloqotga kirishuvchi va tinglovchi tamoyillariga taalluqli ikki torayish manbayi ta’kidlanadi 276 , ya’ni giponim ma’nosining yuqori cheklovini ifodalovchi, lingvistik ahamiyat kasb etuvchi Q (Quantity) Principle (Hearer-based) – tinglovchiga yo‘naltirilgan Q asosidagi ma’no torayishi kuzatiladi. Masalan, to‘rtburchakni mustasno qiluvchi kvadrat, barmoqniistisno qiluvchi bosh barmoq so‘zlari toraygan ma’noga ega. Evfemizmlarda uchraydigan umumiy ma’noni cheklash holatidagi (R (Relation) 276 Horn L.R. Toward a new taxonomy for pragmatic inference: Q-based and R-based implicature. In Meaning, Form, and Use in Context, ed. D Schiffrin . – Washington DC: Georgetown University Press , 1984. – Р . 11-42; Horn L.R. Neo-Gricean pragmatics: a Manichaean manifesto. In Burton-Roberts, 2007. – Р . 158- 1 83 . 143 Principle (Speaker-based), ya’ni muloqotga kirishuvchiga yo‘naltirilgan R asosidagi torayish boshlang‘ich ma’noning ijtimoiy yoki madaniy jihatdan ahamiyatga ega bo‘lgan kichik guruhini ajratib ifodalash, muloqotga kirishuvchiga tabu kabi subdomenlarning ochiq talqinlaridan qochishiga imkon beradi. Q yoki R asosidagi ma’no torayishi va keng tarqalgan semantik ma’noning kengayish jarayoni leksik birlikning to‘liq ma’nosini o‘zgartirmaydi. Ushbu jarayon nafaqat toraygan yoki kengaygan ma’noni, shuningdek, leksik birlik asl ma’nosining yangi ma’nosi bilan muvozanatini ham ifodalaydi. So‘zning boshqa leksik birliklar bilan munosabatini tavsiflashda u qo‘llanilgan kontekstga va muayyan so‘zning o‘xshash va boshqa kontekstlarda qo‘llanilishini o‘rganishda turli lingvistik lug‘atlardagi ma’lumotga tayaniladi. Mazkur holat til rivojlanishining muayyan davrida so‘zning muntazam va tasodifiy qo‘llanilishini oydinlashtirishda muhim sanaladi. Ma’noning torayishi semantik butun tarkibga yangi komponentning kiritilishi orqali sodir bo‘ladi va bunday holatda leksik birlik asl ma’nosining o‘rniga toraygan ma’noga ega bo‘lgan so‘zning ifodalanishi kuzatiladi. J.Eychisonning keltirishicha, “ Narrowing according to proponents of this theory is a situation where a lexical item (word) communicates (decodes) a more specific meaning as compared to the meaning assigned to it by grammar. All these processes are context dependent ” 277 .M a’no torayishi nazariyasi tarafdorlarining fikriga ko‘ra, leksik birlik ma’nosining torayishi so‘zning grammatik jihatdan ifodalanishiga qaraganda, kontekstga oidligi jihatdan aniqroq ma’noni anglatadi . M.D.Stepanovaning fikriga ko‘ra esa, “Сужение значения характеризуется сужением назывной функции слова. Этот процесс нередко носит параллельное название специализация значения” 278 . Ma’no torayishi so‘zning zikr qilingan funksiyasining torayishi bo‘lib, o‘z navbatida, ushbu jarayon ma’noning ixtisoslashuvini anglatadi. 277 Aitchison J. Words in the Mind: An Introduction to Mental Lexicon. Third Edition. – U.S.A . : BlackwellPublishers Ltd , 2002. – 304 р. 278 СтепановаМ . Д . Лексикологиясовременногонемецкогоязыка . – М .: Высш . шк .,1962. – С. 160. 144 J.Varambo va hamkasblari ma’no torayishi leksik birlikning kodlangan ma’nosiga ko‘ra aniqroq ma’noni ifodalasa, lingvistik jihatdan ma’noning torayishini ta’kidlab, Buda huwasha misolini keltiradi 279 . Shen tilidagi washa so‘zi drinking water, beer (suv, pivo ichish), chewing miraa (mira chaynash), being cruel va biror haqorat oqibatida sha f qatsiz bo‘lishning qisman ma’nosini anglatadi. Washa so‘zi pivo ichishni ifodalaganidek, muayyan kontekstda ushbu so‘z abusing drugs giyohvand moddalarning iste’mol qilinishini ifodalaydi. Aynan ma’no torayishi orqali pivo ichish so‘zining ma’nosi angla sh iladi. Avtogiponimiya leksik birlikning asosiy ma’nosidan uning maxsus ma’nosigacha torayishidir. Ushbu mavzu nemis olimlari G.Rodenburg va T.Bekker tomonidan tadqiq qilinadi 280 . “Avtogiponim” termini ilk bor 1984-yilda tilshunos Lourens R.Xorn muallifligida chop etilgan “Двусмысленность, отрицание и Лондонская школа экономичности” mavzusidagi maqolasida qo‘llangan. T.Bekker nemis tilidagi ma’lumotlarga asoslanib, avtogiponimiyaning ot, fe’l, sifat so‘z turkumlari, bog‘lovchi, so‘z yasalishi va grammatikada ham sodir bo‘lishini kuzatgan. U a vtogiponimlarning muhim to‘plamlaridan biri leksikondagi jins (gender) xususiyatidagi so‘z asimmetriyasi sohasiga taalluqliligini keltirgan. V.V.Zuyevaning fikricha, “...контекстуальное сужение значения лексической единицы до уровня ее полной предсказуемости во всех ситуационных контекстах данного произведения речи” 281 . Ya’nileksik birlik ma’nosining kontekstual torayishi turli vaziyatdagi kontekstlarda aniq ifodalanishidir. Bu jarayon leksik birlikning aniqroq ma’nosini ifodalaydi 282 . U turli daraja va yo‘nalishda bo‘lishi mumkin. Masalan: 279 WaramboJ.P, Omondi E, Suleh E. Neologism: A Narrowing or a Broadening Process, a Case of Sheng. Journal of Literature, Languages and Linguistics. An International Peer-reviewed Journal . 2017. Vol.37. – P. 29-37. 280 Rohdenburg G. Dogs, bitches, and other creatures. Journal of Semantics. № 4, 1985. – P. 117-135 ; Becker T. Autohyponymy: implicature in lexical semantics, word formation, and grammar. Journal of Germanic Linguistics 14 , 2002. – Р. 105–136. 281 Зуева В.В. Обавтоматизациилексическихединицвречивсвязисвопросомоклассификацииконтекстов // RussianJournalofLinguistics. – 2009. № 4. – C. 15-20. 282 Зуева В.В. Обавтоматизациилексическихединицвречивсвязисвопросомоклассификацииконтекстов // RussianJournalofLinguistics. – 2009. № 4. – C. 15-20. 145 Nozima so‘nggi hafta mobaynida har kuni ko‘p miqdorda gilos iste’mol qildi.Natijada, uning gilosdan ko‘ngli ayniy boshladi . Mazkur kontekstda Nozima gilosni juda ko‘p miqdorda iste’mol qilgani uchun, undan ko‘ngli aynigani ifodalanadi. Mahalladagi muammoning ijobiy yechim topishida shu insonning hissasi katta edi. Mirzayev erkak edi . Ushbu misoldamuloqotga kirishuvchi talqin qilgan ushbu leksik birlik kontekstga ko‘ra turlicha idrok qilinishi mumkin. “ Mirzayev oddiy inson edi” yoki “ Mirzayev ideal inson edi” ma’nosini ifodalaydi. Shuningdek, oddiy yoki ideal “inson” leksik birliklarining ma’nosi asosan kontekstga bog‘liqdir. Adekvat pragmatik torayish tahlillarida ushbu holatdagi leksik birlik ma’nosining torayishi qaysi yo‘nalishga asoslanishi va qachon tugatilishiga ahamiyat beriladi. Leksik ma’no torayishining moslashuvchanligi va kontekstga bog‘liqligini ifodalash usullaridan biri leksik birliklarning turli lingvistik kontekstlardagi talqinlaridir. Relevantlik nazariyasida muloqot ishtirokchilari tomonidan so‘z ma’nosining talqin qilinishi, ya’ni semantika va pragmatika orasidagi masala yoritiladi. Bu nazariya kognitiv pragmatikaning bir varianti bo‘lib, unda muloqotdagi kognitiv jarayonlar va mexanizmlar oydinlashtiriladi. Relevantlik nazariyasi asoschilari kognitivshunoslar D.Sperber va D.Uilson sanaladi 283 . D.Sperber va D.Uilsonning relevantlik nazariyasi kontekstga oid hisoblan adi. A.Rebul va J.Meshlerning fikricha, “Эта первая прагматическая теория нацелленая на чисто контекстуальной подход” 284 . Ya’ni relevantlik nazariyasi kontekstual yondashuvga oid birinchi pragmatik nazariya sanaladi.Mazkur nazariyaga ko‘ra, nutqning talqini uning lingvistik ma’nosi va paralingvistik ma’lumot, ya’ni dastlabki ma’lumot yoki intensiya orqali amalga oshiriladi. Relevantlik nazariyasidagi kontekstda turli dunyoviy, ensiklopedik bilimlar va perseptiv ma’lumotlar mujassamlashtirilishi kuzatiladi. 283 Sperber D, Wilson D. Relevance: Communication and Cognition, 2nd ed. – Oxford: Blackwellpublishing house, 1995. – 338 p. 284 Reboul A, Moeschler J. Pragmatique du discours. De l’interpretation de l’enonce a l’interpretation du discours. – Paris: Armand Colin, 1998. – 220 p. 146 P.Grays muloqotga kirishuvchi nutqidagi implitsit (yashirin) intensiyani tadqiq qilgan bo‘lsa 285 , relevantlik nazariyasi namoyandalari lingvistik kodlangan so‘zlar ifodasidagi eksplitsit (aniq) ifodani o‘rganadi. Ular ifoda qilingan jumla, propozitsiyani maxsus eksplikatura termini orqali ifodalaydi. Implikaturalar va eksplikaturalar muloqotga kirishuvchi nutqidagi ma’noni anglatadi, shuningdek, D.Sperber va D.Uilson quyidagi misolni keltiradi. A . Алан Джонсон: Не присоединишься к нашему ужину? B . Лиза: Нет, спасибо. Я поела 286 . Mazkur muloqotda Liza Я поела jumlasi orqali tamaddi qilishning semantik jihatini aytmoqchi emas, balki suhbatdan oldin kechki ovqatni iste’mol qilganini ifodalaydi. U keltirgan jumlaning mantiqiy ma’nosi, eksplikaturani suhbatdoshlari pragmatik xususiyatga ko‘ra anglaydi. Tinglovchilarning Lizaga tegishli jumlani avtomatik tarzda tushunishi pragmatik ma’noning intuitiv xususiyatligini ko‘rsatadi. Relevantlik nazariyasida leksik birlik ma’nosining kengayishi va torayishi, shuningdek, umumiy interpretatsiyalarning talqini munosib tarzda ifodalanadi. Relevantlik tasvir, tovush, fikr, xotira, xulosa, g‘oya singari ichki reprezentatsiyalarning kognitiv jarayonlardagi nutq va dastlabki ma’lumotlarning xususiyati sifatida ifodalanadi. Intensiyadagi kognitiv ta’sirning eng muhim turi implikatsiyadir. Kontekstual implikatsiya kontekst va dastlabki ma’lumotning ifodasidir. Relevantlik nazariyasida tushuncha va muloqot ahamiyatining roli haqida ikkita qarash ilgari suriladi. Relevantlik kognitiv tamoyiliga ko‘ra, inson dunyoqarashi va bilimi relevantlikni ifodalashga qaratilgan. Relevantlik kommunikativ tamoyiliga ko‘ra, nutq va boshqa demonstrativ muloqot aktlarining kognitiv jihati dastlabki ma’lumotlarda o‘ziga xosdir, ya’ni ularda adresatlarning relevantligiga tegishli fikr va maqsadlar ifodalanadi. Odatda, optimal relevantlik muloqotga kirishuvchining qobiliyatlari va fikrlariga mos keluvchi prezumpsiyani 285 Гр a йс Х.П. Логика речевое общение, пер. В.В. Туровский, Новое в зарубежной лингвистике, том XVI . – М.: Прогресс, 1985. – C . 217-237; Грайс Х.П. Значение, пер. Л . Б . Макеевой , Философскийжурнал / Philosophy Journal, 2020. Том 13, № 4. – C. 69-88. 286 Sperber D, Wilson D. Relevance: Communication and Cognition, 2nd ed. – Oxford: Blackwell,1995. – 338 p. 147 ifodalaydi. Shuningdek, nutqning relevantligi qayerda va qanday kontekstual implikatsiyalar yordamida ifoda qilinishi haqida aniqroq fikrlarni bildiradi. Asosan, turli leksik shakllarga ega bo‘lgan boshqa giponimlar tanlovining mavjud emasligi, ushbu so‘zning maxsus giponimi qo‘llanilishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, boshqa giponimlar ma’nosining istisno qilinishi superordinat ma’nosi kabi leksik shaklga ega bo‘lgan giponim ma’nosigacha torayishi mumkin. Masalan : Baxtiyor barmog‘ini kesdi. +> Baxtiyor bosh barmog‘ini kesdi. Baxtiyor gazetani to‘rtburchak idishga ehtiyotkorlik bilan qo‘ydi. +>Baxtiyor gazetani kvadrat idishga ehtiyotkorlik bilan qo‘ydi. Kaftning besh a’zosidan har biri bo‘lgan barmoq superordinatining bosh barmoq va barmoq kabi giponimlari mavjud. Xususan, to‘g‘ri burchakli parallelogram bo‘lgan to‘rtburchak superordinatining ham to‘rt tomoni teng, to‘g‘ri burchakli parallelogram bo‘lgan kvadrat va teng bo‘lmagan to‘g‘ri burchakli parallelogram bo‘lgan to‘rtburchak kabi giponimlari mavjud. Ko‘p hollarda gapda bosh barmoq va kvadrat so‘zlari qo‘llanilmaydi. Yuqorida berilgan misollarda odatda barmoq va to‘rtburchak so‘zlarining ma’nosiga mos kelmaydigan barmoq va to‘rtburchak giponimlarining ma’nosi torayganligini kuzatamiz. Leksik birlikning toraygan ma’nolari leksik kodlangan so‘zlar boshbarmoq va kvadrat ma’nolarining bir qismi bo‘lmaydi, chunki ular muayyan kontekstlarda qo‘llanilmasligi mumkin. Hatto quyidagi misollarda bosh barmoq va kvadrat implikatorlarining bekor qilinishini ko‘rish mumkin. Baxtiyor bosh barmog‘ini kesdi, boshqasini emas. Baxtiyor gazetani kvadrat idishga soldi, to‘rtburchakka emas. Ma’no modulyatsiyasi, ya’ni kontekstual modulyatsiya leksik birlik ma’nosini oydinlashtirish uchun unga kontekstual ma’lumot qismlarining qo‘shilishini taqozo qiladi. Xulosa qilib aytganda, so‘z ma’nosining torayishi jarayonida uning tor va maxsus ma’nosi kuzatiladi hamda u umumiy sohani ifodalovchi leksik birlikdan 148 maxsus sohani anglatuvchi so‘zga aylanadi. So‘zning ma’nosi o‘rganilayotganida giponimik va sinonimik munosabatning ham ahamiyatga egaligi kuzatiladi. 4.2 . Leksik birlikning giponimik va sinonimik munosabatlari Turli tizimli tillardagi leksik birliklarning tizimli tashkil qilinishidagi giponimik qatorlarning o‘rganilishi giponimiya va sinonimiya orasidagi munosabatni oydinlashtirishga olib keladi. Turli funksional jihatga ega matnlarni tahlil qilib, ba’zi kategoriyadagi birliklarning funksional qo‘llanilishi aniqlandi va ular ma’nolarining kesishuvi kuzatildi. Bunday ma’no kesishuvi tilning leksik-semantikadagi paradigmalarda shakllanmagan turli kvazi munosabatlarga ega leksik birliklarda uchraydi. Bunga sinonimlar va giponimlarni kiritish mumkin . Ularning ba’zi xususiyatlari aniq ajratilmagan va haligacha tishunoslikda to‘liq tahlil qilinmagan. Hozirgi kunda ham har xil turdagi matnlarda kuzatiladigan sinonim va giponimlarning funksional yaqinlashuvini o‘rganish, bunday yaqinlashuvning pragmatik xususiyatlarini aniqlash dolzarb bo‘lib qolmoqda. Giponimiya hodisasi sinonimiyaga qaraganda oddiyroq va soddaroq munosabatdek ko‘rinadi. Ingliz tilshunoslari R.Chaffin va D.Xermanning fikricha, “The question of whether some relations are simpler than others is also raised when the nature of semantic relations is explained by decomposing them into more basic relational elements” 287 . Ya’ni semantik munosabatlar tabiati va ularning asosiy relyatsion elementlarga ajratilishi ( decomposing ) orqali tushuntirilganida, ba’zi munosabatlarning boshqalariga qaraganda soddaroq bo‘lishini ko‘rsatadi . Giponimiya va sinonimiya munosabatining qaysi biri soddaroq ekanligi bo‘yicha turli fikrlar mavjud. Tilshunos J.R.Andersonning ta’kidlashicha, “Giponimiya hodisasi sinonimiyaga qaraganda xotirada osonroq eslab qolinadi” 288 . Giponimiya hodisasi o‘timlidir, shuningdek, nazariy ma’lumotlarda giponimiya hodisasi e’tibor markazida bo‘lib, sinonimiyaga kamroq e’tibor qaratiladi. 287 Chaffin R , Herrmann D.J. Relation element theory: A new account of the representation and processing of semantic relations. 1987. In D. Gorfein & R. Hoffman (Eds.) Learning andmemory: The Ebbinghaus Centennial Conference. – Р . 221-245. 288 Anderson J.R. Language, memory, and thought. – Hillsdale. NJ: Erlbaum, 1976. – Р . 560. 149 D.Xermannning fikriga ko‘ra , “If hyponymy is taken as a primitive relation, then synonymy can be readily represented in these models as a special case of bidirectional hyponymy” 289 . G iponimiya primitiv munosabatni ifodalasa, sinonimiya hodisasi giponimiyaning ikki tomonlama maxsus holatini ko‘rsatadi. Giponimiya so‘zlarning muayyan xususiyatlarida muhim ahamiyatga ega bo‘lsa, sinonimiya so‘z shakllarining ma’no va tushunchalarini taqqoslashda muhimdir. Giponimiya va sinonimiya ko‘p hollarda bir xil tushunchani ifodalaydi. Masalan, a) Avtomobil – bu transport vositasi jumlasi giponimik munosabatni ifodalasa, b) Avtomobil – bu yengil mashina jumlasi sinonimik munosabatni aks ettiradi, holbuki, a va b jumlasidagi birinchi bo‘lakning doimiy qo‘llanilishi giponimik va sinonimik munosabatlarni farqlash imkonini beradi. Giponimiya va sinonimiya kabi semantik kategoriyalarning funksional xususiyatlarining tahlili shuni ko‘rsatadiki, ular orasidagi munosabat juda murakkabdir. Giponimik va sinonimik munosabatlarning o‘rganilishi giponimik qatorning giperonimi yoki alohida giponimi to‘g‘ridan to‘g‘ri va majoziy ma’noda o‘z sinonimlariga ega bo‘lishini ko‘rsatadi. Giponimiya va sinonimiyaning kontekstda qo‘llanilishi har doim ham ular qatoridagi barcha a’zolarining ishtirokini taqozo etmaydi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ushbu munosabatlardagi qaysi holatda ularning qanday funksiya bajarishi, kontekstda o‘zaro giponimlashuvi yoki sinonimlashuvi hodisasini ko‘rsatadi. Til kategoriyalarining funksional yondashuvida leksik tizimdagi birliklarning struktur-semantik xususiyati va ma’nolari o‘rganilib, real nutqda, kontekstda qo‘llaniladigan leksik birliklar tahlil qilinadi. Turli funksional matnlar tahlilida o‘xshash funksiyalarga ega kategoriyalarning qo‘llanilishi kuzatiladi. Matnlardagi ma’noviy kesishuvchi so‘zlar ko‘p hollarda, leksik-semantik modellarga asoslangan paradigmaga xos bo‘lmagan turli kvazi munosabatlarni ifodalaydi. Bular sinonim va giponimlar bo‘lib, ko‘p yillar mobaynida mazkur leksik-semantik kategoriyadagi birliklarning xususiyatlari aniq farqlanmagan hamda haligacha lingvistik adabiyotlarda 289 Herrmann D. J. An old problem for the new psychosemantics: Synonymity. Psychological Bulletin № 85 , 1978 .– Р. 490–512. 150 yetarlicha tavsiflanmagan. Turli matnlarda kuzatiladigan sinonim va giponimlarning funksional yaqinlashuvini o‘rganish, ularning semantik, stilistik funksiyasini aniqlash, mazkur birliklarning umumadabiy, terminologik lug‘atdagi ifodasining yoritilishi taqozo qilinadi. Leksik birlikning funksional xususiyati tavsifi, til tabiati, leksik-semantik kategoriya, ya’ni muayyan kategoriyadan boshqasiga dinamik o‘tish imkoniyatlaridagi ichki munosabatlarning lingvistik tahlili zarur sanaladi. Real nutqiy vaziyatda muayyan nominatsiya vositalarining tanlovida fundamental va universal xususiyatlari jihatidan sinonim hamda giponimlar o‘xshash funksiyalarda qo‘llanilishi mumkin. Semantik o‘ziga xoslik va farqlanishdagi dialektik o‘zaro munosabatni o‘zida mujassamlashtirgan sinonimiya kategoriyasida, tilning kommunikativ, kognitiv, metatil singari asosiy funksiyalari o‘ziga xos tarzda buziladi. Shuningdek, sinonim kommunikativ va pragmatik masalalarning yechimidagi eng muhim semantik va stilistik vositadir. Sinonimik munosabat leksik tizimdagi giper- giponimik munosabatlar bilan ma’noviy jihatdan kesishadi. Leksik-semantik universaliya sifatida giponimiya til lug‘atida keltirilib, superordinat (giperonim) va subordinat (giponim) tushunchalarini anglatuvchi birliklardir. Ular nutqdagi barqaror munosabat orqali ichki semantik xususiyatlar, ularga xos bo‘lgan matn funksiyasini ifodalaydi. Asosiy matndagi funksiyalaridan tashqari, giperonim va giponim turli sinonimik transformatsiyada ham uchraydi, giperonimning ko‘proq funksional faolligi kuzatiladi. Giperonimning funksional faolligi, uning turli sinonimik transformatsiyada qo‘llanilib, unga xos bo‘lgan bir qator funksiyalarni aniqlashga imkon beradi. Giponimdan ko‘ra giperonimning funksional faol tabiati, uning semantikasiga aloqador bo‘lib, sema jihatdan xiraroq ma’nosi muayyan darajadagi umumlashgan xususiyatlarni ifodalaydi. Xususan, giponimga qaraganda giperonim ma’nosining mavhumroqligi, uning muayyan nutqiy vaziyatlarda qo‘llanilishiga olib keladi. Ya’ni obyekt nomi, salbiy munosabat, qo‘rquv singari noxush tuyg‘ularni anglatuvchi voqealar 151 ko‘pincha giperonimlar orqali ifodalanadi. Muayyan muloqot vaziyatida giponim o‘rniga giperonimning qo‘llanilishi ma’lumotga stilistik, emotsional rang beradi va komik xarakterdagi hikoyaga yumor tusini beradi. Nemis tilidagi quyidagi misolni keltiramiz : Diemeisten Menschen sind falsch – Viele Menschen sind zur Falschheit gezwungen 290 . ( Aksariyat insonlar soxtadirlar – ko‘pchilik odamlar yolg‘on gapirishga majburdir.) Ushbu misoldagi yumor tusi Viele (ko‘pchilik) so‘zining giperonimi sifatida Diemeisten (aksariyat) kabizid ma’noni ifodalovchi leksik birlikning qo‘llanilishi orqali ifodalangan. Giperonim va giponimda asosan sinonimik xususiyatga ega matn funksiyalarining mavjudligi, sinonim va giponimlarning oppozitsion-distributiv xususiyatlarning umumiyligi bilan izohlanadi. Chunonchi, sinonim, giperonim, giponimlardagi privativ oppozitsiya, kontrastiv distributsiyani o‘z ichiga oladi, sinonimlar va kogiponimlardagi ekvipolent oppozitsiya kuzatiladi. Matnda sinonimlar odatiy va tez-tez qo‘llanilsa, nomutaxassislik matnlarida giponimlardan kamdan-kam foydalaniladi. Bundan tashqari, nutqiy amaliyotda mantiqiy-semantik modellarga asosan qurilgan paradigmalarda qo‘llanilgan leksik birliklar periferiyada joylashadi. Kvazisinonimlarning paradigmatik, sintagmatik, funksional xususiyatlarining o‘rganilishi til va nutq hodisalarini funksional yondashuviga oid maxsus tadqiqot obyekti bo‘lishi mumkin. Turli matnlarda sinonim va giponimlarning qo‘llanilishiga batafsilroq to‘xtalamiz. Qo‘llaniladigan sinonimning paradigmatik, sintagmatik munosabati uning o‘ziga xos xususiyatini oydinlashtiradi hamda nutqning ekspressivligini oshiradi. Sinonimning o‘ziga xos xususiyati, ifoda tabiati xilma-xil bo‘lib, semantik, stilistik, emotsional bo‘yoqdorlikdagi farqlar, shuningdek, sinonimik birlik bilan qo‘llanuvchi boshqa tushuncha va obyektlarning tasviri muhim ahamiyatga ega. Sinonimning assotsiativligi (muvofiqligi) qo‘shimcha ma’noning shakllanishiga zamin yaratadi. Nutqdagi sinonimlarning o‘zaro yaqinlashuvida 290 Valentin K. Sämtliche Werke: Monologe und Soloszenen. Bachmaier S., Henze, S. – München: Piper , 1992 . – Р. 160. 152 ma’noviy munosabatning turli usullari va o‘ziga xos xususiyatlaridagi faollashuv kuzatiladi. Sinonimlarning tildagi o‘ziga xosligi ularning funksionallik tabiatidadir. Sinonimlarning funksionalligi, ularning semantik, stilistik, emotsional, muayyan tashqi parametr va qo‘llanish usullarida oydinlashadi. Shuningdek, kontekstual sinonimlarning o‘ziga xos xususiyatlari ularning ifodasida ahamiyatli sanaladi. Bunda sinonimlarning o‘ziga xos semantik va stilistik xususiyatlarini yorituvchi birliklar ajralib turadi. Nutqdagi ba’zi sinonimik funksiyalar tildagi sinonim bo‘lmagan birliklar orqali ifodalanishi mumkin, bunda tildagi mazkur leksik birliklarning mantiqiy paradigmatik munosabati kuzatilmaydi hamda ushbu so‘zlar kontekstual yoki nutqiy sinonimlar sanaladi. M asalan: Wohnung kann man da eigentlich nimmer sagn. Wir sagn halt so, weil wir bis jetzt noch keinen passenden Ausdruck dafür g'efunden ham, wie wir unser jetziges Heim nennen könnten. Logi mögn ma net sagn, weil das ein Fremdwort ist, und Dreckloch das ist uns zu ordinär 291 . (Uni xonadon/kvartira ) deb atash qiyin. Biz uni bunday atashimizga sabab bugungi kunda uyimizga qanday nom berishimiz uchun hali ham to‘g‘ri ifodani topa olmaganimizdir. Ushbu begona va iflos teshikda to‘shakni ham ishlatib bo‘lmaydi) . Mazkur misoldagi Wohnung (xonadon/kvartira) so‘zining stilistik jihatdan neytral ma’nosiga Dreckloch (iflos teshik) singari vulgar ma’nosi sinonim sifatida keltirilgan. Ushbu neytral ma’noga ega leksik birlikning periferiyadagi ma’no ifodasi vaziyatga komik tus berib, muayyan voqelikning o‘ziga xos xususiyatini aks ettiradi. Keltirilgan sinonimik qatorda kontekstuallik kuzatilib, jumlada ifodalangan so‘nggi leksik birlik sinonim sifatida okkazional xususiyatga ega. Shuningdek,ushbu misoldagi komik effektga sinonimning g‘ayrioddiy tanlovi orqali erishilgan. Leksik birliklar nutqdagi barqaror munosabatni ifodalaydi. Ta’kidlash lozimki, undagi o‘zaro munosabat tasodifiy emas, ularning ichki semantik va 291 Valentin K. Sämtliche Werke in acht Bänden. Bd.1: Monologe und Soloszenen/ Bachmaier S., Henze S. – München: Piper , 1992. – Р. 91. 153 sintagmatik munosabatlari til lug‘atini tizimlashtiruvchi giponimik munosabat sanaladi . Sinonimiya boshqa leksik-semantik kategoriya birliklaridan ajratilmagan hamda sinonim funksiyasida unga ma’noviy yaqin bo‘lgan leksik birlik, nutqdagi superordinat va subordinat munosabat, ya’ni giperonim va giponim qo‘llanilishi mumkin. Giponimiyaning sinonimiyadan farqi shundaki, ular bir-biriga o‘zaro bog‘liq bo‘lsa - da, superordinat (giperonim) va subordinat (giponim) tushunchalarini anglatadi. Muayyan nutqiy vaziyatda kuzatiladigan kontekstual sinonimdan giponimning farqi uning mantiqiy tabiati va muntazam munosabatda ekanligidadir. Mazkur holatdagi leksik birlikning almashinuvi giponimning subordinat tushunchasi umumiy tushuncha doirasiga kiritilishi bilan ahamiyatlidir. S inonimik qatorning dominanti eng faol va harakatchan bo‘lib, uning umumiy ma’nosini anglatuvchi giperonim sanaladi . M asalan : Народился месяц, и узенький серп его освещал фигуру Холстомера . ... Бурая кобылка, как будто прогуливаясь, подошла к самому носу пегого мерина и толкнула его ... Мерин так был обижен, что сам подошел к Нестору, когда старик собрался гнать назад табун ... Действительно, было что-то величественное в фигуре этой лошади ... ( Л. Толстой, Холстомер) 292 . Keltirilgan misolda matndagi turli iyerarxik darajadagi giponimlarning giperonim bilan almashtirilishi kuzatiladi. Bunda Холстомер – мерин – лощадь singari so‘zlarda bir vaqtning o‘zida mantiqiy munosabatlarning iyerarxiyasini ifodalovchi tasnifning xususiyatlari keltiriladi. Superordinat va subordinat tushunchasini anglatuvchi so‘zlar orasidagi munosabat qisman sinonim bilan cheklanmaydi, shuningdek, ularning funksiyalarida xilma-xillik va murakkablik kuzatiladi. Giperonimning eng faol funksiyalardan biri, uning turli ta’riflar va darajadagi konkretizatsiyada predikat sifatidagi oydinlashtiruvchi a’zoligidir. Giperonim ta’riflarida eng yaqin jins va tur orasidagi farq ifodalanadi. 292 Л ысякова М.В. Синтагматический потенциал русских синонимов и гипонимов. ВестникРУДН , сер . Лингвистика № 6 , 2004 . – С . 143-150. 154 Muayyan predmet ifodasida qo‘llanilgan giperonim va giponim aniq lashtiruvchi so‘z yordamida konkretlashtiriladi. Giperonimning mantiqiy subordinat tushunchalarini ifodalovchi tarkibiy qism sifatidagi faol rolini ko‘rsatish ahamiyatlidir. M asalan , N oorganik birikma (kislota) – oltingugurt, sulfat, fosfor, xlorid kislotasi; gap – sodda, qo‘shma, murakkab gap; dvigatel – reaktiv, generator, bug‘ dvigateli. Bunday tushunchaning mantiqiy tuzilishi ifodasida, uning muhim munosabatlarini anglatuvchi qismlari aks etadi. Umumlashgan ma’noni ifodalovchi giperonim boshqa so‘zlar orqali nisbiy ma’noni ifodalovchi xususiyatlar aniqlanadigan asosiy mantiqiy moddiy elementdir. Mazkur holatda giponim va giperonim turlicha so‘zlar bo‘lsa, yaqin mantiqiy munosabat umumiy ifodaning xususiyatlariga ko‘ra predmet, obyekt nomlarini almashtirish mumkin. Agar kislota, dvigatel, gap singari bir so‘zdan iborat giperonim bo‘lsa, giponimlar sulfat kislota, bug‘ dvigateli, murakkab gap singari iboralar orqali ifodalanadi. Bunday giper-giponimik munosabatlarda giponimning o‘rniga giperonim qo‘llanilganida, uning tur tushunchasidagi ifodasi asosiy elementni yoritadi. Pragmatik masalalarning ifodasida giperonimlar ma’lumotga muayyan stilistik, emotsional bo‘yoqdorlik berishi mumkin. Umumlashgan tushuncha va mantiqning odatiy qo‘llanilishi jins nomining maxsus, ya’ni kulgili vaziyatda qo‘llanilishi hikoyaga yumor ohangini beradi. M asalan : От страха он не выпускал гуся, и это вызывало в преследователях сильное раздражение ... Но Остап уже принял решение. - Брось птицу ! - закричал он Паниковскому и, обращаясь к шоферу, добавил: - Малый ход. Паниковский немедленно повиновался. Гусь недовольно поднялся с земли, почесался и как ни в чем не бывало пошел обратно в город ... (Ильф и Петров, Золотой теленок). Kontekst tahlili nutqni o‘rganish va matnga maxsus emotsional rang beruvchi giper-giponimik birliklarning ahamiyatini ifodalab, ularning umumiy va aniqroq yoritilishining turli xususiyatlarini ko‘rsatadi. Giponimga qaraganda 155 giperonim ma’nosining mavhumligi, uning muayyan nutqiy vaziyatda qo‘llanilishi mumkinligini ko‘rsatadi. Mantiqiy munosabatga ega umumiy va xususiy tushunchalarni ifodalovchi leksik birliklarning sintagmatik o‘ziga xosliklarini o‘rganish ma’no tasnifining xususiyatini yoritadi. Tilning tizimli tuzilishi va tasniflanishi tushunchalarning mantiqiy subordinat munosabati, terminning muayyan elementlari orqali ifodalanadi. Xulosa qilib aytganda, giponimlarning tekstdagi munosabati to‘liq o‘rganilmagan. Mavjud ma’lumotlar sinonim va giponimik funksiyalarning o‘xshashligi va ma’noviy kesishuvini ko‘rsatadi. 4.3. Ot so z turkumiga oid leksik birlikning giper-giponimikʻ munosabatlari pragmalingvistikasi Ushbu paragrafimizda esa ot leksik birligida funksional giponimiyaning pragmalingvistik xususiyatlarini bayon etishga harakat qilamiz. Turli tizimli tillarda giponimik qator mavjudligining real holati giponimik munosabat a’zolarining boshqa leksik va semantik guruhlarga xos tizimli munosabatlarga o‘xshash hodisalarning kuzatilishi bilan belgilanadi. Giponimik qator leksik birliklari orasidagi semantik munosabatlarning boshqa tur va tiplari kasb-hunarni ifodalovchi so‘zlarning giponimik munosabatga egaligini ko‘rsatadi. Turli tizimli tillarda juda ko‘p kasb-hunarni ifodalovchi leksik birliklar mavjud bo‘lib, odatda tilda ularning faqat bir qismi qo‘llaniladi. Kasb- hunar so‘zlari orasida jins-tur va giponimik qatorni tashkil qiluvchi leksik birliklar keng tarqalgan. Ushbu qator a’zosi bo‘lgan har bir giponim ikki funksiyani anglatadi. Ya’ni turni ifodalovchi kasb-hunar va unga xos bo‘lgan turli xususiyatlarni hamda ularning kontekstga ko‘ra qo‘llanilishini. Masalan, o‘zbek tilida shoir (erkak), shoira (ayol); ozarbayjon tilida şair (erkak), şaira (ayol); rus tilida peves (erkak), pevitsa (ayol); nemis tilida der Dichter (erkak), Dichterin (ayol). 156 Turli tizimli tillardagi kasb-hunarga oid leksik birliklar nafaqat giponimik munosabatga, balki iyerarxonimiya, funksionimiya, graduonimiya tarzidagi leksik va semantik guruhlarga ham egaligi kuzatiladi. Iyerarxonimik leksik-semantik guruhlar asosan harbiy, ilmiy va rasmiy matnlarga xos bo‘lib, kasb-hunar tasnifida keng tarqalgan. Masalan: 4.1-rasm. 4.1-rasm. Rasmiy matnlarda iyerarxonimik leksik-semantik guruhlar. Kasb-hunarga oid so‘zlarning leksik va semantik guruhlardagi funksionalligi, ushbu leksik birliklar orqali bajariladigan funksiyaning shakllanish, ulardagi giper-giponimik munosabat yaqqol ko‘zga ko‘rinadi. Masalan, shifokor – pediatr, gastroenterolog, psixiatr, onkolog, vertebrolog, dermatolog, stomatolog, narkolog va h o k a zo. Iyerarxonimiya, funksionimiya va graduonimiya orqali shakllangan kasb- hunar nomlarining leksik va semantik guruhlardagi giper-giponimik munosabat ko‘rib chiqiladi. Xususan, turli tizimli tillarda leksik jihatdan ifodalangan differensial semalarning xususiyatlari oydinlashtiriladi va ushbu semalarning beshta asosiy turi aniqlanadi: 1. A.Kruzning fikricha, “ In a number of ordered sets the constituent lexical unitsrelate to different values of some variable underlying property. There are two distinct types of underlying scale: those which vary continuously and those which vary in discrete jump. Lexical units which operate on a discontinuous scale will be called rank-terms. Such terms, not surprisingly do not lend themselves to 157rektor Ilmiy ishlar prorektori O‘quv ishlari prorektori Fakultet dekani Bo‘lim boshlig‘i Dekan muovini Kafedra mudiri Professor Dotsent Katta o‘qituvchi grading ” 293 . L eksik birliklarning tarkibiy qismlaridagi farqlanuvchi xususiyatlar turli ma’nolarga egadir. Kasb-hunarning kategorial farqlarida qo‘llaniladigan unvonni ifodalovchi terminlar (rank terms) bo‘lib, ushbu terminlar darajalanish xususiyatiga ega bo‘lmaydi . Misol tarzida harbiy unvon va ilmiy daraja orasidagi farqlanishni keltirish mumkin. O‘zbek tilida mayor, podpolkovnik, polkovnik, general–mayor, genaral–leytenant, general–polkovnik, armiya generali; ingliz tilida PhD, DSc, Associate Professor, Professor, Academician. 2. Aksariyat kasb-hunar nomlarining ingliz tilidagi ifodasi keng tarqalgan: менежер, дизайнер, хостес, ресепшн, мерчендайзер, провайдер, супервайзер, риэлтор, рекрутер. Hozirgi davrda ona tilimizda ingliz tiliga oid lingvokulturologik ta’sirlar kuzatilmoqda. Ko‘pincha vakansiyaga oid e’lonlarda xorijiy terminlarning mavjudligini ko‘rish mumkin. Ushbu holat tabiiy ravishda muayyan professiyaning ma’no va funksional xususiyatlarini anglashni qiyinlashtiradi. Ingliz tilidagi kasb- hunarga oid terminlar madaniyat, sport, siyosat, iqtisodiyot va axborot texnologiyalari sohasida keng qo‘llaniladi. Yangi kasb-hunar nomlarining qo‘llanilishida xorijiy sheriklar bilan xalqaro biznes hamkorlik, savdo-sotiq, reklama industriyasi, xolding va qo‘shma korxonalarning paydo bo‘lishidagi omillar kuzatiladi. Misol uchun, veb–master, merchendayzer, koucher, promouter, akkaunt–menejer va hakozo. Kopirayter reklama va taqdimotlarni yozish bo‘yicha mutaxassis hisoblanadi. Xostes professiyasiga kelsak, hostess inglizcha so‘z bo‘lib, o‘zbekcha mezbon ma’nosini bildiradi. U ayol jinsiga tegishli kasb-hunar bo‘lsa-da, u n da erkakla r ham faoliyat yurita di. Xostes kasbining funksiyasiga restoran, mehmonxona, aeroport, ko‘rgazma, anjuman va xalqaro forumlardagi mehmonlarni kutib olish hamda mezbonlik qilish kiradi. Inglizcha manager so‘zi o‘zbek tiliga rahbar, boshliq, mudir deb tarjima qilinadi. Ushbu kasbning dolzarbligi, ommabopligiga ko‘ra menejer leksik birligi bilan ifodalanadigan muayyan kasb-hunar nomlari, ya’ni kogiponimlarning yuzaga kelishi kuzatiladi. Masalan : 293 Cruse D.A. Lexical semantics. – Cambridge: Cambridge University Press, 1986. – P. 192-195. 158 HR manager – xodimlar bo‘limi boshlig‘i, Office manager – kotiba, Sales manager – savdo sotiq bo‘yicha konsultant, Brand manager – biror mahsulot va servis turini bozorga tanishtiruvchi mutaxassis, Account manager – xaridorlarga xizmat qiluvchi mutaxassis, IT manager – axborot texnologiyasi sohasi mutaxassisi. 3. Umumiy funksiyani ifodalovchi giper-giponimik munosabatlardagi farqlanish: shifokor – pediatr, gastroenterolog, psixiatr, onkolog, vertebrolog, dermotolog, stomatolog, narkolog. 4. Muayyan kontekstga ko‘ra jinsni (gender) xususiyatni ifodalovchi giponimlar orasidagi farqlanish: o‘zbekcha raqqos – raqqosa, ruscha переводчик – переводчица, inglizcha policeman – policewoman, nemischa Lehrer – Lehrererin, Student – Studentin. 5. Faqat muayyan jins vakili tomonidan bajariladigan faoliyatni ifodalovchi kasb-hunarga oid giponimlarning farqlanishi: o‘zbekcha erkak – oxun, qassob, jallod, darvesh; ayol – o‘lanchi, doya, uy bekasi, rustilida мужчина – мясник, шахтёр, дальнобойщик, пастух, моряк, пилот, грузчик; женщина – швея, няня, доярка, горничная, экономка, домохозяйка; ingliz tilida man –fireman, fisherman, hunter, shephard; woman – housekeeper, nurse, maid; nemis tilida Mann – metzger, bergmann, hirte, seemann, pilot, mover; Frau – babysitter, melken, magd, haushälterin, hausfrau. Jinsga oid kasb-hunar to‘g‘risida muhim ilmiy qarashlar ilgari surilgan . Xususan, kasb-hunar nomi ko‘pincha jins identifikatsiyasini o‘z ichiga oladi. Masalan, o‘zbekcha hamshira, nemischa die Hausfrau (uy bekasi), ruscha швея kasb-hunarining erkak jinsidagi analogi mavjud emas va prorab kasbining ayol jinsidagi analogi ham uchramaydi. Xususan, o‘zbekcha oxun, ruscha мясник, inglizcha shepherd (cho‘pon), nemischa der Metzger (qassob) kasb-hunarlarining ham ayol jinsiga oid analoglari uchramaydi. Keltirilgan kasb-hunarlar o‘rtasidagi 159 farqlarni o‘zida qamrab olgan gender xususiyatlari mehnatning tabiatan farqlanishidagi an’anaviy tushunchaga asoslanadi. Jinsga oid kasb-hunarning farqlanishi ish joyi bilan ta’minlanishga bog‘liq emas. Ayol jinsiga oid kasbning funksiyasi ayolning uy yumushlarini olib borishi va ularning reproduktiv funksiyasini himoya qilinishiga bog‘liq. Kasb-hunarning jinslararo farqlanishi erkak va ayol mehnatiga xos bo‘lib, erkaklar uchun ish haqi va mehnat sharoitlarining ustunligini ta’minlaydi. Holbuki, erkakning oila boquvchiligi va ijtimoiy mavqeyi uning kasb-hunari bilan belgilanadi. Ayol kasb- hunarga ega bo‘lsada, uy xo‘jaligidagi asosiy javobgarligi rolida farqlanadi. S.Ashvin Sobiq sho‘ro davridagi gender xususiyatlari insonlarning bandlik sohasidagi xatti-harakatlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatib kelayotganligini ta’kidlaydi 294 . Bandlik sohasida erkak, ayol yoki jins jihatdan neytral kasb-hunarning gender tasviri kabi stereotiplar paydo bo‘ladi. Gender stereotiplar kasb-hunar egasining imkoniyatidagi subyektiv cheklovlar deb hisoblangan . Insonlarning kasb-hunarni stereotipga ko‘ra emas, balki o‘zining jinsiga xos va mos tanlashi kuzatiladi. Mehnat bozorida bo‘sh ish o‘rniga oid e’lonlarning aksariyatida xodimning jinsi ko‘rsatiladi. Ko‘pgina tadqiqotlarda erkak va ayol kasb-hunari o‘rtasidagi farq jismonan og‘ir mehnat bilan bog‘lanadi. Erkak jinsiga oid yuk tashuvchi, tan soqchi, qassob kabi jismoniy mehnatni talab qiluvchi, ayol jinsiga oid farrosh, enaga, o‘lanchi tarzidagi uy yumushlariga tegishli kasb-hunarlar mavjud. Ayol jinsiga oid kasb-hunar nomlari gender xususiyatlarni o‘z ichiga oladi. Turli tizimli tillarda aksariyat kasb-hunar nomlari faqat erkak jinsida ifodalanadi. Ushbu yondashuv an’anaviy ravishda ko‘plab mamlakatlarning kasb-hunar klassifikatorlari tomonidan qo‘llaniladigan texnik xususiyatga ega. Odatda,ayol mohir qo‘l, yaratuvchi, oila o‘chog‘ining qo‘riqchisi, erkak barcha jismonan og‘ir, jiddiy,diqqat-e’tibor, hisob-kitobni talab qiladigan kasb-hunarning egasi sifatida tasvirlanadi. 294 Ашвин С. Влияние советского гендерного порядка на современное поведение в сфере занятости // Социологические исследования№ 11 , 2000. – С. 63–72. 160 Kasb-hunarni ifodalovchi giper-giponimik munosabatga ega so‘zlarning jinsga ko‘ra farqlanishining yana bir sababi mehnat sharoitlarning an’anaviy erkak va ayolga xos standartlarga muvofiqligidir. Holbuki, ayol muayyan erkak jinsiga oid kasb-hunarda faoliyat olib borishi mumkin, ushbu holatda u ayollik xususiyatini yo‘qotib, erkaklik xususiyatiga ega bo‘lishi mumkin. I.Kozina va S.Yaroshenkoning ta’kidlashicha, “Inqiroz davrida erkaklarning oila boquvchisi sifatida fikrlashi, ushbu jins vakillarining yuqori maosh to‘lanadigan, nufuzli erkaklik xususiyatidagi kasb-hunarda faoliyat olib boradi” 295 . Ayolning xonadon qo‘riqchisi sifatidagi tasviri, uning ko‘proq vaqtini oilaga ajratish istagini uyg‘otadi. O‘z navbatida, ushbu holat erkakning ayol jinsiga oid kasb-hunarni va ayolning erkak jinsiga mansub kasb-hunarni tanlamasligiga olib keladi. Giper-giponimik qatorga xos differensial semalarning tahlili kasb-hunar nomlarining giponimik leksik-semantik guruhlaridagi farqlanishiga ko‘ra, ularning beshta eng keng tarqalgan differensial semalaridagi ifoda mexanizmlari aniqlandi. Darslik va ilmiy tadqiqotlardagi keltirilgan giponimlar ko‘pincha sinonim sifatida keltirilgan bo‘lsa-da, ushbu qatordagi giponimlar orasida sinonimik munosabatlar kuzatiladi. Ammo bunday turdagi giponimlarning semantik tuzilishi batafsil tahlil qilinganida, ulardagi umumiy semalar va ular asosida o‘zaro sinonimik munosabatga kirishadigan, shuningdek, har bir giponimga xos bo‘lgan differensial semalarning ham mavjudligi kuzatiladi. M asalan: Amirlar, beklar, xoqonlar bu elni taladi, oqizdi qonlar. (Kollektiv). “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”ga ko‘ra, ushbu jumladagi amir leksik birligi hokim, hukmdor; boshliq ma’nosini, bek leksik birligi turkiy xalqlarning ba’zilarida xonliklar davrida davlat arboblariga, shahar va viloyat hokimlariga, ularning bolalariga berilgan faxriy unvon hamda shunday unvonga sazovor bo‘lgan shaxs ma’nosini, xoqon so‘zi qadimgi turkiy xalqlar va mo‘g‘ullar hukumatidagi yirik davlat boshliqlarining eng oliy unvoni va shu unvonni olgan shaxsma’nosini 295 Козина И. Что определяет статус «кормильца» семьи? Социологические исследования№ 11 , 2000. – C. 83– 89 ; Ярошенко С. Гендерные различия стратегий занятости работающих бедных в России // Рубеж№ 16–17. 2001. – С . 25–49. 161 anglatadi. M isralardagi bunday ifoda orqali bir necha zamon va makon uyg‘unligi yuzaga keladi. Natijada tarixiy manzara tasviri, hududiy koloritdagi o‘ziga xoslik, bayondagi izchillik va betakrorlik kabi natijalarga erishiladi. Yuqorida keltirilgan fikrlarga asoslanib, giponimik qatordagi sinonimik hodisaning nisbiy va kontekstual tabiati haqida xulosa qilish mumkin. Holbuki, ushbu giponimik qatordan tashqarida har bir giponim o‘z sinonimiga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘zbekcha tilmoch, tarjimon , ruscha охранник, сторож, inglizcha athlete, sportsman kabi. Ushbu giponimik qatordagi bunday sinonimlar alohida mavqega ega bo‘lmaydi va umumiy so‘z bilan birga mazkur qatordan joy oladi. Shuningdek, giponimiya va sinonimiya hodisasining o‘xshash vaziyatda qo‘llanilishi kuzatildi. Matndagi so‘z turkumlarining giponimik va sinonimik hodisasini farqlashning ahamiyati nutqdagi sinonimlarning farqlanishi bilan chambarchas bog‘liq. Ushbu holat nafaqat giponimiyaning funksional xususiyatlari va chegaralarini, balki sinonimlarning o‘ziga xos jihatlarini ham yoritib beradi. Shuningdek, matndagi so‘zlarning to‘g‘ri giper-giponimik munosabatlarini amalga oshirish sxemasining modifikatsiyasi giponimlarning turkumlanishi yoki ularning sinonimik tipidagi semantik jihatdan yaqinlashuviga olib keladi. Jumlada giponimga qaraganda sinonimning qo‘llanilishi, ya’ni giponimik farqlarning neytralizatsiyasida quyidagilar kuzatiladi: 1. Haqiqiy giponimik munosabatga xos bo‘lgan Р–В (giperonim-giponim munosabati) prepozitsiyasidagi giperonim va giponimlarning muvofiqligini o‘zgartirishda, aksincha, birinchi navbatda, tur ma’nosiga ega bo‘lgan so‘z ishlatilsa, B-P (giponim-giperonim munosabati) postpozitsiyasidagi jins ma’nosiga ega bo‘lgan leksik birlik qo‘llaniladi. Birinchi holat, ayniqsa, jins-tur ma’nolariga ega bo‘lgan ifodani anglatuvchi ot so‘z turkumining sinonimik yaqinlashuvida juda muhimdir. O‘zbek, rus va ingliz tilidagi misollarni ko‘rib chiqamiz. Uning orqasidan Boboali va bir necha saroy mulozimlari, mansabdorlar (Р, Р) yo‘lga tushdilar. Poytaxtning bir ko‘p shuaro va fuzalosi, akobirlari (В, В, В) hozir bo‘ldilar. ( Oybek ) . 162 Какие чувства (Р) испытала молодая жена? Тоску, одиночество , ревность? ( В , В , В ) ( АиФ , 2006). He liked to wear colorful clothes (P). He was seen to wear a pointy red hat (B) and a brown jacket (B) . (Nursery rhymes and fairy tales). 2.Sinonimlar faoliyatining tipik konstruksiyasi yoki neytrallashtiruvchi kontekstning mavjudligini ot giponimlarining В-1, В-2, В-3 va ayrim hollarda B -4 shaklidagi uyushiq bo‘lakli gaplarda yoki B -1 va B -2 bog‘lovchi munosabatidagi nominatsion kumulyatsiyadagi prototipning jins-tur munosabati sxemasidagi giponimlarning sinonimizatsiyasi kuzatiladi. Masalan: Har bir vijdonsiz, har bir iflos, har bir muttaham, har bir yirtqich uning satira qilishiga duch keldi. (G‘.G‘ulom). Либо дождик, либо снег, либо будет, либо нет. (Пословица) . And letters, and the parcels the postman brings at the end of the week . Ushbu misollarning tarkibiy qismlarida giponimlarning qo‘llanilishidagi nutqiy holatlar o‘xshash bo‘lsa-da, jumlada keltirilgan uyushiq bo‘laklar qatorining o‘zaro bog‘liq otlarning giponimik munosabatini ifodalovchi giponimlarning farqlari to‘liq ochiqlanmaydi. Ularda ma’no badiiy bo‘yoqdorlik nuqtayi nazaridan oddiydan murakkabga qarab ortib boradi, ya’ni vijdonsiz – iflos – muttaham – yirtqich kabi. Bunday vaziyatda matndagi pafos kuchayadi va ta’sirchanlik darajasi ortadi. 3. Giponimning ma’nosini ochib beradigan sintagmaning bir qismi sifatida giperonim ishlatilganida, giponimning giperonim bilan sinonimizatsiyasi kuzatiladi. Bunday jinsli sintagma ma’lum turni ifodalovchi so‘zning ma’nosini tushuntiradigan izohli ta’rifdir. Muayyan turdagi kontekstning variativligiga ko‘ra, matn izohli sintagmasidagi giponimning lug‘aviy ta’rifiga yaqinlik darajasi har xil bo‘lishi mumkin. Matnlarda muallifning metatilini talqin qilish texnikasi deyarli qo‘llanilmaydi. Ilmiy va rasmiy matnlarda bo‘lgani kabi lug‘at ta’rifiga yaqin bo‘lgan davriy nashrlarning matnlarida ham muayyan so‘zlarning ma’nosini tushuntirish mumkin. Masalan: 163 Bu kitob novatorlik haqida. Dunyo mamlakatlari raqamli texnologiyalarga asoslangan yangi iqtisodiyot yaratishga urinayotgan, Qo‘shma Shtatlar esa bor kuchi bilan innovatsiyalar sohasida o‘z o‘rnini saqlab qolishga intilayotgan davrda Jobs ijodkorlik, topqirlik va orzu timsoli bo‘ldi. (Stiv Jobs , Uolter Ayzekson). Истинный герой не хвалится своими победами и заслугами и не преклоняется ни перед кем. Великий человек всегда скромен и благороден. (Индийская народная мудрость) Badiiy adabiyotning o‘zgaruvchan matni va og‘zaki nutqda ko‘pincha, muallifning motivatsiyasi interpretatsiya, tushuntirish va baholash xususiyatiga ega bo‘ladi. Ayniqsa, yangi so‘z va okkazional so‘z giponim bo‘lganda, muallif tilning metatil funksiyasini amalga oshiradi va o‘zining yangi so‘z tanlovini rag‘batlantirib tekstdagi giponimning ma’nosiga izoh berishi zarur bo‘ladi. Masalan: Dastlab xippilar ilm-fan va texnika ishqibozlari bilan unchalik kelisha olmasdi. Kontrmadaniyat vakillarining ko‘pchiligi kompyuterlar Oruellning bashorati naqadar to‘g‘riligini tasdiqlayapti deb hisoblardi. (Stiv Jobs , Uolter Ayzekson). Мы придерживаем эти акции, лишь бы только не закрыть мысленный счет в минусе. Это эффект диспозиции . ( Даниель Канеман , Думай медленно … решай быстро ) So far there is not enough information to draw any conclusions about immunity to COVID-19, even if the presence of antibodies specific to the SARS- CoV-2 virus are detected in a blood sample. Agar matnda giponimlar yoki ulardan birining o‘rniga jins yoxud turni ifodalovchi sinonimlar qo‘llanilsa, giponimlarning sinonimizatsiyasini kuzatish mumkin. 4. Ayrim giponimlarning sinonimizatsiyasida ulardagi muayyan xususiyat va giponimik farqlarning yo‘qolishi ushbu giponimlarning nutqda o‘zaro samarali qo‘llanilishiga olib keladi. Assotsiativ lug‘atlardagi ma’lumot va kuzatuvlarga 164 ko‘ra, ko‘p hollarda giperonimning giponimlari matnda sinonim tarzida qo‘llaniladi. Quyida berilgan matnda maysalar umumiylik mazmunida, ilk bahor checaklari birikmasi esa xususiylik mazmunida qo‘llanilgan. Bunday birliklar matndan anglashilayotgan mazmunning aniqligini ta’minlab, ta’sir kuchini kengaytiradi va matnga ekspressivlik, emotsionallik yuklaydi. Badiiy va jurnalistik matnlarda ot so‘z turkumidagi giponimlarning birgalikda sinonim tarzida uchrashini quyidagi o‘zbek va rus tilidagi jumlalarda kuzatish mumkin: Tun salqinidan qo‘nish i b yotg a n maysalar, ilk bahor chechaklari uyg‘ondi, yashnadi . (Sh.Ras h idov) Bu yig‘ilishlar va konferensiyalarda 500 mingdan ortiq kishi qatnashdi. ( Gazetadan .) Вспахиваются поля, вскапываются и рыхлятся огороды. ( K .Паустовский). В лесу и на лугу пахло мокрой травой и свежим сеном. (М.Лермонтов). Qayta turkumlash , ya’ni giponimning sinonim turiga yaqinlashuvidaneytrallashtiruvchi matndagi nutqiy holatda emotsional-ekspressiv aniq lashtirish kabi sinonimga o‘xshash vazifalari kuzatiladi. Giponimlar nutqdagi sinonimlar sifatida uyushiq bo‘lakli gaplarning bir qismida gradatsion munosabatlarni rivojlantirib, sinonimlar kabi ifodalanadi hamda matnning dinamizm va ekspressiyasini yaratishda muhim o‘rinni egallaydi. Quyidagi matnda ifodalangan tasvirda voqea-hodisa uzviy aloqadorlikda, ketma- ketlikda sodir bo‘layotganini kuzatish mumkin. Ya’ni zulm va dahshatli azoblar natijasida yuzaga keluvchi dod-u faryodlarning ifodalanishi tasvirdagi haqqoniylikka, inson tafakkurida tiklanuvchi tarixiy jarayonlarning dinamikasiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bu o‘rinda umumiylik va xususiylik holatlari emas, balki yuqorida ta’kidlanganidek, hodisalarning uzviyligi kuzatiladi. Masalan: O‘tmishda zulm va dahshatlar, dod - u faryodlar hamrohimiz bo‘lgan edi. Люди ближних сёл несли на базар овощи, хлеб, птицу, фрукты, мёд. (А.Фадеев). 165 Muayyan matn ichidagi motivatsiyada matndagi so‘zlarning gipero- giponimik munosabatlari yaratilishi mumkin. Ushbu holatda semantik munosabatlarga ega bo‘lmagan otlarning funksional xususiyati paydo bo‘lishi kuzatiladi. M atndagi so‘zlarning semantik yaqinlashuvining turlaridan biri sifatida funksional giponimiyaning rivojlanishi asos bo‘lib xizmat qiladi . Funksional giponimiya hodisasi so‘zlarning o‘zaro munosabatini umumiy holda belgilaydi va matnning lingvistik tahlilida ko‘proq e’tiborni jalb qiladi. Matn ichidagi motivatsiyaning tabiati to‘liq o‘rganilmagan bo‘lib, uning ifodasi xilma- xil va individual sanaladi . Shuningdek, assotsiativ turdagi otlarning giponimik guruhlaridagi semantik ma’no yaqinlashuvi matndagi jins va tur ma’nolarini ifodalovchi so‘zlar sifatida shakllanadi. Ma’nosi izohli lug‘atlar ta’rifi orqali qayd qilinmagan fe’llarga xos giponimik munosabatlarning yuzaga kelishidagi asosiy holatlardan biri matn fragmentlarining nominatsion zanjiridagi otlarning yonma- yon kelishidir. Prepozitsiyadagi yonma-yon joylashgan ot so‘z turkumidagi leksik birliklar jinsni ifodalovchi so‘zning funksional xususiyatlariga ega bo‘ladi. Postpozitsiyada keltirilgan ot so‘z turkumidagi leksik birliklar ham, o‘z navbatida, muayyan turni ifodalovchi so‘zning xususiyatlarini aks ettirib, jumlaning prepozitsiyasidagi so‘z orqali talqin qiladi. Ushbu otni ifodalovchi so‘zlar funksional giponimlar deyiladi. Funksional giponimlar bu so‘zlardagi semantik ma’noning yaqinlashuvi bo‘lib, ot so‘z turkumidagi so‘zlardan birining ma’nosi boshqalarining qarama- qarshi ma’nolariniifodalaydigan giponimik ahamiyatga ega xususiyatlarini talqin qilishga imkon beradi. Quyida keltirilgan holatlar giponimik munosabatdagi ot so‘z turkumidagi so‘zlar yaqinlashuvining manbayibo‘lishi mumkin: a) so‘zlarning giponimik munosabati lug‘at izohlarida aks ettirilmagan, ammo kontekst qismidagi ifodaga ko‘ra, ular assotsiativ asosdagi funksional giponimdir; b) jargon, dialektizm va mutaxassislikka oid so‘zlar cheklangan qo‘llanish doirasidagi otlar; d) muayyan leksik-semantik guruh a’zolari; e) kumulyativ faoliyat va uning elementlaridagi uyushgan otlar va ularning keng semantik ma’noga ega giponimlari uyushiq bo‘lakli gapning a’zolari sifatida o‘zaro bog‘liqdir. 166 Funksional giponimlarning semantik yaqinlashuvi umumiy nutq holati, leksik muhit va nominatsion zanjir a’zolari bo‘lgan giponimlar uyushiq bo‘lakli gapning a’zolari tarzidagi jumla konstruksiyasi kabi matn holatlariga xizmat qiladi. Rus tilidagi земля, поля, огороды otlari assotsiativ tipdagi funksional giponimlarga misol sanaladi. Otlarning bunday munosabati matn fragmentlarida ko‘rib chiqilganida, ularning yonma-yon tarzda uchrashi kuzatiladi. Tahlillarga ko‘ra, jinsni ifodalovchi земля otining turi ma’nosini поля va огороды otlari ifodalaydi. So‘zlarning ushbu tarzdagi munosabatlari S.I.Ojegov muallifligidagi Словарь русского языка izohli lug‘atida qayd qilinmagan va земля so‘zi почва, верхний слой коры нашей планеты, поверхность, рыхлое темно-бурие вещество, входящее в состав коры нашей планеты; поля (поле) сўзи 1. Безлесная равнина, пространство, 2 . Обрабатываемая под посев земля, участок земли; огороды (огород ) сўзи участок земли под овощами, обычно вблизи дома kabi vaqtinchalik kesishuv tabiatiga ega giposemalar bilan ifodalanadi. Yoki Земля обсохла, душистые берёзовые почки распустились. Вспахиваются поля , вскапываются и рыхлятся огороды. (К. Паустовский) Ko‘p holatlarda o‘zbek tilidagi adabiy matnlarda uchraydigan do‘st, hamjihat, ittifoq otlarining birgalikda qo‘llanilishini kuzatish mumkin. O‘zbek tilidagi do‘st, hamjihat, ittifoq otlari assotsiativ tipdagi funksional giponimlarga misol bo‘ladi. Ushbu otlarning semantik yaqinlashuvi matn fragmentlarida yonma- yon tarzda uchra y di. B inobarin, do‘st ot so‘z turkumidagi so‘zning ma’nosini hamjihat, ittifoq otlarikabi vaqtinchalik kesishuv tabiatiga ega giposemalar ifodalaydi. So‘zlarning ushbu tarzdagi munosabatlari izohli lug‘atlarda qayd qilinmagan . “ O‘zbek tilining izohli lug‘ati ” da do‘st otining shafqatli o‘rtoq, yor, oshno, mahbub(a ) . 1. Qarashlari, dili, ish faoliyati yaqin bo‘lgan, inoqlik, ahillik bilan bog‘langan ikki yoki undan ortiq kishining har biri; o‘rtoq, 2. Yaqin, tanish, oshno, hamjihat so‘zining ish-faoliyat, intilishda birga bo‘lgan, bir-biridan ajralmas; ahil, ittifoq so‘zining bir fikrga kelish; o‘zaro yaxshi munosabatli, inoq, ahil kabi ma’nolari ifodalangan. Masalan : 167 Ular bir-birlari bilan do‘st, hamjihat, ittifoq bo‘lishadi. (H.G‘.) Funksional giponimiya kuzatiladigan holatlarda ot so‘z turkumidagi so‘zlar orasidagi semantik munosabatlarning boshqa turlari ham qayd etilishi mumkin. Otlardagi funksional giponimiya hodisasi kumulyativ faoliyat va uning elementlari kabi qo‘shma semantik munosabatlardan ajralib turadi. Bunday munosabatlarning funksional asoslari, ularning giponimik munosabatlar bilan aralashuviga zamin yaratadi. Shuningdek, funksional fe’llar faqat matndagi o‘zaro munosabat turi tarzida ifodalanadi. Ko‘rilayotgan turdagi holatlarning giponimik munosabatlar bilan bog‘liqligi kumulyativ munosabat va uning elementlarining ba’zi belgilari neytralizatsiya qilinganida funksional giponimiya shaklini olishi mumkin. Kumulyativ faoliyatning bir qator birlik lari orasida munosabatlar aralash xususiyatga ega bo‘lishi mumkin : O‘zbekiston shunqorlari, mard erlar, Haqqi-mahringizga berildi yerlar. Tog‘ - utoshlar, gulzor, bog‘lar, suv yerlar... Ey yoronlar, shuncha- davlat muborak. (A.U.) В нашей библиотеке есть разные книги. Эти учебники, справочники, словари, но не художественные романы. Kumulyativ faoliyat va uning elementlari tipidagi giponimik munosabat va ular bilan bog‘liq jarayonlarni farqlash matnning ichki motivatsiyasini yanada rivojlantiradi. Xususan, muayyan matn holatida ot so‘z turkumidagi leksik birliklarning giper-giponimik munosabatlari matndagi so‘zlarning semantik yaqinlashuvining turi sifatida funksional giponimiyaning shakllanishida asos bo‘lib, ularning ayrimlari yuqorida ko‘rib chiqildi. Funksional giponimlarning ma’noviy uzoqlashuvi cheksiz emas. Cheklangan holat sifatida ular leksik-semantik guruhning muayyan ma’noviy qatlamidagi bitta semantik sinfidagi otlarni ifodalaydi. Ot so‘z turkumiga oid so‘zlardagi jins-tur xususiyatlarining funksional giponimiya darajasida ifodalanishi, o‘zaro mantiqiy munosabatlarning kengayishi, 168 matndagi otlarning leksik-semantik guruhidagi pragmalingvistik xususiyatlariga hissa qo‘shadi. Semantik lug‘atlarning deduktiv tahlilida giponimlarning ko‘pincha sinonimlar bilan aralashib ketganligi kuzatiladi. Shuningdek, zamonaviy ideografik lug‘atlarda ham giponimik guruhlar tarkibi farqlanilmasdan sinonimlar bilan qorishib ketgan, giponimlar va sinonimlar o‘rtasidagi tafovut ko‘rsatilmagan. Turli tizimli tillarning izohli lug‘ati tahlilida ham giponimik guruhlarining tarkibi oydinlashtirishni taqozo etadi. Turli uslub dagi matnlarda funksional otlarning qo‘llanilishi matnning shakllantirilishiga imkon beradi. Natijada so‘zlarning giper-giponimik munosabati saqlanib qolgan prototipik holatlarning yaratilishiga olib keladi. Xususan, matnda birinchi bo‘lib, jins ma’nosiga ega bo‘lgan so‘z qo‘llanilib, so‘ngra tur ma’nosiga ega leksik birlikning ishlatilishida ushbu lug‘aviy birliklarning giponimik munosabatini anglatadi. Ushbu so‘zlar giponimlarning asosiy metatil funksiyasi, ya’ni giperonimdagi jins ma’nosining umumlashtiruvchi va giponimning tur ma’nosini ifodalovchi leksik birlikning o‘ziga xos aniq ma’nosini belgilaydi. Teskari holatda, ya’ni, giponimdan keyin giperonimning qo‘llanilishidagi neytrallashtiruvchi belgilar matndagi giponimlarning sinonimizatsiyasiga qadar neytrallashtiruvchi holatni ko‘rsatadi. Matnning semantik yoritilishida giponim orqali giperonimning aniqlanishi jinsni ifodalovchi so‘zning boyitilishi va turni ifodalovchi leksik birlikning yangi ma’nolarining paydo bo‘lishi, konseptualizatsiyasi va pragmatizatsiyasiga olib keladi. Ushbu matnlarda giponimlarning lug‘aviy izohi orqali ifodalash bilan cheklanmaydi, chunki ushbu giponimlar ilmiy, rasmiy va biznes matnlari kabi kengroq kontekstda ham qo‘llaniladi va turli fonlarni aks ettiruvchi refleksiv va individual muallif assotsiatsiyalari kabi kengroq ifodalanadigan metatil sharhi tarzida ham ifodalanadi. Giponimik sxemani amalga oshirishda noprototip holatlarining tahlil qilinishi prototip matndagi ot giponimiyasi funksional giponimiya sifatidagi ichki matn motivatsiyasi fenomenini yoritib beradi. Shuningdek, neytrallashgan kontekst 169 holatida giponimlarning funksional sinonimlar sifatida qo‘llash mumkinligini ko‘rsatadi. Turli tizimli tillardagi ot giponimiyasining o‘rganilishida bir qator hal qilinadigan muammolar bo‘lsa-da, otlarning giper-giponimik munosabatlari leksik paradigmatika tizimidagi alohida semantik hodisa bo‘lib, tabiiy til leksik tizimining turli qismlarida namoyon bo‘ladi. Zamonaviy ideografik lug‘atlarni rivojlantirish va leksik-semantik guruhlarni iyerarxik tizimlashtirish ot giponimiyasining konturini aniqlashtiradi va otlarning leksik-semantik guruhining aniqroq ifodalanishiga imkon beradi. Ot giponimiyasini o‘rganish natijalari til nazariyasi va leksikografiya amaliyoti bilan bog‘liqdir. Ular leksikografiyaning bir qator murakkab masalalarini hal qilishda, xususan, semantik sinflar tarkibidagi leksik materiallarni tizimlashtirish va ideografik lug‘atlar tarkibiga kiruvchi leksik-semantik guruhlardagi leksik birliklarning pragmatik xususiyatlarining o‘rganilishida ahamiyatli. Klassifikatsiyalash tabiatiga ega bo‘lgan giponimiya hodisasi turli izohli va ideografik lug‘atlardagi sinonimiya hamda giponimiya chegaralarini aniqlashtirishda, yangi lug‘at turining yaratilishida jins-tur yoki giper-giponimik so‘zlarning o‘zaro munosabati hisobga olinishi zarurligi kuzatiladi. 4.4. Fe’l so z turkumiga oid leksik birlik giper-giponimikʻ munosabatlarining pragmalingvistik xususiyatlari Fe’l so‘z turkumi leksik birligidagi funksional giponimiya tadqiqiga zamonaviy yondashuvlar asosida mushohada yuritgan holda, quyidagilar tahlil qilindi. Fe’l tilning eng muhim leksik va sintaktik kategoriyasidagi so‘z turkumi bo‘lib, ko‘pgina tillardagi barcha jumlalarning ifodasida kamida bitta fe’lning qo‘llanilishi kuzatiladi. Amerikalik tilshunos olimlar V.Chafe va S.Fillmorning ta’kidlashicha, “ Fe’llar jumlaning markazini egallab, gapning asosini tashkil 170 qiladi” 296 . Fe’l gapning semantik asosi sana ladi. Uning predikat-argument tuzilishi fe’l qo‘llaniladigan gapning sintaktik qurilmalarini ifodalaydi. Ushbu sintaktik va semantik ma’lumotlar fe’l leksik birligining bir qismi bo‘lib, muloqotga kirishuvchining leksikonidagi fe’l ma’nosining ham bir qismi hisoblanadi. Fe’lning mazkur ma’lumotlarini leksik kategorial jihatdan o‘rganishda murakkablik kuzatildi. Giponomik munosabat nafaqat ot so‘z turkumiga xos bo‘lmasdan, fe’llarda ham kuzatiladi va giponimiyaning tadqiqi turli tizimli tillarni yanada rivojlantirishga yordam beradi. Tilshunos J.Millerning ta’kidlashicha, “Г ипонимическая связь между глаголами несхожа с гипонимией между именами существительными ” 297 . Ot so‘z turkumidagi giper-giponimik munosabatni ifodalaydigan X ning bir turi Y bo‘lsa, gapda Y ning o‘rniga X qo‘llaniladigan struktura fe’lga mos kelmaydi. Mazkur fikrga U.Kroftning Did she hit him? (U uni urdimi?) – Yes, she punched him in the stomach (Ha, u uning qorniga musht bilan urdi)misollarini keltiramiz 298 . Ushbu misolda faqat ot leksik birligining qo‘llanilishini taqozo etadi, misol uchun piyoda yurish so‘zidagi ma’no sayr qilish ma’nosining bir qismidir. Ushbu sxema fe’lning shaxssiz shakli bo‘lgan gerundiy shaklida qo‘llanilganida ham, ot va fe’l orasida sezilarli farq kuzatiladi. Nutqda kiyik – bu hayvon, qoshiq – bu oshxona anjomi kabi jumlalar kuzatilsa ham, qimor o‘ynash – bu o‘yin turi, shivirlashish – bu suhbat turi kabi jumlalar qo‘llanilmaydi. Ikki fe’l orasidagi semantik farq giponimik jihatdan ikki ot so‘z turkumidagi o‘zaro munosabat xususiyatlaridan farq qiladi. O‘zbek tilshunos olimi J.Sh.Djumabayevaning fikricha, “Giponimiya faqatgina turdosh predmetlarda, mavhum otlarda yoki konkret otlardagina emas, balki boshqa so‘z turkumlariga kiruvchi leksik birliklarda ham aniqlanishi mumkin. Masalan, pishirmoq fe’lining bir nechta giponimlari mavjudligi aniqlangan. Pishirmoq – qaynatmoq, dudlamoq, dimlamoq, qovurmoq, yopmoq 296 Chafe W. Meaning and the Structure of Language. – Chicago, IL . : University ofChicago Press , 1970 – 360 р . ; Fillmore C. J. Universal inLinguistic Theory. – New York: Holt, Reinhart and Winston , 1968. – Р. 1-88. 297 Miller G.A. et al.: Five Papers on WordNet. Princeton University: Cognitive Science Laboratory, 1993. – Р. 47. 298 Croft W , Cruse A. Cognitive linguistics. – Cambridge: Cambridge University Press , 2004. – 356 р. 171 (non, pishiriqlar) va boshqalar ” 299 . Fe’l giponimi va superordinatini o‘rganish leksikalizatsiyaning turli semantik sohalardagi ko‘plab semantik aniqlashtirishni o‘z ichiga olishini ko‘rsatadi. Bunday munosabatdagi fe’llar muayyan til sohiblari tomonidan nutqda o‘z o‘rnida qo‘llanadi. Giponimik qatordagi har bir fe’l orqali anglashiladigan harakatning natijasida ma’lum bir mahsulotni tayyor holga keltirish semasi atrofida birlashsa-da, ular amalga oshish jarayoni, unda ishtirok etuvchi vositalar orqali bir-biridan farqlanadi. Masalan, tilshunos L.Talmi ingliz tilidagi ish-harakatni ifodalovchi slide va pull fe’llarini o‘rganib, “ularni manera (manner) va natija (cause) kabi harakat va semantik tarkibiy qismlarning kombinatsiyasi sifatida tavsiflaydi” 300 . Ushbu komponentlarga inglizcha, run, stroll o‘zbekcha yugurish, sayr qilish fe’llarini qo‘shish mumkin. Xususan, turli zarblarni ifodalovchi ingliz tilidagi “ chop, slam, whack, swat, rap, tap, peck”, o‘zbekcha “kesish, urish, yorish, qarsillatish, zarbalash, taqillatish, tishlash” fe’llarini shaxs tomonidan ishlatiladigan kuch darajasini (degree of force) ifodalaydi. Ingliz tilidagi drowse, doze, sleep o‘zbek tilidagi mudrash, uyqusirash, uxlash kabi ba’zi fe’llar harakat ning turli darajalarini ifodalaydi. Ma’lumki, superordinat yoki giperonimning semantik maydoni uning giponimidan ko‘ra kengroq hisoblanadi. Giponim va giperonimning o‘zaro munosabat yondashuvi giperonimning giponimlardan tashkil topganligini hisobga olsak, ushbu yondashuv ingliz tilidagi imagine, understand, knowledge kabi mavhum fe’llarda murakkablashganligini ko‘ramiz. Giponimik munosabat fe’l leksik birligida ham keng tarqalgan. Masalan, ingliz tilidagi stare, gaze, peer fe’llari look fe’lining giponimlari hisoblanadi. Semantik jihatdan boyroq va matndagi har bir jumlaning ma’nodor bo‘lishida quyi darajadagi giponimlar muntazam ravishda qo‘llaniladi. Giponimiya inson nutqidagi leksikonda uchraydigan semantik hodisa bo‘lib, ular iyerarxik tarzda mavhumlikdan 299 Джумабаева Ж.Ш. Турли тизимли тилларда лексик ва стилистик градуонимия. – Тошкент: Мумтоз сўз, 2017. – Б. 111-115. 300 Talmy L. Lexicalization patterns: Semantic structure in lexical forms. – Cambridge: Cambridge University Press, 1985. – P. 57-149. 172 aniqlikkacha bo‘lgan semantik diapazondagi sinonim va sinonimlar to‘plamini tashkil qiladi. Quyidagi misolni ko‘rib chiqamiz. 4.2.-rasm. 4.2.-rasm. Iyerarxik tarzda mavhumlikdan aniqlikkacha bo‘lgan semantik diapazondagi sinonimlar to‘plami. Aniq va o‘ziga xos leksik birliklar bo‘lgan giponimlar va ularning troponimlari ko‘proq ma’lumotni ifodalaydi. Quyida went, walked, staggered fe’llari qo‘llanilgan misollar ga e’tibor qaratildi . Jack went to the market Saturday night. Jack walked to the market on Saturday night. Jack staggered to the market on Saturday night. Ushbu jumlalarda qo‘shimcha so‘zlar qo‘llanilmasa ham, ularda ko‘pgina ma’lumot ifodalanadi. Masalan, biror jismoniy sababga ko‘ra, vaqtinchalik qiyinchalik bilan yurish staggered fe’li, ikki oyoqda harakatlanish walked fe’li va muayyan tarzda harakat qilish went fe’lining ma’nosini o‘zida qamrab oladi. Yuqorida keltirilgan uchinchi jumlada Jekning aql-idroki, ongidagi fikrni tasvirlaydi. Birinchi va ikkinchi jumlalarda fe’llar mavhum ma’noni ifodalagani sababli aniq hodisani bildirmaydi. Tadqiqotimizning maqsadi fe’llarning strukturaviy elementlaridagi qismlarini emas, balki u lar orasidagi o‘zaro munosabatni o‘rganishdir. Ingliz tilshunos olimlar S.Fellbaum va G.Miller fe’l giponimini uning superordinatidan ajratib turadigan turli hodisalarni ifodalovchi grekcha “tropos” uslub va moda 173go drive walk run stroll stagger sashay strut limp Umumiy / Mavhum Maxsus / Aniq (manner va fashion) ma’nosini ifodalovchi terminni troponimiya deb nomlagan 301 . Ikki fe’l orasidagi o‘zaro munosabat muayyan holatdagi V1 bu V2 (To V1 is to V2 in some particular manner) 302 formulasi orqali ifodalanishi mumkin. Ushbu jarayondagi manera L.Telmi tadqiqotidagi hodisaga qaraganda, erkinroq talqin qilinadi. Shuningdek, troponimlar o‘z superordinatlari bilan o‘zaro munosabatda ko‘pgina semantik xususiyatlariga ko‘ra bog‘liq bo‘lishi mumkin. Muayyan turdagi maneraning subqismlari semantik kategoriyada guruhlashish tendensiyasiga ega. O‘zbek tilidagi jang qilish kabi raqobatni ifodalovchi fe’llar orasidagi ko‘plab troponimlar jang va jang turini ifodalovchi jang, jadal, turnir, yakka kurash, duel, qasd otlari yordamida ifodalanadigan kombinatsiyalardir. Troponimiya o‘zaro munosabat turi bo‘lib, unda umumiy V2 fe’lining har bir V1 troponimi V2 fe’lini ifodalaydi. Misol tariqasida, o‘zbek tilidagi cho‘loqlanib yurish va piyoda yurish juftligini ko‘rib chiqamiz. Cho‘loqlanib yurish fe’li ham muayyan tarzda yurishni ifodalaydi. Cho‘loqlanib yurish fe’li piyoda yurish fe’lining troponimi bo‘lib, ushbu fe’llar ham o‘zaro munosabatga ega. Chunonchi, cho ‘loqlanib yurishga piyoda yurishning bir turi sifatida qaraladi. Aksincha, inglizcha snore va sleep yoki buy va pay fe’llaridagi holatlarda troponim va uning umumiy superordinatlari vaqtincha mos kelishi mumkin. Yuqorida keltirilgan misoldagidek shaxs cho‘loqlanib yurayotganida ham doim yurish harakatini bajaradi. O‘zbekcha cho‘loqlanib yurish – piyoda yurish juftliklaridan farqli o‘laroq, inglizcha snore fe’li sleep fe’li bilan o‘zaro munosabatga ega, ammo snore fe’li sleep fe’lining troponimi bo‘lolmaydi. Inglizcha buy fe’li ham pay fe’li bilan o‘zaro munosabatga ega, ammo buy fe’li pay fe’lining troponimi bo‘lolmaydi. Ushbu fe’l juftliklari faqat o‘zaro munosabat va o‘ziga xos temporal munosabat orqali bog‘liqdir. Bu hodisaning muhim ahamiyati shundaki, o‘zaro va o‘ziga xos temporal munosabatni ifodalovchi fe’llarda troponimik munosabatlar kuzatilmaydi. Ikki fe’lning troponimik munosabatida ushbu fe’llar ifodalagan ish- 301 Fellbaum M , Fellbaum C, Miller G.A. Folk psychology or semanticentailment? A reply to rips and conrad. Psychological Review No. 97 , 1990.– P. 565 – 570. 302 Fellbaum C. English verbs as a Semantic Net. International journal of Lexicography. № 3(4) , 1991. – P. 40-61. 174 harakat temporal munosabatni ifodalashi kuzatiladi. Shuningdek, sotib olish (buying) fe’lining ma’nosi pul to‘lashdan (paying) boshqa ish-harakat jarayonini ham o‘zida aks ettiradi. Shu sababli, ushbu fe’l juftliklari troponimik munosabatga ega emas. 4.3. -rasm. 4.3. -rasm. Ikki o‘zaro temporal munosabat ifodasi. Ba’zi nazariy va amaliy tadqiqotlar fe’l leksik birligining giper-giponimik munosabatlarga ega ekanligini ko‘rsatadi. Osiyolik tilshunos olim Abdul Chayerning fikricha, “Superordinat va giponim orasidagi o‘zaro munosabat ot so‘z turkumida fe’l va sifatga qaraganda oson ifodal a nadi” 303 . Turli tizimli tillardagi tadqiqotlar natijasiga razm solinsa, fe’llardagi giper-giponimik munosabat tufayli leksik birliklar zaxirasi boyitilgani kuzatiladi. O‘zbek tilida ham giper-giponimik munosabatni ifodalovchi fe’llar mavjud. Yiqilmoq, o‘tirmoq, olmoq, ko‘tarmoq, ko‘rmoq fe’llari turli va o‘ziga xos ma’nolarga ega. Yyiqilmoq fe’lining giper- giponimik munosabati kuzatildi: 4.4.-rasm. 303 Chaer A . Pengantar Semantik Bahasa Indonesia. – Jakarta: Gajah Mada University Press, 2009. – Р. 651. 175O‘zaro munosabat Troponomiya (O‘zaro munosabat) cho‘loqlanib yurish– piyoda yurish Troponomiya (intensive holatning darajalari) mudrash – uxlash sotib olish – pul to‘lash tushib ketmoq 4.4.-rasm. Yiqilmoq fe’lining leksik giponimik konfiguratsiyasi. Ushbu rasmda yiqilmoq fe’lining giponimlarida ma’no xilma-xilligi kuzatiladi. Ushbu fe’l oltita giponimga ega bo‘lib, ularning barchasi o‘ziga xos ma’noni ifodalaydi. Keltirilgan giponimlar grammatik jihatdan biri boshqasining o‘rnida qo‘llanilishi mumkin. Quyidagi o‘zbek tilidagi misollarda giponim so‘zlar ifodasidagi grammatik usullarni ko‘rib chiqamiz. Olim orqa hovlidagi daraxtdan quladi. Olim kanalizatsiya tizimiga tushib ketdi . Qulamoq va tushib ketmoq fe’llari turli ma’noni ifodalaydi va biri ikkinchisining o‘rniga qo‘llanilishi mumkin. Ushbu fe’llar yiqilmoq superordinatining giponimi sifatida maxsus ma’noni ifodalovchi leksik birliklardir. Qulamoq fe’lidan anglashilayotgan harakat tushib ketmoq fe’liga nisbatan yiqilmoq qa ma’no jihatidan yaqin sanaladi. Yuqoridagi rasmda (4.4.) yiqilmoq fe’lining leksik-giponimik munosabatiga tegishli fe’llarning har birida odatdagi holatdan muvozanatni yo‘qotmoq ma’nosi anglashilsa-da, bu qatorga kiruvchi har bir fe’l o‘zining ma’no qobig‘ini hosil qiladi va o‘zaro bir-biridan ma’no nozikligi bilan farqlanadi. Yiqilmoq fe’lidan tashqari o‘zbek tilida ko‘paytirmoq va urmoq kabi giponimik munosabatga ega bo‘lgan fe’llar va ularning ma’nolarini quyida ko‘ramiz. 4.5. -rasm. 176Yiqilmoq qulamoq yerga t ushmoq p astga dumalamoq keskin tushmoq pastga tushmoq Ko‘paytirmoq 4.5. -rasm. “Ko‘paytirmoq” fe’lining leksik giponimik konfiguratsiyasi. 4.6. -rasm. 4.6. -rasm. “Urmoq” fe’lining leksik giponimik konfiguratsiyasi. Ko‘rinadiki, o‘zbek tilidagi fe’llar turli giponimlarga ega ekan. Fe’llarning giponimik munosabati biroz sinonimik xususiyatga o‘xshashdek ko‘rinadi. Ushbu fe’llar alohida ma’noga ega bo‘lsa-da, jumlalarda qo‘llanilganida ularning birini boshqasining o‘rniga almashtirsa bo‘ladi. Ushbu holat kengroq tahlil qilinganda, fe’llarning giponimik munosabati va o‘ziga xos ma’nosi to‘ldiruvchi orqali ifodalanadigan o‘timli fe’llarda kuzatiladi . Giponimiyada muayyan semantik ahamiyatga ega bo‘lgan munosabat mavjud va ushbu holat yuqorida tavsiflangan konfiguratsiya chizmalarida kuzatiladi. Rus tilida плестись, брести, тащиться, o‘zbekcha harakatlanmoq, kirib bormoq, tashimoq fe’llari o‘xshash ma’noni ifodalagani uchun sinonim so‘zlar hisoblanadi. Ushbu so‘zlar muayyan kontekstda biri ikkinchisining o‘rnida 177oshirmoq rivojlantirmoq o‘stirmoq yuksaltirmoq Urmoq d o‘pposlamoq kaltaklamoq tepmoq to‘qmoqlamoq t arsaki tushurmoq qo‘llaniladi. Leksik kengaytirilgan ma’noga ega bo‘lgan ruscha идти, o‘zbekcha bormoq fe’li, yuqorida keltirilgan fe’llarning giperonimidir. Quyida keltirilgan yiqilmoq, ko‘paytirmoq fe’llarining troponimik munosabatini ko‘rib chiqamiz. 4.7. -rasm. 4.7. -rasm. Yiqilmoq fe’lining troponimik konfiguratsiyasi. Ushbu rasmda yiqilmoq fe’lining troponimlarida o‘ziga xos ma’no xilma- xilligi kuzatiladi. Ushbu fe’l troponimlarga ega bo‘lib, ularning barchasi o‘ziga xos ma’noni ifodalaydi. Keltirilgan troponimlar grammatik jihatdan biri boshqasining o‘rnida qo‘llanilmaydi. Quyidagi o‘zbek tilidagi misollarda troponim so‘zlar ifodasidagi grammatik usullarni ko‘rib chiqamiz. Fabrikaning mahsulot ishlab chiqarish hajmi pasaydi. Kasalxonadagi bemorning ahvoli yomonlashdi. Misollardagi pasaymoq va yomonlashmoq troponimlariturli ma’noni ifodalaydi va biri ikkinchisining o‘rniga qo‘llanilmaydi. Ushbu fe’llar yiqilmoq superordinatining troponimi sifatida maxsus ma’noni ifodalovchi leksik birliklardir. Ayrim hollarda muayyan so‘z boshqa leksik birlik ma’nosini ifodalaydi va ushbu holat subordinat va superordinat yoki giperonim va supergiperonim munosabatini aks ettiradi. Yiqilmoq fe’lidan tashqari o‘zbek tilida 178 Yiqilmoq Pastga tushmoq Pastga dumalamoq Tushib ketmoq Yerga tushmoqqulamoq Keskin tushmoq zaiflashmoq yomonlashmoq Zarar yetmoqkamaymoq pasaymoq ko‘paytirmoq kabi giponimik va troponimik munosabatga ega bo‘lgan fe’l va uning ma’nolarini quyidagi jadvallarda ko‘ramiz. 4.8. -rasm. 4.8. -rasm. Ko‘paytirmoq fe’lining troponik konfiguratsiyasi. Yuqorida keltirilgan misollardan o‘zbek tilidagi fe’llarning turli troponimlarga egaligini kuzatish mumkin. Ushbu fe’llar alohida ma’noga ega va jumlalarda qo‘llanilganida, ularning birini boshqasiga almashtirib bo‘lmaydi. Ushbu holat kengroq tahlil qilinganda, fe’llarning giponimik hamda troponimik munosabati va o‘ziga xos ma’nosi to‘ldiruvchi orqali ifodalanadigan o‘timli fe’llarda kuzatiladi. Fe’lning taksonomik munosabati o‘rganilganida, ushbu so‘z turkumida otlardagidek taksonomik munosabat ifoda qilinmasligi kuzatiladi. Birinchidan, ba’zi semantik qatlam bir nechta mustaqil taksonomiyalar orqali ifodalashni taqozo qiladi. Shu sababli, ushbu semantik maydonda, odatda, fe’llar yagona unikal darajada guruhlashgan bo‘lmaydi, ingliz tilida move, make a movement va move, travel kabi ish-harakatni ifodalovchi fe’llar ikkita yuqori tugunga ega. Shuningdek, inglizcha muayyan narsaga egalik qilishni ifodalovchi give, transfer, take, receive va have, hold fe’llarining ma’nosi keltirilgan uchta fe’l yordamida ifodalanishini kuzatish mumkin. Aksariyat hollarda ushbu fe’llarning troponimlari sotsial jamiyatdagi mol- mulkni topshirish marosimlaridagi usullar inglizcha bequeath, donate, inherit, 179Ko‘paytirmoq oshirmoq rivojlantirmoq O‘stirmoq Yuksaltirmo q yaxshilamoq kuchaytirmoq siljitmoq own, stock, o‘zbekcha vasiyat qilish, sovg‘a qilish, meros qilish, egalik qilish, g‘amlash so‘zlari ma’nosida kodlanadi. Tana a’zolarini parvarishlovchi fe’llar ma’nosini ifodalovchi semantik kategoriya mustaqil iyerarxik darajalardan tashkil topadi. Ingliz tilidagi wash, comb, shampoo, make up, ache, atrophy, o‘zbek tilidagi yuvish, tarash, shampunlash, pardozlash, og‘rish, atrofiya kabi ko‘plab fe’llar tana a’zolari qismidagi ot so‘z turkumidagi argumentlarni ifodalishiga ko‘ra, izchil semantik maydonni tashkil etuvchi bir qator mustaqil iyerarxiyalardan iborat bo‘ladi. Fe’llarning iyerarxiyasi ot so‘z turkumidagiga qaraganda kichikroq va qalin strukturaga ega bo‘lib, ayrim hollarda fe’llarning iyerarxik qatlamlari soni to‘rttadan ortiq bo‘lishi kuzatiladi. Tilshunos olim J.Sh.Djumabayevaning giponimlar va graduonimlarga bergan ta’rifiga ko‘ra, “Giponimlar bilan graduonimlarning o‘zaro aloqasiga keladigan bo‘lsak, giponimlar turlar sifatida giperonim atrofida joylashsa, graduonimiyada qator a’zolari o‘sish tartibida yoki kamayish tartibida joylashadi. Ularning o‘xshash tomoni shundaki, graduonimik qator qaysi sema asosida tuzilgan bo‘lsa, a’zolardan birining o‘rniga shu so‘z ham ishlatilishi mumkin” 304 . Lingvist olimlar Y.Rosh va uning hamkasblarining fikricha, “Fe’llarning deyarli har bir taksonomiyasining iyerarxiyasi boshqa so‘z turkumidagi darajalarga qaraganda, qo‘llanilgan boy leksika orqali qalinlashgan darajani ifodalaydi” 305 . Ushbu qatlam L0, yuqori qatlam L+1 va quyi qatlam L-1 sifatida nomlanadi. Ot iyerarxiyasidagi asosiy daraja deb nomlangan muayyan parallellar L0 qatlam orasida ham ifodalanishi mumkin. Fe’llardagi iyerarxiyaning aksariyati L0 qatlamda guruhlashmagan bo‘lsa-da, ushbu fe’llar orasidagi troponimik munosabat va ularning superordinatlari boshqa darajalardagi fe’llarning ma’nosiga qaraganda semantik jihatdan boydir. M asalan , inglizcha walk fe’lining L+1 qatlamidagi taksonomiyasini ko‘rib chiqamiz. Walk fe’lining L+2 qatlamdagi superordinati move va travel fe’llaridir. Walk fe’lining L0 qatlamdagi troponimlari march, strut, 304 Джумабаева Ж.Ш. Турли тизимли тилларда лексик ва стилистик градуонимия. – Тошкент. Мумтоз сўз. 2017. – Б. 111-115. 305 Rosch E, Mervis C.B, Gray W, Johnson D, Boyes-Braem P. BasicObjects in Natural Categories. Cognitive psychology, 1976. – Р. 382-439. 180 traipse, amble, mosey, slouch fe’llari hisoblanadi. L+1 va L+2 qatlamga taalluqli ifodalar To walk is to move in some manner, ya’nipiyoda yurish muayyan tarzdagi harakatni anglatuvchi L0 qatlamdagi muayyan ifoda L+1 qatlamga taalluqli march, strut, traipse, amble so‘zlarining muayyan tarzda walk fe’lining ma’nosini aniqroq ifodalagani kuzatiladi. Ushbu fe’llar yurish konsepsiyasini turli tarzda ifodalab, yurish fe’lining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlaydi. Shuningdek, walk fe’lining ma’nosi o‘zining move superordinati ma’nosidan semantik jihatdan uzoqroq ko‘rinadi. Ingliz tilshunos olimi K.Fellbaumning ta’kidlashicha, “An alternative way to think about verb taxonomies - one that reflects the prominence of the two levels, L+1 and L0 - is in terms of a radial structure, or cluster, with unelaborated L+1 verbs like walk, talk, hit, and fight in the center and their troponyms march, strut; lisp, babble; tap, slam; battle, joust, etc., clustered around them” 306 .Ya’ni ikki qatlamdagi ahamiyatni aks ettiradigan fe’l taksonomiyasining muqobili L+1 va L0 radial konstruksiyasi yoki klasterida markaziy fe’llar hisoblangan inglizcha walk, talk, hit, fight kabi fe’llarning ma’nosi batafsil ishlab chiqilmagan. L+1 qatlamdagi fe’llar va ularning atrofidagi klasterlangan march, strut; lisp, babble; tap, slam; battle, joust kabi troponimlarini ifodalagan L+1 va L0 qatlamdagi radial konstruksiyasi yoki klasterdagi ma’nosini aks ettiradi. L-1 qatlamining quyi darajadagi iyerarxiyasi boy leksik xususiyatga ega bo‘lib, uning bir nechta a’zolari mavjud. Ushbu darajadagi fe’llar mustaqil leksik xarakterga ega bo‘lmaydi va ular superordinat, ot yoki nominal (otlashgan) iboradan iborat bo‘ladi. Masalan, ingliz tilidagi walk so‘zi iyerarxiyasidagi march fe’lining goose-step troponimi, ya’ni nominal iborasini keltirish mumkin. Shuningdek, iste’mol qilish ma’nosini ifodalovchi inglizcha ingest, o‘zbekcha iste’mol qilish fe’li iyerarxiyasidagi inglizcha feed, cause to eat, o‘zbekcha oziqlantirish, oziqlanish sababi fe’llarining inglizcha spoonfeed, bottle-feed, breastfeed o‘zbekcha qoshiqlab oziqlantirish, sun’iy oziqlantirish, ko‘krak sutini emizish troponimlari ham misol bo‘ladi. 306 FellbaumC. The English verb lexicon as a semantic net. International Journal of Lexicography, 3 . 1990. – Р. 278– 301. 181 Fe’llarning iyerarxiyasida muayyan darajadagi potensial argumentlar sifatida qo‘llaniladigan turli ot so‘z turkumidagi leksik birliklarning kamayishi kuzatiladi va muayyan fe’l ma’nosining batafsil va o‘ziga xos xususiyati ifodalanadi. Shuningdek, walk fe’li inson yoki hayvonga taalluqli predmet bo‘lsa-da, walk fe’lining troponimlari inson tomonidan qo‘llanilmaydi. Goose stepping harakati odatda askarlarning amalga oshiradigan harakati bo‘lmasa-da, ushbu fe’l leksik birligi qo‘llanilganida kamdan-kam hollarda bolalar va qariyalar nutqida argument sifatida ishlatiladi. Xususan, move va travel fe’llari nafaqat inson va hayvonlar tomonidan, balki transport vositalari hamda tashqi kuch ta’sirida boshqariladigan obyektlar ma’nosini ifodalashda ham qo‘llaniladi. Ingliz va o‘zbek tilidagi spoonfeed, bottle-feed, breastfeed o‘zbekcha qoshiqlab oziqlantirish, sun’iy oziqlantirish, ko‘krak sutini emizish fe’llari nominal elementlar yordamida ifodalanadi. O‘xshash hodisani igbo tilidagi fe’llarda ham kuzatgan tilshunos olimlar E.N.Emenanjo va M.A.Uvalakaning ta’kidlashicha, “ Igbo tilidagi fe’llar nominal elementlar orqali ifodalanganida fe’llarning ma’nosi kengayadi ” 307 . O‘zbek tilidagi sotib olmoq fe’lining ma’nosi empirik jihatdan o‘rganilganida, ushbu holatdagi leksik birlik tanlovida semantik cheklovning mavjudligi kuzatildi. Muayyan fe’lning qanday leksik birlik bilan ifodalanishi, fe’lning o‘ziga xos xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Ot+fe’l so‘z birikmalaridagi ushbu tanlov ot predmetining semantik klasterini ifodalaydi. O‘zbek tilidagi sotib olmoq ma’nosini ifodalovchi o‘nga yaqin fe’lning mavjudligi aniqlandi. Ammo ularning har birida sotib olingan predmetga tegishli ma’no cheklovi kuzatiladi. Har bir fe’l ifodasidagi ma’no tanlovi imkoniyatlarini aniqlaydigan xususiyatlar mavjud. Sotib olmoq fe’li guruch, loviya, tamaki, mato kabi muayyan hajm va miqdordagi predmetlar orqali ifodalanadi. Masalan, bir kilogramm tuz sotib olish, bir qop guruch sotib olish, bir 307 Emenanjo E.N. Aspects of the Igbo verbs. In F.C. Ogbalu& E.N, Emenanjo (Eds ) Igbo language and culture . – Ibadan: OxfordUniversity Press , 1975. – P.160-173 ; Emenanjo E . N . Igbo verbs: transitivity or complementation. In O M. Ndimele (Ed). Trends in the study of languages and linguistics inNigeria (A festschrift for P.A. Nwachukwu) Port Harcourt: GrandOrbit Communications. 2005. – P . 479-497 ; Uwalaka M . A . What is a verb in Igbo? In P.A. Nwachukwu (Ed). Readings on the Igbo verb (studies in Igbo Linguistics vol. 1) . Nsukka: Igbo Language Association. 1984. – P . 47-67 ; Uwalaka M . The Igbo verbs: A Semantico-syntactic Analysis. Beitragezur Africans. vol. 35 . 1988. – Р. 31-71. 182 ko‘za sharob sotib olish. Shuningdek, ushbu fe’l kukundek maydalangan predmetlarni ham bildiradi. Masalan, bir qadoq maydalangan qoramurch sotib olish, bir qadoq kakao sotib olish, bir nechta qisqachbaqa sotib olish, kungaboqar urug‘ini sotib olish. Yuqorida keltirilgan misollardan mustasno holatlarda sotib olish fe’li bilan qo‘llaniladigan boshqa nominal birliklar ham mavjud. Ushbu holatga qul sotib olish, kiyim-kechak sotib olish va qoramol sotib olish leksik birliklari misol bo‘la oladi. Giponimlar muayyan matn holatida nutqdagi sinonimlarning lingvistik manbalaridan biri sanaladi. L.A.Novikov giponimiyaga jins-turni ifodalovchi kvazisinonimiya sifatida ta’rif beradi 308 . Shuningdek, Y.D.Apresyan leksemalar ma’nosining to‘liq ifoda qilinmasdan muayyan darajada yaqinlashuvi kvazisinonimiyani ifodalashini bayon qiladi 309 . L.A.Novikov kvazisinonimiya kontekstlardagi leksemalarning semantik farqlaridagi to‘liq neytrallashuvini o‘zida qamrab olishini ta’kidlaydi 310 . Giponimiya, kvazisinonimiya, fe’l giponimiyasi hisoblanadigan troponomiyaning ma’noviy yaqinligi ular ifodalaydigan semantik funksiyalarda kuzatiladi. L.A.Novikov semantik funksiya rolining aniqlashtirilishi, sinonimlarning predmet yoki voqelikdagi turli jihatlari, xususiyatlari va belgilarini aniqlashda qo‘llanilishini keltiradi 311 . Ammo troponimlarning ham o‘z giperonimiga muayyan kontekstga ko‘ra, xuddi shunday ahamiyat kasb etishi kuzatiladi. M asalan : По-французски хотя она и не говорила отлично, но могла поддержать обыкновенный разговор, танцевала очень недурно, вальсировала довольно легко и разыгрывала на фортепиано бальные танцы довольно бегло. (И.И.Панаев, Барышня) 308 Новиков Л.А.Семантика русского языка. – М. : Высшая школа, 1982. – С. 242. 309 Апресян Ю.Д. В какой мере можно сформулировать понятие синонимии? In: Облик слова. Сб. статей. РАН. Ин-т рус. яз. – М., 1997 . – С. 9–21. 310 Новиков Л.А. Семантика русского языка. – М. : Высшая школа, 1982. – 241 c . 311 Новиков Л.А. Семантика русского языка. – М. : Высшая школа, 1982. – 241 c .– C . 231. 183 Sinonimlar va giponimik birliklar orasida farqlar differensial kontekstlar deb nomlangan oydinlashtiruvchi funksiyada qo‘llanilishi mumkin. Bunday birliklar o‘xshash bo‘lmasa - da, ma’noviy jihatdan o‘zaro yaqin sanaladi. Masalan : Потом он проснулся от какого-то удушья, сразу ничего не понял, но потом сообразил, что он в скафандре, что кончился кислород и надо скорее встать и снять скафандр (Г.Адамов, Тайна двух океанов). G iponim va sinonimlarning funksional tarzda yaqinlashuvi, paradigmatikada ushbu turdagi leksik va semantik bog‘lanishlar orasidagi chegaraning aniq emasligi bilan bog‘liqdir. Nutqdagi xususiyatlariga ko‘ra, o‘xshash bo‘lgan leksik va semantik kategoriyalar sifatida giponimiya va sinonimiya orasidagi chegaraning qat’iy emasligi yana ham faolroq namoyon bo‘ladi. Jumladan, ot leksik birligidagi singari fe’l leksik birligidagi giponimlarning sinonimlarga o‘xshash holatda qo‘llanilishi kuzatiladi. Mazkur holatda ham giponimdan ko‘ra sinonim sifatida ishlatilishi mumkin bo‘lgan bunday holatdagi giponimik farqlarning neytralizatsiyasida quyidagilar zarur: 1. Haqiqiy giponimik munosabatga xos bo‘lgan Р–В (giperonim-giponim munosabati) prepozitsiyasidagi giperonim va giponimlarning muvofiqligini o‘zgartirishda, aksincha, birinchi navbatda, tur ma’nosiga ega bo‘lgan so‘z ishlatilsa, B-P (giponim-giperonim munosabati) postpozitsiyasidagi jins ma’nosiga ega bo‘lgan leksik birlik qo‘llaniladi. Bunday hollardagi munosabatlarda ishtirok etuvchi til birliklari bir-biriga o‘zaro ma’no uzvlari orqali juda yaqin joylashadi va ko‘p hollarda birining o‘rnida boshqasi erkin almasha olishi kuzatiladi. Birinchi holat ayniqsa, jins-tur ma’nolariga ega bo‘lgan masofa ma’nosini anglatuvchi fe’llarning sinonimik yaqinlashuvida juda muhimdir: Parvozdan keyin adaptatsiya qilish ( B ) qiyin kechadi. Lekin biz kosmonavtlarni tezroq qayta tiklashni (P) o‘rgandik. Надо «прозвонить» (В) все цепи машины ЭВМ, то есть проверить ( Р) каждую в отдельности. ( И . Рувинский , Пускачи ) 184 On the first day of filming, his best friend crashed in a car accident ( B ) . Moreover, he died (P) in a car that was "knocked out" by Yumatov himself. 2. Sinonimlar faoliyatining tipik konstruksiyasi yoki neytrallashtiruvchi kontekstning mavjudligini fe’l giponimlarining В-1, В-2, В-3 shaklidagi uyushiq bo‘lakli gaplarda yoki B-1 va B-2 bog‘lovchi munosabatidagi nominatsion kumulyatsiyadagi prototipning jins-tur munosabati sxemasidagi giponimlarning sinonimizatsiyasi kuzatiladi: Ba’zi vaqtda sal qo‘rqitib ham qo‘yaman : kesak ham otaman , bo‘riga o‘xshab uzoqdan uvullayman. (Oybek) Мама успевала все домашние дела : и готовить обед , и стирать, и вытирать пыль . They shouted, and called for help, and cried out to God . Ushbu jumlalarning qismlarida giponimlarning qo‘llanilishidagi nutqiy holatlar o‘xshash bo‘lsa-da, jumlada keltirilgan uyushiq predikatlar qatorining o‘zaro bog‘liqlik munosabatidagi fe’llarning giponimiyasini ifodalovchi giponimlarning sezilarli farqlari to‘liq ochib berilmaydi. Ammo bunday turdagi giponimlar xohlagan nutqiy vaziyatda bayon etilayotgan voqea-hodisaning bir ma’no nuqtasidan kengayib borishi natijasida matn mazmunini oydinlashtirish, uni o‘ziga xos tarzda ifodalash imkonini beradi. 3. Giponimning ma’nosini aniqlashtiradigan sintagmaning bir qismi sifatida giperonim ishlatilganida, giponimning giperonim bilan sinonimizatsiyasi kuzatiladi. Bunday jinsli sintagma muayyan turni ifodalovchi so‘zning ma’nosini tushuntiradigan izohli ta’rifdir. Ma’lum turdagi kontekstning qat’iyligi va variativligi darajasiga ko‘ra, matn izohli sintagmasidagi giponimning lug‘aviy ta’rifiga yaqinlik darajasi har xil bo‘lishi mumkin: Xolmedov kovidlandi. Mashhur qiziqchi Mirza Xolmedovning deyarli barcha oila a’zosi kovidga chalindi . Анна болеет болезнь ю Альцгеймера . Она не удерживает в памяти сюжет своей жизни, но ее ощущающее “ я ” по-прежнему открыто красоте и добру ” . 185 Badiiy adabiyotning o‘zgaruvchan, qat’iy bo‘lmagan matni va og‘zaki nutqda ko‘pincha, muallifning motivatsiyasi interpretatsiya, ifoda va baholash xususiyatiga ega bo‘ladi. Ayniqsa, yangi so‘z va okkazional so‘z giponim bo‘lganida, muallif tilning metatil funksiyasini amalga oshiradi va o‘zining yangi so‘z tanlovini rag‘batlantirib, tekstdagi giponimning ma’nosiga izoh berishi zarur bo‘ladi: Biz Muxtasar bilan mahalliy do‘konlarni aylanishga qaror qildik. Uning qaynonasi bilan shopping qilish biroz noqulay edi. Скажи ей, чтобы думала, как трейдер ! Иногда выиграешь, а иногда и потеряешь ! (Даниель Канеман, Думай медленно… решай быстро...) The goal of the policy should be to reduce human suffering . We aim to lower U-index in society. 4. Ayrim giponimlarning sinonimizatsiyasida ulardagi muayyan xususiyat va giponimik farqlarning yo‘qolishi, ushbu giponimlarning nutqda o‘zaro samarali qo‘llanilishiga olib keladi. Assotsiativ lug‘atlardagi ma’lumot va kuzatuvlarga ko‘ra, ko‘p hollarda giperonimning giponimlari matnda sinonim tarzida qo‘llaniladi. Badiiy va jurnalistik matnlarda fe’l giponimlarining birgalikda sinonim tarzida uchrashini q u yidagi misollarda ko‘rib chiqamiz : Endi bu etik tor kelib, oyog‘ini qismoqda, to‘pig‘ini va birmoqlarini g‘ajimoqda . (P.Tursun) O‘lmasning o‘pkasi to‘ldi , ammo o‘zini tutdi, yig‘lamadi . ( Gazetadan ) На речке дети плавают, ныряют и играют с мячом. Под солнцем капли блестели, переливались и казались серебряными подтверждают это. The rain whispered, cradled, drove the languor . Sasha sputtered and chirped, trying hard to sound like a wolf . (Nursery rhymes and fairy tales.) Berilgan matndagi etik tor kel moq, oyog‘ini qismoq, to‘pig‘ini va birmoqlarini g‘ajimoq kabi fe’llar ma’noviy darajalanish vaziyatida joylashgan 186 bo‘lib, gapdagi dastlab etikning tor kelishi, uning natijasida oyoqning qisilishi, va nihoyat, to’piq va barmoqlarni g‘ajishi kabi darajalarga ko‘tarilishi kuzatiladi. Muallif tomonidan qo‘llanadigan fe’llarning bunday joylashuvi mazkur holatning ta’sirchanligini oshiradi hamda tasvir jarayonining bo‘rtib ifodalanishini ta’minlaydi. Giponimlar nutqdagi sinonimlar sifatida uyushiq bo‘lakli gaplarning bir qismida gradatsion munosabatlarni rivojlantirib, sinonimlar kabi ifodalanadi hamda matnning dinamizm va ekspressiyasini yaratishda muhim o‘rinni egallaydi : Sen o‘z ishingga juda loyiqsan, kuchlisan, dadilsan. (A.Muxtor ). Швед, русский колет, рубит, режет... (А.Пушкин , Полтава). That gentleman started, stared, retreated, rubbed his eyes, stared again and finally shouted: “Stop, stop !” (Ch. Dickens) Muayyan matn ichidagi motivatsiyada matndagi so‘zlarning giponimik munosabatlari yaratilishi mumkin. Ushbu holatda semantik munosabatlarga ega bo‘lmagan fe’llarning funksional xususiyati yuzaga ke lishi kuzatiladi. Xususan, matndagi so‘zlarning semantik yaqinlashuvining turlaridan biri sifatida funksional giponimiyaning rivojlanishida asos bo‘lib xizmat qiladi. Funksional giponimiya hodisasi so‘zlarning o‘zaro munosabatini umumiy holda ifodalaydi va matnning lingvistik tahlilida ko‘proq e’tiborni jalb qiladi. Shuningdek, assotsiativ turdagi fe’llarning giponimik guruhlaridagi semantik ma’no yaqinlashuvi matndagi jins va tur ma’nolarini ifodalovchi so‘zlar sifatida shakllanadi. Prepozitsiyadagi yonma-yon joylashgan fe’llar jinsni ifodalovchi so‘zning funksional xususiyatlariga ega bo‘ladi. Postpozitsiyada keltirilgan fe’llar ham, o‘z navbatida, muayyan turni ifodalovchi so‘zning xususiyatlarini aks ettiradi. Rus tilidagi думать, вспоминать, представлять fe’llari assotsiativ tipdagi funksional giponimlarga misol bo‘ladi. Fe’llarning bunday munosabati matn fragmentlarida ko‘rib chiqilganida, ularning yonma-yon tarzda uchrashi kuzatiladi. Tahlillarga ko‘ra, jinsni ifodalovchi думать fe’lining ma’nosini вспоминать, va представлять fe’llari ifodalaydi. So‘zlarning ushbu tarzdagi 187 munosabatlari izohli lug‘atlarda qayd qilinmagan va вспоминать so‘zi думать о прошлом (o‘tmish haqida o‘ylash), представлять so‘zi думать о будущем (kelajak haqida o‘ylash) kabi vaqtinchalik kesishuv tabiatiga ega giposemalar sifatida ifodalanadi. Shuningdek, izohli lug‘atlardagi вспоминать va представлять fe’llarining ta’riflarida думать fe’li qayd qilinmagan. Rus tilidagi “Словарь ассоциативных норм русского языка” izohli lug‘atida вспоминать fe’lining восстановить, возобновить в памяти; представить (qayta tiklash, xotirada qayta tiklash), представлять fe’lining мысленно воспроизвести, вообразить (botiniq fikrlash, fantaziya qilish)kabi ma’nolari ifodalangan: Мы молчим продуктивно: он думает о чем-то своем, а я о своем. Я вспоминаю о том, как мы встречали Новый год у одного Жориного приятеля (Ю . Трифонов , Утоление жажды). Я воспринимаю как желанный отдых, когда можно о чем-то сокровенном подумать, проанализировать. В последнее время я стала часто вспоминать прошлое <…> общаясь с внуками, я волей-неволей что-то вспоминаю . (АиФ, 2004) Ko‘p holatlarda o‘zbek tilidagi adabiy matnlarda kuzatiladigan tarqalmoq, og‘izdan og‘izga o‘tmoq, ko‘chmoq fe’llarining birgalikda qo‘llanilishini kuzatish mumkin. Bu fe’llar assotsiativ tipdagi funksional giponimlarga misol bo‘ladi. Ushbu fe’llarning semantik yaqinlashuvi matn fragmentlarida ko‘rib chiqilganida, ularning yonma-yon tarzda uchrashi kuzatiladi. Jinsni ifodalovchi tarqalmoq fe’lining ma’nosini og‘izdan og‘izga o‘tmoq, ko‘chmoq fe’llarikabi vaqtinchalik kesishuv tabiatiga ega giposemalar ifodalaydi. So‘zlarning ushbu tarzdagi munosabatlari izohli lug‘atlarda qayd qilinmagan va “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da tarqalmoq fe’lining bir o‘rindan bir to‘pdan turli tomonga qarab yo‘nalmoq, ketmoq; og‘izdan og‘izga o‘tmoq fe’lining bir-biriga aytish, xabar qilish yo‘li bilan og‘izdan og‘izga o‘tish yoki o‘tkazish; ko‘chmoq fe’lining mavzuni, harakatni, yashash yoki ishlash tarzini o‘zgartirmoq, boshqasiga o‘tmoqkabi ma’nolari ifodalangan. Masalan: 188 G‘azallar tez tarqalar, og‘izdan og‘izga o‘tar, shaharlardan shaharlarga ko‘char va xalq ichiga singib ketardi. (Muqimiy) Ushbu misoldagi tarqalmoq, og‘izdan og‘izga o‘tmoq, ko‘chmoq fe’llari assotsiativ tipdagi funksional giponimlik munosabatini yuzaga chiqarar ekan, matnda joylashuviga ko’ra umumiy ma’no ( tarqalmoq )dan xususiy ma’no ( og‘izdan og‘izga o‘tmoq, ko‘chmoq )ga tomon siljish holatini kuzatish mumkin. Tarqalmoq fe’liga nisbatan og‘izdan og‘izga o‘tmoq ibora ko‘rinishidagi fe’lda obrazlilik, ta’sirchanlik, hissiy ekspressivlik kuchli ifodalanadi. Bu esa o‘z o‘rnida pragmatik ta’sirning oshishiga olib keladi. Ko‘chmoq fe’lida esa harakat qat’iyligi kuzatiladi. Ingliz tilidagi to shine, to shimmer, to seem to be silver fe’llari o‘rganilganida, ushbu fe’llarning assotsiativ tipdagi funksional giponimlarga misol bo‘lishi kuzatiladi va ularning yonma-yon tarzda uchrashi kuzatiladi. Tahlillarga ko‘ra, jinsni ifodalovchi shine fe’lining ma’nosini to shimmer va to seem to be silver fe’llarining ifodasida ko‘rish mumkin. Ingliz tilidagi so‘zlarning ushbu tarzdagi munosabatlari izohli lug‘atlarda qayd qilinmagan va ular to shimmer so‘zi to shine with a soft light that seems to move slightly (jimirlab mayin nur taratmoq),to seem to be silver so‘zining to appear with a soft ligt (biroz yaltiramoq) kabi vaqtinchalik kesishuv tabiatiga ega giposemalar bilan ifodalanadi. Shuningdek, ingliz tilining izohli lug‘atlardagi to shimmer va to seem to be silver fe’llarining ta’riflarida to shine fe’li sinonim yoki giponim so‘z tarzida qayd qilinmagan. Ammo matnda jinsni ifodalovchi to shine fe’lining ma’nosini to shimmer va to seem to be silver kabi fe’llarivaqtinchalik kesishuv tabiatiga ega giposemalar ifodalaydi. Ingliz tilidagi misolni keltiramiz : Under the sun, the drops shone, shimmered and seemed to be silver . Funksional giponimiya kuzatiladigan holatlarda fe’llar orasidagi semantik munosabatlarning boshqa turlari ham qayd etilishi mumkin. Bunday munosabatlarning funksional asoslari, ularning giponimik munosabatlar bilan aralashishiga zamin yaratadi. Shuningdek, funksional fe’llar faqat matndagi o‘zaro munosabat turi tarzida ifodalanadi. Ushbu o‘zaro munosabat holati bajarmoq, 189 yashamoq, mavjud bo‘lmoq, mehnat qilmoq kabi keng konseptual ma’noni ifodalovchi fe’llarda ham kuzatiladi va ular o‘zidagi konseptual kontentning hajmini aks ettirishi mumkin. Shuningdek, ularning o‘zaro farqli, hattoki antonimik munosabatida ham semantik yaqinlashuvi kuzatiladi va bu holat izohli lug‘atlarda talqin qilinmaydi. Ko‘rilayotgan turdagi holatlarning giponimik munosabatlar bilan bog‘liqligi un dagi elementlarning ba’zi belgilari neytralizatsiya qilinganida funksional giponimiya shaklida ifodalanishi mumkin. Ammo fe’l giponimlaridan farqli o‘laroq, matndagi umumiy faoliyat elementlarining ma’nosini ifodalovchi fe’llar odatda keng konseptual asosga ega fe’llar ma’nosining komponentlari bilan munosabatlarni o‘zgartirmasdan prepozitsiya va postpozitsiya fragmentlarida ham uchrashi mumkin . O‘zaro faoliyat tahlillariga ko‘ra, sinonimik, antonimik, jins-tur, ketma-ketlik va ularning elementlari orasidagi munosabat turlari bilan ifodalanadi. Quyida o‘zbek, rus va ingliz tilidagi jumlalarni misol keltiramiz: U Moskvaning uzoq chekkalarida okop qazigan, tikanli simlar to‘sgan , soldatlarning yarasini bog‘lagan . (A.Muxtor) Turli moddalarni qizitar, eritar, qo‘shar, ayirar — o‘z ilmi-hunarining chuqur tilsimlarida taajjublanarlik sabr, matonat va g‘ayrat bilan ishlar edi. (Oybek) А на самом деле я жил своей отдельной жизнью – ел, спал, читал книжки, думал и ждал . (В.Войнович , Москва) Что они сделали такого замечательного? Что построили, разрушили, создали, придумали, завоевали, переделали? (Т.Толстая , Отчет о культе имущества) That gentleman started, stared, retreated, rubbed his eyes, stared again and finally shouted: “Stop, stop!” (Dickens) In physical education, children ran, jumped, wore out, played volleyball. Muayyan matn holatida fe’llarning giponimik munosabatlari matndagi so‘zlarning semantik yaqinlashuvining turi sifatida funksional giponimiyaning shakllanishiga asos bo‘lib, ularning ayrimlari yuqorida ko‘rib chiqildi. Funksional 190 giponimlarning semantik uzoqlashuvi cheksiz emas. Cheklangan holat sifatida ular leksik-semantik guruhning muayyan semantikasiga oid bitta semantik sinfdagi fe’llarni ifodalaydi. Fe’llardagi jins-tur xususiyatlarining funksional giponimiya darajasida ifodalanishi, munosabatlarning kengayishi, matndagi fe’llarning leksik- semantik guruhidagi pragmalingvistik xususiyatlariga hissa qo‘shadi. Nutqiy jarayonlardagi bunday holatlar so‘zlovchi tomonidan bayon etilayotgan fikrga ta’kid mazmunini yuklab, uning aniqligini, ta’sirchanligini oshiradi. Qizitar, eritar, qo‘shar, ayirar kabi fe’llarning barchasidaumumiy ishlash va muayyan natijaga erishish ma’nosi anglashi li b turiladi. Ammo ulardagi har biriga xos xususiyatlar matnning mazmuniy butunligiga erishishda, tasvirning haqqoniy va jonli tarzda ifodalanishida muhim ahamiyatga ega. Shu sababdan fe’llardagi bunday giponimik munosabatlar tilning xohlagan uslubida keng va samarali qo‘llaniladi. Turli stildagi matnlarda funksional fe’llarning qo‘llanilishi matnning shakllantirilishiga imkon beradi. Xususan, so‘zlarning giponimik munosabati saqlanib qolgan prototipik holatlarning yaratilishiga olib keladi. Matnda birinchi bo‘lib, jins ma’nosiga ega bo‘lgan so‘z qo‘llanilib, so‘ngra tur ma’nosiga ega leksik birlikning ishlatilishi ushbu leksik birliklarning giponimik munosabatini anglatadi. Matnning semantik yoritilishida giponim orqali giperonimning aniqlanishi jinsni ifodalovchi so‘zning boyitilishi va turni ifodalovchi leksik birlikning yangi ma’nolarining paydo bo‘lishi, konseptualizatsiyasi va pragmatizatsiyasiga olib keladi. Matn tahlili turni ifodalovchi fe’llar ma’nosining konseptualizatsiyasidagi interpretatsiyalar badiiy va publitsistik matnlarda uchrashi kuzatiladi. Ushbu matnlarda giponimlarning lug‘aviy izohi orqali ifodalash bilan cheklanmaydi. Chunki ushbu giponimlar ilmiy, rasmiy va biznes matnlari kabi kengroq kontekstda ham qo‘llaniladi va turli fonlarni aks ettiruvchi refleksiv va individual muallif assotsiatsiyalari kabi kengroq ifodalanadigan metatil sharhi tarzida ham ifodalanadi. Giponimik sxemani amalga oshirishning noprototip holatlarining tahlil qilinishi, prototip matndagi fe’l giponimiyasidagi ma’no kengayishiga olib 191 keladigan funksional giponimiya sifatidagi ichki matn motivatsiyasi fenomenini yoritib beradi. Shuningdek, neytrallashgan kontekst holatida giponimlarning funksional sinonimlar sifatida qo‘llash mumkinligini ko‘rsatadi. Turli tizimli tillardagi fe’l giponimiyasining o‘rganilishida bir qator hal qilinadigan muammolar bo‘lsa-da, fe’llarning giponimik munosabatlari leksik paradigmatika tizimidagi alohida semantik hodisa bo‘lib, tabiiy til leksik tizimining turli qismlarida namoyon bo‘ladi. Fe’l giponimiyasini o‘rganish natijalari til nazariyasi va leksikografiya amaliyoti bilan bog‘liqdir. Ular leksikografiyaning bir qator murakkab masalalarini hal qilishda, xususan, semantik sinflar tarkibidagi leksik materiallarni tizimlashtirish va ideografik lug‘atlarning leksik-semantik guruhlaridagi leksik birliklar tizimli munosabatlarining o‘rganilishida foydali bo‘lishi mumkin. Zero, boshqa tillardan farqli o‘laroq turkiy tillardagi fe’l so‘z turkumi, uning nutq jarayonidagi o‘rni juda muhim sanaladi. Shu sababdan bu so‘z turkumiga oid masalalarni o‘rganish, amaliy jihatlarini tadqiq qilish, ayniqsa, fe’l giponimiyasiga oid izlanishlarni yanada kuchaytirishni talab qiladi. Yuqorida keltirilgan fikrlar va fe’lning giper-giponimik munosabatlari turli tizimli tillardagi fe’llarning pragmalingvistik xususiyatini ifodalaydi. Giper- giponimik munosabatni o‘rganish boshqa ma’no nazariyalari, ya’ni pragmalingvistik xususiyat tahliliga zid kelmaydi. Fe’l giponimiyasining o‘ziga xos xususiyati uning o‘ziga xos kichik turlarning mavjudligidan tashqari, iyerarxik pog‘onalarining nisbiy kamligida ham kuzatiladi. Giponimiya va sinonimiyaning o‘xshashligi giper-giponimik munosabatlarning funksional va pragmalingvistik xususiyatlarini ochib beradi. Turli tizimli tillardagi fe’llarning giper-giponimik munosabatlarini o‘rganib, ularning ot va sifat so‘z turkumida farq qilishi kuzatildi. Fe’llarning giponimik munosabati boshqa so‘z turkumlaridagi o‘zaro munosabatdan semantik jihatdan murakkabligi va o‘ziga xos pragmalingvistik jihatlari aniqlandi. Turli tizimli tillardagi boshqa so‘z turkumlarida ham giper-giponimik munosabatlarning 192 pragmalingvistik jihatlari tadqiq qilinishi zarurligi kuzatildi. Ishning hajmi dan kelib chiqib , sifat so‘z turkumi bunday tahlilga tortilmadi . To‘rtinchi bob bo‘yicha xulosalar Tadqiqotning giper-giponimik munosabatning pragmalingvistik xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan so‘nggi bobida nazarda tutilgan nazariy masalalar talqini asosida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Leksik birlik ma’nosining torayishi, avtogiponimiya, giponimiya va sinonimiya munosabatlari, shuningdek, ot, fe’l leksik birliklarining giper- giponimik munosabatlari va ularning pragmalingvistik xususiyatlariga alohida e’tibor qaratilmagan. Olimlarning turli tizimli tillarda ushbu munosabatning naqadar chuqur o‘rganganliklarini kuzatar ekanmiz, ularning barchasida leksik- semantik va taksonomik jihatlariga alohida urg‘u berilgan. Turli sohalarga oid terminlar giponimik munosabatlarining tadqiqi qiziqarli ma’lumotlarni beradi. Ammo giper-giponimik munosabatlarning pragmalingvistik tomon larini o‘rganish, funksional va kontekstual xususiyatlarining ko‘proq uchrashi ham muhim sanaladi. 2. Avtogiponimiya leksik birlikning asosiy ma’nosidan uning maxsus ma’nosigacha torayishi bo‘lib, bu ma’noni yanada aniqlashtiradi. Leksik birlik ma’nosining torayishi turli daraja va yo‘nalishda bo‘lishi kuzatildi . Bu jarayonda u tor va maxsus ma’noga ega bo‘lib, umumiy sohani ifodalovchi leksik birlikdan maxsus sohani anglatuvchi so‘zga aylanadi. 3. Giponimiya va sinonimiyaning kontekstda qo‘llanilishi har doim ham ular qatoridagi barcha a’zolarining ishtirokini taqozo etmaydi. Mazkur munosabatlardagi muayyan holatlarda ularning qanday funksiya bajarishi, kontekstda ularning o‘zaro giponimlashuvi yoki sinonimlashuvi hodisasini ko‘rsatadi. 4. Giponimik qatordagi leksik birliklar orasidagi semantik munosabatlarning boshqa tur va tiplari kasb-hunarni ifodalovchi so‘zlarning giponimik munosabati aniqlandi. Turli tizimli tillardagi kasb-hunarga oid leksik birliklar nafaqat 193 giponimik munosabatga, balki iyerarxonimiya, funksionimiya, graduonimiya tarzidagi leksik va semantik guruhlardan tashkil topadi. 5. Iyerarxonimiya, funksionimiya va graduonimiya orqali shakllangan kasb- hunar nomlarining leksik va semantik guruhlardagi giper-giponimik munosabatdan iborat. Xususan, turli tizimli tillarda leksik jihatdan ifodalangan differensial semalarning xususiyatlari oydinlashtiriladi. 6. Jinsga oid kasb-hunar nomi jins identifikatsiyasini ifodalaydi.Giper- giponimik qator differensial semalarining tahlili kasb-hunar nomlarining giponimik leksik-semantik guruhlaridagi farqlanishiga ko‘ra, ularning eng keng tarqalgan differensial semalaridagi ifoda mexanizmlaridan iboratdir. 7. Muayyan matn holatida otlarning giper-giponimik munosabatlari matndagi so‘zlarning semantik yaqinlashuvining turi sifatida funksional giponimiyaning shakllanishida asos bo‘ladi. Funksional giponimlarning semantik uzoqlashuvi cheksiz emas. Cheklangan holat sifatida ular leksik-semantik guruhning muayyan semantikasidagi bitta semantik sinfidagi otlarni ifodalaydi. Otlardagi jins-tur xususiyatlarining funksional giponimiya darajasida ifodalanishi, munosabatlarning kengayishi, matndagi otlarning leksik-semantik guruhidagi pragmalingvistik xususiyatlarini yoritadi. 8. Klassifikatsiyalash tabiatiga ega bo‘lgan giponimiya hodisasi turli izohli va ideografik lug‘atlardagi sinonimiya va giponimiya chegaralarini aniqlashtirishda va yangi lug‘at turining yaratilishida jins-tur yoki giper-giponimik so‘zlarning o‘zaro munosabati muhim sanaladi. 9. Fe’lning taksonomik munosabati otlardagidek taksonimik munosabatdan tashkil topmaydi. Undagi ba’zi semantik qatlam bir nechta mustaqil taksonomiyalardan tashkil topadi. Giponimiya, kvazisinonimiya, fe’l giponimiyasi hisoblanadigan troponomiyaning ma’noviy yaqinligi ular ifodalaydigan semantik funksiyalarda ifodalanishi xarakterlidir. 10. Matndagi so‘zlarning semantik yaqinlashuvi turlaridan biri sifatida funksional giponimiyaning rivojlanishida asos bo‘lishini kuzatdik. Funksional 194 giponimiya so‘zlarning o‘zaro munosabatini umumiy holda ifodalaydi va matnning lingvistik tahlilida ko‘proq e’tiborni jalb qiladi. Shuningdek, assotsiativ turdagi fe’llarning giponimik guruhlaridagi semantik ma’no yaqinlashuvi matndagi jins va tur ma’nolarini ifodalovchi so‘zlar sanaladi. Ma’nosi izohli lug‘atlar ta’rifi orqali qayd qilinmagan fe’llardagi giponimik munosabatlarning yuzaga kelishidagi asosiy holatlardan biri matn fragmentlarining nominatsion zanjiridagi fe’llarning yonma- yon kelishidir. Prepozitsiyadagi yonma-yon joylashgan fe’llar jinsni ifodalovchi so‘zning funksional xususiyatlariga ega bo‘ladi. Postpozitsiyada keltirilgan fe’llar ham o‘z navbatida muayyan turni ifodalovchi so‘zning xususiyatlarini aks ettiradi. 11. Matnning semantik yoritilishida giponim orqali giperonimning aniqlanishi jinsni ifodalovchi so‘zning boyitilishi va turni ifodalovchi leksik elementning yangi ma’nolarining paydo bo‘lishi, konseptualizatsiyasi pragmatizatsiyasiga olib keladi. Matn tahlili turni ifodalovchi fe’llar ma’nosining konseptualizatsiyasidagi interpretatsiyalar badiiy va publitsistik matnlarda uchraydi. 12. Fe’lning giper-giponimik munosabatlari turli tizimli tillardagi fe’llarning pragmalingvistik xususiyatini ifodalaydi. Giper-giponimik munosabatni o‘rganish boshqa ma’no nazariyalari, ya’ni pragmalingvistik xususiyat tahliliga mos keladi. Fe’l giponimiyasining o‘ziga xos xususiyati uning kichik turlarning mavjudligidan tashqari, iyerarxik pog‘onalarining nisbiy kamligida ham kuzatiladi. Giponimiya va sinonimiyaning o‘xshashligi giper-giponimik munosabatlarning funksional va pragmalingvistik xususiyatlarini ochib beradi. 13. Turli tizimli tillardagi fe’llarning giper-giponimik munosabatlari ot va sifat leksik birligidan farq qiladi. Fe’llarning giponimik munosabati boshqa so‘z turkumlaridagi leksik birliklarning o‘zaro munosabatidan farqli o‘laroq, semantik jihatdan murakkablik va o‘ziga xos pragmalingvistik jihatlardan tashkil topadi. 195 UMUMIY XULOSA 1. Turli tizimli tillarda leksik birliklarning giper-giponimik munosabati muayyan tizimdagi leksikani sistem sifatida tashkil qiluvchi kategoriyadir. Giper- giponimik munosabatga ega lug‘aviy qatorlar turli tizimli tillar leksik tarkibida tizim asosda tashkil topadi. 2. Pragmatika va semantikaning o‘zaro munosabatida yangi til birliklari paydo bo‘ladi, ular okkazional ma’noni ifodalaydi. Mazkur holatda til tizimida qayd etilgan ma’no situativ, ya’ni kontekstual ma’noga ega bo‘ladi. Muloqot jarayonida bu ma’no kuchsizlanib, transformatsiyaga uchraydi va kontekstual ma’no yetakchi o‘ringa chiqadi . 3. Frazeologizmlar tilning intensivligini tasniflash vositalaridan biri bo‘lib, ular leksik birliklar ifodalaydigan belgilar, harakatlar va jarayonlarni kuchaytirish uchun ishlatiladigan ikkilamchi predikatsiya belgilari sifatida keltiriladi. Shuningdek, frazeologizmlarda giponimik leksik birliklarning qo llanilishiʻ muloqotga kirishuvchining illokutiv kuchini oshiradi va muloqotga maksimal ta’sir ko‘rsatadi. 4. Nutqda faol qo‘llanilishiga ko‘ra, antonimiya maxsus turi, ya’ni pragmatik/kontekstual antonimlardan ajralib turadi. Antonimlarning pragmatik xususiyati ma’lumotning tinglovchiga ta’sirini amalga oshirish intensiyasida kuzatiladi. U muayyan muloqot jarayonida qayd qilinib, lingvistik va ekstralingvistik vositalar orqali ifodalanadi. 5. Xalq og‘zaki ijodining kichik janrlari va badiiy adabiyotda uchraydigan qarama-qarshi ma’noga ega bo‘lmagan juft leksik birliklar faqat kontekstda antonimlashtiriladi va tilshunoslikda kontekstual antonimlar deb nomlanadi. Antonimiyaning maxsus turi bo‘lgan pragmatik/kontekstual antonimlar nutqda faol qo‘llaniladi. Antonimlarning pragmatik xususiyati ma’lumotning adresatga ta’sirini amalga oshirish intensiyasida aks etadi. 6. Leksik-semantik kategoriyaning iyerarxik tamoyiliga asosan uning a’zolari markazga yaqinroq yoki uzoqroq joylashadi. Giponimlarning giperonimga yaqinlik 196 darajasiga ko‘ra, qo‘shimcha pragmatik komponentlarning markazdan uzoq pog‘onalarda joylashgan leksik birliklarda, ya’ni periferiyada ifodalanadi. Muayyan lug‘atning giper-giponimik strukturasi asosan pragmatik omillar ta’sirida rivojlanadi. 7. Avtogiponimiyada so‘zning umumiy ma’nosi uning maxsus ma’nosigacha torayib, leksik birlikning aniq ma’nosini ifodalaydi. Avtogiponimiyada leksik birlik tor va maxsus ma’no anlatib, muayyan soha yoki kasb-hunarni ifodalovchi leksik birlikdan maxsus soha hamda professiyani anglatuvchi so‘z bo‘ladi. 8. Giponimiya va sinonimiyaning kontekstda qo‘llanilishi har doim ham ular qatoridagi barcha a’zolarining ishtirokini taqozo etmaydi. Mazkur munosabatlardagi muayyan holatlarda ularning qanday funksiya bajarishi, kontekstda ularning o‘zaro giponimlashuvi yoki sinonimlashuvi hodisasini ko‘rsatadi. 9. Giper-giponimik munosabatga ega leksik birliklarning semantik munosabati muayyan kasb-hunarni ifodalovchi so‘zlarning giponimik munosabatini ko‘rsatadi. Turli tizimli tillardagi kasb-hunarga oid leksik birliklar nafaqat giponimik munosabatga, balki ierarxonimiya, funksionimiya, graduonimiya tarzidagi leksik va semantik guruhlardan tashkil topadi. 10. Iyerarxonimiya, funksionimiya va graduonimiya orqali shakllangan kasb- hunar nomlarining leksik va semantik guruhlari giper-giponimik munosabatdan iborat. Xususan, turli tizimli tillarda leksik jihatdan ifodalangan differensial semalarning xususiyatlari oydinlashtirildi. Jins (gender)ga oid kasb-hunar nomi gender identifikatsiyasini ifodalaydi.Giper-giponimik qator differensial semalarining tahlili kasb-hunar nomlarining giponimik leksik-semantik guruhlaridagi farqlanishiga ko‘ra, ularning eng keng tarqalgan differensial semalaridagi ifoda mexanizmlaridan iborat. 11. Funksional giponimiyada muayyan matndagi otlar ning giper-giponimik munosabatlari semantik jihatdan yaqinlashadi. Otlardagi jins-tur xususiyatlarining funksional giponimiya darajasida ifodalanishi, munosabatlarning kengayishi matndagi otlarning leksik-semantik guruhidagi pragmalingvistik xususiyatlarini 197 yoritadi. Klassifikatsiyalash xususiyatiga ega bo‘lgan giponimiya hodisasi turli izohli va ideografik lug‘atlardagi sinonimiya va giponimiya chegaralarini aniqlashtirishda va yangi lug‘at turining yaratilishida jins-tur yoki giper-giponimik so‘zlarning o‘zaro munosabatida muhimdir. 12. Matndagi so‘zlarning semantik yaqinlashuvi turlaridan biri funksional giponimiyaning rivojlanishida asos bo‘ladi. Funksional giponimiya so‘zlarning o‘zaro munosabatini umumiy holda ifodalaydi va matnning lingvistik tahlilida ko‘proq e’tiborni jalb qiladi. Shuningdek, assotsiativ turdagi fe’llarning giponimik guruhlaridagi semantik ma’no yaqinlashuvi matndagi jins va tur ma’nolarini ifodalovchi so‘zlar sanaladi. 13. Ma’nosi izohli lug‘atlarda qayd qilinmagan fe’llar giponimik munosabatlarining yuzaga kelishidagi asosiy holatlardan biri matn fragmentlarining nominatsion zanjirida fe’llarning yonma-yon kelishidir. Prepozitsiyadagi yonma-yon joylashgan fe’llar jinsni bildiruvchi so‘zning funksional xususiyatlarini ifodalaydi. Postpozitsiyada keltirilgan fe’llar ham, o‘z navbatida, muayyan turni ifodalovchi so‘zning xususiyatlarini aks ettiradi. 14. Matnning semantik ifodasida giponim orqali giperonimning aniqlanishi jinsni ifodalovchi so‘zning boyitilishi va turni ifodalovchi leksik birlik yangi ma’nolarining paydo bo‘lish konseptualizatsiyasi pragmatizatsiyasiga olib keladi. Matn tahlili turni ifodalovchi fe’llar ma’nosining konseptualizatsiyasidagi interpretatsiyalar badiiy va publitsistik matnlarda uchraydi. 15. Fe’lning giper-giponimik munosabatlari turli tizimli tillardagi fe’llarning pragmalingvistik xususiyatini ifodalaydi. Giper-giponimik munosabatni o‘rganish boshqa ma’no nazariyalari, ya’ni pragmalingvistik xususiyat tahliliga mos keladi. Fe’l giponimiyasining o‘ziga xos xususiyati uning o‘ziga xos kichik turlarning mavjudligi va iyerarxik pog‘onalarining nisbiy kamligidadir. 16. Giponimiya va sinonimiyaning o‘xshashligi giper-giponimik munosabatlarning funksional va pragmalingvistik xususiyatlarini ochib beradi. Turli tizimli tillardagi fe’llarning giper-giponimik munosabatlari ot va sifat leksik birligidan farq qilib, fe’llarning giponimik munosabati boshqa so‘z turkumlaridagi 198 leksik birliklarning o‘zaro munosabatidan farqli o‘laroq, semantik jihatdan murakkablik va o‘ziga xos pragmalingvistik jihatlardan tashkil topadi. 199 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni. 2020-yil 8-okt y abrdagi PF-5847-sonli Farmoni. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022 – 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoni. 2022-yil 28-yanvardagi PF-60-sonli Farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2017-yil 20-apreldagi PQ-2909-son q arori. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida xorijiy tillarni o‘rganishni ommalashtirish faoliyatini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2021-yil 19-maydagi PQ- 5117-sonli qarori. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi . 2020 - yil 24 - yanvar. II. Kitob va turkum nashrlari 1. Berdiali y ev A . , Xidirov R. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Xo‘jand: Ra h im Jalil, 2013. – 208 b. 2. H akimov M. O‘zbek pragmalingvistikasi asoslari. –T oshkent : Akademnashr, 2013. – B. 140. 3. Mamatov A.E. Hozirgi zamon o‘zbek tilida leksik va frazeologik norma muammolari. – Toshkent: Fan, 1991. – 276 b. 4. Ne’matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 1995. – 128 b. 5. Nurmonov A. Lisoniy belgi xususiyatlari haqida. – Andijon, 1992. – B. 56 . 200 6. Safarov Sh. Pragmalingvistika – Toshkent, 2008. – 320 b. 7. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. – Toshkent: O‘qituvchi, 1996 . – 48 b. 8. Umur q ulov B. Poetik nutq leksikasi. – T oshkent : Fan, 1990. – 110 b. 9. Алефиренко Н.Ф. Спорные проблемы семантики. – М.: Гнозис, 2005. – 326 с. 10. Алефиренко Н.Ф., Золотых Л.Г. Проблемы фразеологического значения и смысла (в аспекте межуровневого взаимодействия языковых единиц). – Астрахань, 2000. – С. 167. 11. Алкебаева Д.А. Прагмастилистика казахского языка. Монография. – Алматы: Казахский университет, 2005. – 276 с. 12. A рнольд И.В. Лексикология современного английского языка. – М.: Высшая школа, 1986. – 295 с. 13. Aпресян Ю. Д. Прагматическая информация для толкового словаря. – М.: Школа Языки русской культуры, 1995. –742 с. 14. Азнаурова Э.С. Прагматика художественного слова. – Ташкент: Фан, 1988. — 121 с. 15. Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. – М.: Изд-во иностранной литературы, 1955. – 416 с. 16. Беликов В.И, Крысин Л.П. Социолингвистика . Российский государственный гуманитарный университет. – М.: РГГУ, 2001. – 439 c. 17. Беляевская Е.Г. Семантика слова. – М.: Высш ая шк ола , 1987. – С. 41- 43. 18. Бенвенист Э. Общая лингвистика. – М.: Прогресс, 1974. – 296 c . 19. Богданов В.В. Речевое общение: прагматические и семантические аспекты. – Ленинград: ЛГУ, 1990. – С. 90. 20. Брандес М.П. Стилистика немецкого языка. – М.: Высшая школа, 1990. – 208 c . 201 21. Булыгина Т.В., Шмелев А.Д. Языковая концептуализация мира (на материале русской грамматики). – М.: Школа “Языки русской культуры”, 1997. – 576 с. 22. Ван Дейк Т. Язык. Познание. Коммуникация. – М.: БГК им. И А. Бодуэн де Куртенэ , 2000. – 308 с. 23. Ван Дейк Т. Вопросы прагматики текста. – М.: Прогресс, 1978. – С. 259-334. 24. Вольф Е.М. Варьирование в оценочных структурах. – М.: Наука, 1979. – С. 273-294. 25. Гак В.Г. Языковые преобразования. – М.: Школа “Языки русской культуры”, 1998. – 768 с. 26. Данияров Б. Проблемы лексической синонимии узбекского языка: коннотативный аспект семантики номинативных единиц. – М.: 1994. – С. 15-93. 27. Денисов Д. Лексика русского языка и принципы его описания. – М.: Русский язык, 1983. – 253 с. 28. Джумабаева Ж.Ш. Турли тизимли тилларда лексик ва стилистик градуонимия. Монография. – Тошкент: Mumtoz so z, 2017. – 220 б.ʻ 29. Джеймс У. Прагматизм: новое название для некоторых старых методов мышления . –М.: ЛКИ, 2011. — С. 240 . 30. Жумабекова Б.К. Коммуникативно-прагматические аспекты категории побудительности на материале казахского и немецкого языков. – Палодар: Кереку, 2014. – С.169. 31. Заботкина В.И. Когнитивно прагматический подход к неологии. Когнитивно-прагматические аспекты лингвистических исследований. – Калининград: Калининградский университет, – 1999. – С 7-13. 32. Карасик В.И. Язык социального статуса. – М.: ИТДГК “Гнозис”, 2002. – 333 с. 33. Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М.: Наука, 1987. – 262 с. 202 34. Касевич В.Б. Труды по языкознанию: в 2 т.: – СПб.: Издательство СПбГУ, 2006. – 664 с . 35. Кибрик А.Е. Очерки по общим и прикладным вопросам языкознания. – М.: УРСС, 2005. – 336 с . 36. Кобозева И.М. “Смысл” и “значение” в наивной семиотике. – М.: Наука, 1991 . – C. 183—186. 37. Колшанский Г.В. Соотношение субъективных и объективных факторов в языке. – М.: Наука, 1975. – 142 с. 38. Колшанский Г.В. Контекстная семантика. – М.: Наука, 1980. – С. 134. 39. Комиссаров В.Н. Теория перевода. – М.: Высшая школа, 2004. – 253 с. 40. Косериу Э. Лексические солидарности. – М.:1969. – С. 93-105. 41. Косериу Э. Синхрония, диахрония и история. Проблема языкового изменения. – Изд. 3-е. – М.: УРСС, 2010. – 208 с. 42. Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. – М.: Наука, 1986. – С. 112. 43. Кубрякова Е.С. Язык как исторически развивающееся явление . – М.: Наука, 1970. – С. 197-307. 44. Кустова Г.И. Типы производных значений и механизмы языкового расширения. – М.: Языки славянской культуры, 2004. – 472 с. 45. Кронгауз М.А. Семантика. – М .: Изд. РГГУ, 2001 . С.104 - 113. 46. Лайонз Дж. Введение в теоретическую лингвистику. – М.: Прогресс. 1978. – 544 с. 47. Лакофф Дж. Когнитивная семантика. – М.: Прогресс, 1995. – С.143-184. 48. Ларин Б.А. История русского языка и общее языкознание. – М.: Просвещение, 1977. – 224 с. – С. 16 . 49. Ленца Д.Л., Соловьева Е.В. Фонетика в аспекте прагматики. – Кишинев: Штиинца, 1989. – С. 96. 203 50. Мамадов А. Дискурс и перевод : Функционально-когнитивный подход. – Баку: Letterpress, – 2012. – С. 14-15. 51. Никитин М.В. Основы лингвистической теории значения. – М.: Высшая школа, 1988. — 168 с . 52. Никитин М.В. Курс лингвистической семантики. СПб, 1996. – С. 716-717. 53. Новиков Л.А. Семантика русского языка. – М: Высшая школа, 1982. – 272 с. 54. Норман Б.Ю. Игра на гранях языка. – М.: Флинта; Наука, 2006. – 344 с. 55. Оразов М. Семантика казахского языка. – Алма-Аты: Рауан, 1991. – С. 211 . 56. Падучева Е. В. Семантические исследования. Семантика времени и вида в русском языке. Семантика нарратива. – М.: Языки славянской культуры, 2010. – 480 с. 57. Пешковский А.М. Избранные труды. – М.: Учпедгиз, 1959. – С. 95. 58. Плотников Б. А. Лексикология. – Минск: 1983. – 192 с. 59. Пустошило Е.П. Лексикология. Фразеология. Лексикография. – Гродно: ГрГУ им. Я. Купалы, 2011. – 144 с . 60. Растье Ф. Интерпретирующая семантика. – Нижний Новгород: ДЕКОМ, 2001. – 367 с. 61. Ратмайр Р. Прагматика извинения. Сравнительное исследование на материале русского языка и русской культуры. – М.: Языки славянской культуры, 2003. – 272 с. 62. Розенталь Д.Э., Голуб И.Б., Теленкова М.А. Современный русский язык. Издание 5-ое. – М . : Айрис Пресс, 2003. – С. 47-55. 63. Сафарова Р. Гипонимия в узбекском языке. АКД. – Т a шкент: 1990. – 25 с. 204 64. Сафаров Ш. Прагмалингвистика. Монография. – Т o шкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 2008. – 168 б. 65. Скляревская Г.Н. Прагматика и лексикография. – М.: 1995. – С. 63–71. 66. Скляревская Г.Н. К вопросу о прагматической информации в словаре: возможны ли прагматические пометы? – Санкт-Петербург, 1997. – С. 5–11. 67. Сорокин Ю.С. Развитие словарного состава русского литературного языка 30-40 г. XIX в. – М. , 1965. – 439 с. 68. Степанов Ю. С. В поисках прагматики: Проблема субъекта // Изв. АН СССР. Сер. лит. и яз. Т. 40, № 4. 1981. С. 325-332. 69. Степанова М. Д. Лексикология современного немецкого языка. – М.: Высш ая шк ола , 1962. – 309 с. 70. Стернин И.А. Лексическое значение слова в речи. – Воронеж: Изд-во ВГУ, 1985. – С. 137. 71. Сусов И.П. Семантика и прагматика предложения. – Калинин: КГУ, 1980. – 51 с. 72. Сусов И.П. Лингвистическая прагматика. – М.: Восток-Запад, 2006. – 200 с. 73. Сусов И.П. История языкознания .– М.: АСТ . Восток-Запад, 2007. – 269 с. 74. Телия В.Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц. – М.: Наука, 1986. – 143 с. 75. Туранский И.И. Семантическая категория интенсивности в английском языке: монография. – М.: Высшая школа, 1990. – 145 c . 76. Умур қ улов Б. Поэтик нутқ лексикаси. – Т ошкент : Фан, 1990. – Б. 48-49. 77. Уфимцева А.А. Слово в лексико-семантической системе я зыка. – М.: Наука, 1968. – 118 с. 205 78. Формановская Н.И. Речевое общение: коммуникативно- прагматический подход. – М . : Русский яз ык, 2002. – 216 с. 79. Шукуров Р. Ўзбек тилида антонимлар. – Тошкент: Фан, 1977. – 175 б. 80. Эмирова А.М. Русская фразеология в коммуникативном аспекте. – Ташкент: Фан, 1988. – 90с. 81. Юлдашев М. Бадиий матн асослари ва уни лингвопоэтик таҳлили. – Тошкент: Фан, 2006. – 53 б. 82. Қўчқортоев И. Сўз маъноси ва унинг валентлиги. Монография. – Тошкент: Фан, 1977. – Б. 103-104. 83. Ааллаа ыскай Н.А. Саха тылын синонимнарын, омонимнарынҕ уонна антонимнарын тылдьыта. – Якутскай: 1957. – С. 12-15 . 84. Agbedo C.U. General Linguistics: An Introductory Reader. – Nukka: ACE Resources Konsult, 2000. – R. 173. 85. Aikhenvald A.Y. Classifiers: A typology of noun classification devices. – New York: Oxford University Press, 2000. – 535 p. 86. Aitchison J. Words in the Mind: An Introduction to Mental Lexicon. Third Edition. – U.S.A: Blackwell Publishers Ltd, 2002. – 304 p. 87. Allott N. Key Terms in Pragmatics. – London : GBR . Continuum International Publishing Group, 2010. – 110 r . 88. Anderson J.R. Language, memory, and thought. – New York: Psychology Press, 1976. – 560 p. 89. Anscombre J.C., Ducrot O. L’argumentation dans la langue. Liege – Bruxelles: P. Margada, 1988. – 184 p. 90. Антонов Н.К. Саха били и тылын лексиката. – Якутскай:1967. – ҥҥ С. 40-42. 91. Ashukin N.S., Ashukina M.G. Kr ы lat ы e slova. Literaturn ы e sitat ы . Obrazn ы e v ы rajeniya . – Moskva: Goslitizdat, 1960. – 752 s. 92. Bach K. Pragmatics and the Philosophy of Language. – Oxford: Blackwell Publishing, 2004. – 481 p. 206 93. Barsalou L. The instability of graded structure in concepts. – New York: Cambridge University Press, 1987. – P. 101-140. 94. Beaver D., Zeevat N. Accommodation. The Oxford Handbook of Linguistic Interfaces. – Oxford: Oxford University Press, 2007. – 532 p. 95. Brown R.W., Gilman A. The Pronouns of Power and Solidarity. Style in Language. – Cambridge , MA: MIT Press, 1960. – P. 253-276. 96. Carston R., Uchida S. Relevance theory: applications and implications. – Amsterdam: Benjamins, 1998. – 302 p. 97. Carston R. Thoughts and Utterances: The Pragmatics of Explicit Communication. – Oxford: Blackwell, 2002. – P . 334. 98. Cann R. Formal Semantics. – Cambridge: Cambridge University Press, 1993. – 285p. 99. Carnap R. Meaning and Necessity. (2nd.ed.). – Chicago: Chicago University Press, 1956. –127p. 100. Chaer A. Linguistik Umum. – Jakarta: Rineka Cipta, 1994. – R. 393. 101. Chaer A. Pengantar Semantik Bahasa Indonesia. – Jakarta: Gajah Mada University Press, 2009. – P. 651. 102. Chafe W. Givenness, Contractiveness, Definiteness, Subjects, Topics, and Point of View. – New York. Academic Press, 1976. – P. 27-55. 103. Chafe W. Meaning and the Structure of Language. Chicago. – Illinois: University of Chicago Press, 1970. – 320 p. 104. Cherry C. On Human Communication. – Cambridge: MIT Press, 1966. – 392 p. 105. Clark H. Making sense of nonce sense. The Process of Language Understanding. John Wiley and Sons Ltd, 1983. – P. 297-331. 106. Clark H.H., Clark E.V. Psychology and Language. – New York: Wiley, 1977. – 360 p. 107. Cowie A. Phraseology: Theory, Analysis and Applications. – Oxford: Oxford University Press, 2001. – P. 272. 207 108. Cruse D. A. Lexical Semantics. – Cambridge: Cambridge University Press , 1986. – P. 88. 109. Croft W., Cruse A. Cognitive linguistics. – Cambridge: Cambridge University Press, 2004. – 356 p. 110. Cruse D.A. Hyponymy and its varieties. – Dordrecht: Springer Netherlands, 2002. – 225 p. 111. Cruse D.A. Language, Meaning and Sense. Encyclopedia of Language and Culture. – Ibadan: Oxford University. Press, 1990. – P. 160 – 173. 112. Cruse D.A. Meaning in language: Introduction to Semantics and Pragmatics. – Oxford: Oxford University Press, 2000. – 424 p. 113. Culioli A. Notes du séminaire du D.E.A. – Paris: Université Paris VII; 1985. – 111 p. 114. Davies M. Philosophy of Language. – Oxford: Blackwell Publishing house, 1995 . – P . 90–139. 115. Deese J. The Structure of Associations in Language and Thought. – Baltimore: The Johns Hopkins Press, 1965. – 216 p. 116. Dixon R.M.W. A Semantic Approach to English Grammar. (2nd. ed.). – Oxford: Oxford University Press, 2005. – 126 p. 117. Ducrot O. Dire et ne pas dire. – Paris. Hermann, 1972. – 311 p. 118. Ducrot O. La valeur argumentative de la phrase interrogative. Logique. Argumentation. – Fribourg: Peter Lang., 1981. – 79-110p. 119. Eco U. Trattato di Semiotica Generale. – Milano : - Indiana University Press, 1975 . – 420 p . 120. Eco U. Semiotica e filosofia del linguaggio. Torino: Einaudi. – Bloomington: Indiana University Press, 1984. – 318 p . 121. Eemeren F.H., Grootendorst R. Fundamentals of Argumentation Theory. Handbook of Historical Backgrounds and Contemporary Developments. – New Jersey: Lawrence Erlbaum Associate Publishers, 1996. – 440 p. 122. Emenanjo E.N. Aspects of the Igbo verbs. Igbo language and culture. – Ibadan: Oxford University Press, 1975. – P. 160-173. 208 123. Emenanjo E.N. Igbo verbs: transitivity or complementation. – Nigeria Port Harcourt: Grand Orbit Communications, 2005. – P. 479 – 497. 124. Fellbaum C. WordNet: An electronic lexical database . – Cambridge, MA: MIT Press, 1998 . – 423 p. 125. Fellbaum C. English verbs as a Semantic Net. Word-Net: Lexical Database . – Cambridge: MIT Press, 1993. – 301 p. 126. Fellbaum Ch. English verbs as a SemanticNet. Princetown UniversityPress, 2016. – P. 279-299. 127. Finnegan E. Language: Its Structure and Use. (5th ed). – Boston, MA. Thomson/Wadsworth Press, 2008. – 574 p. 128. Fillmore C.J. Universal in Linguistic Theory. – Holt, Reinhart and Winston : Michigan UniversityPress, 1970. – 210 p. 129. Gadamer H.G. Truth and Method. – New York: Routledge, 1988. – 551 p . 130. Gazdar G. Pragmatics: Implicature, Presupposition, and Logical Form. – New York.: Academic Press Publ., 1979. – P. 4-5. 131. Glozman Zh.M. Communication disorders and personality. – New York: Kluwer Academic Publishing house, 2004. – 171 p. 132. Glucksberg S. Understanding Figurative Language: From Metaphors to Idioms. – Oxford: Oxford University Press, 2001. – 144 p. 133. Grice. H.P. Studies in the Way of Words. – Cambridge, MA: Harvard University Press, 1989. – P. 1-143. 134. Hartmut E.H., Juhani H., Begoña S. Studies in comparative pragmatics. – Cambridge: Cambridge Scholars Publishing, 2019. – 228 p. 135. Herbert H.C . Making Sense of Nonce Sense. T he Process of Language Understanding. John Wiley and Sons Ltd , 1983. – P. 297-331. 136. Hirschberg J.A . Theory of Scalar Implicature .– NewYork and London : Garland Publishing INC. , 1991 . – 220 p . 137. Horn L . , Ward G. The Handbook of Pragmatics. – Oxford: Blackwell Publishing, 2006. – 867 p. 209 138. Horn L.R. Toward a new taxonomy for pragmatic inference: Q-based and R-based implicature. In Meaning, Form, and Use in Context, ed. D Schiffrin .– Washington DC: Georgetown Univ ersity Press , 1984a. – P. 11–42. 139. Huang J . Y.H . , Li A . , Li Y. The Syntax of Chinese. – Cambridge: Cambridge University Press , 2009. – 404 p. 140. Ullmann S. Semantics: an introduction to the science of meaning. – Oxford: Blackwell publishing, 1972. – 278 p . 141. Jones S. Antonymy: A Corpus-based approach. – London: Routledge, 2002 . – 212 p. 142. Katz J.J. Semantic theory. – New York: Harper and Row, 1972. – P. 48. 143. Kerbrat-Oreochioni S. L'enonciation. De la subjectivité dans le langage. – Paris: Armand Colin, 2002. – 267 p. 144. Kreidler C.W. Introducing English semantics . – London: Routledge, 1998. – P. 92-96. 145. Kunin A.V. A Course on modern English phraseology. – Moscow : Vy’sshaya shkola. 1996. – 200 p . 146. Labov W. On the mechanism of linguistic change. – Georgetown: Georgetown University, 1965. – P. 91-114. 147. Leech G. Principles of Pragmatics. London – N ew Y ork : Longman Linguistic Library, 1983. – 250 p. 148. Levinson S.C. Presumptive meanings: The theory of generalized conversational implicature.– Cambridge : MIT Press, Massachusetts and London . England , 2000. – 480 p . 149. Lehrer A. Semantic fields and lexical structure. – Amsterdam: North Holland, 1974. – 225 p. 150. Lyons J. Introduction to theoretical linguistics. – Cambridge: Cambridge University Press, 1968. – 455 p . 151. Lyons J. Linguistic Semantics: An Introduction.– Cambridge: Cambridge University Press , 1996. – 125 p . 210 152. Lyons J. Semantics. (2 vols.) – Cambridge: Cambridge University Press, 1977. – P. 897. 153. Lyons J. Introduction to theoretical linguistics. – Cambridge: Cambridge University Press, 1968. – 428 p . 154. Mey J.L. Pragmatics: an introduction. – Oxford: Oxford Blackwell, 2001. – P . 416. 155. Miller G.A. Five Papers on WordNet. – Princeton: Cognitive Science Laboratory, 1993. – P . 47. 156. Morris S. Foundations of the Theory of Signs.– The Hague: Mouton, 1971. – 488 p . 157. Morris Ch.U. Basic theories of signs. Semiotics. – Chicago: Chicago University Press, 1983. – P . 37-89. 158. Morris Ch.W. Logical Positivism, Pragmatism, and Scientific Empiricism. – Paris. Hermann et cie, 1937. – 71 p. 159. Murphy M.L. Semantic Relations and the Lexicon. Antonymy, Synonymy, and Other Paradigms. – UK: Cambridge University Press, 2003. – 292 p. 160. Murphy M.L. Hyponymy and hyperonymy. – Cambridge: Cambridge University Press, 2003. – P. 446-448. 161. Murphy L.M. Hyponymy and hyperonymy. Encyclopedia of Language and Linguistics 1. – New York: Elsevier, 2006. –P. 446–448. 162. Murphy M. L. Lexical Meaning. – UK: Cambridge University Press, 2010. – 256 p . 163. Palmer F.R. Semantics. A New Outline, 2nd ed. – Cambridge: Cambridge University Press, 1981 . – 164 p. 164. Peirce Ch.S. Collected papers. – Cambridge: Harvard University Press, 1932. – P. 962. 165. Pilkington A. Poetic Effects: A Relevance theory Perspective. – Amsterdam: John Benjamins, 2000. – 214 p. 166. Pottier B. Sémantique générale. – Paris:PUF, 1992 . – 237 p. 211 167. Posner R. Semantics and pragmatics of sentence connectives in natural language. - Dordrecht: Reidel, 1980. – P. 168-203. 168. Reboul A., Moeschler J. Pragmatique du discours. De l’interpretation de l’enonce a l’interpretation du discours. – P.: A. Colin, 1998. – 220 p. 169. Robins R.H. General Linguistics. An Introductory Survey. – London: Longman , 1980. – 390 p. 170. Rosh E.H. Principles of Categorization. Cognition & Categorization. – Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum, 1987. – 25 p. 171. Salmon N. Two conceptions of semantics.– Oxford: Oxford University Press, 2005. – P. 317-328. 172. Searle J.R. Speech acts . – Cambridge: Cambridge University Press, 1969. – 203 p. 173. Searle J.R., Ferenc K., Manfred Bierwisch, (eds.), Speech-Act Theory and Pragmatics. – Dordrecht, London and Boston: Reidel, 1980. – 336 p . 174. Searle J.R. Vanderveken D. Foundations of Illocutionary Logic. – Cambridge : Cambridge University Press , 1985. – 390 p. 175. Searle J.R. Intentionality. An Essay in the Philosophy of Mind. – Cambridge: Cambridge University Press, 1983. – 227 p. 176. Schiffrin D. The Handbook of Discourse Analysis. – Cambridge: Cambridge University Press , 2001.– 817 p. 177. Sperber D . , Wilson D. The mapping between the mental and the public lexicon. – Cambridge: Cambridge University Press , 1998. – P. 184-200. 178. Sperber D., Wilson D. Relevance: Communication and Cognition, 2nd ed. – Oxford: Blackwell Publishing house ,1995. – 338p. 179. Sumarlam S. Teori dan praktik analisis wacana. – Surakarta: Pustaka Cakra, 2003. – 292 p . 180. Tagliamonte S.A. Analysing Sociolinguistic Variation. – Cambridge: C ambridge U niversity P ress, 2006. – 284 p. 181. Talmy L. Lexicalization patterns: Semantic structure in lexical forms. – Cambridge: Cambridge University Press , 1985. – P. 57-149. 212 182. Traugott E ., Dasher . R. Regularity in Semantic Change. – Cambridge: Cambridge University Press , 2001. – 341 p. 183. Yule G. Pragmatics. – Oxford: Oxford University Press , 2000. – 135 p. 184. Ogden C.K. Opposition: A linguistic and psychological analysis. – Bloomington: Indiana University Press, 1967. – 112 p. 185. Searle J.R, Vanderveken D. Foundations of Illocutionary Logic. – Cambridge : Cambridge University Press , 1985. – 227 p . 186. Searle J.R. Intentionality. – Cambridge. Cambridge University Press. 1983. – 278 p . 187. Valentin K. Sämtliche Werke: Monologe und Soloszenen. – München: Piper, 1992. – 160 p . 188. Vanderveken D. Meaning and Speech Acts. Volume II. Formal Semantics of Success and Satisfaction. – Cambridge: Cambridge University Press, 1991. – 196 p . 189. Violi P. Global and local: Encyclopedic meaning revisited. Semiotica. 2015. – 206 p . 190. Wałaszewsk E. Relevance-Theoretic Lexical Pragmatics: Theory and Applications. – Cambridge: Cambridge Scholars Publishing , 2015. – 68 p. 191. Wierzbicka A. Semantics: Primes and Universals. – Oxford: Oxford University Press , 1996. – 402 p . 192. Ullmann S. Semantics: A n introduction to the science of meaning. – Oxford: Blackwell Publishing house, 19 6 2. – 288 p. 193. Ullmann S. The principles of semantics. – Oxford: Blackwell Publishing house , 1963. – 352p. 194. Ungerer F., Schmid H.J. An Introduction to Cognitive Linguistics. – London and New York: Longmans , 1996. – P. 182-270. 195. Xuang J. The Syntax of Chinese. – Cambridge: Cambridge University Press , 2009. – 391 p. III. Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferati 213 196. Djumaba y eva J.Sh. O‘zbek va ingliz tillarida leksik hamda stilistik graduonimiya : Filol. fan. dokt. ... dis s . avtoref. – Toshkent: 2016. – 81 b. 197. Doniyorov A. Hozirgi o‘zbek tilidagi sinonimlar so‘zlarning stilistik funksiyalari : Filol. fan l . nom. ... dis s . – Samarqand: 1967. – B. 5-29. 198. Isamuhamedova S. Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilida sinonimlar : Filol. fan. nom. ... dis s . – Toshkent: 1963. – B. 4-24. 199. Mamatov A.E. Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilida leksik va frazeologik norma muammolari: Filol. fan. dokt. ...diss. – Toshkent, 1991. – B. 257. 200. Masharipova N.O. So‘zlararo ma’noviy munosabatlarning struktur va funksional xususiyatlari (ingliz va o‘zbek tillari misolida): Fil. fan. ... fals. dok. (PhD) diss. avtoref. – Toshkent: 2021. – 166 b. 201. Umurkulov B. Poetik adabiy tilida leksik va frazeologik norma muammolari: Filol. fan. dokt. ... dis. – Toshkent: 1991. – 202 b. 202. Vafoyeva M. O‘zbek tilida frazeologik sinonimlar va ularning struktural-semantik tahlili : Filol. fan. nom. ... dis s . – Toshkent: 2009. – 127 b. 203. Байжанов Б. Антонимы в тюркменском языке: Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Ашхабад: 1985. – 182 с. 204. Белау М.Ю. Глагольная таксономическая модель концепта “ самостоятельное перемещение субъекта ” в современном английском языке: Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Тамбов: 2009. – С. 8. 205. Буданцева Н.А. Глагольная таксономическая модель концепта зрительное восприятие (на материале английского и французского языков): Дисс. … канд. филол. наук. – Тамбов: 2014. – 62 с. 206. Гридина И.Н. Гипо-гиперонимические отношения в ментальном лексиконе детей и взрослых: Автореф. дисс. …канд. филол. наук. – Санкт Петербург: 2010. – 26 с. 207. Горшунов Ю.В. Прагматика аббревиатуры: Автореф. дисс. докт. филол. наук. – М ., 2000. – 32 с. 214 208. Дяченко Л.Д. Гипонимия в системе английского глагола: Автореф. дисс. …канд. филол. наук. – М., 1976. – 30 с. 209. Ерназарова С.Ш. Казак сейлеу тил синтаксисин бирлэтерин прагматикалык непздерк :Ф илол. тыл. док. ...дис. – Алматы: 2001. – 200-246 б. 210. Иванова А.И. Контекстуальная синонимия как проявление номинативного варьирования в тексте: Дисс… канд. филол. наук. – Тверь: 2006. – 186 с. 211. Задорожнева Е.В. Сочетаемость компонентов антонимо- синонимических блоков (на материале существительных, прилагательных, наречий русского языка) : Дис. … канд. филол. наук. – Волгоград: 2007. – 189 с. 212. Исабеков Б.О. Лексическая антонимия в современном узбекском языке: Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Ташкент: 1973. – 19 с. 213. Котцова Е.Е. Гипонимия в лексической системе русского языка: на материале глагола : Автореф. дисс. …докт. филол. наук. – Ар х ангельск: 2010. – 15 с. 214. Машинбаева Г.А. Теледидар тилин лингвопрагматикалык аспектлерик : Тыл. канд. дисс. – Алматы: 2007. – Б. 7-125. 215. Рахматуллаева М.К . вопросу изучения синонимов в языке Алишера Навои: Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Ташкент, 1965. – 8 с. 216. Савельева Е.П. Номинации речевых интенций в русском языке и их семантико-прагматическое истолкование: Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – М ., 1991. –23 с. 217. Сиддикова И.А. Синонимия языка и ее кодификационн ые основы: Дисс. док. фил. наук. – Т ашкент, 2012. – 360 с . 218. Таджиев Ё. Синонимия словообразующих аффиксов со значением “ наличие-отсутствие ” в узбекском языке: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Ташкент: 1974. – 23 с. 219. Таджиев Ё. Аффиксальная синонимия в узбекском языке: Автореф. дис. ... докт. филол. наук. – Ташкент: 1991. – 48 с. 215 220. Тошалиева С.И. Ўзбек тилида окказионал сўз ясалиши : Филол.ф ан . н омз . …диссер. – Тошкент: 1998. – Б. 134. 221. Федорюк А.В. Функционально-прагматические аспекты фразеологических интенсификаторов в современном английском языке: Дисс. … канд. филол. наук. – Иркутск: ИГЛУ, 2001. – 198 с. 222. Йўлдошев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тилида фразеологик бирликларнинг функционал-услубий хусусиятлари:Филол. фан. д-ри. дис. ... автореф. –Тошкент, 1993. – Б.47 . 223. Фокина М.М. Историческое развитие гиперо-гипонимических отношений в английском языке: Автореф. дисс. ...канд. филол. наук. – М., 1993. – 23 с. 224. Юнусов Р. Полисемия и синонимия имен существительных места в современном узбекском литературном языке : Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Ташкент : 1974. – С. 20. 225. Ханпира Э. Окказиональное словообразование (именные глаголы и причастия): Автореф. дис. … канд. филол. наук. – М. , 1966. – 153 с . Jurnallardagi maqolalarga havolalar 226. Boymatova D. Kirish so‘zlar va aksiologik bahoning pragmatik vazifasi // Filologiya ufqlari jurnali. №1(1). 2021. – S. 25-31. 227. Ermatov I.R. O‘zbek tili unli fonemalari tizimida giperonim- giponimik munosabatlar //Guliston davlat universiteti axborotnomasi. № 3. 2020. – B. 173-177. 228. Ermatov I.R. Terminologiya tizimida giponimiya va ekvonimiya hodisalarining kesishuvi // Academic Research in Educational Sciences. Volume 3. Issue 4. 2022. – P . 173-178. 229. Kuziboyeva G.S. Ruhiy holat fe’llarining pragmalingvistik tadqiqi // Molodoy uchenыy. № 46 (388). 2021. — S. 385-387. 230. Nosirova U. Poetik nutqning pragmatik xususida // Farg‘ona d avlat universiteti ilmiy jurnali. № 1 (2) . 2018. –B. 80-82. 216 231. Toshali y eva S. Maromsiz yasamalar haqida // O‘zbek tili va adabiyoti. №3. 1993. – B. 71-74. 232. Tursunov U., Rajabov N. O‘zbek tili leksikasining ba’zi masalalari. – Samarqand: SamDU, 1971. – B. 81-93. 233. Xaydarova Sh. Evfemizmlarni pragmatik nuqta y i nazardan o‘rganish // Jurnal inostrannыx yazыkov i lingvistiki. №3(8). 2021. https://journal. - jdpu.uz/ index.php/fll/article/view/2398. 234. Айрапетян А.Ш. К вопросу о таксономических классах глаголов // Международный журнал Символ науки . №7, 2015. – С. 76-83. 235. Арутюнова Н.Д, Падучева Е.В. Истоки, проблемы и категории прагматики / / Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 16. Лингвистическая прагматика. – М.: Прогресс, 1985. – С. 3-42. 236. Алферов А.В., Бондаренко А.И. Субъективность номинации и прагма-семантическая конверсия в политическом дискурсе (на материале французского языка) // Вестник ПГЛУ. №4. 2014. – С. 144-147. 237. Алферов А.В., Кустова Е.Ю. Прагма-семантическая конверсия как фактор динамики языковой системы (на материале русских и французских интеръективных форм) // Вестник ПГЛУ. №1. 2014. – С. 59-62 . 238. Апресян Ю.Д. Дейксис в лексике и грамматике и наивная модель мира. // Семиотика и информатика. Вып.35. – М . , 1997. – С. 272-295. 239. Ахманова О.С., Магидова И.М. Прагматическая лингвистика, прагмалингвистика и лингвистическая прагматика // Вопросы языкознания 3 , 1978. – C. 43-48. 240. Ашвин С. Влияние советского гендерного порядка на современное поведение в сфере занятости // Социологические исследования. № 11, 2000. – С. 63–72. 241. Баранов А.Н., Крейдлин Г.Е. Структура диалогического текста: лексические показатели минимальных диалогов // Вопросы языкознания. №3 , 1992. – C . 84-93. 217 242. Бергельсон М., Кибрик А.Е. Прагматический “ принцип Приоритета ” и его отражение в грамматике языка // Изв. АН СССР. Сер. литературы и языка. № 4.1981. – С. 343–355. 243. Вежбицка А. Речевые акты // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 17. – М. , 1986. – C. 251-275 . 244. Вурста И.Н. К вопросу о контекстуальных синонимах // Юный ученый. № 3 (55) , 2022. – С. 15-18. 245. Горло Е.А. Проблема исследования прагматического значения с позицией лингвистической прагматики. // Вестник Ленинградского государственного университета им. А.С.Пушкина , 2011. – С. 125-132. 246. Гудкова К.В. Бинарные оппозиции и проблемы лексикографического описания антонимов // Вестник Санкт-Петербургского университета. Секция 9 , 2012. – С. 109-115. 247. Ефремова Н.А. Антонимы в якутском языке: типы и стилистические функции. Серия “Вестника СВФУ”. № 1 (01) , 2021. – С. 22- 36. 248. Камайдинова Н.А. Вариант системных отношений между фразеологическими единицами, объединненых понятием “человек” (на материале английского языка). // Вопросы теоретической и прикладной лингвистики. Том 3, Выпуск № 3 , 2017. – С. 7-12. 249. Кифер Ф. О роли прагматики в лингвистическом описании // Новое в зарубежной лингвистике. Вып.16: Лингвистическая прагматика. – М.: Прогресс, 1985. – С. 333–348. 250. Козина И. Что определяет статус “ кормильца ” семьи? // Социологические исследования. №11, 2000. – C. 83–89 . 251. Котцова Е.Е. Гипонимические связы глаголов и существительных в лексической системе русского языка // Вестник Нижегородского университета имени Н.И.Лобачевского. №6(2), 2011. – С. 324-327. 252. Лотман Ю.М. О семиотическом механизме культуры // Лотман Ю.С. Избранные статьи в 3-х томах. –Т.3. – Таллинн, 1992. – С. 328-245. 218 253. Лысов, В. И. Лингвистическая экспертиза как объект изучения речевой антонимии государственного обвинителя и адвоката / В. И. Лысов // Вестник Тюменского государственного университета. Серия: Филология / главный редактор Г.Ф. Шафранов-Куцев. – Тюмень: Издательство Тюменского государственного университета№ 1, 2012. – С. 165-169. 254. Лысякова М.В. Синтагматический потенциал русских синонимов и гипонимов. Вестник РУДН, сер. Лингвистика № 6 , 2004 . – С. 143-150. 255. Моисеева Е.М. Принципы выделения антонимических оппозиций // Социально- экономические явления и процессы. № 1–2 (023– 024) , 2011. – С. 297–304 . 256. Моисеенко А.В. Лингвоэкологические и структурные особенности контекстуальных синонимических рядов в английском и русском языках // Известия РГПУ им. А.И. Герцена. № 60 , 2008.– С . 195–198. 257. Моисеенко А.В. Лингвоэкологическая характеристика контекстуальных синонимов в СМИ // Вестник ЧГУ. №4 , 2012. – С. 68–71. 258. Неверова Т.А. Опыт классификации контекстуальных синонимов (на материале трилогии Д.С. Мережковского «Христос и Антихрист») // Известия РГПУ им. А. И. Герцена № 6 , 2008.– С. 188–192. 259. Нематова М.Ф. Гипонимия и привативность // Э лектронн ый инновационный вестник. № 4 , 2020. – С. 20-22. 260. Пестова М.С. Антонимия как объект теоретического исследования // Вестник ЮУрГУ. Серия “Лингвистика”. Вып. 11. – № 1 , 2014.– С. 18–21. 261. Плотникова А.М. Концептуально-таксономический анализ семантических классов слов. Когнитивные исследования языка. ОБС Лань. №14 , 2013.– С. 225-228. 262. Саакадзе Н. Гипонимические отношения в пределах семантического поля (по материалам нижнекартлийской отраслевой лексики) // Родной язык 1(3) , 2015. – С.16 . 219 263. Сарангова Т.А. Гиперо-гипонимические отношения терминологии, обозначающий связи с инвесторами // Вестник РУДН. Лингвистика №2 , 2015. – С. 51-59. 264. Серль Дж. Что такое речевой акт? // Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск XVII. Теория речевых актов. – М . : Прогресс, 1986. – С. 151-170. 265. Серль Дж. Классификация иллокутивных актов // Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск XVII. Теория речевых актов. – М.: Прогресс, 1986. – С. 170-195. 266. Трипольская Т.А. Динамические процессы в лексиконе языковой личности // Вестник Новосибирского государственного педагогического университета. Т. 4. № 3 , 2014.– С. 57-67. 267. Турчин В.В. Лінгвістичні напрямки у дослідженні антонімі i // Наукові записки. Серія Філологічна. – Острог: Вид-во Нац. ун-т. Острозька академія. Вип. 19 , 2011. – С. 337–341 . 268. Заботкина В.И. Соотношение прагматического и семантического в структуре словозначения// Проблемы функциональной семантики. – Калининград, 1993. – С.34-82 . 269. Заботкина В.И. К вопросу о когнитивной неологии. // Горизонты современной лингвистики: Традиции и новаторство. – М.: Языки славянской культуры, 2009. – С. 337-349 . 270. Зуева В.В. Об автоматизации лексических единиц в речи в связи с вопросом о классификации контекстов // Russian Journal of Linguistics. №4 , 2009. – C. 15-20. 271. Фельдман. Н.И. Окказиональные слова и лексикография. Уфа. №4 , 1957 . – С. 65 . 272. Ярошенко С. Гендерные различия стратегий занятости работающих бедных в России // Рубеж. № 16-17 , 2001– С. 25-49. 220 273. Al-Kahtani S.A.W. Refusals Realizations in Three Different Cultures: A Speech Act Theoretically-based Cross-cultural Study // J. King Saud University. – Vol. 18. Language and Translation. – 2005. – P. 35–57. 274. Alpher B., Nash D. Lexical replacement and cognate equilibrium in Australia // Australian Journal of Linguistics. 19. 1999. – P. 5–55. 275. Aripov M.P. Semantics of wishes/applause/prayers associated with religious terms // International Journal of Linguistics, Literature and Culture. 7(4). 2021. – P. 274-278. 276. Basso K.H. Semantic Aspects of Linguistic Acculturation. American Anthropologist. Volume 69. Issue 5. October 1967. – P. 471-477. 277. Bach K. Giorgione was So-called Because of His Name // Philosophical Perspectives. Vol. 16. 2002. – P. 73–100. 278. Becker T. Autohyponymy: implicature in lexical semantics, word formation, and grammar // J. Ger. Linguist. 14. 2002. – P. 105–36. 279. Benjamins Sch . M. The wanderlust of German words and their pragmatic adaptation in English // Journal of Pragmatics. Volume 182. 2021 . – P. 63-75. 280. Blutner R. Special issue on under specification and interpretation // Journal of semantics. Vol 15 . 1998. – 139p. 281. Blutner R. Some perspectives on lexical pragmatics. Linguistische Berichte, № 10. 2002. – P. 27-58. 282. Bolinger D. About furniture and birds. Cognitive Linguistics 3. 1992. – P. 111-117. 283. Brown R. W . , Lenneberg E.H. A Study in Language and Cognition // Journal of Abnormal and Social Psychology 49(3). 1954. – P . 454–462. 284. Cairns H. S., Kamerman J. Lexical information processing during sentence comprehension // Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior , № 14 , 1975. – P. 170-179. 221 285. Carmichael L. H., Walter A.A. An experimental study of the effect of language on the reproduction of visually perceived form // Journal of Experimental Psychology, 1932. – P. 73-86. 286. Charles W.G., Miller G.A. Contexts of antonymous adjectives // Applied Psycholinguistics. № 10 , 1989. – P. 357-375. 287. Chaffin R., Herrmann D.J. Relation element theory: A new account of the representation and processing of semantic relations. // The Ebbinghaus Centennial Conference , 1987. – P. 221-245. 288. Carston R. Enrichment and loosening: complementary processes in deriving the proposition expressed // Pragmatik, 1997. – P. 103-127. 289. Conklin X.E. Discussion: Problems in Foreign Policy // American Journal of Agricultural Economics. Volume 44. Issue 2 , 1962. – P.559-563. 290. Croft W. The role of domains in the interpretation of metaphor and metonymies. // Cognitive Linguistics 4(4) , 1993. – P. 335–370. 291. Cruse D.A. Prototype theory and lexical relations. // Italian journal of Linguistics, 1994. – P. 167-188. 292. De Groot A.M., Nas G.L. Lexical representation of cognates and noncognates in compound bilinguals // Journal of memory and language. № 30(1) , 1991. – P. 90-123. 293. Epstein A.L. Linguistic Innovation and Culture on the Copperbelt, Northern Rhodesia // Southwestern Journal of Anthropology. XV, 1959. – P. 235- 253. 294. Ermatov I. Hypero-hyponymic relations in the terminological system of morphemes and word formation levels of Uzbeki. World Bulletin of Social Sciences № 16, 2022. – P . 133-136. 295. Evans G. Pronouns // Linguistic inquiry 11 , 1980. – P . 337-362. 296. Farris J.S. The meaning of relationship and taxonomic procedure // Systematic Zoology. Vol. 16. No.1 , 1967. – P.44-51. 297. Feldman N.I. Occasional words and lexicography // Questions of linguistics, № 4 , 1957. – P. 66. 222 298. Fellbaum C. Co-occurrence and antonymy // International Journal of Lexicography 8 , 1995. – P. 281-303. 299. Fellbaum M . , Fellbaum C., Miller G.A. Folk psychology or semantic entailment? A reply to rips and conrad // Psychological Review.№ 97 , 1990. – P. 565–570. 300. Fellbaum C. English verbs as a Semantic Net. // International journal of Lexicography. № 3(4) , 1991. – P. 40-61. 301. Peirce C.S. What Pragmatism Is, The Monist, vol. XV. The Open Court Publishing Co., Chicago. IL, 1905. – P. 161–181. 302. Peirce C.S. Issues of Pragmaticism, The Monist, vol. XV, no. 4, The Open Court Publishing Co., Chicago. IL, 1905. – P. 481–499. 303. Forster K.I. Accessing the mental lexicon. New approaches to language mechanisms // Elsevier Science Publisher BV, 1976. – P. 257-287. 304. Frake Ch. Cultural Ecology and Ethnography // American Anthropologist . Volume 64(1 ), 1962. – P.53 – 59. 305. Friedrich C.J. The Political Quarterly. Volume 37 . Issue 1 , 1966. – P.70-85. 306. Foss D.J . , Jenkins C.M. Some effects of context on the comprehension of ambiguous sentences // Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior . №12, 1973 . – P. 577-589. 307. Garrett M.F. Word and sentence perception. // Handbook of Sensory Physiology . Vol. 8 . – Berlin: Springer-Verlag, 1978. – 1010 p . 308. Georg S. , Michalove A. , Ramer F . M. Current issues in linguistic taxonomy // Annual review of anthropology. Vol. 27 , 1998. – 337 p. 309. Gil-Berrozpe J.C., Faber P. Refining Hyponymy in a Terminological Knowledge Base. 2nd Joint Workshop on Language and Ontology (LangOnto2) & Terminology and Knowledge Structures (TermiKS), at the 10th edition of the Language Resources and Evaluation Conference .– Portorož, Slovenia , 2016. – P. 8-15. 223 310. Gitongai S.N., Gathigia M.G., Nyarigot N. Hyponymy in gĩkũyũ church sermons in Nyeri county, Kenya . Department of Languages, Karatina University // European Journal of Literature, Language and Linguistics Studies. Volume 2. Issue 2 , 2018. – P. 44-58. 311. Glucksberg S., Manfredi D., McGlone M. Metaphor comprehension: How metaphors create new categories, 1997. – P. 327-350. 312. Grice H.P. Logika i rechevoe obshchenie. The New in Foreign Linguistics. Vol. XVI. – Moscow: Progress Publishing, 1985. – P. 217–237. 313. Grice H.P. Znachenie. // PhilosophyJournal. Vol. 13, No. 4 , 2020 – P. 69–88. 314. Hartmut E.H., Juhani H. Begoña S. Studies in comparative pragmatics , 2019. – P. 228. 315. Herrmann D.J. An old problem for the new psychosemantics: Synonymity // Psychological Bulletin 85(3) , 1978. – P. 490-512. 316. Horn L.R. Neo-Gricean pragmatics: a Manichaean manifesto. In Burton-Roberts, 2007. – P. 158–183. 317. Howell R.W Terms of Address as Indices of Social Change. American Sociological Association Meeting, San Francisco, 1967. – P. 218-230. 318. Howell R.W. Linguistic Status Markers in Korean. Kroeber Anthropological Society Papers, LV , 1965. – P. 91-97. 319. Hudson R., Rosta A., Holmes J., Gisborne N. Synonyms and syntax // Journal of Linguistics 32, 1996. – P. 439–446. 320. Kay P. Taxonomy and semantic contrast // Language. Vol. 47. №4, 1971. – 866 p . 321. Kim D., Hall J.K. The role of an interactive book reading program in the development of second language pragmatic competence // The modern language journal. 86(3), 2002. – P. 332-348. 322. Lamiroy B., Delbecque N. The Possessive Dative in Romance and Germanic Languages. // Theoretical and Contrastive Studies . Volume 2. – Amsterdam: 1998. – P . 29-74. 224 323. Langendoen D.T.The logic of reciprocity // Linguistic Inquiry. 9, 1978. – P. 177-197. 324. Lasersohn P. Pragmatic halos. // Language 75, 1999. –P. 522-551. 325. Lenneberg E.H. Cognition in Ethnolinguistics // Language 29, 1953. – P . 463-471. 326. Loflin M.D. Taxonomies or Twos. American anthropologist. № 87, 1985.– P. 410. 327. Kim D., Hall J.K. The role of an interactive book reading program in the development of second language pragmatic competence // The modern language journal. 86 (3), 2002. – P . 332-348. 328. Mititelu V.B. Hyponymy patterns // In Text, Speech and Dialogue. Springer Berlin Heidelberg , 2008. – P . 37-44. 329. Moeschler J. The French tradition in pragmatics: From structuralism to cognitivism // Intercultural Pragmatics. 3(4), 2006. – P. 381-407. 330. Németh T.E., Bibok K. Pragmatics and the flexibility of word meaning // Amsterdam; Oxford; New York: Elsevier Science Publishers , 2001. – P . 289-320. 331. Nemo F., Cadiot P. Le problème insoluble? // Revue de Sémantique et Pragmatique. №1, 1997. – P. 15-22. 332. Nyckees V. La sémantique // L'information grammaticale. №83. – Paris: Belin, 1998. – P. 78-79 . 333. Pospisil L.A . Formal Analysis of Substantive Law: Kapauku Papuan Laws of Land Tenure // American Anthropologist. Volume 67. Issue 5, 1965. – P. 186-214. 334. Rohdenburg G. Dogs, bitches, and other creatures // Journal of Semantics .№ 4 ,1985. – P. 117– 1 35 . 335. Rosh E.H. Principles of Categorization // Readings in Cognitive Science Morgan Kaufmann , 1988. – P. 312-322. 336. Rosch E . , Mervis C.B . , Gray W . , Johnson D . , Boyes-Braem P. Basic Objects in Natural Categories. // Cognitive psychology . 8, 1976. – P . 382-439. 225 337. Rzazade G.Ch. Mejkulturnoe obщenie i prichinы kommunikativnqx sotsialno-pragmaticheskix neudach v voprosax // Vestnik Moskovskogo godudarstvennogo oblastnogo universiteti. Seriya: Lingvistika , 2019. №6. – S. 86- 91. 338. Sylvester L., Tiddeman M . , Ingham R. An Analysis of French Borrowings at the Hypernymic and Hyponymic Levels of Middle English , 2020. – P . 1-47. 339. Swinney D.A. Lexical access during sentence comprehension: (Re)consideration of context effects // Joumal of Verbal Learning and Verbal Behavior. №18, 1979. – P .645-659. 340. Tanenhaus M.K., Leiman J.M., Seidenberg M.S. Evidence for multiple stages in the processing of ambiguous words in syntactic contexts // Journal of Verbal Learning and Verbal Behaviors №18, 1979. – P. 427-440. 341. Tomohiro M.N., Toyama O.K. Acquisition of hyponymy relations for agricultural terms from a Japanese statutory corpus // Information Processing in agriculture, 2014. – P. 95-105. 342. Tukhtasinova O. Occasional words speech unit. International Journal on Integrated Education. Volume 3, Issue VIII, 2020. – P. 107-111. 343. Yıldırım S. Learning Turkish Hypernymy Using Word Embeddings // International Journal of Computational Intelligence Systems. Vol. 11, 2018. – P. 371–383. 344. Uwalaka M.A. What is a verb in Igbo? In P.A.Nwachukwu (Ed). // Readings on the Igbo verb (studies in Igbo Linguistics vol. 1). – Nsukka: Igbo Language Association. 1984. – P. 47-67. 345. Uwalaka M.A The Igbo verbs: A Semantico- syntactic Analysis // Beitragezur Africans. Vol. 35 ,1988. – P . 31-71. 346. Varzinova V.V. Hypero-Hyponymic Relations in Structure of Lexical- Thematic Field “Instruments and Tools of Labour” in French Language. Nauchnyi dialog. (1), 2018 . – P . 9-21. 226 347. Warambo J.P . , Omondi E . , Suleh E. Neologism: A Narrowing or a Broadening Process, a Case of Sheng. // Journal of Literature, Languages and Linguistics. An International Peer-reviewed Journal, Vol. 37 . 2017. – P. 29-37. 348. Wierzbicka A. Apples are not a “kind of fruit”: The Semantics of human categorization // American Ethnologist 11 , 1984. – P. 313-328. 349. Wilson, D. Relevance Theory and lexical pragmatics // Italian Journal of Linguistics/Rivista di Linguistica 15, 2003. – P . 273-291. 350. Wilson D., Carston R.A Unitary Approach to Lexical Pragmatics: Relevance, Inference and Ad Hoc Concepts, 2007. – 230 p . 351. Wittermans E.P. Indonesian Terms of Address in a Situation of Rapid Social Change // Social Forces. Volume 46. Issue 1, 1967. – P. 48–51. 352. Zipf G.K. Human Behavior and the Principle of Least Effort // Journal of clinical psychology. Volume 9. Issue 3 , 1949. – P. 306-310. V. Ilmiy ishlar to‘plamlariga havolalar 353. Ne’matov H., Begmatov E., Rasulov R. Leksik mikrosistema va uning tadqiq metodikasi // (Sistem leksikologiya tezislari) O‘TA №6, 1989. 354. Qodirova S. O‘zbek tilida jins-tur aloqadorligiga asoslangan giponimik munosabatlar // XVIII Mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferensii «Kulturologiya, iskusstvovedenie i filologiya: sovremennыe vzglyadы i nauchnыe issledovaniya». № 12(16). – M.: Izd. “Internauka”, 2018. – S. 123-127. 355. Tursunov U., Rajabov N. O‘zbek tili leksikasining ba’zi masalalari. – Samarqand: SamDU , 1971. – B. 81-93 . 356. Xo‘jamqulova M. O‘zbek tilshunosligida pragmatik yondashuv // O‘zbek tilshunosligi: Taraqqiyot tamoyillari, Ilmiy muammolar, istiqboldagi vazifalar. Ilmiy to‘plam, 2013. – B. 56. 357. Апресян Ю.Д. В какой мере можно сформулировать понятие синонимии? In: Облик слова. Сб. статей. РАН. Ин-т рус. яз. – Москва: 1997. – С. 9–21. 227 358. Апресян Ю.Д. Избранные труды. Т. 2. // Интегральное описание языка и системная лексикография . – М.: 1995. – 767 с. 359. Бергельсон М.Б., Кибрик А.Е. Прагматический “ принцип Приоритета ” и его отражение в грамматике языка // Изв. АН СССР. Сер. литературы и языка . Т.40.№ 4 , 1981. – С. 343–355. 360. Беспаленко Е.М. Прагмалингвистика как средство диагностирования личностных качеств человека // Молодой ученый. № 46 (180), 2017. – С. 178-181. 361. Боева-Омелечко Н.Б. О терминологическом аппарате теории антонимии // Профессиональная Международная науч ная – практ ическая конференция. – М.: РИПО ИГУМО, 2007. – С. 91 362. Болдырев Н.Н. Функционально-семиологический принцип исследования языковых единиц // Язык и культура: Факты и ценности: к 70- летию Юрия Сергеевича Степанова. – М.: Языки славянской культуры, 2001. – С. 383-393. 363. Болдырев Н.Н. Концептуальная основа языка. // Когнитивные исследования языка. Вып. IV . – Тамбов: Ин ститут языкознания РАН. Издательский дом ТГУ им. Г.Р. Державина, 2009. – С. 25-77. 364. Болдырев Н.Н. Концептуальная основа языка. // Когнитивные исследования языка. Вып. IV. – Тамбов: Институт языкознания РАН. Издательский дом ТГУ им. Г.Р. Державина, 2009. – С. 25-77. 365. Булыгина Т.В. О границах и содержании прагматики II Изв. АН СССР, Серия литературы и языка. Т.40. № 4 , 1981. – С.333-342 . 366. Булыгина Т.В., Шмелев А.Д. Языковая концептуализация мира (на материале русской грамматики). – М.: Школа “ Языки русской культуры ” , 1997. – 576 с. 367. Вежбицкая А. Речевые акты // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 17. – М . : 1986. – C. 251-275. 368. Гильмутдинова А. Р., Самаркина Н. О. Фразеологическая картина мира (на материале ФЕ с компонентом, относящимся к ФСП “Музыка”, в 228 английском и турецком языках) // Международный научно- исследовательский журнал , 2016. – №. 4-4 (46). – С. 43-45. 369. Гинзбург Е.Л., Крейдлин Г.Е. Родо-видовые отношение в языке (словообразование, таксономия, оценка) // Научно-техническая информация. Сер. 2. №1 , 1983. – С. 25-28. 370. Гридасова, А.В. Проблема гиперонимии и гипонимии в лексикографическом аспекте русского и английского языков /А.В. Гридасова // В мире научных открытий [Электронный ресурс] , 2010. – № 4. – Режим доступа:http://nkras.ru/nt/2010/Gridasova.pdf. - Дата доступа: 23.12.2010. 371. Гудкова К.В. Бинарные оппозиции и проблемы лексикографического описания антонимов // Вестник Санкт-Петербургского университета. Секция 9. Филология. Востоковедение. Журналистика , 2012. – С. 109-115. 372. Ефремова Н.А. Саха тылыгар антоним арааһа // Наследие предков и современный тюркский мир: языковые и культурные аспекты. Сборник Международной научно-практической конференции, посвященной 100- летию со дня рождения д.ф.н., профессора, тюрколога Н.К. Антонова. – Якутск: ИД СВФУ, 2020. – С.542-548. 373. Ефремова Н.А. Антонимы в якутском языке: типы и стилистические функции // Серия “ ВЕСТНИКА СВФУ ” № 1(01), 2021. – С. 22-36. 374. Заботкина В.И. Основные параметры прагматики нового слова (по материалам современного английского языка) // Проблемы семантики и прагматики: сб. науч. тр. – Калининград : 1996. – С.83-97. 375. Заботкина В.И. К вопросу о когнитивной неологии. // Горизонты современной лингвистики: Традиции и новаторство. – М.: Языки славянской культуры, 2009. – С. 337-349 . 229 376. Кифер Ф. О роли прагматики в лингвистическом описании / пер. с нем. В.В. Туровского // Новоев зарубежной лингвистике. Вып. 16. Москва: Прогресс, 1985. – С. 320–335. 377. Коржинек Й. К вопросу о языке и речи // Пражский лингвистический кружок (под ред. А. Кондрашов): сборник статей. – М.: Прогресс, 1967. – 321 с . 378. Кузьменкова В.А. Грамматика и прагматика (о некоторых явлениях русской грамматики, которые трудно понять иностранцам) // Язык, сознание, коммуникация: Сб. статей / Отв. ред. В. В. Красных, А. И. Изотов. – М.: МАКС-Пресс . Вып уск 14, 2000. – 120 с. 379. Левицкий А.Э. Горизонты развития неологии XXI века. // Горизонты современной лингвистики: Традиции и новаторство. – М.: Языки славянской культуры, 2009. – С. 350-364. 380. Лотман Ю.М. О семиотическом механизме культуры // Избранные статьи в 3-х томах. Т.3. – Таллинн : 1992. – С. 328-245. 381. Лысякова М.В. Гиперо-гипонимическая таксономия наименований возраста в русском языке // Функциональная семантика и семиотика знаковых систем. Сборник научных статьей. - М.: 2011. – С. 543- 550. 382. Мискевич Г.И., Чельстова Л.К. Новые слова, их принятие и нормативная оценка (проблема новые в културно речовом аспект)- Всб.: Актуальные проблем культури речи. – M.: 1970. – С. 244-249. 383. Моисеенко А.В., Гунько Л.А. Модели контекстуальных синонимических рядов в русскоязычных и англоязычных газетах // Взаимодействие языков и культур. Материалы докладов IV Международной научной конференции. — ЧГУ, 2015. — С. 75–78. 384. Муханов И.Л. Интонация и ее отношение к речевой- прагматике (к проблеме функционально-прагматических описаний языка) // Русский- язык за рубежом . №1 , 2001 . – С. 44-49. 230 385. Нестерова Т.В. Транспонированное употребление этикетных речевых актов (коммуникативно-прагматический подход) // Русская грамматика: активные процессы в языке и речи: Сборник научных трудов Международного научного симпозиума. Ярославль, 2019 . 386. Падучева Е.В. Истоки, проблемы и категории прагматики // Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск 16. – М .: 1985. – С. 153-158. 387. Переверзев К.А. Высказывание и ситуация: об онтологическом аспекте философии языка // Вопросы языкознания. №5, 1998. – 26 с. 388. Пестова М.С. Антонимия как объект теоретического исследования // Вестник ЮУрГУ. Серия “Лингвистика”. Вып. 11. № 1 , 2014. – С. 18–21. 389. Петрова М.В. Лексемы Добро и Зло как ключевые слова текста романа В.Д.Дудинцева «Белые одежды» // Актуальные вопросы филологической науки XXI века: сборник статей по материалам III Всероссийской научной конференции молодых ученых с международным участием. Ч. 1. – Екатеринбург : УрФУ, 2013. – С. 211-215. 390. Плотников Б.А. Соотношение коммуникативного и прагматического аспектов языковых единиц // Коммуникативные единицы языка: тезисы докл. Всесоюзной научн. конф. – М. : 1984. – С. 95-96. 391. Плотникова А.М. Концептуально-таксономический анализ семантических классов слов // Когнитивные исследования языка. ОБС Лань. №14 , 2013. –С. 225-228. 392. Рзазаде Г.Ч. Межкультурное общение и причины коммуникативных социально-прагматических неудач в вопросах // Вестник Московского государственного областного университета // Серия: Лингвистика. №6 , 2019. – С. 86-91. 393. Саидова С.М., Хакимов Ш.Д., Фозилжонов И.С., Абдужабборов О.А. Особенности и место лексических антонимов в системе лексики русского языка // Современные тенденции развития науки и технологий: 231 сборник научных трудов по материалам III Международной научно- практической конференции. Часть VI – Белгород : 2015. – С. 39-42. 394. Семина И.А. Широкозначность и гиперо-гипонимия как смежные явления. // Сборник статей по итогам III-й международной конференции. Том №3 , 2018. – С. 301-307. 395. Столнейкер Р.С. Прагматика // Новое в зарубежной лингвистике. – Вып. XVI: Лингвистическая прагматика. – М.: Прогресс, 1985. – С. 419-438. 396. Сусов И.В. Прагматика как один из векторов развития новейшей лингвистики // Лингвистика на исходе ХХ века: итоги и перспективы. Тезисы м еждународной конференции. Т. 2. – М.: Филология, 1995. – С. 487-488. 397. Турчин В. В. Лінгвістичні напрямки у дослідженні антонімії. // Наукові записки. Серія “Філологічна”. – Острог: Вид-во Нац. ун-ту “Острозька академія”. Вип. 19 , 2011. – С. 337–341. 398. Шарафутдинова Н.С. Родовидовые отношения в отраслевой терминосистеме (на материале авиационных терминов немецкого и русского языкоа) // Научный вестник Воронежского государственного архитектурно- строительного университета. Серия: Современные лингвистические и методико-дидактические исследования. № 2 , 2016. – С. 173-184. 399. Якобсон Р. Итоги 9 Международного конгресса лингвистов // Новое в лингвистике. Вып. 4. – М.: Прогресс, 1965. – С. 576-588. 400. Ярошенко С. Гендерные различия стратегий занятости работающих бедных в России // Рубеж. № 16 , 2001. – С. 25–49. 401. Al-Kahtani S.A.W. Refusals Realizations in Three Different Cultures: A Speech Act Theoretically-based Cross-cultural Study // J. King Saud University. Language & Translation . Vol. 18 , 2005. – P. 35–57. 402. Amsler R.A. A taxonomy for English nouns and verbs, in Proceedings of the 19th annual meeting on Association for ComputationalLinguistics. – Stanford : CA , 1981. – R . 133–138. 403. Basso K.H. Semantic Aspects of Linguistic Acculturation // American Anthropologist. Volume 69. Issue 5 , 1967. – P.471-477. 232 404. Bodnaruk E.V. Semantics and pragmatics of the Imperative in the modern German language // NSU Vestnik. Series: Linguistics and Intercultural Communication. №16(3), 2018 . – R. 67-76. 405. Byron S.C. , Byron D. , Agrawal R. , Raghavan P. Using taxonomy, discriminants, and signatures for navigating in text databases // Proceedings of the international conference on very large data bases , 1997. – P. 446–455. 406. Cai X . , Luo Y . , Zhang Y . , Yuan X. Improving Word Embeddings by Emphasizing Co-hyponyms // In International Conference on Web Information Systems and Applications , 2018. – P. 215-227 . 407. CaraballoSh.A. Automatic construction of a hypernym-labeled noun hierarchy from text // In Proceedings of 37th Annual Meeting of the Association for Computational Linguistics , 1999. – P. 120–126 . 408. Chaffin R. , Herrmann D.J. Relation element theory: A new account of the representation and processing of semantic relations. // The Ebbingaus Centennial Conference ,1987. – P. 221-245. 409. Chengyu W. , Fan Y. , He X. , Zhou A. Predicting hypernym–hyponym relations for Chinese taxonomy learning // Regular Paper , 2019. – P. 585–610. 410. Dalrymple M., Kanazawa M., Peters S. ‘What do reciprocals mean? // Proceedings of the Fourth Semantics and Linguistic Theory Conference: SALT IV . – Ithaka : Cornell University, 1994. – R. 61-78. 411. Draye L. The German Dative. // Descriptive Studies. Volume 1 . – Amsterdam: John Benjamins , 1996. – R. 155-215. 412. Grice H.P. Logic and Conversation, Syntax and Semantics. 1975. – P. 2–40. 413. HearstM.A. Automatic acquisition of hyponyms from large text corpora // In Proceedings of the 14th International Conference on Computational Linguistics , 1992. – P. 539–545 . 414. Hotho A., Steffen S., Gerd S. Ontologies improve text document clustering // Proceedings of the IEEE International Conference on Data Mining, 2003. – R. 541–544. 233 415. Howell R.W. Terms of Address as Indices of Social Change // American Sociological Association Meeting. San Francisco, 1967. – R. 59-62. 416. Howell R. W. Linguistic Status Markers in Korean // Kroeber Anthropological Society Papers. LV, 1965. – R. 91-97. 417. Kim A. N., Koper M., Schulte S im Walde., Vu Th. Hierarchical Embeddings for Hypernymy Detection and Directionality // Conference on Empirical Methods in Natural Language Processing, 2017. – R. 233–243. 418. Kranich J. Contrastive Pragmatics and Translation. Contrastive linguistics. John Benjamins Publishing Company, 2016. – 204 p. 419. Liu L., Zhang S., Diao L.H., Yan S.Y., Cao C.G. Using Concept Space to Verify Hyponymy in Building Hyponymy Lexicon. Springer, Heidelberg, V ol. 5(8), 2009. – R. 479–486. 420. MacKay D. G. Mental diplopia: Towards a model of speech perception. // Advances in Psycholinguistics. – Amsterdam: North-Holland, 1970. – R. 76-98. 421. Marslen-Wilson W.D, Welsh A. Processing interactions and lexical access during word-Cognition in continuous speech // Cognitive Psychology №10, 1978. – P. 29-63. 422. McCawley J.D. Restrictive Relatives and Surface Constituent Structure // North East Linguistics Society. Vol. 8. Issue. 1, 1978. – R. 154-66. 423. Mercer N. Spoken language and New technology // S lant , 1991. – P. 224-225. 424. Morton J. The interaction of information in word recognition // Psychological Review №76, 1969. – R. 165-178. 425. Navigli R ., Velardi P. Learning word-class lattices for definition and hypernym extraction // In Proceedings of the 48th Annual Meeting of the Association for Computational Linguistics . – Sweden . Uppsala, 2010.– R. 1318- 1327 . 234 426. Persson G. Meanings, models and metaphors. A study in lexical semantics in English // Umea studies in the Humanities №92. – Stockholm: Almqvist and Wiksell, 1990. – 150 r. 427. Pekar V., Staab S. Taxonomy learning: factoring the structure of a taxonomy into a semantic classification decision. // Proceedings of the 19th international conference on computational linguistics. Vol. 1, 2002. – P. 1-7. 428. Rosch E., Mervis C.B., Gray W., Johnson D., Boyes-Braem P. Basic Objects in Natural Categories // Cognitive psychology № 8 , 1976. – R. 382-439. 429. Sadock J.M. On testing for conversational implicature . // Syntax and Semantics. Vol. 9. – New York: Academic Press, 1978. – R. 281-297. 430. Oakes M.P. Hearst's Rules for the Automatic Acquisition of Hyponyms for Mining a Pharmaceutical Corpus // In RANLP Text Mining Workshop. №5 , 2005. – R. 63-67. 431. Weinreich M. Yidishkayt and Yiddish // On the Impact of Religion on Language in Ashkenazic Jewry, in Mordecai M. Kaplan Jubilee Volume. Jewish Theological Seminary of America. – New York: 1953. – R. 382-413. 432. Weinreich M. The Reality of Jewishness versus the Ghetto Myth // The Sociolinguistic Roots of Yiddish, in To Honor Roman Jakobson. – The Hague: Mouton, 1967. – R. 2199-2211. 433. Xu Z.A method based on linguistic aggregation operators for group decision making with linguistic preference relations // Information sciences. №166(1-4) , 2004. – R. 19-30. Badiiy adabiyotlar 434. Svift J. Gulliverning sayohatlari. – Toshkent: Sharq, 2009. – 288 b. 435. Drury A. Decision. Doubleday. Garden City. – New York, 1983. – 486 p. 436. Salinger J. D. The Catcher in the Rye. Agerstown, Pennsylvania. Back Bay Books, 1949. – 277 р. 235 437. Лермонтов М.Ю. Песня про царя Ивана Васильевича, молодого опричника и удалого купца Калашникова. – Астрель: АСТ, 2007. – 832 c. V. Foydalanilgan lug‘atlar ro‘yxati 438. Hoji y ev A. O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati. – Toshkent: O‘qituvchi, 1974. – 307 b. 439. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlar i ning izohli lug‘ati. – Toshkent: Fan, 2002. – 104 b . 440. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Tom I. – M.: Rus tili, 1981. – 632 b. 441. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Tom II. – M.: Rus tili, 1981. – 632 b. 442. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O harfi. – Toshkent : O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2006. – 197 b. 443. Арутюнова Н.Д. Прагматика // Языкознание. Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В.Н. Ярцева. – 2-е изд.– М.: Большая Российская энциклопедия, 1998 – С. 389-390. 444. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Сов. энциклопедия, 1969. – 608 с. 445. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – Либроком, 2010. 446. Бойнович Л.Е. Немецко-русский фразеологический словарь. – М., 1995. 447. Введенская Л.А. Словарь антонимов русского языка. – М.: АСТ: Астрель, 2006. – 445 с. 448. Введенская Л.А. Учебный словарь антонимов русского языка. – М.: Ростов-на-Дону. Изд. Центр МарТ, 2005. – 320 с. 449. Ефремова Т.Ф. Новый словарь русского языка.– М.: Русский язык, 2000. 450. Кожевников А.Ю. Большой синонимический словарь русского языка. Речевые эквиваленты: практический справочник: в 2 т. – СПб.: ОЛМА Медиа Групп, 2003. 236 451. Колесников Н.П. Словарь антонимов русского языка. – Тбилиси: Издательство Тбилисского университета, 1972. – 315 с. 452. Кубрякова Е.С., Демьянков В. З., Панкрац Ю. Г., Лузина Л. Г. Краткий словарь когнитивных терминов. – М., 1996. – С. 23. 453. Кунин А. В. Англо-русский фразеологический словарь. – М., 1995 . – 942 с . 454. Молоткова А.И. Фразеологический словарь русского языка. – М., Изд-во: Русский язык, 1986. – 544 c . 455. Ожегов С.И. Толковый словарь русского языка. – М.: Мир и Образование, Оникс, 2011. – 736 с. 456. Ожегов С.И.Правильность русской речи . Изд. 2-е. – Москва: Наука, 1965. – 230 с. 457. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. – Ташкент: Ўқитувчи, 1978. – 405 б. 458. Рецкера Ю.И. Французско-русский фразеологический словарь. – Москва: 1963. – 1112 с. 459. Современный словарь русского языка. – М.: АСТ: Астрель, 2011. – 829 с. 460. Ушакова Д.Н. Толковый словарь русского языка. – М ., 1940. – 752 с. 461. Хворостин Д.В. Англо-русский словарь лингвистических терминов. – Челябинск . 2007. – С. 17. 462. Dal V.I. Explanatory dictionary of live Great Russian Language. Moscow, Volumes I, II, III, IV, 1956. – R. 1880-1882 463. Hornby A.S. Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English. Oxford University Press, 1974. – 1041 r. 464. Moeschler J., Reboul A. Dictionnaire encyclopédique de pragmatique. Paris, 1994. – 975 p. 465. Moeschler J, Reboul A. Dictionnaire encyclopédique de pragmatique. Paris. Éditions du Seuil, 1994. – 562 p. 237 466. Macmillan English Dictionary for Advanced Learners. Second Edition . – Oxford , 2007. – 1748 r. VI. Internet materiallari 470. http :// www . etymonline . com / . 47 1 . https :// en . wiktionary . org / wiki / choose . 47 2 . https :// www . merriam - webster . com / dictionary / machinal . 47 3 . https :// wordnet . princeton . edu / . 47 4 . https :// en . wikipedia . org / wiki / Semantic _ analysis _( linguistics ) . 47 5 . http :// www . google . com / googlebooks / tos . html . 47 6 . http :// www . constructions - online . de / . 47 7 . https :// www . thoughtco . com / hyponym - words - term -1690946 . 47 8 . https :// en . wikipedia . org / wiki / Semantic _ analysis _( linguistics ). 238

MUNDARIJA

KIRISH.....................................................................................................3-14

I BOB. TILSHUNOSLIKDA GIPER-GIPONIMIK MUNOSABATLARNING O‘RGANILISHI.................................................15-57

1.1. Leksik-semantik qatlamda giperonim va giponimlarning o‘rganilish………………………………………………………………15-32

1.2.Giper-giponimik munosabatlarning turli tizimli tillarda tadqiq qilinishi.....................................................................................................32-44

1.3.Giper-giponimik taksonomiya semantikaning o‘rganish obyekti sifatida......................................................................................................44-56

Bob bo‘yicha xulosalar....................................................................................56-57

II BOB. TURLI TIZIMLI TILLARDA LEKSIK-SEMANTIK MUNOSABATLARNING PRAGMALINGVISTIK XUSUSIYATLARI..58-95

2.1 Pragmalingvistika tilning ijtimoiy farqlanish muammosini o‘rganuvchi bo‘lim sifatida..........................................................................................58-69

2.2.Leksik qatlamdagi pragmalingvistik xususiyatlar.............................69-85

2.3 Semantika kategoriyasidagi leksik birliklar pragmalingvistikasi......85-94

Bob bo‘yicha xulosalar ...................................................................................94-95

III BOB. TURLI TIZIMLI TILLARDA PARADIGMATIK MUNOSABATGA OID SOʻZLAR VA FRAZEOLOGIZMLARDA GIPONIMIK MUNOSABATLAR PRAGMATIKASI….……………….96-143

3.1.1 Sinonimiyaning pragmatik jihatlari..............................................96-107

3.1.2. Antonimiyaning pragmatik xususiyatlari..................................107-117

3.2. Giponimiya va giper-giponimik munosabatlar pragmatikasi.......117-130

3.3. Frazeologizmlarda giponimik munosabatlar pragmatikasi….......130-140

Bob bo‘yicha xulosalar................................................................................140-143

IV BOB. GIPER-GIPONIMIK MUNOSABATLARNING PRAGMALINGVISTIK XUSUSIYATLARI…………………………...144-197

4.1. So‘z ma’nosining torayishi va avtogiponimiya hodisasi..............144-149

4.2. Leksik birlikning giponimik va sinonimik munosabatlari............149-157

4.3. Ot soʻz turkumiga oid leksik birlikning giper-giponimik munosabatlari pragmalingvistikasi…………………………………………………..157-171

4.4. Fe’l soʻz turkumiga oid leksik birlik giper-giponimik munosabatlarining pragmalingvistik xususiyatlari.............................................................171-194

Bob bo‘yicha xulosalar................................................................................194-197

XULOSA……………...................................................................................197-201

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ...............................202-241

Купить