Информация о документе

Цена 100000UZS
Размер 495.6KB
Покупки 1
Дата загрузки 09 Февраль 2025
Расширение docx
Раздел Диссертациии
Предмет Лингвистика

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

33 Продаж

Turli tizimli tillarda muloqot etiketi tahlili

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ___________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN DISSERTATSIYA MAVZU: TURLI TIZIMLI TILLARDA MULOQOT ETIKETI TAHLILI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 О‘ ZB Е KIST О N R Е SPUBLIK А SI 1 MUNDARIJA KIRISH….………………………………………………..…………………………..3 I BOB. TURLI TIZIMLI TILLARDA MULOQOT ETIKETINING O‘RGANILISHI VA IFODA VOSITALARI……………………………………… 1.1. Jahon va o‘zbek tilshunosligida muloqot etiketining o‘rganilishi………………10 1.2. Muloqot etiketini ifodalovchi asosiy tushunchalar tahlili………..……………… 20 Bob bo‘yicha xulosalar………………………………………………………………29 II BOB. MULOQOT ETIKETI TAMOYILLARI VA NUTQIY AKTNING AYRIM XUSUSIYATLARI………………………………………………………… 2.1. O‘zbek va ingliz muloqot etiketida hamkorlik, hurmat va xushmuomalalik tamoyillarining o‘rni....................................................................................................30 2.2. O‘zbek va ingliz muloqot etiketida nutqiy akt…………………………………..41 Bob bo‘yicha xulosalar…..…………………………………………………………..55 III BOB. TURLI TIZIMLI TILLARDA MULOQOT ETIKETINING GENDER ASPEKTI VA NOVERBAL VOSITALARI………………………………………… 3.1. O‘zbek va ingliz muloqot etiketining gender xususiyatlari...... …………………..56 3.2. Noverbal aloqa vositalarining muloqot etiketidagi o‘rni………………..………65 Bob bo‘yicha xulosalar………………………………………………………………76 UMUMIY XULOSALAR…………………………………………………………..78 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………………………..80 2 3 KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi globallashuv va integratsiya jarayonida ilm-fan taraqqiyoti muhim ahamiyat kasb etmoqda. Milliy taraqqiyot milliy til mavqeyi va nufuzi yuksalishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. “O‘zbekiston taraqqiyotining bugungi yangi bosqichi milliy yuksalish‒ davri talablaridan kelib chiqib, ona tilimizning jamiyatdagi o‘rni va nufuzini oshirish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda 1 ”. Mamlakatimizdagi keng ko‘lamli islohotlar o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi maqomini mustahkamlash, ‒ uning mavqeyini ko‘tarish bo‘yicha qabul qilingan qonun va qarorlar tilshunoslik sohasidagi ilmiy tadqiqot ishlarining yangi bosqichga ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi. “Bugungi globallashuv davrida har bir xalq, har qaysi mustaqil davlat o‘z milliy manfaatlarini ta’minlash, bu borada, avvalo, o‘z madaniyatini, azaliy qadriyatlarini, ona tilini asrab-avaylash va rivojlantirish masalasiga ustuvor ahamiyat qaratishi tabiiydir” 2 . Shu ma’noda o‘zbek tilshunosligi sohasida olib borilayotgan tadqiqotlar milliy manfaatlarimizni ta’minlash, ma’naviy qadriyatlarimizni tiklash ishlarida muhim ahamiyat kasb etadi. So‘nggi yillarda o‘zbek tilini tadqiq etishning qator yo‘nalishlari rivojlandi. Til kishilar o‘rtasida eng muhim aloqa vositasi sifatida ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Demak, u boshqa ijtimoiy hodisalar bilan uzviy aloqadadir. Shu tufayli u xalqning dunyoqarashi, ma’naviyati, madaniyati, o‘tmishi, ruhiyati kabi masalalarni o‘rganuvchi tarix, falsafa, etnografiya, psixologiya, sotsiologiya, etika kabi fanlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu bog‘liqlik natijasida tilshunoslikda bir qator oraliq yo‘nalishlar – etnolingvistika, psixolingvistika, pragmalingvistika, sotsiolingvistika, lingvokulturologiya, neyrolingvistika kabi yangi tilshunoslik yo‘nalishlari vujudga keldi. Shuningdek, so‘nggi yillarda o‘zbek tilini boshqa tillar bilan qiyosiy aspektda tadqiq etish bugungi globallashayotgan jamiyatda muhim ahamiyat kasb etadi. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganining o‘ttiz yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi 2019-yil 4-oktabrdagi PQ-4479-sonli qarori. https://lex.uz/docs/-466461. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi 2019-yil 29-oktabrdagi PF-5850-sonli farmoni. https://lex.uz/ru/docs/-4561730. 4 Xususan, turli tizimga mansub bo‘lgan o‘zbek va ingliz tillari qiyosi misolida muloqot etiketi hodisasini tadqiq etish tilshunoslik uchun muhim bo‘lgan ilmiy- nazariy xulosalarni beradi. Bugungi kunda xalqaro hamkorlik, globallashuv jarayonlari, iqtisodiy, siyosiy va madaniy munosabatlarning yuksalishi bunday tadqiqotlarning amaliy ahamiyatini oshirmoqda. Millatlararo muloqotni kengaytirish tillarni qiyosiy o‘rganish, ilmiy-nazariy ma’lumotlarni to‘plash va umumlashtirishni talab qiladi. Tadqiqot obyekti sifatida o zbek-ingliz tillaridagi muloqot jarayoni belgilabʻ olindi. Tadqiqot predmeti ni o‘zbek va ingliz tillarida muloqot etiketining tamoyillari, umumiy va farqli xususiyatlari tashkil etadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Tadqiqotning maqsadi turli tizimli tillar bo‘lgan o‘zbek va ingliz tillarida muloqot etiketini tadqiq etish, umumiy va xususiy jihatlarni aniqlash, har ikki tilda muloqot etiketining xususiyatlari va uni hosil qiluvchi vositalarni o‘rganishdan iboratdir. Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni bajarish lozim deb hisoblaymiz: ― muloqot etiketi nazariyasi, uning jahon va o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi va asosiy tushunchalarini nazariy tahlil qilish; ― o‘zbek va ingliz muloqot etiketida hamkorlik, hurmat va xushmuomalalik tamoyillarining ahamiyatini yoritish; ― o‘zbek va ingliz muloqot etiketida nutqiy akt guruhlarining namoyon bo‘lish xususiyatlarini aniqlash, umumiy va xususiy jihatlarni tahlil qilish; ― muloqot etiketining gender xususiyatlarini o‘zbek va ingliz tillari misolida tadqiq etish; ― o‘zbek va ingliz muloqot etiketida noverbal vositalarning o‘rnini tadqiq etish. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Mustaqillik yillarida o‘zbek tilshunosligining lingvokulturologiya va pragmalingvistika yo‘nalishlarida 5 qator tadqiqotlar amalga oshirildi. Muloqot va u bilan bog‘liq tushunchalarning o‘rganilishi uzoq davrlarga borib taqaladi. Xususan, Qadimgi Sharq pedagogikasining durdona asarlaridan biri “Qobusnoma”da nutq odobi va madaniyati haqida ibratomuz fikrlar bayon qilingan bo‘lib, ular hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy turkiy tilda go‘zal nutq tuzishning bayroqdori sifatida o‘zining butun ijodi bilan o‘zbek tili boyliklarini, uning latif va go‘zal qirralarini kashf etdi. Keyingi asrlarda ijod qilgan Xorazmiy, Bobur, Munis, Mashrab, Uvaysiy, Muqimiy, Furqat, Avaz O‘tar o‘g‘li, Fitrat, Behbudiy, So‘fizoda, Hamza va boshqa buyuk mutafakkirlar ham o‘zbek muloqot xulqi haqida o‘z fikrlarini turli janrlardagi asarlarida bayon etdilar. Jahon tilshunosligida muloqot etiketi qiyosiy aspektda atroflicha o‘rganilgan. A. A. Akishina, B. M. Alpatov, N. D. Arutyunova, B. N. Golovin, B. E. Galdin, Y. D. Desheriyev, B. G. Kostomarov, N. F. Mixeyeva , T. U. Naumova, F. Pap, L. P. Stupin, K. S. Ignatyev, O. B. Sirotinina, N. M. Firsova, N. I. Formanovskaya 3 singari qator tilshunoslar nutqiy odat masalalari bilan alohida shug‘ullanib, ma’lum xalqlar uchun xos bo‘lgan muloqotning milliy belgilarini shu xalqlar doirasida, shuningdek, boshqa xalqlar bilan qiyosiy jihatdan o‘rganadilar. Ular nemis, yapon, ingliz, ispan, fransuz, rus tillarini chet tili sifatida o‘rganishda, nutqiy odat birliklarini turli yo‘nalishlarda sotsiolingvistik, paralingvistik, pragmalingvistik aspektlarda‒ tekshirishning mohiyatini ochib berdilar 4 . O‘zbek tilshunosligida Sh. Iskandarovaning “O‘zbek nutq odatining muloqot shakllari” 5 nomli dissertatsiyasi, S. Mo‘minovning “O‘zbek muloqot xulqining ijtimoiy-lisoniy xususiyatlari” 6 nomli tadqiqot ishi, N. Atadjanovaning “Muloqot jarayonida mansublik tavsifi va turlari” 7 nomli filologiya fanlari bo‘yicha falsafa 3 Мўминов С. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. (Монография). – Фарғона, 2021. – Б . 14. 4 Искандарова Ш. Ўзбек нутқ одатларининг мулоқот шакллари. Филология фанлари бўйича номзодлик диссертацияси автореферати. – Самарқанд, 1993. – Б. 12. 5 Искандарова Ш. Ўзбек нутқ одатларининг мулоқот шакллари. Филология фанлари бўйича номзодлик диссертацияси автореферати. – Самарқанд, 1993. 6 Мўминов С. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. (Монография). – Фарғона, 2021. 7 Atadjanova N. Muloqot jarayonida lisoniy mansublik tavsifi va turlari. Phd. diss. Avtoreferat. – Qo‘qon, 2022. 6 doktori dissertatsiyasi, G. Toirovaning “O‘zbek nutqiy muloqotida sistemaviylik va informativlik” 8 nomli tadqiqot ishi, Sh. Sodiqovaning “O‘zbek tilida hurmat kategoriyasi” 9 nomli ilmiy ish larida muloqot va u bilan bog‘liq tushunchalar atroflicha tadqiq qilingan. Xususan, N. Atadjanovaning “Muloqot jarayonida mansublik tavsifi va turlari” nomli filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori dissertatsiyasi muloqot jarayonida mansublik tushunchasining tadqiqi bo‘lib, inson shaxs sifatida, avvalo, oila muhitida, keyinroq boshqa ijtimoiy guruhlar doirasida shaxslararo munosabatlar jarayonida va munosabatlarning xususiyatlariga bog‘liq holda shakllanishi va boshqa dolzarb ilmiy xulosalar berilgan. Shuningdek, ushbu dissertatsiyada G. Kalilina “Речевой этикет в разноструктурных языках” 10 , Y. Malyuga “Cognitive and discoursive features of speech etiquette in corporate communication” 11 , N. I. Formanovskaya “Речевой этикет и культура общения” 12 , M. Ahmedova “Sharqiy muloqot etiketining psixolingvistik xususiyatlari” 13 kabi tadqiqotlari chuqur tahlil qilinib, turli tizimli tillar doirasidagi muloqot etiketiketining tadqiqi amalga oshirilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat : ― Jahon va o‘zbek tilshunosligida muloqot etiketining o‘rganilishi va asosiy tushunchalari tahlil qilindi; ― o‘zbek va ingliz muloqot etiketida hamkorlik, hurmat va xushmuomalalik tamoyillarining xususiyatlari ochib berildi; ― o‘zbek va ingliz muloqot etiketida nutqiy aktlarning umumiy va farqli jihatlari tavsiflandi; ― o‘zbek va ingliz muloqot etiketining gender xususiyatlari tahlil qilindi; 8 Toirova G.I. O‘zbek nutqiy muloqotida sistemaviylik va informativlik. Phd. diss;. –Toshkent, 2017. 9 Содиқова Ш . Ўзбек тилида ҳурмат категорияси . ( Моногрфаия ) – Тошкент , 2010. 10 Калилина Г. Речевой э тикет в р азноструктурных я зыках. Дисс. кандидата филологических наук. – Казан, 2022. – 224. 11 Malyuga Y. Cognitive and discoursive features of speech etiquette in corporate communication. International journal of English linguistics . Vol . 6. 2019. 12 Формановская Н. Речевой этикет и культура общения. – Москва: “Книга по требованию”, 1988. – 172. 13 Ahmedova M. Sharqiy muloqot etiketining psixolingvistik xususiyatlari. Educational search in universal sciences. Vol. 2. 2023. 7 ― o‘zbek va ingliz muloqot etiketida noverbal vositalarning ahamiyati va namoyon bo‘lish xususiyatlari aniqlandi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. O‘zbek va ingliz muloqot etiketi tadqiqi lingvopragmatika va qiyosiy tilshunoslik, shuningdek, gender tilshunosligi sohalarining kam o‘rganilgan masalalaridan biri hisoblanadi. “Turli tizimli tillarda muloqot etiketi tahlili” mavzusidagi dissertatsiya ishi shu kabi masalalarga nazariy-uslubiy jihatdan to ldiruvchi vazifasini bajarishi va qiyosiyʻ tilshunoslikning lingvokulturologiya va lingvopragmatika kabi yo‘nalishlari uchun qo‘shimcha nazariy manba bo lishi faraz qilinmoqda. ʻ Dissertatsiyaning nazariy va amaliy ahamiyati. Mazkur tadqiqotning nazariy ahamiyati shundan iboratki, o‘zbek muloqot etiketining nazariy jihatlari, umumiy qonuniyatlari, lisoniy va nolisoniy xususiyatlarini umumlashtirib tadqiq qilish nazariy tilshunoslik uchun muhim hisoblanadi. Shuningdek, ingliz muloqot etiketi bilan qiyosiy tadqiq qilinishi, bugungi globallashayotgan dunyoda ingliz tili o‘rganuvchilar uchun muhim amaliy ahamiyatga egadir. Muloqot etiketi va u bilan bog‘liq tushunchalar, xususan, hamkorlik, hurmat va xushmuomalik kategoriyalari, nutqiy akt guruhlari, gender xususiyatlar va noverbal vositalar kabi tilshunoslik masalalarini tadqiq etish doirasini yanada kengaytirishga yordam beradi. Turli tizimli tillarga mansub bo‘lgan o‘zbek va ingliz tillari muloqot etiketining lingvopragmatik jihatlarini parallel ravishda ochib berish va kelajakdagi bu sohada amalga oshirilishi mumkin bo lgan fundamental tadqiqotlarga metodik jihatdan ʻ resurs bo la olishi ushbu ishning amaliy ahamiyatini ifodalaydi. ʻ Tadqiqotda qo‘llanilgan metodlar tavsifi. Mazkur tadqiqotda umumlashtirish, tasniflash, tavsiflash, qiyosiy tahlil metodl а rdan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi . Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha jami 2 ta maqola va 1 tezis, shundan, 2 ta mahalliy va xorijiy jurnallarda hamda 1 ta xorijiy ilmiy-amaliy konferensiya to‘plamida e’lon qilingan. 8 Tadqiqot ishi tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya kirish, uch asosiy bob: I bob “Turli tizimli tillarda muloqot etiketining o‘rganilishi va ifoda vositalari”, II bob “Muloqot etiketi tamoyillari va nutqiy aktlardagi ayrim xususiyatlari”, III bob “Turli tizimli tillarda muloqot etiketining gender aspekti va noverbal vositalari”, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, umumiy hajmi 87 sahifani tashkil etadi. 9 I BOB. TURLI TIZIMLI TILLARDA MULOQOT ETIKETINING O‘RGANILISHI VA IFODA VOSITALARI 1.1. Jahon va o‘zbek tilshunosligida muloqot etiketining o‘rganilishi .... Turli fanlar doirasida ilmiy paradigmalar almashinuvi tilshunoslikda yangi ilmiy yo‘nalishlar va tadqiqotlarga yo‘l ochdi. Tilni subyektdan ajratgan holda tadqiq qilishga asoslangan qiyosiy-tarixiy va sistem-struktur tilshunoslik XXI asrga kelib o‘zini oqlamadi. Tilshunoslikda ilmiy tadqiqotning yangi oqimi bo‘lgan antroposentrik paradigma tilni ichdan tadqiq qilish, uning jamiyatdagi amaliy ahamiyati, tilni uning foydalanuvchisi bilan birga o‘rganishga yo‘l ochib berdi. Tilshunoslikning yangi sohalari bo‘lgan pragmalingvistika, lingvokulturologiya, psixolingvistika, etnolingvistika, sotsiolingvistika kabilar tilning jamiyatda turgan o‘rni, til egalarining olamni bilish va anglash nazariyasining til egalari nutqiy faoliyatida namoyon bo‘lishi, muloqotning turli ijtimoiy, psixologik, pragmatik omillarga bog‘liq holda amalga oshishi kabi masalalarni chuqur tadqiq etib, tilshunoslikning o‘rganilmagan yangi jihatlarini ilm-fanga ma’lum qilmoqda. Xususan, biz tadqiqot obyektimiz sifatida o‘rganishni maqsad qilgan muloqot etiketi o‘zbek tilshunoslari tomonidan ancha paytdan beri tadqiq qilinib kelingan tushuncha hisoblanadi. Etiket – bu axloqiy madaniyatning yorqin ko‘zga tashlanadigan munosabat ko‘rinishlaridan biri sifatida ko‘proq insonning tashqi madaniyatini, shaxslararo munosabatlardagi o‘zini tutish qonun-qoidalarining bajarilishini ifodalaydi. Ma’lumki, “etiket” tushunchasi miloddan avvalgi 2,5-3-ming yillikda qadimgi Misrda paydo bo‘lgan bo‘lib, atama sifatida XVII asrning oxirida vujudga kelgan. Lekin qadimgi manbalarning ma’lumot berishicha, etiket qoidalari odatlar, rasm-rusumlar shaklida ibtidoiy davrlardayoq qabilalarda mavjud bo‘lgan. Shuningdek, ushbu qoidalarga amal qilmaslik qabilaga xiyonat deb baholangan. Avvalambor, bunday qoidalar nafaqat axloqiy, balki huquqiy, iqtisodiy, diniy hamda qon-qarindoshlik munosabatlarini ham o‘z ichiga 10 olgan. Jamoaning har bir a’zosi unga hech qanday e’tirozsiz bo‘ysungan. Shu tariqa etiket bu davrda mustaqil qoidalariga ega bo‘lmagan, asosan jamoatning ijtimoiy muammolariga bog‘liq holda tatbiq etilgan. Ko‘rinadiki, bu qoidalar jamoatning talabi bilan tabiiy ravishda paydo bo‘lgan. Bunday talablarning bajarilishi qabila yoki jamoatning kattalari tomonidan nazorat qilinar edi. Keyinchalik esa ushbu qoidalar mustaqil ravishda ajralib chiqib, faqatgina axloqiy me’yorlar darajasida ko‘rila boshladi. Shuningdek, etiketning tilda namoyon bo‘lish qoidalari, xususiyatlari tadqiqotimiz uchun muhim ahamiyatga egadir. Ma’lumki, jahon tilshunosligida T.A.Deyk, N.B.Kagan, N. I. Formanovskaya, N. D. Arutyunova kabi olimlar muloqot jarayonini turli aspektda o‘rganib, tilshunoslik uchun qimmatli ilmiy manbalarni taqdim qilishdi. O‘zbek tilshunosligida Sh. Iskandarova, S. Mo‘minov, G. Toirovalar muloqot va u bilan bog‘liq bo‘lgan muloqot xulqi masalalarini ilmiy asosda yoritib o‘z tadqiqotlarini olib borishdi. Avvalambor, “muloqot etiketi” atamasiga to‘xtalib o‘tishimiz lozim. Bugungi kunga qadar amalga oshirilgan tadqiqotlarda ushbu tushunchani qo‘llash borasida qat’iy hukm mavjud emas. Sh. Iskandarova ushbu tushunchani “nutq odatlari” 14 , S. Mo‘minov “muloqot xulqi” 15 , Sh. Usmonova esa “muloqot etiketi” 16 tarzida qo‘llaydi. Jahon tilshunosligida esa “nutqiy etiket” 17 yoki “muloqot etiketi” 18 deb nomlanganligini ko‘rishimiz mumkin. Biz Sh. Usmonovaga ergashgan holda “muloqot etiketi” deb qo‘llashni lozim topdik. Chunki ushbu tushuncha biz ifodalamoqchi bo‘lgan leksik ma’noni keng qamrovda va to‘liq ifodalay oladi (keyingi o‘rinlarda ME tarzida keladi). Avvalo, ushbu masalaning jahon va o‘zbek tilshunosligida o‘rganilganlik darajasiga to‘xtalishimiz lozim. Jumladan, Sh. Iskandarovaning 1989-yilda himoya 14 Искандарова Ш . Ўзбек нутқ одатларининг мулоқот шакллари . Филология фанлари бўйича номзодлик диссертацияси автореферати. – Самарқанд, 1993. – Б .10. 15 Мўминов С. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. (Монография). – Фарғона, 2021. – Б.23. 16 Usmonova Sh. Lingvokulturologiya. T: Akademnashr. 2019. 17 Reynolds, S., & Valentine, D. (2011). Guide to Cross-Cultural Communication (2nd ed.). Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall publishing. 18 Assante, M., & Yin. (2007). The global intercultural communication reader. New York: Routledge 11 qilingan “O‘zbek nutq odatining muloqot shakllari” nomli dissertatsiyasiga to‘xtalib o‘tmoqchimiz. Olima nutqiy odat masalasi o‘zbek tilshunosligida birinchi marta yoritilayotganligi va tadqiqot pragmatik, sotsiolingvistik aspektda amalga oshirilishini alohida ta’kidlab o‘tadi. “A. A. Akishina, B. M. Alpatov N. D. Arutyunova, B. N. Golovin, B. E. Galdin, Y. D. Desheriyev, B. G. Kostomarov, N. F. Mixeyeva, T. U. Naumova, F. Pap, L. P. Stupin, K. S. Ignatyev, O. B. Sirotinina, N. M. Firsova, N. I. Formanovskaya singari qator tilshunoslar nutqiy odat masalalari bilan alohida shug‘ullanib, ma’lum xalqlar uchun xos bo‘lgan muloqotning milliy belgilarini shu xalqlar doirasida, shuningdek, boshqa xalqlar bilan qiyosiy jihatdan o‘rganadilar. Ular nemis, yapon, ingliz, ispan, fransuz, rus tillarini chet tili sifatida o‘rganishda, nutqiy odat birliklarini turli yo‘nalishlarda sotsiolingvistik, paralingvistik,‒ pragmalingvistik aspektlarda tekshirishning mohiyatini ochib berdilar” 19 . Ushbu tadqiqot ishida nutqiy odat birliklarining ma’no guruhlari ajratilib, ularning tabiati yoritilgan. Jahon tilshunosligida pragmalingvistikaning birliklaridan bo‘lgan nutqiy akt guruhlari olima ta’kidlagan nutqiy odat vaziyatlari bilan tengdir. Nutqiy odat vaziyatlari ma’lum jamiyat tomonidan ularning ongiga andozadek o‘rnashishi, o‘zgaruvchan va o‘zgarmas bo‘lishi, “Salomlashish”, “Minnatdorchilik bildirish”, “Tanishish”, “Iltimos qilish”, “Xayrlashish”, “Uzr so‘rash”, “Qutlash” kabi guruhlar doirasida namoyon bo‘lishini aytib o‘tadilar. Shu o‘rinda ma’lumot berish joizki, nutqiy odat guruhlari xalqning ijtimoiy, tarixiy, psixologik, etnologik, lingvokulturologik xususiyatlarini yaqqol namoyon qiladi. Yuan Huang o‘zining “Pragmatika” kitobida bu masalaga to‘xtalib, uning turli xususiyatlarini yoritib beradi va shu o‘rinda ushbu nutqiy guruhlar hamma xalqlarda bir xil tarzda mavjud bo‘lmasligini nazariy jihatdan izohlaydi. Masalan, Afrikaning ba’zi xalqlarida bir- biriga ishonch yo‘qligi uchun “va’da berish” nutqiy aktining bo‘sh qolishi haqida ma’lumot beradi. Sh. Iskandarova nutqiy odatni sotsiolingvistik aspektda o‘rganib, 19 Искандарова Ш . Ўзбек нутқ одатларининг мулоқот шакллари . Филология фанлари бўйича номзодлик диссертацияси автореферати. – Самарқанд, 1993. – Б .19. 12 uning yosh, jins, mansublik, murojaat shakllari masalalariga atroflicha to‘xtaladi. Xususan, ayollar va erkaklar nutqidagi farqlar, o‘zbek tilidagi “sen” va “siz” murojaati xususida o‘zining qimmatli fikrlarini beradi. Shuningdek, nutqiy odatlarning namoyon bo‘lishida nafaqat lisoniy vositalar, balki paralingvistik vositalar muhim ahamiyat kasb etishini ta’kidlab, buni misollar bilan atroflicha dalillaydi. “Salomlashish vaziyatida Yevropa xalqlari bir-birining o‘ng qo‘llarini siqadilar. Hindistonda salomlashish belgisi sifatida ikki kaftni yuz oldiga juftlashtiradilar, eskimoslar esa salomlashish uchun bir-birlarining burunlarini ishqalashadi. Qadimgi Xitoyda esa yuqori tabaqa vakillari uchrashganda o‘ng qo‘li bilan chap qo‘lini siqqan ekan” 20 . O‘zbek xalqida ham “Salomlashish” nutqiy vaziyatining amalga oshishi ham lisoniy, ham nolisoniy vositalar bilan amalga oshadi: “Assalomu alaykum” deb, o‘ng qo‘lni ko‘ksiga qo‘yib salom berish millatimizga xos bo‘lgan hurmat-ehtirom, odob kabi axloqiy tushunchalarimiz bilan chambarchas bog‘liqdir. Muloqot etiketi va nutq madaniyati masalalariga to‘xtalib o‘tar ekanmiz, S. I. Ojegovning quyidagi fikrlarini keltirmog‘imiz lozim: “Nutqiy odat tushunchasini nutq madaniyatidan farqlash darkor. Nutq madaniyatiga, yuqori madaniyatga ega bo‘lish uchun nutq egasining bilim va malakalari yetarli bo‘lishi bilan birga, o‘z fikrlarini til birliklari yordamida to‘g‘ri, aniq va ifodali yetkazib bera olish mahorati yuqori saviyada bo‘lishi darkor” 21 . Sh. Iskandarova S. I. Ojegovning yuqoridagi fikrlarini davom ettirib quyidagilarni qayd etadi: “Nutq madaniyati lisoniy bilim va malakalar yig‘indisi bo‘lsa, nutqiy odat ma’lum millat vakillarining nutqida atrof- muhit, sharoitlar, urf-odatlar bilan chambarchas bog‘liq holda shakllangan bo‘ladi. Bundan tashqari, nutq madaniyatiga ega bo‘lish uchun shaxs o‘z firklarini to‘g‘ri, ifodali va ta’sirchan holda yetkazish mahoratiga – san’atiga ega bo‘lmog‘i talab qilinsa, nutqiy odat birliklarini o‘rinli qo‘llash uchun o‘zaro muloqot 20 Aleksandrov A . Пожмек друг-другу руки. //Новая строительная газета. 1992. №16. – Б.16. 21 Мўминов С. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. (Монография). – Фарғона, 2021. – Б.19. 13 ishtirokchilarining ma’lum mahoratga ega bo‘lishi muhim emas” 22 . Nutq madaniyati til birliklarini chuqur o‘zlashtirish, ulardan mahorat bilan foydalanish, ma’lum nutqiy malakaga erishilganlikdir, ME esa butun til egalarining barchasiga xos tushuncha bo‘lib, til egalari ongida kommunikativ andoza sifatida mavjudlik kasb etadi. O‘zbek tilshunosligida ME xususidagi yana bir muhim manba S. Mo‘minovning “O‘zbek muloqot xulqining ijtimoiy-lisoniy xususiyatlari” nomli tadqiqot ishidir. Tadqiqotda o‘zbek muloqot xulqining qator ijtimoiy xususiyatlari chuqur tadqiq qilinadi. Olim muloqot xulqini yoritishdan avval muloqot va u bilan bog‘liq tushunchalarni ilmiy asosda yoritadi va misollar orqali izohlaydi. Olim muloqot xulqini tadqiq qilishdan avval muloqotning o‘zi nima, qanday turlari mavjud, muloqot jarayoniga ta’sir etuvchi omillar va muloqot uzvlari haqida ma’lumot beradi. Tilshunos N. I. Formanovskaya o‘zining MEga bag‘ishlangan ilmiy ishida muloqotning qator turlari haqida ma’lumot beradi. Formanovskayaning tasnifi bizning ilmiy ishimiz uchun ahamiyatlidir. Chunki mohiyatan turli tizimli tillarda MEning namoyon bo‘lishi turli muloqot shakllari orqali amalga oshishi va turlicha tabiatga, xususiyatlarga ega bo‘lishi asoslidir. Olim kommunikantlar muloqotini makon va zamonga nisbatan munosabatiga ko‘ra ikkiga ajratadi: 1) yuzma-yuz, 2) masofali. Tarixdan bizga ma’lumki, insoniyat ma’lum davrlarda bir-biri bilan muloqot o‘rnatish uchun uzoq masofalarni bosib o‘tishga majbur bo‘lgan va yuzma- yuz ko‘rishgan holda kommunikatsiyani amalga oshirishgan. Texnika- texnologiyaning taraqqiyoti bashariyatga masofadan turib aloqa-aralashuv jarayonini amalga oshirish mumkinligini ko‘rsatmoqda. Hozirgi kunda adresant va adresatlar ommalashib borayotgan Facebook, Twitter, Instagram, Telegram, Zoom platformasi va boshqa ijtimoiy tarmoqlarda muloqotni amalga oshirmoqda. Muloqot etiketining kontakt va distant muloqotda qay darajada namoyon bo‘lishi va xususiyatlari, tafovutlar va o‘xshashliklarini tadqiq qilish bugungi globallashayotgan dunyo va uning ilm-fani uchun ahamiyatlidir. Muloqot jarayonida vositachilik qiluvchi biror 22 Искандарова Ш. Ўзбек нутқ одатларининг мулоқот шакллари. Филология фанлари бўйича номзодлик диссертацияси автореферати. – Самарқанд, 1993. – Б .7. 14 “apparat”ning mavjud yoki mavjud emasligiga ko‘ra: bevosita va bilvosita, til birliklarining shakllanishiga ko‘ra: og‘zaki va yozma, so‘zlovchi va tinglovchi pozitsiyasiga ko‘ra: dialogik va monologik, muloqot ishtirokchilarining miqdoriga ko‘ra: shaxslararo va ommaviy, muloqot shart-sharoiti va kommunikantlarning o‘zaro munosabatiga ko‘ra: rasmiy va norasmiy muloqot kabi turlarga tasnif qilinadi. E’tibor qaratishimiz lozim bo‘lgan shunday jihatlardan biri bu muloqot jarayoniga ta’sir etuvchi omillardir. “Ma’lumki har qanday muloqotda so‘zlovchi va tinglovchi zaruriy uzv (tarkibiy qism)lar sifatida, albatta, ishtirok etadi. Bu muammoga bag‘ishlangan ko‘pgina adabiyotlardagi kabi bizning ishimizda ham so‘zlovchi, ya’ni xabar beruvchi, gapiruvchi, adresant, kommunikator deb, adresantning nutqi qaratilgan shaxs-tinglovchi, adresat, kommunikant deb , muloqotda bilvosita (botinan) ishtirok etuvchi yoki muloqotga bavosita ta’sir etuvchi omillar esa ta’sir birliklari deb yuritiladi” 23 . Olim muloqot jarayoniga ta’sir qiluvchi birliklarni ikkiga ajratadi: 1. Ichki ta’sir birliklari. Muloqot ishtirokchilari bilan bog‘liq bo‘lgan xususiyatlar: millati, jinsi, yoshi, ijtimoiy belgilari, ta’sir birliklariga yaqinlik darajasi kabilar. 2. Tashqi ta’sir birliklari. Ushbu tasnifga muvofiq, muloqotga bilvosita ta’sir etuvchi omillarga: muloqot vaqti, situativ-pragmatik vaziyat, ijtimoiy holati kabilar mansub bo‘ladi. Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, muloqot jarayonida adresant va adresatlarning nafaqat ijtimoiy holati, xususan, ularning psixologik, lingvokulturologik, pragmatik jihatlari ham muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Ilmiy ishimizning keyingi boblarida ushbu masalalar atroflicha yoritilishi bois mazkur bobda bu jihatga alohida to‘xtalmaslikni lozim topdik. Muloqot etiketining namoyon bo‘lishida adresant va adresat faoliyatining bosqichlari o‘zbek tilshunosligida atroflicha o‘rganilgan. Jumladan, olim S. Mo‘minov adresant faoliyatining bosqichlari sifatida quyidagilarni tasniflaydi: 23 Мўминов С. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. (Монография). – Фарғона, 2021. – Б.34 15 1. Salomlashish va murojaat bosqichi. 2. Tanishish bosqichi. 3. Daromad bosqichi. 4. Muddat bosqichi. 5. Xotima yoki xayrlashish bosqichi. Adresat faoliyatlari bosqichlariga esa quyidagilarni kiritadi: 1. Tinglash bosqichi. 2. Munosabat bildirish bosqichi 24 . Adresant faoliyatining ilk bosqichi bo‘lgan salomlashish va murojaat bosqichi MEda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ilk bosqichdayoq adresantning qaysi millatga mansubligi, ijtimoiy holati, madaniy-ma’naviy saviyasini bilib olishimiz mumkin bo‘ladi. Shu o‘rinda ta’kidlashimiz joizki, salomlashishning o‘zi turli tizimli tillarda rang-barang va o‘ziga xos xususiyatlari bilan namoyon bo‘ladi. Misol uchun o‘zbek lingvomadaniyatida ayollar qadimdan begona erkaklar bilan qo‘l berib salomlashmagan va buning ildizi bizning dinimiz, milliy urf-odat, an’analarimizga borib taqaladi. Yevropa xalqlariga mansub bo‘lgan inglizlarda ayollarning jamiyatdagi mavqeyi qadimdan erkaklar bilan teng bo‘lgan va ularning milliy mentalligi bunga hech qanday monelik ko‘rsatmagan. Shu sababli ingliz ayollari erkaklar bilan tengma-teng qo‘l berib salomlashib so‘rashishadi. Yuqorida sanab o‘tilgan bosqichlar hamma tillar uchun umumiy xususiyatdir. Lekin bu ayrim farqlar va o‘ziga xosliklar yo‘q degani emas. Shuningdek, olim muloqot xulqini psixolingvistik aspektda tadqiq qilib, muloqot va munosabat, adresant fiziologik holatining muloqot jarayoniga ta’siri, nutqning hasrat tili, adresantning real hamsuhbatga hasrati, adresantning xayoliy hamsuhbatga hasrati, muloqot xulqining jins jihatdan xoslanishi, ayollar va erkaklar leksikasidagi va paralingvistik vositalaridagi farqlar to‘g‘risida ma’lumot beradi. “Inson ruhiyati, millati va yashash joyi, ma’naviyati va madaniyati, e’tiqodi va urf-odatlari, yoshi va 24 Мўминов С. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. (Монография). – Фарғона, 2021.– Б.37. 16 jinsi, kasb-hunari va ijtimoiy o‘rni kabi qator sotsial umumlashmalarni o‘zida zuhur etadigan muloqot xulqi muammosi insonning o‘zi kabi rang-barang va serqirra bo‘lib, dunyo olimlari – sotsiolog, psixolog, etnograf, madaniyatshunos, tilshunos va boshqa fan sohasi mutaxassislari e’tiborini birday o‘ziga jalb etmoqda. Zero, bu muammo bilan shug‘ullanish barcha dunyoviy ilmlarning asosiy tadqiqot mavzusi – insonning o‘zligini anglashi kabi muhim va ahamiyatlidir” 25 . Ko‘rinadiki, o‘zbek va ingliz muloqot etiketini ham ijtimoiy-lisoniy, ham psixologik-pragmatik aspektda tadqiq qilish tilshunosligimiz uchun muhim ilmiy xulosalarni beradi. O‘zbek tilshunosligida muloqot jarayoni to‘g‘risidagi yana bir ilmiy tadqiqot ishi N. Atadjanovaning “Muloqot jarayonida lisoniy mansublik tavsifi va turlari” nomli tadqiqot ishidir. “Muloqot jarayonida kommunikantlar ishtirokiga ko‘ra etnik, gender, ijtimoiy, madaniy, xodimlik, siyosiy, tarixiy (urush yoki biror voqelik qatnashchisi) mansublik turlarini farqlash mumkin. Mansublik fenomeni antroposentrik paradigmalardan biri sifatida falsafa, sotsiologiya, ijtimoiy psixologiya, lingvokulturologiya, tilshunoslik fanlari doirasida u yoki bu darajada tadqiq etib kelingan va o‘zining nazariy asoslariga ega” 26 . Tadqiqotchi mansublikning murojaat shakllariga ta’sir etuvchi muhim omil ekanligiga to‘xtalib, hududiy mansublik (masalan, ayrim hududlarda jo‘ra, o‘rtoq tarzida), yoshga mansublik (xola, tog‘a, bobo), diniy mansublik (qori aka), nasl-nasab mansubligi (amirzoda) kabilarni sanab o‘tadi va atroflicha yoritadi. Muloqot etiketida mansublik kategoriyasi tillararo rang-baranglik va o‘ziga xos xususiyatlarning namoyon bo‘lishida muhim omil hisoblanadi. Tilshunos G. Toirovaning “O‘zbek nutqiy muloqotida sistemaviylik va informativlik” nomli tadqiqot ishida nutqiy muloqotga situativ-pragmatik sistema sifatida yondashilib, muloqotning pragmatik vaziyatga bog‘liq jihatlari misollar orqali tahlil qilingan. Shuningdek, situativ-pragmatik sistemaning assotsiativ 25 Мўминов С. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. (Монография). – Фарғона, 2021.. – Б.200. 26 Atadjanova N. Muloqot jarayonida lisoniy mansublik tavsifi va turlari. Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) avtoreferat. – Qo‘qon, 2022. – B.24. 17 paradigmalar bilan umumiy jihatlari va farqlari, uning tasniflari va tarkibiy qismlari, ichki va tashqi omillari nazariy jihatdan tadqiq qilgan. Turli tizimli tillar doirasida olib boriladigan qiyosiy tadqiqotlarning bosh maqsadi turli xarakterni o‘zida jamlagan, qurilishi va sintagmatik bo‘linishi turlicha bo‘lga ikki yoki undan ortiq til oilalariga mansub tillar o‘rtasida umumqonuniy, falsafiy kategoriyalar va nuqtalarni aniqlash, umumiy va xususiy metodlar asosida ularning lingvistik tabiati va xususiyatlarini ochib berishdan iboratdir. Gollandiyalik tilshunos olim T. A. Deyk nutqiy muloqotning namoyon bo‘lishida makon-zamonning muhim omil ekanligi to‘g‘risida quyidagi fikrlarni bildiradi: “Gavjum ko‘chada men notanish kishi bilan salomlashmagan bo‘lar edim, lekin kimsasiz tog‘da yoki orolda yolg‘izoyoq so‘qmoqda notanish kimsani uchratib qolsam, salom-alik qilishim turgan gap” 27 . Kommunikativ vaziyatning qay tarzda amalga oshayotganligida uning makon va zamon omili muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Masalan, o‘zbek maktablarida o‘qituvchi xonaga kirishi bilan o‘quvchilar joylaridan turgan holda “Assalomu alaykum”, – deb salom berishadi. Dunyoning boshqa ko‘pgina mamlakatlarida esa o‘qituvchi xonaga kirganida o‘quvchilar salomlashish va hurmat ma’nosini ifodalash uchun o‘rinlaridan turishadi, xolos. Adresant nutqiy faoliyatining ilk bosqichi bo‘lgan salomlashish jarayoni makonga ko‘ra farqlanmoqda. Shuningdek, ushbu tadqiqot ishida muloqotning sistemaviy-informativ tabiatga ega ekanligi masalasi artoflicha yoritiladi: “Situativ-pragmatik sistema tarkibidagi komponentlar qanchalik rang- barang bo‘lmasin, ular umumiy xususiyatlarga – situativ-pragmatik sistema markazida mujassamlashgan informativ qiymatni yangi jihatlar bilan to‘ldirish, uni takomillashtirishga xizmat qiladi” 28 . Jahon tilshunosligida ME masalasiga XX asrdan boshlab jiddiy e’tibor qaratildi. Xususan, N. I. Formanovskayaning 1982-yilda nashr qilingan “ Руский речевой этикет . Лингвистический и методологический аспект ” kitobida nutqiy 27 Дейк В. Язык. Познание. Коммуникация. – Москва, Прогресс. 1989. – С. 24. 28 Toirova G.I. O‘zbek nutqiy muloqotida sistemaviylik va informativlik. Filolog iya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi. – Toshkent, 2017. – B.20. 18 muloqotning tasnifi, shuningdek, yuzma-yuz va masofaviy, bevosita va bilvosita, og‘zaki va yozma kabi turlari tasnif qilinadi va rus muloqot etiketining o‘ziga xos xususiyatlari, nutqiy vaziyatlarda xoslanishi, rus muloqot etiketning mill iy ijtimoiy, tarixiy, psixologik, situativ, pragmatik jarayonlariga bog‘liqligi atroflicha tadqiq qilinadi. Bu ilmiy ish o‘zidan keyingi muloqot va u bilan bog‘liq barcha tadqiqotlarga dasturulamal bo‘lib xizmat qilgan. Yana bir tilshunos olim N. B. Kaganning “Мир общения” kitobida muloqot olami tushunchasi, shuningdek, kommunikatsiya jarayonida adresant va adresatning jonli yoki jonsiz bo‘lishi to‘g‘risida mulohazalar bildirilgan. Xususan, muloqot olamida real hamsuhbat, illyuzor hamsuhbat, xayoliy hamsuhbat, badiiy hamsuhbat (badiiy personaj)ning mavjud bo‘lishi va ular muloqotning xarakterini belgilashi, shunga ko‘ra, muloqot turlari o‘zaro sistemaviy- paradigmalar hosil qilishi kabi ilmiy xulosalar bizning tadqiqotimiz uchun muhim manba bo‘lib xizmat qilishi shubhasiz. Boisi MEda muloqotning barcha turlari va uning ijtimoiy xususiyatlari o‘zining takrori yo‘q jihatlari bilan maydonga chiqadi va turli tillarning o‘ziga xos jozibasini belgilab beradi. Turli tizimli tillar doirasida MEni ilmiy asosda o‘rgangan K. Galinaning “Turli tizimli tillarda muloqot etiketi (rus va arab tillari misolida)” nomli nomzodlik dissertatsiyasi bizning ilmiy ishimiz uchun muhim manbadir. Ushbu nomzodlik dissertatsiyasida rus va arab tillaridagi muloqot etiketi lingvokulturologik va sotsiopragmatik aspektda o‘rganilgan. Arab tilida salomlashish uchun “Assalamu alaykum” so‘zidan foydalaniladi. Bu salomlashish elementi adresantning adresatga sihat-salomatlik tilayotganligini bildiradi. Rus tilida qo‘llaniladigan “ Здрастувуйте ” so‘zining tarixan kelib chiqishi “ здорова ”, ya’ni “sog‘lik” tushunchasi bilan bog‘liq bo‘lib, suhbatdoshga salomatlik tilash ma’nosini ifodalaydi. Arab xalqi somiy xalqlariga mansub bo‘lgan va tarixan ko‘chib yurgan, turli jang-u jadallar ishtirokchisi bo‘lishga majbur bo‘lgan. Slavyan xalqlariga mansub bo‘lgan ruslar esa qadimdan o‘troq yashashgan, lekin ayni tarixiy silsilani ular ham boshidan o‘tkazgan, ya’ni jang-u jadallar, urushlarda ishtirok etishga majbur bo‘lishgan. Shu jihatdan kelib chiqqan holda har ikki tilda salomatlik tilash ma’nosini 19 bildiruvchi so‘zlarning salomlashish jarayonida faol ishtirok etishi, suhbatning salomatlik tilagi bilan boshlanishi ikki xalqda ham salomatlik hayotdagi barcha narsadan ustun ekanligini ko‘rsatmoqda. “Arablar muloqot etiketidagi iboralar aniq diniy xususiyatga egaligi bilan rang-baranglik kasb etadi. Arab lingvomadaniyatida muloqot odob-axloq qoidalari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularning nutqida irodali taqvodor odamning o‘ziga xos xususiyati yaqqol ko‘rinadi. Arab xalqi payg‘ambar Muhammadning ko‘rsatmalariga rioya qilishga harakat qilishadi” 29 . Ko‘rinadiki, millatning diniy mansubligi muloqot etiketining namoyon bo‘lishida muhim omillardan biri hisoblanadi. Rus tilshunosligida ME atroflicha o‘rganilgan va turli aspektlarda tadqiq qilingan. Xususan, T. Yaitskaya o‘zining “ Рус c кий речевой етикет ( категори вежливости ) и способы его выражения и драматургии ” nomli dissertatsiyasida dramaturg Ostroviskiyning dramalari tilini tadqiq qilib, rus lingvomadaniyatidagi murojaat shakllari, xushmuomalalik tamoyili, “Salomlashish”, “Vidolashish”, “Minnatdorchilik” kabi semantik guruhlarni o‘rgangan. Ingliz tilshunosligida esa muloqot etiketining metodologik ahamiyati ko‘proq o‘rganilgan. Buning tub ildizi bugungi kunda ingliz tilini o‘rganish va o‘rgatishga bo‘lgan ehtiyojning kun sayin ortib borayotganligi bilan izohlanadi. “Muloqot etiketining lingvokulturologik xususiyatlari marosimlar, urf-odatlar, ijtimoiy odob-axloq qoidalariga asoslanadi. MEga ega bo‘lish suhbatdoshlar o‘rtasida ishonch va hurmatni mustahkamlaydi va xalq og‘zaki xulq-atvor qoidalarining o‘ziga xos tizimini yaratadi. Etiket axloq qoidalari bilan chambarchas bog‘liqdir” 30 . ME qoidalarini bilish bugungi globallashayotgan jamiyatda turli xalqlarga mansub millat vakillari o‘rtasida muloqotning samaradorligini oshirishga yordam beradi. 1.2. Muloqot etiketini ifodalovchi asosiy tushunchalar tahlili 29 Калинина Г . Речевой этикет в разноструктурных языках . Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. –Казан, 2022. – Б.87. 30 Teaching Speech etiquette in English Lessons. Macmillan. 2021. – B.81. 20 Har bir ilmiy mavzuni yoritishda tushunchalar mohiyatini to‘g‘ri yetkazib bera olish eng muhim jihatlardan biri hisoblanadi. Lingvistik terminlar o‘ziga xos va rang- barangdir. ME to‘g‘risidagi qarashlarimizning ilmiy va nazariy asoslarini berishimizda ko‘makchi bo‘ladigan lingvistik terminlarning izohini berishni joiz topdik. Kommunikatsiya (muloqot) – muloqot, aloqa-aralashuv, fikr almashish, so‘zlovchilarning o‘zaro hamkorlikka intilishi demakdir. 1. Kommunikatsiya aloqa‒ yo‘li, suv yo‘llari; aloqa temiryo‘llari; aloqani yo‘lga qo‘ymoq, dushman aloqa yo‘llarini kesib qo‘ymoq. 2. Kommunikatsiya, aloqa, fikr, almashish (almashinuv). Kommunikatsiya tushunchasi ko‘plab sohalarga oid termin sanaladi. Biz nazarda tutayotgan kommunikatsiya tushunchasi esa aloqa-aralashuv, ya’ni muloqot jarayonidir. “ Kommunikatsiya (lot. communicatio xabar, aloqa). Biror mazmunning ‒ til vositalari bilan berilishi, xabar qilinishi” 31 . Muloqot va uning turlari nafaqat lingvistikaning, balki psixologiyaning ham obyekti hisoblanadi. “Muloqot kishilarning hamkorlikdagi faoliyati ehtiyojlari asosida tug‘iladigan ular o‘rtasidagi aloqa rivojlanishining ko‘p qirrali jarayonidir. Muloqot hamkorlikdagi faoliyat qatnashchilari o‘rtasida axborot almashishni o‘z ichiga oladi, bu muloqotning kommunikativ tomonini ifodalaydi. Odamlar bir-biri bilan munosabatga kirishishda tildan muomala vositasi sifatida foydalanadilar. Muloqotning ikkinchi tomoni muomalaga kirishuvchilarning o‘zaro ta’siridir. Bunda faqat so‘zlar emas, balki harakat va holatlar almashinadi. Masalan, sotuvchi va xaridor o‘rtasida biror so‘z aytmasdan muomalaga kirishish mumkin. Muloqotning uchinchi tomoni muomalaga kirishuvchilarning bir-birini idrok qilishidir. Shunday qilib muloqotning shartli uch tomonini ajratish mumkin: kommunikativ (axborot berish), interaktiv (o‘zaro ta’sir ko‘rsatish), perseptiv (o‘zaro idrok qilish)” 32 . Kishilar aloqa-aralashuv jarayoniga kirishar ekan, avvalambor, suhbatdoshiga ma’lum axborotni uzatish, undash kabi 31 Mahkamov N., Ermatov I. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. – Toshkent, 2013. – B.59. 32 Исламов К., Эгамберганов Ф. Шахслараро коммуникациянинг ўзига хос жиҳатлари. «Новости образования: исследование в XXI веке». № 4. 2022, – Б .176. 21 kommunikativ maqsadlarni qo‘yadi va muloqot ishtirokchilari bir-biriga fikriy ta’sir o‘tkazadi. Bularning barchasi verbal va noverbal vositalar bilan amalga oshiriladi. MEda har qanday muloqot emas, balki har bir tilga xos bo‘lgan muloqotning yillar davomida shakllangan, til egalari ongida so‘zlashuvning standartlariga aylangan nutqiy vaziyatlar, murojaat shakllari o‘rganiladi. Muloqot tushunchasinining izohini yanada xususiylashtirib o‘rganish esa, tadqiqotimizga daxldorligi uchun, avvalo, muloqotning o‘zini o‘rganishimiz muhim ahamiyat kasb etadi. Fatik kommunikatsiya – bu tushuncha ilk bor ingliz etnologi B. Malinovskiy tomonidan qo‘llanilgan bo‘lib, mulozamat, manzirat ko‘rsatish ma’nolarini ifodalaydi. B. Malinovskiy o‘zining “Ibtidoiy tilda ma’no muammolari” nomli kitobida fatik kommunikatsiya suhbat jarayonida vujudga keladigan noqulaylik yoki jim bo‘lib qolish kabi vaziyatlarda suhbatdoshga iltifot ko‘rsatish, lutf qilish ma’nosida ishlatilishini aytib o‘tadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, til egalarining milliy mentallik xususiyatlari, olamni bilish va unga qarashlari, albatta, ular muloqotida namoyon bo‘ladi. Xususan, dunyoning ko‘pgina xalqlarida so‘zlovchi adresatga ta’sirini yanada oshirish, ba’zan qarshisidagi insonga yumshoqlik bilan munosabatda bo‘lish, lutf ko‘rsatish maqsadida manzirat so‘zlardan unumli foydalanadi. Masalan, o‘zbek xalqi qadimdan o‘zining mehmondo‘stligi bilan dunyoga mashhur bo‘lib, “Mehmon otangdan ulug‘”, “Mehmon kelar eshikdan, rizqi kelar teshikdan”, “Mehmonning oldiga osh qo‘y, ikki qo‘lini bo‘sh qo‘y” kabi o‘zbek xalq maqollari buning dalili bo‘la oladi. Uyga mehmon kelsa, o‘zbek bori-yo‘g‘ini dasturxonga sochadi. Mehmonlarga “olib o‘tiring”, “dasturxonga qarang”, “hech narsa yemayapsiz” va boshqa mulozamat so‘zlar o‘zbek muloqot etiketida kundalik ishlatiladigan so‘zlarga aylangan. Lekin dunyoning ko‘pgina xalqlarida mehmonga ko‘rsatiladigan bunday mulozamatning yo‘qligini ko‘rishimiz mumkin. Bunday mulozamat so‘zlarining tilda o‘rnashishi millatning ruhiyati, millatga xos bo‘lgan urf- odat va an’analarga bog‘liq. “Suhbatdosh sog‘lig‘ini so‘rash, o‘zining, oila a’zolarining ishlari, tinchligi bilan qiziqish, sport, ob-havo kabilar fatik 22 kommunikatsiyaning asosiy mavzulari hisoblanadi. Fatik kommunikatsiya, ayniqsa, ayollar kommunikativ xulqida o‘ziga xos usulda namoyon bo‘ladi. Aksariyat o‘zbek ayollari erkaklarga qaraganda mulozamat qilishga usta bo‘ladilar. Ko‘pchilik ayollar suhbatdoshlaridan hol-ahvol so‘rayotgan paytda o‘zlarini ularga yaqin ko‘rsatish uchun: “Eson-omon yuribsizmi? Bolalarim, o‘g‘il-qizlarim yaxshi yurishibdimi?” kabi jumlalarni qo‘llashadi. Bulardan ma’lum bo‘ladiki, o‘zbek ayollari “Ko‘nglingni qo‘ling bilan ovlamasang, tiling bilan ovla” maqoliga amal qilishga intiladilar” 33 . Fatik kommunikatsiya Sharq xalqlarining MEida o‘ziga xosligi, rang-barangligi, xalqonaligi bilan ajralib turadi va ko‘pincha o‘sha xalq nutqiga xos xususiyat sifatida talqin qilinadi. Turli tizimli tillar doirasida amalga oshiriladigan qiyosiy-tipologik tadqiqotlarda o‘sha xalqlarga xos an’ana, urf-odatlar, yashash tarzi, milliy xususiyatlari, xalqona ruhiyat, milliy psixologiya, ijtimoiy sharoit tillar o‘rtasidagi turfa xillikni keltirib chiqaradi. Qadimdan birovni ko‘ngliga ozor berib qo‘yishdan qo‘rqadigan, yumshoq ko‘ngilli, o‘zidan ham so‘zi nozik o‘zbek xalqining mulozamat nutqi tabiiy ravishda ingliz lingvomadaniyatida urf bo‘lmagan fatik kommunikatsiyadan farqlanadi va tadqiqotimizga tortishimiz uchun muhim omil bo‘la oladi. Situativ-pragmatik vaziyat – muloqotning qay tarzda amalga oshishida makon va zamon omili tadqiqotimiz uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Tilshunos olim S. Mo‘minov bu atamaning aynan muqobili sifatida kommunikativ vaziyat ifodasini qo‘llashni lozim topadi. Bizning nazarimizda, kommunikativ vaziyat tushunchasiga qaraganda situativ-pragmatik vaziyat biz ifodalamoqchi bo‘lgan tushunchani yanada xususiylashtirib, individuallashtirib ifodalaydi. Tilshunos V. Deykning: “Gavjum ko‘chada men notanish kishi bilan salomlashmagan bo‘lar edim, biroq kimsasiz tog‘dagi yolg‘izoyoq so‘qmoqda notanish kimsani uchratib qolsam, salom-alik qilishim turgan gap”, - degan fikri kommunikativ vaziyatning ahamiyatini yaqqol ko‘rsatadi. Nutqiy faoliyat bosqichlarining amalga oshishida, albatta, makon va 33 Мўминов С. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. (Монография). – Фарғона, 2021.. – Б .58. 23 zamon omili eng muhim jihatlardandir. “So‘zlovchi va tinglovchi munosabati nutqiy muloqot sharoitida yuzaga keladi, nutqiy harakat muloqot matnini talab qiladi va shu muloqot kontekstida mazmunga ega bo‘ladi. Muloqot yuzaga kelishi uchun muhit bo‘lishi darkor. Muhit, o‘z navbatida, ijtimoiy xususiyatlarga ega bo‘lib, u ijtimoiy qatlam, guruhning madaniyati bilan bog‘liq bo‘ladi” 34 . Ko‘rinadiki, aloqa-aralashuv jarayonining amalga oshishida makon va zamon muhim omil bo‘lib, kommunikantlarning nutqiy maqsadlarini belgilashlarida va so‘zlarni tanlashlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Tilshunoslikning yangi tarmog‘i bo‘lgan pragmalingvistika yo‘nalishida olib borilayotgan tadqiqotlar nutqiy faoliyat bilan bog‘liq qator ilmiy-nazariy ma’lumotlar bilan tilshunosligimizni yanada boyitmoqda. Masalan, adresant yozda “Eshikni yopib yuboring” deganida adresatning ongiga demak, “tashqaridan chang kiryapti”, “ichkari dimiqib ketdi” kabi presuppozitsiyalar keladi. Vaholanki, ushbu holat qishda bo‘lsa, “xona sovib ketdi” presuppozitsiyasining kelishi, shubhasiz. Muloqotda zamon omilining ahamiyatini bu misol orqali yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Shuningdek, muloqotda makon va zamon omili adresant va adresatlarning mavzu doirasini, nutqiy maqsadlarini belgilab beradi. Kommunikativ ssenariy nutqiy vaziyatimizni rejalashtiruvchi ongimizdagi‒ qolip hisoblanadi. “Madaniyatning qaysidir sohasiga mansub bo‘lgan qonun-qoidalar odamlar xotirasiga shunday bir shaklda muhrlanib qoladiki, kishilar o‘sha umumiy ssenariy asosida o‘zaro hamkorlik qilishi, muloqotga kirishuvi mumkin bo‘ladi. Bunday ssenariylar nisbatan o‘zgarmasdir: jamiyat a’zolari tomonidan tez-tez qo‘llanilib turilishi bois ssenariylar semantika va ijtimoiy xotirada uzoq vaqt saqlanib qoladi” 35 . Milliy-madaniy ssenariy kommunikatsiya jarayonida ma’lum ahamiyati bilan ajralib turadi. Xususan, o‘zbek lingvomadaniyatida ovqatlanib bo‘lingach, qo‘l ochib, dasturxon atrofida o‘tirganlar haqqiga duo o‘qiladi va bergan noz-ne’mati uchun Allohga shukur aytiladi. Mana shu milliy-an’anaviy ssenariy o‘zbek xalqi vakillari ongiga kichiklikdan singganligi bois dunyoning qaysi burchagida 34 Сафаров Ш. Прагмалингвистика. – Тошкент, 2008. – Б.85. 35 Дейк В. Язык.Познание.Коммуникация. – Москва. Прогресс. 1989. – С.140. 24 yashamasin xotirasidagi ushbu kommunikativ ssenariy asosida aynan shu harakatni amalga oshiradi. Fikrimizning dalili sifatida yana bir misolni aytib o‘tmoqchimiz: turklar qadimdan o‘zbek xalqi kabi mehmondo‘st, yuzi issiq, yumshoq ko‘ngilli insonlar bo‘lib kelishgan va turk lingvomadaniyatida bizning xalqimiz kabi mehmon ulug‘lanadi, e’zozlanadi. “Mehmon rizqi bilan keladi”, “Mehmon o‘n nasibasi bilan keladi: birini yeb, to‘qqizini qoldiradi”, “Mehmon xohlaganini emas, topganini yeydi” maqollari aynan mehmondo‘stlik, mehmonni ko‘ngildagidek siylash turk xalqining eng muhim sifatlaridan biri ekanligini ko‘rsatmoqda. Qadimdan eshikdan kelgan insonga “choy ichasizmi yoki qahva” deyishga odatlanib qolgan turklar hozirgi kungacha hatto eng katta ofislarda, idoralarda, ishxonalarda mehmon sifatida kelgan barcha insonlarga milliy xotiraga muhrlangan ssenariy asosida xuddi shu savol bilan murojaat qilib, ko‘nglini oladi. E’tiborlisi, ijtimoiy-lingvistik ssenariy MEni tahlil qilishda, uning hali ochilmagan yangi qirralarini berishda muhim ahamiyatga ega sanaladi. Kommunikativ andoza. Bu atama aslida ingliz tilidagi “model” so‘zidan olingan bo‘lib, qolip, shakl, andoza ma’nolarini bildiradi. Bizga ma’lumki, turli hunarmandchilik sohalarida buyum-mahsulot ishlab chiqarish uchun ma’lum andozalardan foydalaniladi. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da shunday izohlangan: “Andoza forscha “o‘lchov”, “qolip” so‘zlaridan olingan bo‘lib, namuna, nusxa ma’nolarini bildiradi. Qog‘oz, karton va hokazolardan maxsus tayyorlanadi. Matodan kiyim, charmdan poyabzal bichish kabi ishlarda shakl ko‘chirish uchun ishlatiladi” 36 . Biz so‘z yuritayotgan kommunikativ andoza xuddi shunday qolip tarzida kishilar ongida mavjud bo‘ladi, boshqacha qilib aytganda, atrof-muhit ta’sirida olgan bilimlarimiz, ma’lumotlar, voqea-hodisalar, yangi axborotlarni qabul qilishimizda andoza vazifasini barajadi. “Andoza bizning tushunish jarayonimizda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Aksariyat hollarda andoza adresatga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Muloqot xulqi tizimida kommunikativ andoza, sirtdan qaralsa, kommunikativ 36 O zbek tilining izohli lug ati. 1-jild. – Toshkent: O ME, 2007. – B.84.ʻ ʻ ʻ 25 senariyga o‘xshab ketadi. Lekin muloqot xulqining bu ikki yondosh tushunchalari bir-biridan davriyligi – zamon (kommunikativ senariy xotirada bir umr saqlanib qolsa, kommunikativ andoza ma’lum vaziyatda xotirada tiklanadi-yu, keyin unga ehtiyoj tug‘ilmasa, butunlay o‘chib ketishi mumkin) nuqtayi nazaridan farqlanadi va xoslanadi” 37 . Nutqiy akt guruhlari . Tilshunoslikda vujudga kelgan yangi soha bo‘lgan pragmalingvistikaning eng muhim birliklaridan biri nutqiy aktdir. Avvalambor, Sh. Safarov tomonidan pragmalingvistikaga berilgan quyidagi ta’rifga diqqatimizni qaratishimiz lozim: “Pragmatika tilshunoslikning alohida sohasi bo‘lib, uning tadqiqot doirasiga muloqot jarayonida lisoniy birliklarni tanlab olish, ularni qo‘llash hamda ushbu qo‘llanilishdagi birliklarning muloqot ishtirokchilariga ta’siri masalalari o‘rganiladi. Ushbu qoidalar kommunikatsiya shart-sharoitlariga nisbatan keng ma’nodagi kontekst sifatida o‘rganiladi. Natijada, pragmalingvistikaning nutqiy akt nazariyasi, deyksis nazariyasi, diskurs nazariyasi, pragmasemantika, pragmastilistika kabi o‘z ichki sohalari yuzaga keldi” 38 . Nutqiy akt ma’lum muloqot jarayonida so‘zlovchining maqsadi, uni ifodalashi va natijasini o‘z ichiga oladi. Shunga ko‘ra, nutqiy akt nazariyasi shakllanadi. Bu nazariya ilk marotaba ingliz olimi J. Ostin va amerikalik psixolog J. Syorl ilmiy ishlarida yoritilgan. O‘zbek tilshunosi Sh. Iskandarova esa o‘z tadqiqot ishlarida mazkur tushunchani “nutqiy muloqot vaziyatlari” termini bilan izohlagan. Nutqiy aktning mazmun-mohiyati, maqsadiga ko‘ra guruhlarga tasnif qilish masalasini birinchi marta J. Ostin tadqiqotlarida ko‘rishimiz mumkin. Tilshunos nutqiy akt guruhlarini beshga ajratadi: verdikativlar (hukm ma’nosini ifodalaydi), ekzersitivlar (buyruq berish, majburlash, maslahat berish, ogohlantirish), komissivlar (va’da berish), bexavitivlar (biror kishi xatti- harakatiga munosabat bildirish). Keyinchalik J. Syorl va boshqa olimlar nutqiy akt guruhlarini tasniflash va ularning xususiyatlarini aniqlash borasida qator takliflarini 37 Мўминов С. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. (Монография). – Фарғона, 2021. – Б.2. 38 Сафаров Ш. Прагмалингвистика. – Тошкент, 2008. – Б.53. 26 berishgan. MEda nutqiy akt birliklari o‘ziga xoslikni yuzaga keltirishda muhim omil hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan nutqiy akt guruhlari barcha tillarda birdek, umumiy tamoyillar orqali namoyon bo‘lavermaydi. Xususan, pragmalingvistika bo‘yicha tadqiqot olib borgan Y. Xuang o‘zining “Pragmatika” kitobida nutqiy akt nazariyasi borasida qimmatli fikrlar bildirgan. Unga ko‘ra, nutqiy akt guruhlarining turli tillar kesimida namoyon bo‘lishida bu til egalarining ijtimoiy sharoiti, milliy mentalligi, diniy xususiyatlari muhim o‘rin tutadi. M. Rosaldo: “Nutqiy aktlar madaniy jihatdan o‘ziga xos bo‘lib, faqat ma’lum lingvomadaniyatda standartlashgan yoki stereotiplashgan turlari mavjud bo‘ladi. Masalan, musulmonlarda turmush o‘rtog‘ining rafiqasiga 3 marta taloq aytishi ajrim hisoblanadi. Agar bu holat kinoda yoki sahnada bo‘lsa ham, bu so‘zning uch marta aytilishi haqiqiy ajrimga sabab bo‘ladi. Pokistonning bir mahalliy filmida aktyor Usmon Pirzoda taloq aytish bilan ajrashadi. Asl muammo shundan iboratki, filmda uning rafiqasi rolini o‘ynagan ayol Samina aktyorning hayotda ham haqiqiy rafiqasi edi va taloq filmda aytilgan bo‘lsa- da, (noixtiyoriy bo‘lsa-da), bu ajrimga sabab bo‘ladi. Ulamolar bu san’at asari bo‘lsa ham juftlik endi birga yashay olmasligini, ularning shar’iy nikohi buzilganligini ma’lum qilishadi” 39 . Nutqiy akt guruhlari hamma millatlarda barqaror tarzda mavjud bo‘lmaydi. Jumladan, Filippinda yashovchi Ilongot qabilasida va’dani ifodalovchi nutqiy akt guruhi mavjud emas. Bunga sabab ularning jamiyatida samimiyat va ishonchning yo‘qligi edi. Bundan ko‘rinadiki, Syorlning nutqiy akt tipologiyasining barcha tillarga xosligi to‘g‘risidagi nazariyasi to‘laligicha o‘zini oqlamaydi. Avstraliyaning Yolngu qabilasi a’zolari bir-biriga mamnuniyat yoki tashakkur bildirmaydi. Bu, albatta, qabilaning milliy ruhiyati, ijtimoiy-tarixiy xususiyatlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Sharqiy Osiyo va G‘arbning ayrim madaniyatlarida birovning oyog‘ini bilmasdan bosib yuborish holatlarida uzr so‘ralmaydi. O‘zbek lingvomadaniyatida esa bunday holatlarda vaziyatdan xijolatda ekanligi bildirilib, uzr so‘raladi. Ko‘rinadiki, nutqiy akt guruhlarining o‘zbek va ingliz tillarida turlicha, 39 Xuang Y. Pragmatics. Oxford university press. – 2007. – P. 356. 27 rang-barang namoyon bo‘lishi tadqiqotimiz uchun muhim ahamiyatga egadir. Tadqiqotimizga oid tushunchalarni yoritish, ularning mohiyatini chuqur anglagan holda izohlash ishimizning nazariy va ilmiy jihatdan asosli bo‘lishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bob bo‘yicha xulosalar 1. Tilshunoslikda ilmiy paradigmalar almashinuvi tilni undan foydalanuvchisi bilan tadqiq qilish , tilning ichki strukturasiga mohiyatan yondashish , tilshunoslik doirasidagi tadqiqotlarning amaliy ahamiyatini oshirishga sabab bo ‘ ldi . XX asrdan boshlab MEni o‘rganish tilshunoslikning tadqiqot masalasiga aylandi. Muloqot etiketining nazariy va ilmiy asoslari yaratilgan. Biroq bu xususidagi qiyosiy tadqiqotlar esa sanoqli. O ‘ zbek va jahon tilshunosligida bir til va turli tillar doirasidagi qiyosiy va chog ‘ ishtirma tadqiqotlar amalga oshirilib , ijtimoiy , psixologik , pragmatik va lisoniy aspektda o ‘ rganildi . 2. Ilk marotaba T . A . Deyk , N . B . Kagan , N . I . Formanovskaya , N . D . Arutyunova , S . I . Ojegov kabilar tomonidan tadqiq qilingan muloqot etiketi o ‘ zbek tilshunosligida S . Mo ‘ minov , Sh . Iskandarova kabi tilshunoslarimiz tomonidan ijtimoiy , lisoniy va psixologik aspektda o ‘ rganilgan va tilshunoslik uchun muhim ilmiy - nazariy asoslangan ma ’ lumotlar va xulosalar berilgan . 3. Muloqotning tasnifi va nutqiy faoliyatning bosqichlari turli tizimli tillarda bir xil shaklda namoyon bo ‘ ladi . Lekin muloqot etiketining nutqiy vaziyatlarda namoyon bo‘lishida esa turfa xil rang-barangliklar ko‘zga tashlanadi. 4. Muloqot etiketida kommunikatsiya, kommunikativ andoza, kommunikativ ssenariy, situativ-pragmatik sistema, nutqiy akt guruhlari kabilar eng muhim tushunchalar hisoblanib, tadqiqotimizning mohiyatini chuqurroq yoritishda muhim ahamiyat kasb etadi. 5. Dunyoning turli tillari qiyosi misolida, xususan, rus va arab tili, ingliz va fransuz, koreys va yapon, nemis va xitoy va boshqa tillar qiyosi misolida muloqot 28 etiketi tadqiq qilinib, ilm-fan uchun muhim xulosalar berilgan. 6. Muloqot etiketini o‘zbek va ingliz tillari misolida o‘rganish xususidagi qiyosiy tadqiqot ishi hali amalga oshirilmagan. Lekin kichik tadqiqot ishlari, jumladan, maqolalar, tezislar, turli internet ma’lumotlari e’lon qilingan. 7. 29 II BOB. MULOQOT ETIKETI TAMOYILLARI VA NUTQIY AKTNING AYRIM XUSUSIYATLARI 2.1. O‘zbek va ingliz muloqot etiketida hamkorlik, hurmat va xushmuomalalik tamoyillarining o‘rni Muloqot etiketining turli tizimli tillar doirasidagi umumiy qonuniyatlardan biri P.Graysning hamkorlik tamoyilidir. Ushbu tamoyil muloqot ishtirokchilari o‘rtasida umumiy ijtimoiy vaziyatlarda samarali so‘zlashuv muloqotiga erishish, so‘zlovchi va tinglovchining hamkorlikda harakat qilishlarini, bir-birlarini tushunishlarini ta’minlovchi muhim omil hisoblanadi. Tilshunos P. Grays “So‘z yo‘lidagi tadqiqotlar” kitobi orqali o‘z pragmatik nazariyasini ma’lum qildi. Hamkorlik tamoyilining asosida miqdor, sifat, munosabat va uslub tushunchalari turadi. Ushbu to‘rtta maksima samarali muloqotga intilishning oqilona tamoyillarini tavsiflaydi. Grays maksimalarni qo‘llash – bu so‘zlar va ulardan tushunilgan ma’nolar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushuntirishning bir usuli bo‘lib, so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi o‘zaro kommunikativ hamkorlikni ta’minlaydi va muloqotning samarali yo‘sinda amalga oshishiga yordam beradi. Hamkorlik tamoyili muloqot jarayonini ma’lum standartlar asosida qolipga solayotgandek ko‘rinishi mumkin, lekin ushbu tamoyil muloqot qatnashchilarining suhbatda o‘zini qanday tutishlarini tavsiflash uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ma’lum tilda amalga oshiriladigan muloqotning madaniy chegaralarini belgilab beradi. Tilshunos olim M. Jeffries ushbu maksimalarni “muloqot samaradorligini oshiruvchi muhim omillarni qamrab olgan” deb ta’riflaydi 40 . Maksimalarga rioya qilish har qanday muloqot etiketining ahamiyatli jihatlaridan biri bo‘lib, muloqot jarayonida kommunikativ maqsadning amalga oshishini osonlashtiradi. P. Grays muloqotning to‘rtta asosiy tamoyilini belgilab berdi va har qanday nutq uslubida ushbu tamoyillarning amaliy ahamiyati borligini nazariy asoslashga muvaffaq bo‘ldi. Ushbu tamoyillar samarali muloqotga 40 Jeffries, Lesley; Mcintyre, Daniel. Stylistics. Cambridge University Press. 2010. – P.106. 30 erishish uchun hamkorlik tamoyiliga amal qiladigan odamlar tomonidan tan olingan o‘ziga xos oqilona usullardir 41 . Kommunikatsiyaning har bir bosqichida muloqot uchun keraksiz bo‘lgan fikrlar olib tashlanadi va kommunikativ maqsad yanada aniqroq ko‘rina boshlaydi. Muloqotning muvafaqqiyatli amalga oshirilishi uchun muloqot qatnashchilari hamkorlik tamoyilining har biriga amal qilishi tavsiya etiladi. Graysning hamkorlik tamoyili quyidagi maksimalarni o‘z ichiga oladi: 1. Miqdor tamoyili: faqat muloqot uchun zarur gaplarni ayting! 2. Sifat tamoyili: suhbat jarayonida rostgo‘y bo‘ling! 3. Muvofiqlik tamoyili: faqat ushbu suhbat mavzusiga mos bo‘lgan fikrlarni ayting va suhbatga aloqador bo‘lmagan fikrlarni aytishdan chekining! 4. Uslub tamoyili: suhbat jarayonida aniq, izchil va xushmuomalalik prinsiplariga amal qiling! P. Grays muloqot jarayonida zarur bo‘lgan ma’lumotlarni berish va ortiqcha ma’lumotlardan qochish kerakligini quyidagi o‘xshatish orqali izohlaydi: “Mashina ta’mirlayotganimda men sizdan to‘rtta vint so‘rasam, siz menga uchta yoki oltita vint bermaysiz, kutganimdek to‘rtta vint berasiz”. Graysning ushbu fikrlaridan xulosa qilishimiz mumkinki, adresat muloqot jarayonida suhbatdoshidan o‘zi kutgan miqdorda ma’lumotni olishni xohlaydi va adresant ham shunga mos tarzda ma’lumot berishi joiz. O‘zbek xalqi ushbu tamoyilning nazariy asoslaridan bexabar bo‘lsa-da, uning amaliy ahamiyatidan yetarlicha xabardor bo‘lganligi va muloqot jarayonida ushbu tamoyilga amal qilishga uringanligini quyidagi maqollar yorqin ifodalaydi. “Oz gapir, soz gapir”, “Gapning qisqasi yaxshi, qisqasidan hissasi yaxshi”, “Gapning ozi yaxshi – qizning nozi”, “Olim so‘zi oz, oz bo‘lsa ham soz” 42 . Shuningdek, V. Jirmonovskiyning: “Siyosatchining yuzi bo‘lishi va gapira olishi kerak. Men tomoshabinni o‘zimga jalb qila olaman va bu hammaga ham berilmaydi. Men zalni 41 Benton C, Matthew A. Gricean Quality. Nous. Cambridge university press. 50 (4): 2016. – P. 689–703. 42 Ўзбек халқ мақоллари. – Тошкент : Шарқ НМК , 2005. – Б .319. 31 sehrlamoqdaman va odamlar har bir fikrim uchun qarsak chalishmoqda”, - degan mulohazalari so‘zni oz va soz so‘zlashning ahamiyatini ko‘rsatmoqda. Kaykovusning “Qobusnoma” asarida keltirilgan: “Ko‘p bilib, oz so‘zlagil va kam bilib ko‘p so‘z demagil. Nima uchunki, aqlsiz shundoq kishi bo‘ladur – u kishi ko‘p so‘zlar”, “Debdurlarki, xomushlik salomatlik sababidur, chunki ko‘p so‘zlaguvchi oqil kishi bo‘lsa ham, avom uni aqlsiz derlar” 43 , - kabi fikrlar, shuningdek, A. Firdavsiyning: “Kimki qisqa so‘zda deydi ko‘p ma’no, ravonlik bobida u kishi a’lo”, - mulohazalari o‘zbek lingvomadaniyatida oz va soz gapirish insonning muhim xislati ekanligining yorqin dalilidir. Miqdor tamoyili muloqotning samaradorligini, muloqot ishtirokchilarining qisqa fursatda kommunikativ maqsadga erishishlarini ta’minlaydi, nutqiy ortiqchalikning oldini oladi. Xususan, ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy oz va soz so‘zlash muloqot odobi ekanligini quyidagi satrlari bilan dalillaydi: “Har kimsaki so‘z demak shiorida durur, Ma’no guli nutqining bahorida durur. So‘zkim demasun ulki ixtiyorida durur, So‘z yaxshiligi chu ixtisorida durur ”. Sifat tamoyilining pirovardida muloqot jarayonida “haqiqatni aytish”, suhbatdoshga faqat to‘g‘ri ma’lumotlarni berish kabi maqsadlar yotadi. P. Grays ushbu maksimani quyidagi o‘xshatish bilan izohlaydi. “Agar tort tayyorlayotganimda sizdan shakar uzatishingizni so‘rasam, menga tuz uzatishingizni kutmayman, agar men non so‘rasam, tosh berishingizni kutmayman” 44 . Demak, muloqot jarayonida adresat adresantdan suhbatga samimiy yondashishni kutadi, samimiy bo‘lish esa haqiqatni gapirishni talab qiladi. O‘zbek lingvomadaniyatida to‘g‘riso‘zlik, rostgo‘ylik insonning eng oliy sifatlari bo‘lib, yosh avlod har doim haqiqatni gapirishga o‘rgatilgan. “Boshingga qilich kelsa ham to‘g‘ri so‘zla”, “Betga aytganning zahri yo‘q”, “Yolg‘on aytgan kishining xatari bor ishining”, “Yolg‘on- 43 Кайковус.Қобуснома. – Тошкент: “ Янги аср авлоди ” , 2005. – Б.58. 44 Al-Sheikh, Zainab Kadim . Iraqi EFL Performance in using evidentiality. Journal of University of Thi-Qar. 2006. 2(3): – P.68-86. 32 yashiq gapirma, so‘ng uyalib o‘tirma”, “Yolg‘onchining yonidan o‘tma, rostgo‘yning yonidan ketma” kabi o‘zbek xalq maqollari xalqimizning qadimdan haqiqatni gapirishni o‘ziga bayroq qilib olganligining yorqin isbotidir. Ingliz lingvomadaniyatida insonning to‘g‘ri so‘zli bo‘lishiga katta ahamiyat berilganligi quyidagi ingliz xalq maqollarida yaqqol ko‘rinadi. “An honest witness tells the truth, but a false witness tells lie (Rostgo‘y guvoh haqiqatni aytadi, yolg‘onchi guvoh yolg‘on gapni gapiradi)”, “Truthful lips endure forever, but a lying tongue lasts only a moment (Rost til abadiy qoladi, yolg‘on til lahzagina davom etadi)”, “No harm overtakes the righteous, but the wicked have their fill of trouble (To‘g‘rilarga hech qanday zarar yo‘q, fosiqlar esa doim muammo girdobida)” 45 . Muvofiqlik maksimasi kommunikantlarni suhbat mavzusiga ergashgan holda muloqotni amalga oshirishga undaydi va suhbat mohiyatiga mos fikrlarni bildirishga da’vat etadi. P. Grays ushbu tamoyilni quyidagi vaziyat orqali izohlaydi: “Shirinlik pishirish jarayonida suhbatdoshimdan yaxshi kitob o‘qib berishini emas, masalliqlarni aralashtirishini kutaman” 46 . Turli tizimli tillar kesimida muloqot etiketining turlichaligi til egalarining ijtimoiy holati, yoshi, ma’naviy saviyasi, ijtimoiy mansubligi, hududi kabi omillar bilan izohlanadi. Hamkorlik tamoyilining ushbu maksimali tashqaridan qaraganda sodda qoidani eslatadi, lekin suhbat davomida suhbatdoshlarning mavzuga muvofiq gapirishi, izchillikka amal qilishi kommunikantning ijtimoiy holati, yoshi, kasb-kori, jinsi kabi omillarga bog‘liqligi tufayli ma’lum tafovutlarning namoyon bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Xususan, yoshi katta insonlar va bolalar muloqotga kirishganida pragmatik jihatdan mavzu muvofiqligi buzilishi mumkin. Shuningdek, muloqotning ishtirokchilari turli millatga mansub insonlar bo‘lganda hamkorlik tamoyilining ushbu jihatiga putur yetishi ehtimoldan xoli emas. Uslub (aniqlik) maksimasi muloqot qatnashchilaridan suhbat davomida aniqlik, izchillik, xushmuomalalikni talab qiladi. Oldingi tamoyillar aytilayotgan fikrning 45 Oxford dictionary of proverbs. – Oxford, 1997. – P. 341. 46 Grice P. Logic and Conversation. Harvard university press. 1976. – P. 8. 33 mohiyati bilan bog‘liq bo‘lsa, bu tamoyil fikrning qay tarzda bildirilayotganligiga ahamiyat beradi 47 . Murakkab va noaniq ifodalardan qochish, ma’lumotni mantiqiy tartibda to‘g‘ri taqdim etish ushbu maksimaning ustuvor talablaridan hisoblanadi. Hamkorlik tamoyili nutqiy xatti-harakatlarning umumiy yo‘nalish modellarini belgilab beradi, ularning bevosita tadbiqi muloqot sharotiga bog‘liq tarzda ma’lum grammatik va leksik birliklar orqali amalga oshadi. Ma’lumki, muloqot qatnashchilari bir-birlarini tushunishga intilganlaridagina o‘zaro hamkorlikka erishish mumkin. Agarda bunday maqsad bo‘lmasa, suhbatdoshlardan biri ikkinchisini chalkashtirishga, umumiy mavzudan uzoqlashtirishga, sezdirmasdan mavzuni o‘zgartirib, ahamiyatsiz narsalar haqida so‘zlash orqali suhbatdoshni aldashga ahd qilgan adresant noto‘g‘ri axborot beradi. Bundan tashqari, sud-tergov jarayonlarida pragmatik vaziyat taqozosi bilan guvohlar jabrlanuvchilar va tinglovchilarga allaqachon ma’lum bo‘lgan axborotni qayta-qayta takrorlashga majbur bo‘lishadi 48 . Bunday hollarda hamkorlik tamoyilining miqdor maksimasidan chetga chiqiladi. Grays ilgari surayotgan maksimalar muloqot haqidagi sotsiopragmatik umumlashmalar yoki axloqiy ko‘rsatmalar ham emas, balki so‘zlovchi va tinglovchining ma’lum kommunikativ maqsadga erishish, muloqot samaradorligini ta’minlash, nutqiy ortiqchalikdan qochish uchun ma’lum kommunikativ andozaga asos bo‘ladigan tamoyillardir. Muloqotda tez-tez uchraydigan iztehzo, kinoya yoki kulgili suhbatlarda miqdor va sifat tamoyili buzilishi tez-tez uchrab turadi. Shuningdek, so‘zlovchi suhbatdoshiga maqtov aytayotganda miqdor tamoyili kontekstda buzilgandek ko‘rinadi, lekin kontekst mazmunidan so‘zlovchining qaysi axborotni bermoqchiligi sezilib turadi. Shundan kelib chiqib P. Graysning maksimalari ko‘pincha komediyachilar va yozuvchilar tomonidan maqsadli ravishda buziladi, ular to‘liq haqiqatni yashirishlari, hikoyaning ta’sirchanligini oshirish uchun kontekstda turli so‘z-o‘yinlari qilishi mumkin. 47 Benton, Matthew A. Gricean Quality. Nous . 2016. 50 (4): – P .689–703 48 Сафаров Ш. Прагмалингвистика. – Тошкент, 2008. – Б. 137 . 34 Hamkorlik tamoyili barcha tillar uchun universallik kasb etmasligi nazarimizdan chetda qolmasligi lozim. Ko‘pincha hamkorlik tamoyili ko‘pgina ijtimoiy xatti- harakatlar kabi, madaniy jihatdan belgilanadi, shuning uchun P. Graysning maksimalari madaniy farqlar tufayli universal tarzda qo‘llanilmaydi. Xususan, Malagasi xalqi vakillari muloqot jarayonida hamkorlikka erishish uchun mutlaqo qarama-qarshi tamoyillarga amal qilishadi. Bu xalq vakillari o‘zaro suhbatlarda ma’lumot almashishni istamaydilar, to‘g‘ridan to‘g‘ri savollardan qochishadi va to‘liq bo‘lmagan javoblar orqali miqdor maksimasini chetlab o‘tishadi, bunda ma’lumotlarning to‘g‘riligiga sodiq qolish orqali o‘z xalqi orasida nufuzini yo‘qotish xavfining oldini olishadi. Bu ushbu xalqda biror axborotga ega bo‘lish obro‘- e’tiborning belgisi sifatida qaralib, axborotni zoye ketkazish obro‘-e’tiborning to‘kilishiga olib kelishi to‘g‘risidagi stereotipning mavjudligi bilan izohlanadi 49 . Tilshunos D. Lich muloqot jarayonida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan ziddiyatli vaziyatlarning oldini olish maqsadida muayyan aloqa strategiyasini yaratib, tilshunoslikda “xushmuomalik kategoriyasi” sifatida mashhur bo‘lgan nazariyani ishlab chiqdi: 1. Xushmuomalalik, odob qoidasi – suhbatdoshning urinishlarini ozaytirib, uning foydasini ko‘paytirish. 2. Saxiylik, himmat, oliyjanoblik qoidasi – suhbatdoshning foydasini ko‘zlab, o‘z foydasini kamaytirish, unga ortiqcha majburiyatlar yuklamaslik, suhbatdoshni noqulayliklardan qo‘rish. 3. Tasdiqlash, ma’qullash qoidasi – suhbatdoshni koyimaslik, o‘zgalarni yomonlamaslik, suhbatdoshga hukm qilmaslik va uning fikrlarini ma’qullash. 4. Kamtarlik, oddiylik qoidasi – muloqot davomida mag‘rur bo‘lmaslik, kamtar va oddiy bo‘lish kabilardir. Kommunikativ muloqotni muvaffaqiyatli amalga oshirishning shartlaridan biri obyektiv o‘zini o‘zi baholash hisoblanadi. O‘z-o‘zini 49 Frederking, Robert E. Grice’s Maxims: Do the Right Thing . 2004, S2CID , – P.27. 35 hurmat qilishning haddan tashqari oshirib yuborilishi yoki kam bo‘lishi aloqa jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. 5. Murosasozlik qoidasi – muloqot jarayonida tortishuvli vaziyatlardan qochishga, har qanday holatda murosa-yu madora qilishga urinishdir. Bu tamoyil har qanday vaziyatda suhbatdoshga yon bosish, ziddiyatli holatlardan qochish va murosaga urinish kabilarni o‘z ichiga oladi. 6. Hamdardlik qoidasi – suhbatdoshga mehribon va xayrixoh bo‘lishdir. Ma’lumki, bu xayrixohlik maksimasi istiqbolli va mazmunli suhbat uchun qulay sharoit yaratadi. Xushmuomalalik tamoyili odamlar ijtimoiy hayotining har qanday sohasida muvaffaqiyatli kommunikatsiyaga erishishning muhim omilidir. Hurmat – bu jamiyatdagi ma’naviy, ijtimoiy va lisoniy voqelikni ifodalab, ijtimoiy qadriyatlar, do‘stlik, samimiyat, mehr-oqibat, haqgo‘ylik, sabrlilik, bag‘rikenglik kabi muhim xususiyatlarni qamrab oladi. O‘zbek tilshunosligida hurmat kategoriyasi ijtimoiy-lisoniy jihatdan tadqiq qilinib, uni ifodalovchi lisoniy- grammatik vositalar, ifoda yo‘nalishlari chuqur tadqiq qilingan. O‘zbek tilining hurmat kategoriyasi sharqona ruhda shakllangan bo‘lib, oilaviy-maishiy va ijtimoiy yo‘nalishlarda o‘zining alohida xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bundan farqli o‘laroq G‘arb madaniyatiga mansub bo‘lgan ingliz xalqida esa hurmat kategoriyasi keskin farqlanadi. Xususan, o‘zbek madaniyatida ota-onaga doim hurmat-izzatda bo‘lish muhim insoniy burch va qadriyatdir. Buning aksi o‘laroq Yevropa madaniyati, xususan, ingliz xalqi madaniyatida ota-onaga bunday ehtirom ko‘rsatilmaydi, ota-onani o‘zi bilan bir qatorda ko‘rish tenglik, erkinlik huquqi sifatida baholanadi. Hurmat kommunikatsiyada (ijtimoiy aloqa-aralashuvda, fikrlashuvda, so‘zlashuvda, monologik va dialogik nutqlarda, madaniy-ma’rifiy, axloqiy-huquqiy, ruhiy-hissiy munosabatlarda) muloqot xulqi tarzida voqealanadi 50 . O‘zbek tilida hurmat kategoriyasi bir necha usullar bilan ifodalanadi: 50 Mo‘minov S. Ma’naviy qadriyatlar: muomala sirlari. – T., 1994. – B. 180. 36 Morfologik usul – nutqqa hurmat ottenkasini qo‘shuvchi affikslardan foydalanib, hurmat ma’nosini ifodalashdir. O‘zbek tilidagi bunday qo‘shimchalar ko‘plik qo‘shimchasi -lar, egalik qo‘shimchasi -ng, -ngiz (ingiz) , hurmat-ehtirom, e’zozlash, suyish ma’nolarini yuklovchi -xon, -oy, -jon, -bek, -boy kabilardir. “Bu kishi kimingiz bo‘ladilar, bek aka” (A. Qodiriy “O‘tgan kunlar”). “Onajon, sizning menga ko‘rsatgan mehringizni, yaxshiliklaringizni hech qachon uzolmayman” (Gazetadan). “Dadam kitobning ikkinchi qismini olib keldilar” (X. To‘xtaboyev “Sariq devni minib”). “Hamma bolalar buvijonlari, onajonlari, opa-singillari, o‘qituvchilarini tabriklaydilar” (“Gulxan” jurnalidan). Leksik usul – hurmat ma’nosini ifodalovchi ot, sifat, olmosh, fe’l so‘z turkumlariga kiruvchi so‘zlardan unumli foydalaniladi. Misol uchun, muhtaram, hurmatli, aziz, qadrli, qadrdon, hurmat qilmoq, e’zozlamoq, qadrlamoq, ulug‘lamoq kabi so‘zlarning muloqot jarayonida qo‘llanilishi so‘zlovchining xulqini va uning tinglovchiga hurmat ko‘rsatayotganligini ifodalaydi. “Muhtaram Prezidentimiz har bir hudud, byudjet mablag‘larini olib ishlatuvchi, har bir tashkilot har bir so‘mga qat’iy mas’ul ekanligini ta’kidladilar ”(Gazeta.uz). “Qadrli o‘qituvchi va murabbiylar, aziz o‘quvchilar, hurmatli ota-onalar! Mana yana bir o‘quv yilini boshlab oldik ” (Gazetadan). Sintaktik-stilistik usul – so‘z birikmalari va gaplarni, shuningdek, ayrim iboralar hurmat ma’nosini ifodalash maqsadida qo‘llaniladi. Xususan, janobi oliylari, ko‘pchilik hurmat qiladigan inson, qadrdon o‘quvchimiz kabi so‘z birikmalari va “boshiga ko‘tarmoq”, “ko‘nglini ko‘tarmoq”, “ko‘kka ko‘tardi”, “soyasiga ko‘rpa solmoq”, “soyasiga ko‘rpa to‘shamoq”, “soyasiga salom bermoq” kabi frazeologizmlarni misol qilib keltirimiz mumkin. “Janobi oliylari, filingizga qarang” (Sa’dulla Vannos (radiospektakl). “U onasini doim e’zozlab, boshiga ko‘taradi” (Gazetadan). 37 “Janobi oliylari! O‘zbekistonga davlat tashrifim davomida, Siz va o‘zbek xalqi tomonidan menga ko‘rsatilgan izzat-ikrom uchun Sizga samimiy minnatdorchilik izhor etaman. Prezident janobi oliylari, Sizning xalqaro va mintaqaviy masalalar to‘g‘risidagi fikr- mulohazalaringiz, shuningdek, O‘zbekistondagi koreys diasporasiga qaratayotgan e’tiboringiz meni hayratga soldi va chuqur taassurot qoldirdi”(O‘zA). Shuningdek, o‘zbek tilida siz olmoshining qo‘llanilishi hurmat kategoriyasining o‘zbek lingvomadaniyatiga xos bo‘lgan grammatik belgisidir. Mamlakatimizning ayrim hududlarida kattalar, hatto, o‘zidan ancha kichkina bo‘lgan bolajonlarga ham sizlab murojaat qilishadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, o‘zbek madaniyatida kishi ismlariga –oy, -jon, -bek, -xon kabi affiksial morfemalarni qo‘shish usuli orqali hurmat ifodalash bilan bir qatorda buning mutlaqo aksi bo‘lgan kishi ismlarini aytmasdan murojaat qilish ayrim situativ-pragmatik vaziyatlarda hurmat ma’nosini ifodalaydi. Samarqand, Surxondaryo, Navoiy viloyatlarining ayrim hududlarida kelinlarga qaynag‘a, qaynopa, qaynuka, qaynsingil kabi turmush o‘rtog‘i tarafidan qarindoshlarga ismlari bilan murojaat qilish tabu hisoblanib, bu hurmatsizlik belgisi sifatida qaraladi va hurmat ko‘rsatish uchun ularning ismi bilan murojaat qilinmaydi. Ijtimoiy yashash tarzi, tarixi, madaniyati, hayot tarzi, qadriyatlari o‘zbek xalqinikidan mutlaqo farqli bo‘lgan ingliz tilida esa hurmat kategoriyasini hosil qilish usullari, shakllari, vositalari farqlidir. Ingliz tilida hurmat kategoriyasini hosil qilish usullari quyidagilardan iboratdir: Leksik usul – mister (janob), misses (honim), miss (honim), dear (qadrli), honorable (muhtaram), beloved (ishonchli), loved (sevimli), sweety (shirinim), sweetheart (shirinim), dearest (qadrdon) kabi leksik birliklar orqali hosil qilish. Each mister has a glass vessel, aplastic pump that doesn’t leak or rust and a fingerloop for easy spritizin 51 (Har bir janobda shisha idish, zanglaymaydigan plastik nasos va oson purkash uchun halqa bor). 51 L.Daniela Alvarez, Better homes&Gardens, 26 sep.2023, – P.246. 38 Honorable President, I am greatly honored to be given this opportunity and allow me to extend my sincerity 52 (Muhtaram Prezident, menga shunday imkoniyat berilganidan juda faxrlanaman va samimiyatimni bildirishga ijozat bergaysiz). Tilshunos J. Tomas xushmuomalalik katergoriyasini hamma tilga birdek tatbiq qilib bo‘lmasligini ta’kidlab, bu nazariyaga universal deb qarash “madaniyatlararo pragmatik muvaffaqiyatsizlik”ga olib kelishini aytib o‘tadi 53 . Ingliz tilshunoslari xushmuomalalik tamoyilini pragmatik va semantik jihatdan o‘rganib, uning ikki turini tasnif qiladi: Mutlaq xushmuomalalik – nutqdan tashqarida ham yaqqol sezilib turadigan xushmuomalalikdir. Ingliz tilining pragmatik, semantik xususiyatlari modal fe’llarning xushmuomalalik tamoyilida muhim o‘rin tutishi bilan izohlanadi: Help me – yordam bering. Can you help me – yordam bera olasizmi? Could you possibly help me – Imkoningiz bo‘lsa, menga yordam bera olasizmi? Shuningdek, ingliz muloqot etiketida xushmuomalalikning qator darajalarini farqlash joiz: 1 . Will you stand over there? ‒ Siz u yerda turasizmi? 2. Would you stand over there? ‒ Siz u yerda turasizmi? 3. Would you mind standing over there? ‒ U yerda turishga qarshi emasmisiz? 4. Would you mind standing over there for a second? ‒ Ikki daqiqa u yerda turishga qarshi emasmisiz? 5. I wonder if you’d mind just standing over there for a second ‒ Ikki daqiqa u yerda tursangiz, degan fikrda edim. Nisbiy xushmuomalalik – ma’lum jamiyat, guruh yoki vaziyatgagina mos bo‘lgan xushmuomalalik sanadi. Mutlaq xushmuomalalik pragmatik vaziyatga bog‘liq emas, nisbiy xushmuomalik esa kontekstning pragmatik xususiyatiga chambarchas bog‘liqdir. Masalan, Could I possibly interrupt you? (Sizni bezovta 52 http://archive.ipu.org/conf-e/134/speeches/A18-e.pdf 53 Thomas, J. Cross-cultural pragmatic failure. Applied Linguistics. Oxford. 1983, 4(2) 91 112, – P.312. 39 qilmadimmi?) ifodasi nisbiy xushmuomalalik hisoblanadi. Agar ushbu ifoda ma’lum oila a’zolari tarafidan bir-biriga nisbatan qo‘llanilsa, bu kinoya-iztehzo kabi tushunilishi mumkin. Shu tufayli nisbiy xushmuomalalik “haddan tashqari xushmuomalalik” va “ortiqcha xushmuomalalik”, shuningdek, “vaziyatga mos xushmuomalalik” deb ta’riflanadi 54 . Shuni ta’kidlash kerakki, turli madaniyatlarga mansub til egalari muloqot jarayoniga kirishganida bir til egasining xushmuomalaligini ikkinchi til egasi sezmasligi mumkin, ba’zi holatlarda qo‘pol yoki odobsiz deb tushunilishi ehtimoldan yiroq emas. Shuning uchun pragmatik-semantik jihatdan muhim bo‘lgan nisbiy xushmuomalalikning nutqiy vaziyatdagi ahamiyati katta hisoblanadi. E’tiborimizni qaratishimiz kerak bo‘lgan shunday jihat ham borki, ingliz tili o‘qituvchilari ushbu dunyo tilini o‘rganish bilan birga ularga xos bo‘lgan muloqot etiketini ham o‘zlashtirishmoqda va bu tilni o‘rgatish jarayonida ingliz lingvomadaniyatiga xos xushmuomalalik qoidalaridan unumli foydalanishayotganligi ayni haqiqat. Teacher: Any homework? Well, who is on duty today? I will check the schedule. Today is Tuesday, well Firdha is your duty today. Firdha can you clean the white board please? (Uy vazifasi nima edi? Yaxshi, bugun kim navbatchi? Men jadvalni tekshirib ko‘raman. Bugun seshanba, Fridha, bugun sen navbatchisan. Fridha, taxtani tozalagin, iltimos.) Student : Okay teacher (Xo‘p, ustoz). Teacher : Thank you Firdha (Rahmat, Fridha) 55 . Yuqorida keltirilgan misolda o‘qituvchi o‘quvchilar ustidan o‘z hukmini o‘tkazgani yo‘q, murosasozlik bilan yo‘l tutib uy vazifalarini so‘ragandan so‘ng navbatchi o‘quvchiga o‘z minnatdorchiligini bildirmoqda. – Will you? – inquired Angela (Boramizmi? – so radi Anjela).ʻ 54 Leech G. Larina T. Politeness.West and east. Вестник РУДН, серия Лингвистика, 2014, № 4. – P . 14. 55 Dwi Santoso, Fajar Indah Nuraini, Kasiyarno. Leech’s Politeness Principle Used by Teachers in English Language Teaching. Proceedings of the 1st International Conference on Research in Social Sciences and Humanities. 2020 – P. 3. 40 – Mightn’t harmed – this once, – reacted Thomas lightly (Bu safar zarar keltirmaydi, yumshoqlik bilan javob berdi Tomas).‒ – What will you are doing with the kids? ... may be so – in the event that we are not gone as well long. And so it was chosen that Tomas and Angela would acknowledge welcome to the Sommerses’ party . (Bolalar bilan nima qilmoqchisiz? ... shunday bo‘lishi mumkin agar biz uzoq vaqt ketmagan bo‘lsak. Tomas va Anjelaga ‒ Sommers oilasi bazmiga xush kelibsiz deya mamnuniyat bildirildi). Bu misolda Tomas va Anjela Sommers oilasi tomonidan uyushtirilayotgan kechaga taklif qilingan. Tomas taklifni rad etmaslik maqsadida “ may ” modal fe’lining yumshatish shakli “ might ” o‘tgan zamon shaklini qo‘llab, “ not ” inkor yuklamasi orqali Anjelaga hurmati yanada chuqurligini ifodalagani ko‘rinib turibdi, qiz esa “may be” modal fe’li bilan o‘z fikrini yumshoqlik bilan ifodalamoqda 56 . Bundan ko‘rinib turibdiki, ingliz lingvomadaniyatida xushmuomalalik tamoyilidan amalda samarali foydalanishning vositasi – bu modal fe’llardir. Turli til egalarining yashab o‘tgan tarixi, millatning ruhiy-ma’naviy xususiyatlari, hududiy sharoiti, milliy qadriyatlari, diniy mansubligi muloqot etiketining namoyon bo‘lish shakllarini belgilab beradi. O‘zbek xalqi doim insonlarni murosasozlikka, birovning ko‘nglini og‘ritmaslikka, suhbatdoshiga xushmuomala bo‘lishga undab keladi. Ota-bobolarimiz qadimdan “Odobning boshi til”, “Onangga boshingni xam qil, otangga gapingni kam qil” kabi maqollar orqali yosh avlodni xushmuomalalik va hurmat bilan muloqot qilishga chorlab keladi. Yana bir tilshunos olim R. Lakoff xushmuomalalik kategoriyasining uchta qoidasini shakllantiradi: “O z fikringizni majburlab uqtirmang”, “Suhbatdoshga ʻ tanlov imkonini bering”, “Tinglovchini yaxshi his qiling. Do stona bo ling”. ʻ ʻ Xushmuomalalik tamoyiliga amal qilish so‘zlovchilarning xulq-atvorini madaniylashtiradi, bu esa suhbatdoshning manfaatlarini o‘ylash, uning fikrlari, 56 Ismoilova Sh, Ismoilova H. Xushmuomalik kategoriyasi va hurmat konseptining o‘zbek va ingliz tillaridagi gender xususiyatlari. International Scientific Journal Volume 1. – B. 986. 41 xohishlari va his-tuyg ularini hisobga olish, suhbatdoshga kamroq vazifa yuklatishʻ maqsadlarini ko‘zda tutadi. Xushmuomalalik tamoyiliga rioya qilishning asosidagi pirovard maqsad insonlar orasida do stona munosabatlar o‘rnatish va jamiyatda ʻ ijtimoiy muvozanat saqlashdir. O‘zbek lingvomadaniyatida xushmuomalalik tamoyilining ifoda vositalari va usullari ingliz tili bilan qiyoslaganda keskin farqlanadi. Xususan, o‘zbek madaniyatidagi yoshlar yoshi katta odamlarga ularni yaqindan tanimasalar-da, “ Assalomu alaykum ” deya salom berishadi. Buning aksi o‘laroq, ingliz madaniyatida xoh u katta, xoh kichik bo‘lsin, tanimagan insonga salom berilmaydi. Ingliz lingvomadaniyatida esa kunning qismlariga mos tarzda ertalab “ Good morning ”, kunduzi “ Good days”, kechqurun “Good evening” tarzida salomlashish odat tusiga kirgan. Shuningdek, ingliz madaniyatida erkaklarning ismi oldidan janob ma’nosini ifodalovchi “ Miste r”, ayollarning ismi oldidan “honim” ma’nosini beruvchi “ Misses ”, turmushga chiqmagan qizlar ismi oldidan “ Miss ” kabi hurmat ma’nosini bildiruvchi so‘zlardan keng foydalaniladi. Bundan farqli tarzda, o‘zbek madaniyatida hatto tanimagan insonlariga murojaat qilinayotganda so‘zlovchi tinglovchidan kichkina bo‘lsa, “uka”, “singlim”, “bolam”, “qizim”; yoshi katta bo‘lsa “aka”, “amaki”, “opa”, “kelinoyi” kabi murojaat shakllaridan foydalaniladi va bunday xushmuomalikning pirovardida o‘zbek muloqot etiketi begonani ham tanish kabi yaqin olishdek insoniylik mujassam ekanligi yotadi. Shuningdek, bir madaniyatning o‘zida bir-birini inkor qiluvchi xushmuomalalik unsurlarining mavjudligini ko‘rishimiz mumkin. Xususan, Samarqand, Navoiy, Farg‘ona va vohaning boshqa hududlarida mehmonga “dasturxondan oling”, “olib o‘tiring”, “dasturxonga qarang” kabi iltifot ko‘rsatish odat tusiga kirgan. Buning aksi o‘laroq O‘zbekistonning Xorazm viloyatida mehmonga “dasturxondan oling” deyish tabu hisoblanib, bu iltifotsizlikning belgisi sifatida bahonaladi. Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash joizki, hamkorlik, hurmat va xushmuomalalik tamoyillari o‘zbek va ingliz tillarida turli usul va vositalar orqali ifodalanadi va bu 42 tamoyillar umumiy xususiyatlar bilan bir qatorda har bir lingvomadaniyatda o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. 2.2 . O‘zbek va ingliz muloqot etiket ida nutqiy akt Muloqot etiketi jamiyat a’zolarining samarali muloqotni amalga oshirishi, shaxsiy va kasbiy o‘sishi, do‘stona munosabatlarni o‘rnatishlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu nutqayi nazardan pragmatik-situativ vaziyatning maqsadi, vazifalari, namoyon bo‘lish qoliplarini tahlil qilishimiz lozim. Pragmalingvistikaning o‘rganish oybektlaridan biri nutqiy aktdir. “Pragmatikaning XX asrning ikkinchi yarmidagi rivoji nutqiy akt nazariyasining to‘liq ko‘rinishdagi lingvofalsafiy ta’limot sifatida shakllanishi bilan bog‘liqdir. Nutqiy akt tushunchasi oldingi davrlarda ham V. Humboldt, Sh. Balli, K. Byuller, E. Benvenist, M. Baxtin kabi olimlarning ta’limotlarida mavjud bo‘lgan, ammo nutqiy akt nazariyasi to‘liq bir ta’limot sifatida ingliz mantiqshunosi J. Ostin, amerikalik psixolog J. Syorl va boshqalarning ishlarida shakllandi 57 . Nutqiy akt nazariyasi, avvalambor, analitik falsafaning tarmog‘i sifatida tadqiq qilingan. Nutqiy akt – gaplarning ma’lum pragmatik vaziyatda ifodalanishi, mazmuni, kommunikativ vazifasi va natijasidir. Nutqiy faoliyatning pragmatik vazifasi va natijasi so‘zlovchining nutqiy maqsadiga bog‘liq tarzda amalga oshadi. Boshqacha qilib ta’riflaganda, nutqiy akt so‘zlovchi va tinglovchining ma’lum nutqiy sharoitdan kelib chiqqan holda lug‘aviy-pragmatik xususiyatlarni o‘zida jamlagan verbal aloqa-aralashuv jarayoni birligidir. Nutqiy aktning yuzaga kelishi ma’lum kontekstual vaziyatni talab qiladi. Shu jihatdan nutqiy aktlar bevosita kontekst bilan aloqador tarzda yuzaga keladi. Nutqiy akt nazariyasini ilk marotaba fanga olib kirgan olim Oksford universiteti tadqiqotchisi J. Ostin sanaladi. U 1940-yillarda pragmalingvistika uchun nafaqat inson ongida qoliplashgan jumlalarni qurish, balki kerakli kommunikativ natijaga erishish uchun nutqiy aktlarni to‘g‘ri va samarali 57 Сафаров Ш. Прагмалингвистика. – Тошкент, 2008. – Б.137. 43 qo‘llash qobiliyatining muhim ekanligi to‘g‘risidagi mulohazalarini ma’lum qildi. Shuningdek, J. Ostin ilk marotaba nutqiy faoliyat jarayonini nutqiy akt deb nomlash taklifi bilan chiqdi. Olimning fikriga ko‘ra, nutqiy akt – bu shunchaki nutqiy faoliyat jarayoni emas, shuningdek, natijasi hamdir. Olim o‘z fikrlarini dalillash uchun quyidagi misolni keltiradi: The Book of Common Prayer version Curate: Wilt thou have this woman to thy wedded wife, Bridegroom: I will. The Alternative Service Book version Curate: (Name), will you take (Name) to be your wife, Bridegroom: I will 58 . Olim turmush qurish oldidan kelin va kuyovning nikohni qayd etish xodimining “Turmush qurishga rozimisiz?” savoliga “ha”, “roziman” deya javob berishi va buning natijasi o‘laroq juftlikning turmush qurishi haqidagi misol bilan o‘z fikrini dalillaydi. “Yanada aniqrog‘i, gap belgisining ma’lum sharoitda yaratilishi va qo‘llanishi nutqiy aktdir va nutqiy aktlar lisoniy muloqotning asosiy va eng kichik (minimal) birligidir 59 ”. Tilshunos olim Syorl fikriga ko‘ra, nutqiy akt jarayonida gap yaratiladi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Pragmalingvistikaning vujudga kelishidan oldin sistem-struktur tilshunoslik bosqichida gaplarning mazmun- mohiyatiga qarab darak, so‘roq, buyruq, istak gaplar tarzida grammatik tahlil qilinishi keyinchalik nutqiy akt nazariyasi tomon ilk qadamlar edi. Nutqiy akt lisoniy va nolisoniy vositalar bilan ifodalanib, uch bosqichli faoliyatda namoyon bo‘ladi: lokutiv, illokutiv, perlokutiv. Lokutiv akt – muloqot jarayonida ma’lum nutqiy mazmunni lisoniy vositalardan foydalanib talaffuz qilish, ya’ni moddiylashtirish jarayonidir. Masalan, “Derazani yoping” jumlasida so‘zlovchi ongida mana shu mazmundagi fikrni yaratadi va lisoniy yo‘l bilan uni voqelantiradi. Ushbu jumlada adresantning ma’lum kommunikativ maqsadi yotadi va adresat undan turli 58 Austin J. Speech acts theory in linguistics. Oxford. 1980. – P.150. 59 Searle J. Speech acts. Cambirdge university press. 1969. –P.16. 44 prepozitsiyalarni taxmin qilishi mumkin bo‘ladi: “ichkari sovuqligi uchun derazani yopishga undash”, ichkari isib ketgani, toza havo kirishi uchun ushbu harakatni bajarish”, “tashqarida chiroyli qor yog‘ayotganligi va so‘zlovchi uni ushlab ko‘rmoqchigi uchun”, “tashqari shovqinligi uchun” kabi maqsadlarda aytilganligi ehtimollari mavjud. Bulardan qaysi biri adresantning propozitsiyasi ekanligini faqat so‘zlovchi va tinglovchiga ma’lum bo‘lgan nutqiy vaziyatdan bilishimiz mumkin bo‘ladi. So‘zlovchining nutqdan ko‘zlagan maqsadi, nutqiy vazifasi illokutsiyani tashkil etadi. Har qanday nutqiy muloqot tinglovchiga ta’sir o‘tkazish va bu orqali ma’lum natijaviy harakatga erishishlikni ko‘zda tutadi. Xususan, ushbu gapni eshitgan tinglovchi borib eshikni yopish harakatini amalga oshiradi. Bu esa so‘zlovchining tinglovchidan kutgan natijaviy harakati– perlokustiyaning amalga oshishidir. Shuni alohida ta’kidlash joizki, nutqiy aktning eng asosiy bosqichi illokutsiya hisoblanadi va ko‘pchilik olimlar nutqiy aktni illokutiv akt deb yuritishadi. Nutqiy akt nazariyasining ilk asoschisi J. Ostin nutqiy aktni besh guruhga ajratgan holda tahlil qiladi: verdiktivlar (hakamlarga oid nutqiy aktlar), ekzersitivlar (xohish- istak bildiruvchi nutqiy aktlar), komissivlar (va’daga oid nutqiy aktlar), bexavitivlar (etiket, odob-axloqga oid nutqiy aktlar), ekspozitivlar (dalillash, sabab va xabarni bildiruvchi nutqiy aktlar) 60 . Har qanday nutqiy akt illokutiv vazifa bajaradi, ular modal ko‘rsatkichlar, mayl shakllari, ohang va boshqa birliklar orqali ifodalanadi. Tilshunos olim J. Syorl nutqiy aktlarning besh guruhini tasniflaydi: assertivlar (fikrda berilayotgan axborotning rostligini ifodalaydi) , direktivlar (buyruq, iltimos kabi maqsadlarni ko‘zlab, tinglovchini ma’lum harakatni bajarishga undaydi) , kommissivlar (va’da berish mazmunini ifodalaydi), deklarativlar (e’lon mazmunidagi nutqiy aktlar), ekspressivlar (kishining hissiyotlarini ifodalaydigan tabriklash, maqtash, ta’ziya bildirish kabilar) 61 . Ma’lumki, bu tasniflar ayrim nuqsonlardan holi emas, lekin J. Syorl ajratgan kategoriyalar nutqiy aktning asosiy mazmunini qamrab olib, ko‘plab tillar uchun 60 Austin J. How to do things with word. Oxford.1962, – P.8. 61 Seorl J. Meaning, kommunikation and representation. Oxford university press. 1986, – P.115. 45 umumiylik kasb etadi va kelajak tasniflar uchun ma’lum istiqbollarni yaratadi. Shuningdek, boshqa olimlar ham nutqiy akt nazariyasini o‘rganib, o‘zlarining tasniflarini taklif qilishgan. O‘zbek tilshunos olimlaridan biri M. Hakimov “Nutqiy akt nazariyasi” tadqiqotida nutqiy akt guruhlarining quyidagi umumiy ma’nolar asosida birlashishini ta’kidlaydi: “Nutqiy aktlar mazmunan rang-barangdir. Jumladan, ular xabar, darak, so‘roq, tahdid, iltimos, va’da, minnatdorlik, qo‘rqitish, buyruq, masxaralash, mensimaslik, erkalash kabi turli mazmuniy strukturalardan tashkil topadi. Nutqiy aktlar ifodasi bir jihatdan kontekstga aloqador, boshqa jihatiga ko‘ra esa nutqiy muloqotga kirishuvchilarning sotsial maqomiga bog‘liq holda yuzaga chiqadi” 62 . Ingliz va o‘zbek muloqot etiketida nutqiy aktning ifoda usullari milliy o‘ziga xosliklari bilan ajralib turadi. Xususan, salomlashish kundalik muloqotda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, jamiyatda kishilararo munosabatlarni o‘rnatish, o‘zaro tushunish imkoniyatini berish bilan bir qatorda so‘zlovchining tinglovchi bilan muloqotga kirishish istagi borligini ifodalaydi. Ingliz lingvomadaniyatida salomlashish odatda juda qisqa bo‘lib, shaxsiy savollarni qamrab olmaydi: “ Hello” (salom), “Good morning” (xayrli tong), “Good afternoon” (xayrli kun), “Good night” (xayrli kech), “What’s up” (nima gap), “How is going on” (ishlar qanday ketyapti), “How are you” (qandaysiz), “Long time no see” (anchadan beri ko‘rishmadik), “What are you doing” (nimalar bilan bandsiz). O‘zbek lingvomadaniyatida salomlashish alohida o‘rganilishni talab qiladi va o‘zining batafsilligi, uzoq cho‘zilishi bilan o‘ziga xos o‘zbek milliyligini aks ettiradi. “Ko‘rishish” degan so‘zning ma’nosi ko‘z-ko‘zga tushish, bir-biriga qarab samimiy qo‘l siqish demakdir. Faylasuf K.Mahmudovning qayd etishicha, o‘zbeklarda salomlashish va ko‘rishishning yigirmadan ortiq turi mavjud va ularning ba’zilari uch, to‘rt va besh xil shaklda amalga oshiriladi 63 . Ular tinglovchi va uning oila a’zolarining salomatligi, faoliyati, kayfiyati, turmush tarzi kabilar bilan bog‘liq qator savollarni qamrab oladi. O‘zbek muloqot etiketida assalomu alaykum, qanaqasiz, 62 Hakimov M. Nutqiy akt nazariyasi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. – Farg‘ona. 2020, –B.169. 63 Маҳмудов К. Меҳмоннома. – Тошкент: Ёш гвардия, 1989. – Б.54. 46 yaxshi yuribsizmi, ishlaringiz yaxshimi, sog‘-salomatmisiz, eson-omon yuribsizmi, uy ichilar tinchmi, bola-chaqalar o‘ynab kulib yurishibdimi, nevaralaringiz katta bo‘lyaptimi, onangiz sog‘ayib ketdimi kabi uzun va hissiyotli jumlalar bilan salomlashuv-so‘rashuv nutqiy faoliyati amalga oshiriladi. Yuqoridagi qiyosdan ko‘rinib turibdiki, ingliz va o‘zbek tillarida nutqiy aktlarda milliy-madaniy o‘ziga xosliklar namoyon bo‘ladi. O‘zbek va ingliz tillaridagi nutqiy akt guruhlari tahlilida qator o‘xshashlik va tafovutlar ko‘zga tashlanadi. Deklarativ nutqiy aktlar. Deklarativ nutqiy aktlar inson hayotida katta o‘zgarishlarga olib keladigan, hayotida tub burilishlar yasaydigan nutqiy ifodalardir. O‘zbek tilida deklarativ nutqiy aktlar ko‘pincha voqelikning o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘ladi: “ Sizlarni er-xotin deb e’lon qilaman” , “ Yig‘ilishni ochiq deb e’lon qilaman”, “Sud hukmini e’lon qilaman”, “2024-yil O‘zbekistonda “Yoshlar va biznesni qo‘llab quvvatlash yili” deb e’lon qilindi”. Ko‘rinadiki, o‘zbek tilida deklarativ nutqiy akt guruhlari ko‘pincha “e’lon qilaman” so‘zi orqali ifodalanadi. Tilshunos olim Gilbert ingliz tilidagi deklarativlar esa mazmunan ijobiy va salbiy turlari mavjud ekanligi to‘g‘risidagi ilmiy xulosani beradi. Ijobiy mazmundagi deklarativlarga quyidagilar misol bo‘la oladi: “What do you say, gorgeous? Marry me?!” (Nima deysan sohibjamol? Menga turmushga chiqasanmi?) “Would you like to get older with me by being my side till I die” (O‘lgunimcha yonimda bo‘lib, men bilan keksayishni xohlaysanmi?) “Will you marry me” (Menga turmushga chiqasanmi) “Would you mind I take your surname and put it after my name” (Sizning familiyangizni olib, o‘z ismimga qo‘ysam maylimi?) “I pronounce you as a husband and wife “(Sizlarni er-xotin deb e’lon qilaman), Salbiy mazmundagi deklarativ nutqiy aklarga esa quyidagi misollarni keltirishimiz mumkin : “David let out a frustrated sigh, “That’s why I’m calling. It’s about my 47 business trip. We have to load our wedding….” ( Devid hafsalasi pir bo‘lgan holda xo‘rsinib dedi: “Xizmat sayohatim haqida aytish uchun qo‘ng‘iroq qilyapman. To‘yimizni kechiktirishga to‘g‘ri keladi). Asarda keltirilgan parcha orziqib kutilayotgan marosimning kechikishi va ushbu xizmat safari asar qahramoni Devid hayoti uchun tahlikali ekanligi tufayli Syuzan ongida kuchli salbiy psixologik holatning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. O‘zbek tilshunosligida deklarativlarning ijobiy va salbiy bo‘yoqdorlikka ega ekanligi haqida ilmiy fikrlar berilmagan bo‘lsa-da, yuqorida keltirilgan misollardan bu xususiyat ham o‘zbek tiliga oid ekanligini sezishimiz mumkin. Assertiv nutqiy aktlar. So‘zlovchi o‘zi rost deb hisoblagan ma’lumotni tinglovchiga uzatishidir. Bunda rostlik muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbek va ingliz muloqot etiketida bu nutqiy aktlarning ifodalanishida sezilarli farqlar ko‘zga tashlanmaydi. O‘zbekistonning poytaxti Toshkent. The Earth goes round the Sun (Yer quyosh atrofida aylanadi). Ayrim manbalarda so‘zlovchining ma’lum holatga nisbatan ishonch, tasdiq va xulosa mazmunidagi nutqiy aktlari ham assertivlar ekanligi to‘g‘risida ma’lumot berilgan. Masalan: “Xafa bo‘lmang. Kayfi bor. Shu holda unga mashinani ishonib bo‘ladimi? Keling, bir baloni boshlamasin” 64 . Asarda Sultonov mast holatda mashina hayday olmasligi domla tomonidan ishonch va tasdiq bilan aytilmoqda. Ekspressiv nutqiy aktlar. So‘ zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi hissiy- psixologik jarayonlar (shikoyat qilish, kechirim so‘rash, xushomad (fatik birliklar), maqtov, xafa bo‘lish, tabriklash, hayratlanish, ta’ziya bildirish, sevgi izhor qilish)ni aks ettiradi. Aynan ushbu nutqiy aktlarda biz qiyoslayotgan madaniyati, qadriyatlari, milliy mentalligi turlicha bo‘lgan o‘zbek va ingliz muloqot etiketida yorqin farqlar ko‘zga tashlanadi. Masalan, “ Siz bugun judayam chiroylisiz ” (xushomad), “ Bu vaziyatdan afsusdaman ”, “Attang, ertaroq kelsaydim” (xafa bo‘lish, afsuslanish), “Sizni o‘qituvchilar bayrami bilan qutlayman” , “Tug‘ilgan kuningiz bilan 64 Мансур М. Ҳамманинг яшагиси келади. – Тошкент: Ҳилол нашр, 2015, – Б.268. 48 tabriklayman” (tabriklash), “Nahotki, men yutgan bo‘lsam” (hayratlanish), “Noqulay vaziyat uchun sizdan uzr so‘rayman” (uzr so‘rash) kabilar o‘zbek muloqot etiketida doimiy tarzda faol qo‘llaniladigan nutqiy ifodalardir. Biroq o‘zbek lingvomadaniyatida shikoyat qilish, xafa bo‘lish mazmunidagi nutqiy ifodalar tashqi nutqda oz miqdorda qo‘llanilishi va bunday ifodalarning ko‘proq ichki nutqqa xos ekanligi salbiy hissiyotlarni tashqariga chiqarish doim ham to‘g‘ri emas degan aqidaga borib taqaladi. Shuningdek, o‘zbek muloqot etiketida sevgi izhor qilishning oshkora tarzda bildirilishi kam uchraydi. Xususan, A. Qodiriyning “O‘tgan kunlar” asarida Kumushning Otabekka yozgan maktubida o‘zbek qizining “qog‘ozga o‘rab” o‘z hislarini bildirishi o‘zbek xotin-qizlariga xos bo‘lgan ibo-hayoning yorqin dalilidir. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ta’ziya bildirish mazmunidagi nutqiy akt ifodalarida o‘zbek muloqot etiketining hamdardlik izhor etishdagi o‘ziga xos xususiyatlari namoyon bo‘ladi: “Alloh iymonini bersin”, “Oxirati obod bo‘lsin”, “Sabri jamil ato etsin”, “U dunyosini chiroyli qilsin”, “Bolalariga yoshini bersin”, “Iymonini bersin”, “Alloh rahmatiga olgan bo‘lsin”, “Savol-javobini oson qilsin”, “Xafa bo‘lmang, yolg‘on dunyoni tashlab chin dunyoga ketdi”, “Alloh rahmatiga olgan bo‘lsin”, “Yotgan joylari jannatdan bo‘lsin”, “U dunyosini obod qilsin” kabi ta’ziya mazmunidagi nutqiy ifodalar xalqimizning milliy, diniy, ruhiy-psixologik holatini yorqin ifodalaydi. Ingliz muloqot etiketida “Oh my God. I am sorry to hear that”, “Oh, I am so sorry”, “Eh God, bless her soul”, “Alas, I share my sorrow in this sad day”, “Ouch, what a pity”, “Happy New Year”, “Your are beautiful today”, “You are my sweety”, “I fall in love you so much” kabi misollar hissiy-ruhiy mazmunni ifodalovchi nutqiy ifodalarning ko‘pligi va ularning undov so‘zlar bilan yonma-yon tarzda faol qo‘llanilishi ingliz muloqot etiketining o‘ziga xos rang- barangligini ifodalaydi. Shuningdek, “ My deepest sympathies are with you during this time” (Shu vaqt ichida sizga chuqur hamdardlik bildiraman), “Sending love and peace to you in this hard time” (Ushbu qiyin paytda sizga sevgi va tinchlik yo‘llayman), “Extending my deepest sympathies for the loss of your [mother/father]” 49 (Onangiz/otangizdan ayrilganingiz uchun chuqur hamdardligimni bildiraman), “I was deeply saddened to hear about your [mother’s/father’s] passing” (Sizning [onangiz/otangiz] vafot etganini eshitib, qattiq qayg‘uga tushdim), “ My deepest sympathies to you and your family. God bless you and your family. My thoughts and prayers are with you in your time of grief” (Sizga va oilangizga chuqur hamdardlik bildiraman. Xudo sizni va oilangizni asrasin. Mening o‘ylarim va duolarim qayg‘uli vaqtingizda siz bilan), “I will always cherish the wonderful memories I have with your dad. He will be forever missed” (Dadangiz bilan bo‘lgan ajoyib xotiralarimni doim eslayman. Uni abadiy sog‘inamiz) kabi ta’ziya bildirish ifodalari so‘zlovchining bu holatdan xafa ekanligini, vafot etgan insonning xotirasi abadiy yashashini ifodalaydi, o‘zbek tilida mavjud bo‘lgan ta’ziya nutqiy ifodalarining katta qismi esa so‘zlovchining vaziyatga hissiy bahosi emas, vafot etgan insonning oxiratini va narigi dunyosi go‘zal bo‘lishini tilash mazmunidagi hamdardlik ifodalaridan iboratdir. Tilshunos olim Gilbertning ingliz muloqot etiketida ekspressiv nutqiy aktlarning ochiq va yashirin tarzda namoyon bo‘lishi to‘g‘risidagi fikri o‘zbek tilidagi ekpressiv nutqiy ifodalarga ham xosdir. Direktiv nutqiy aktlar – tinglovchini ma’lum harakatga undovchi iltimos, buyruq, ogohlantirish, so‘roq mazmunlarini ifodalovchi nutqiy aktlardir. Bunda so‘zlovchining illokutsiyasi bilan bir qatorda nutqiy-pragmatik vaziyatning perlokutsiyasi (tinglovchining natijaviy harakati) ham mavjud bo‘ladi. “Derazani oching”, “Iltimos, barcha ishlarni o‘z vaqtida qiling”, “Yo‘lakning o‘ng tomonidan yuring”, “Bugun kechga nima ovqat yeymiz?”, “Mana shu qog‘ozlarni taxlashga yordam bera olmaysizmi?” , “Arzon qilib bera olmaysizmi?” kabi nutqiy ifodalarning aksariyati buyruq-iltimos kabi illokutiv maqsadni aks ettiradi va tinglovchini ma’lum harakatni bajarishga undaydi. “Bugun kutubxonaga kela olmaysizmi?”, “Eshikni yopib yubora olmaysizmi?”, “Mana bu e’lonni universitet hududida tarqata olmaysizmi, iltimos?” kabi direktiv nutqiy aktlarda so‘roq gap va fe’lning bo‘lishsizlik shakli orqali xalqimizga xos bo‘lgan yumshoqlik va xushmuomalalik 50 jihatlari yorqin ifodalangan. Shuningdek, quyidagi misolga e’tiborimizni qaratishimiz lozim: “Olinglar, shu bilan hali yana qachon ovqatlanamiz. Zulxumor unga yalt etib qaradi: – Nima, hozir jo‘naymizmi? 65 ” Ushbu asarda domla birgina jumla orqali Zulxumorni ikki buyruq nutqiy aktini bajarishga undaydi. Bunda tinglovchidan tezroq ovqatlanishi lozimligi va bu yerdan tez orada jo‘nab ketishlari mazmunidagi ikki xil direktiv nutqiy akt illokutsiyasini ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Biz qiyoslayotgan ingliz tilshunosligida muloqotning situativ-pragmatik vaziyatiga qarab direktiv nutqiy ifodalarning qator darajalari ajratiladi: Kuchli: “go out” (tashqariga chiq), “out now” (hoziroq tashqariga), “boarding pass” (bortga chiq). Kuchsiz: “You go out” (sen tashqariga chiq), “You are going out” (sen tashqariga chiq) , “Go out, will you” (tashqariga chiqyapsan, shunday emasmi?), “Go out, please ” (iltimos, tashqariga chiq), “I order you to go out” (tashqariga chiqishingni buyuraman) , “I command you to go out” (tashqariga chiqishingni buyuraman). An’anaviy bilvosita: “You must go out” (sen tashqariga chiqishing kerak) , “Will you go out” (tashqariga chiqasanmi?), “Can’t you just go out” (tashqariga chiqmaysanmi?) , “May I have you just boarding pass ” (seni bortga chiqarsam maylimi?), “I am sure you would like to go outside” (tashqariga chiqishni xohlashingga aminman) , “I wish you woul go out” (tashqariga chiqishingni xohlayapman), “Don’t you mind If you go out” (tashqariga chiqishga qarshi emasmisan?), “Would you like to go out ”(tashqariga chiqishga nima deysan?). Noan’anaviy bilvosita: “It is nice outside” (tashqariga chiqish qanday yaxshi) , “I would go outside” (tashqariga chiqmoqchiman, sen ham chiq ) 66 . Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, o‘zbek va ingliz tillarida direktiv 65 Мансур М. Ҳамманинг яшагиси келади. – Тошкент: Ҳилол нашр, 2015, –Б.153. 66 Carlos de Pablos-Ortega. Directive speech acts in English. Soprag. 2020; 8(1): – P.125 51 illokutsiyani ifodalovchi grammatik shakllar va vositalarda ma’lum farqlar ko‘zga tashlanadi. Kommissiv nutqiy aktlar. Ushbu nutqiy akt va’da berish, rozilik bildirish yoki rad etish mazmunini ifodalaydi: “Ertaga kelishga va da beraman”, “Rejani, albatta,ʼ bajaraman”, “Burchimni bajarishga qasamyod qilaman”, “Jarimani to‘lash kafolatini beraman”, “Fikringizni qo‘llab-quvvatlayman”. Xususan, tibbiyot va harbiy soha vakillari vatan oldida so‘zlaydigan qasamyod nutqi ham kommissivlarga yorqin misol bo‘ladi: “…Bemorni davolar ekanman (muolajadan keyin ham), uning shaxsiy hayotiga oid ma’lumotlarni sir sanab, hech qachon oshkor qilmayman…”. “ Men, (familiyasi, ismi, otasining ismi), O zbekiston Respublikasi Qurolli ʻ Kuchlari safiga kirar ekanman, O zbekiston Respublikasini himoya qilishga, ʻ хalqimga, Prezidentimga sodiq bo lishga tantanali ravishda qasamyod qilaman”. ʻ “Jonajon O‘zbekistonimning nurli istiqboli uchun uning davlat manfaatlari va mustaqilligining munosib himoyachisi bo‘lishga qasamyod qilaman”. Shuningdek, rad etish mazmunidagi jumlalarda “hech qachon”, “aslo”, “ikki dunyoda ham”, “hech ham” kabi so‘zlar bilan bir qatorda “Tushingni suvga ayt”, “Tuya hammomni orzu qilibdi”, “Chuchvarani xom sanabsan” “Tuyani dumi yerga tekkanda” kabi iboraviy birliklar ham qo‘llaniladi. O‘zbek lingvomadaniyatida “Orzuga ayb yo‘q” iborasi kinoyaviy rad etish holatlarida faol ishlatiladi. Tahdid mazmunidagi quyidagi nutqiy ifodalar kommissivlarni hosil qiladi: Menga davlat kerak emas, davlat kerak bo‘lsa, borar edim, - dedi. Bu gap dodxoga tegib ketdi. Nima kerak? ‒ 67 Ingliz tilida kommissiv nutqiy aktlar yuqorida sanalganidek, va’da berish, ogohlantirish, tahdid, rad etish ma’nolarini ifodalaydi. I will come back (qaytaman) va’da berish mazmunini, “I am telling you one more time – if you disobey I will take 67 Qahhor A. Anor (qissa va hikoyalar to‘plami). – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uy, 2012, –B.87. 52 measures” (Yana bir bor aytaman, agar itoat etmasangiz, chora ko‘raman”) “ tahdid mazmunini , “I solemny declare upon my honour and conscience that I will speak truth” (“o‘z sha’nim va vijdonim uchun tantanali ravishda qasomyod qilaman”) va’da, qasamyod mazmuni ifodalab, kommissiv nutqiy aktlarga misol bo‘la oladi. Nutqiy aktlar barcha tillar uchun umumiy xususiyatlarni o‘zida jamlaydi degan fikrga so‘nggi yillardagi tadqiqotlarda shubha bilan qaralmoqda. Chunki madaniyatlarning turli xilligi, xalqlarning olamni idrok etishi, qadriyatlarning turlichaligi, avvalambor, ularning tilida aks etishi bois nutqiy aktning umumiy xususiyatiga ega degan nazariya o‘zini oqlamaydi. Bunga yorqin misol sifatida musulmon o‘lkalarida uch taloq aytish orqali ajrashishning amalga oshirilishini aytib o‘tishimiz mumkin. Tilshunos J. Tomasning qayd etishicha, taloq so‘zi noixtiyoriy tarzda aytilsa ham, bu holat musulmon juftliklar orasida ajrashishga sabab bo‘ladi. Xususan, 1995-yil musulmon Respublika bo‘lgan Pokistondagi bir voqea bunga yorqin dalil bo‘ladi. Hayotda er-xotin bo‘lgan Usmon Pirzoda va Samina ismli teatr aktyorlari bir spektaklda er-xotin rolini o‘ynashadi va senariyga muvofiq Usmon Pirzoda sahnadagi jufti haloli Pirzadaga uch marta taloq aytadi. Tilshunoslik nuqtayi nazari bilan tahlil qilsak, bu oldindan uyushtirilgan soxta nutqiy akt edi. Ushbu nutqiy aktda taloq beixtiyoriy tarzda aytilgan bo‘lsa-da, ulamolar ular endi birga yashay olmasliklarini aytishadi. Shuningdek, Filippinda yashovchi Ilongot qabilasida va’dani ifodalovchi nutqiy akt guruhi mavjud emas. Buning pirovard sababi ilongot jamiyatida shaxslararo samimiyat va ishonchning yo‘qligidir. Tilshunos T. Horrisning ma’lumot berishicha, Avstraliyaning Yolngu qabilasida insonlar bir-biriga mamnuniyat va tashakkur izhor etishmaydi, bu ushbu xalq muloqot etiketida ekspressivlarning mavjud emasligini ifodalaydi. Sharqiy Osiyo va G‘arbning ayrim madaniyatlarida birovning oyog‘ini bosib yuborish kabi nojo‘ya holatlarda uzr so‘ralmasligi va uning o‘rniga hamdardlik bildirilishi nutqiy aktning muloqot etiketida har xir xalq o‘zining asl xususiyatlari bilan namoyon bo‘lishining dalilidir. Bundan ko‘rinadiki, turli tillar va madaniyatlar to‘qnashuvida Syorl ilgari surgan 53 nutqiy akt tipologiyasining barcha tillarga xosligi haqidagi nazariyasi o‘zini oqlamaydi. Garchi barcha tillarning muloqot etiketida nutqiy aktlarning ma’lum umumiy xususiyatlari mavjud bo‘lsa-da, har bir nutq akti uchun mos bo‘lgan ma’noviy ifodalar va ularning ma’noviy qirralari turli madaniyatlarda mutlaqo farqli vazifalarni bajaradi. O‘zbek va ingliz muloqot etiketida nutqiy akt guruhlarini tahlil qilish, shu bilan birga, nutqiy aktning lingvokulturlogik xususiyatlarini bilish globallashayotgan dunyoda millatlararo muloqotda ijtimoiy muvozanatni saqlashda, muloqotning samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. M uloqot etiketida nutqiy aktlarning turli kategoriyalarini tahlil qilish tilning pragmatik va lingvokulturologik jihatlariga oid ko‘plab ilmiy-nazariy bilimlarga ega bo‘lish imkonini beradi. Bu bilimlar tilning madaniyatlararo muloqot jarayonida va qiyosiy tipologiya yo‘nalishlarida muhim manbalar bo‘lib xizmat qiladi. Bob bo‘yicha xulosalar 1. O‘zbek va ingliz lingvomadaniyatida hurmat, xushmuomalik, hamkorlik tamoyillarini bilish va muloqot jarayonida ulardan unumli foydalanish muloqot samaradorligini oshirishga yordam beradi. 2. Hamkorlik tamoyili nutqiy xatti-harakatlarning umumiy yo‘nalish modellarini belgilab beradi, ularning bevosita tatbiqi muloqot sharoitiga bog‘liq tarzda ma’lum grammatik va leksik birliklar orqali amalga oshadi. 3. O‘zbek lingvomadaniyatida salomlashishning yigirmadan ortiq turi bo‘lib, o‘zining batafsilligi, uzoq cho‘zilishi bilan ajralib turadi. Ingliz muloqot etiketida esa salomlashish, odatda, juda qisqa bo‘lib, shaxsiy savollarni qamrab olmaydi . 54 4. O‘zbek va ingliz tillaridagi nutqiy aktning leksik semantik guruhlarining qiyosiy tadqiqi ushbu tillardagi muloqot etiketi qoidalarini va madaniyatini aks ettirish uchun katta ahamiyatga ega bo‘ladi. 5. O‘zbek muloqot etiketida shikoyat, norozilik mazmunini ifodalovchi ekspressiv ifodalar asosan ichki nutqqa xosdir. Ingliz muloqot etiketida esa bunday ifodalar ham ichki, ham tashqi nutqda faol qo‘llaniladi. 6. O‘zbek va ingliz muloqot etiketida nutqiy akt guruhlari ikki lingvomadaniyatning ijtimoiy hayoti, tarixi, an’analari, qadriyatlari, milliy-madaniy xususiyatlari asosida shakllangan. 7. Muloqotda tez-tez uchraydigan iztehzo, kinoya yoki kulgili suhbatlarda miqdor va sifat tamoyili buzilishi tez-tez uchrab turadi. Shuningdek, so‘zlovchi suhbatdoshiga maqtov aytayotganda miqdor tamoyili kontekstda buzilgandek ko‘rinadi, lekin kontekst mazmunidan so‘zlovchining qaysi axborotni bermoqchiligi sezilib turadi. 55 III BOB. TURLI TIZIMLI TILLARDA MULOQOT ETIKETINING GENDER ASPEKTI VA NOVERBAL VOSITALARI 3.1. O‘zbek va ingliz muloqot etiketining gender xususiyatlari Bugungi kun tilshunosligi til va uning foydalanuvchisini markazga qo‘ygan holda turli aspektlarda o‘rganib, ilm-fan uchun yangi xulosalar bermoqda. Xususan, o‘zbek va ingliz tillari grammatik qurilishi, tarixiy taraqqiyoti, rivojlanish yo‘nalishlari, tarqalishi, ichki va tashqi omillarning ta’siri, tildan foydalanuvchilarning soni, tilning leksik, fonetik, sintaktik qurilishi, shuningdek, nutqiy faoliyatning pragmatik, lingvokulturologik, sotsiologik jihatlari bilan farqlanadi. Muloqot etiketini o‘rganish aspektlaridan biri, uni har ikki tilda genderologik jihatdan tadqiq etishdir. XX asrning oxiri XXI asrning boshlarida tilshunoslikda markazida inson turuvchi bir qator yangi yo‘nalishlar: sotsiolingvistika, pragmalingvistika, lingvokulturologiya, ekolingvistika, biolingvistika, kognitiv lingvistika, neyrolingvistika, psixolingvistika kabi sohalar qatorida ayol va erkak nutqining xususiyatlarini batafsil yorituvchi genderolingvistika ham taraqqiy etdi. Tarixan jamiyat ijtimoiy faoliyatida bola tarbiyalovchi va uy-ro‘zg‘or ishlari bilan shug‘ullanuvchi vazifasida bo‘lgan ayollarning nutqiy faoliyati, jamiyat faoliyatining ijtimoiy boshqaruvchisi bo‘lgan erkaklarnikidan sezarli darajada farqlanishi ularning muloqot etiketida ma’lum farqlarni yuzaga keltiradi. Tildan foydalanuvchilarning ijtimoiy holati, kasb-kori, jamiyatdagi mavqeyi, yoshi, ma’naviy salohiyati, shaxsiy mansubligi, yashash hududi kabi omillar bilan bir qatorda so‘zlovchilarning jinsi ham ular nutqining ayrim farqli jihatlarining namoyon bo‘lishida muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Hozirgi kunda gender lingvistikasida genderning quyidagi jihatlari o‘rganilmoqda: ― gender va intonatsiya; ― gender va urg‘u; 56 ― gender va geminatsiya; ― gender va leksik qatlam; ― gender va ma’no ko‘chishi; ― gender va morfologik ko‘rsatkichlar; ― gender va sintaktik vositalar; ― gender va frazeologizmlar; ― gender va diskurs; ― gender va pragmatika; ― gender va olamning lisoniy manzarasi; ― gender va virtual muloqot; ― gender va paralingvistik vositalar 68 . Gender tushunchasi zamonaviy tilshunoslik paradigmasiga boshqa gumanitar fanlar bilan taqqoslaganda kechroq kirib kelgan bo‘lib, o‘tgan asrning 60-yillarida atama sifatida shakllana boshladi. Gender tushunchasi ilm-fanda birinchi marta amerikalik psixoanalitik J. Stoller tomonidan qo‘llanilgan. Olim 1986-yilda “Gender: a Useful Category of Historical Analysis” (“Gender: tarixiy tahlilning foydali kategoriyasi”) nomli maqolasini ommaga e’lon qildi 69 . Olim gender atamasini biologik va sotsiologik tushuncha sifatida talqin qilgan. J. Stollerning olib borgan ilmiy izlanishlari zamonaviy gumanitar fanlar orasida gender tilshunosligi deb nomlangan alohida yo‘nalishning rivojlanishiga olib keldi. Shuningdek, A. Brandt gender – madaniyat ta’siri ostida bo‘ladigan, ma’naviy jihatdan ayol va erkaklarning nutqiy, xulq-atvoriy tomonlarini baholay oladigan xususiyatlar majmuyidir, deb qaraydi 70 . Dunyo madaniyatlarida shaxsning xulq-atvori o‘lchovlari odatda jinsga nisbatan farqli talablarni o‘z ichiga oladi. Bu jamiyat talab etgan ijtimoiy qonuniyatlarga ayollar va erkaklarning rioya qilishlarini bildiradi. Tilshunos olim Y. Goroshko gender xususiyatlar nutq, xulq-atvor, ayol va erkaklarning jamiyat 68 Бендас Т.В. Гендерная психология. – М. 2006, С.11 69 Brown, Ina Corine. Understanding Other Cultures. New Jersey: Prentice-Hall, Inc., 1963. P. 354 . 70 Потопов .V. Многоуровневая стратегия в лингвистической гендерологии . 2002, 1, - С .110-130 57 modellarini qabul qilishda o‘z aksini ko‘rsatadi, deb ta’rif etadi. Tilshunos olim N. Pushkaryova: gender – jamiyatning hukmronlik o‘tkazadigan va bo‘ysundiradigan xususiyatlardan iborat bo‘lgan munosabatlar va o‘zaro harakatlar tizimidir, degan fikrni bildiradi. Jamiyat hayotida ayollar va erkaklarning farqi qanchalik kuchli bo‘lsa, ularning lingvistik xususiyatlari ham shunchalik keskin farq qiladi. O‘zbek va ingliz tilshunosligida muloqot etiketining genderologik xususiyatlarini tadqiq qilish davomida o‘ziga xos lingvolokulturologik va pragmatik jihatlar yaqqol ko‘zga tashlanadi. J. Lakoffning ta’kidlashicha, ayollar muloqot etiketi yuqori darajadagi hamkorlik, suhbatdoshiga moslashib ketish va uning fikr-mulohazalarini diqqat bilan eshitish, muloqotda ustunlikni qo‘lga olishga harakat qilmaslik kabi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Buning aksi o‘laroq, erkaklar muloqot jarayonida ko‘proq ustun bo‘lishga urinishadi va har qanday holda suhbatdoshi bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yishga urinadi. Har ikki tilda ayollar tasdiq, so‘roq gapga tushuvchi intonatsiya qo‘llash o‘rniga ko‘tariluvchi intonatsiyadan, semantik jihatdan chuqur ma’noga ega bo‘lmagan leksika, odatiy ayollar faoliyatini ifodalaydigan maxsus o‘zlashtirma so‘zlardan, so‘zlanayotgan nutqqa kuchli his-hayajon ma’nolarni beruvchi til vositalari va modal yuklamalardan keng foydalanishadi. Erkaklar esa muloqot jarayonida undov so‘zlardan deyarli juda kam foydalanishlari, uslubiy bo‘yoq darajasi kam va haqorat ma’nosi kelib chiqadigan jargonli leksikani ko‘p ishlatishlarini ta’kidlab o‘tishimiz lozim. Gender tadqiqotlari jinslar o‘rtasidagi farq va munosabatlarni o‘rgansa, feminizm masalalariga bag‘ishlangan ishlarda esa xotin qizlar muammosini tadqiq etishga asosiy urg‘u beriladi 71 . А slida, gender germenevtikasi “xotin-qizlarga taalluqlilik” degan mazmundan ancha kengroq tushunchadir. Chunki “xotin-qizlarga taalluqlilik” jinslararo xulq, muloqot shakllariga taalluqli bo‘lgan, jinsiy rollarni bajarishni o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlar va modellardan tashkil topgan. Genderda (tadqiqot obyekti sifatida) har ikkala jinsning bir-biri bilan munosabati, aloqadorligi va turli darajadagi ijtimoiy 71 Zubin, D.A. Gender and noun classification. International encyclopedia of linguistics. Vol. 2. Oxford: Oxford University Press. 1992. – P. 41-43. 58 tizimlar doirasida (oila, ishlab chiqarish birlashmasi va boshqalarda.) o‘zaro determinatsiyasi kabi masalalar qamrab olingan bo‘ladi. Gender farqlar jinslarning biologik farqlanishi, ya ni tabaqalashishi natijasi emas, balki ularning ijtimoiylashuviʼ va tarbiyasining jamiyatda qaror topgan tasavvur hamda xulq modeliga amal qilishi natijasidir. Ayollar erkaklarga nisbatan tezroq, ko‘proq, ifodali va ravon gapiradilar. Shuningdek, ayollar nutqiga ularning qaysi millat vakilasi ekanliklari ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmay qolmaydi. Xususan, ingliz lingvomadaniyatida ayollari turli savollar orqali suhbatni davom ettirishga, muloqot jarayonida suhbatdoshiga samimiy bo‘lishga, suhbatni qisqa javoblar orqali qo‘llab turishga moyil bo‘ladilar. O‘zbek ayollarining nutqi ingliz ayollari nutqidan ba’zi xususiyatlari bilan farqlanadi. Suhbatdoshiga shirin muomalalilik, hayo va andisha, hamiyatlilikning beqiyos darajasi ularning nutqini bezovchi omillar sanaladi. O‘zbek xotin-qizlari nutqida qarshi jins vakillariga nisbatan hurmat va bo‘ysunuvchanlik, shuningdek, erkaklarning ko‘ziga tik boqmaslik, ular bilan suhbat jarayonida turli noo‘xshov qo‘l harakatlarini qilmaslik kabi xususiyatlari namoyon bo‘lishi bilan ajralib turadi. Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanidagi Oftob oyim nutqida bu holatning yorqin ifodasini ko‘rishimiz mumkin. “Siz muvofiq ko‘rgan bir ishga qarshi tushib ra’yingizni qaytarolmayman, chunki nima bo‘lganda ham sizning otaliq ismingiz bor, ham ko‘broq ixtiyor sizning qo‘lingizdadir” 72 , – deya turmush o‘rtog‘i Mirzakarim qutidorning qizlari Kumushni Otabekka berish taklifiga hech qanday e’tirozsiz rozi bo‘ladi. Ingliz ayollarida esa turmush o‘rtog‘iga nisbatan bo‘ysunuvchanlik hissi bo‘lmaydi. Ingliz lingvomadaniyatida teng huquqlilik kuchli bo‘lib, oilada va jamiyatda ayollar o‘z fikrlarini erkin bildira oladilar. Ingliz xalqi ayollarida ota va turmush o‘rtog‘i ko‘ziga tik boqmaslik, har bir ishni qilishdan oldin ulardan maslahat yoki ruxsat olish kabi xususiyatlar yo‘q. Ammo ba’zan ayollar nutqida ushbu xususiyatdan chetga chiqish holatlari ham uchrab turadi. Aynan ushbu romandagi Otabekning volidasi O‘zbek oyim obrazi bo‘ysunuvchanlik xususiyatidan ancha 72 A.Qodiriy. O‘tgan kunlar. “Abadiy barhayot asarlar” turkumi. -T:. “Navro‘z”, 2019. -B.97. 59 yiroq qahramondir. Xususan, turmush o‘rtog‘ining e’tiroziga qaramasdan Otabekni ikkinchi bor uylantirishga majburlab: “Siz shu kungacha barcha ixtiyorni o‘g‘lingizga topshirib, bolani bola qilmadingiz, bir xudbin qildingiz. O‘g‘ul o‘stirish bir turda bo‘lmas” 73 , – deya keskin fikr bildirishi o‘zbek ayollar nutqida umumiy jihatlar bilan bir qatorda xususiy jihatlar ham uchrab turishiga yorqin dalil bo‘la oladi. Bo‘ysunuvchanlik omili ayolning oiladagi mavqeyi va uning tabiati bilan bog‘liq ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Shuningdek, ingliz muloqot xulqida ayollarning turmush o‘rtog‘i bilan munosabatda tenglik jihatlari, ularning lingvistik tendensiyasida ham yaqqol seziladi. I am too bad, On the off chance that I sounded like o pompous ass in there. It was fair such a … – No, you were superbly right, Edward. Why on soil ought to they have chosen me? – Honey, you'd likely make a extraordinary envoy or ambassadress, or … – I (Mary) still can’t accept it. – You’re energized around this, are not you? – Of course I am. Wouldn’t you be? – It may be a incredible honor, honey, I am beyond any doubt, it isn't one they would offer delicately 74 . (Men juda yomonman, u yerda dabdabali eshakka o‘xshadim go‘yo, dedi. Bu juda adolatli edi ... – Yo‘q, siz to‘g‘ri aytdingiz, Edvard. Nega tuproqda ular meni tanlashlari kerak edi? – Azizim, siz favqulodda elchi yoki amaldor bo‘lar edingiz, yoki… – Men (Meri) hali ham buni qabul qila olmayman. – Siz bu borada g‘ayratlisiz, shunday emasmi? – Albatta. Siz bo‘lmaysizmi? – Bu aql bovar qilmaydigan sharaf, azizim, menda hech qanday shubha yo‘q, bular oddiy taklif emas). Yuqorida keltirilgan er-xotin orasidagi suhbatda oilada odatda erkak kishidan pastroq pog‘onaga ega bo‘lgan ayol endilikda teng huquqli va o‘zining fikrini to‘g‘ridan to‘g‘ri va o‘ziga ishongan holda ifoda etmoqda, erkak esa aksincha, ayol kishining ko‘nglini og‘ritib qo‘ymaslik maqsadida “I’m sorry, honey” (meni kechir, azizim) ifoda vositalari va tasdiq so‘roq gapdan foydalanib, o‘z nutqini yumshatishga harakat qilyapti . – Dadasi, shu kecha yana otamni tush ko‘rdim. Dadam betoqat bo‘lib turganiga qaramay, xotirjam javob qildi: 73 A. Qodiriy. O‘tgan kunlar. “Abadiy barhayot asarlar” turkumi. -T:. “Navro‘z”, 2019. -B.97. 74 https://www.imdb.com/title/tt0483967/ 60 – Ha, Husan pochcham yaxshi odam edilar... Yuqoridagi misolda esa er kayfiyati yo‘qligini bildirmay ayolining ko‘nglini ko‘tarish maqsadida “ha” so‘zini qo‘llamoqda, ayol esa “dadasi” murojaat shakli orqali erkakka nisbatan hurmatini bildirmoqda. Murojaatning “dadasi” so‘zi orqali ifodalanishi o‘zbek turmush tarzining milliy-madaniy xususiyatini namoyon qiladi. O‘zbek muloqot etiketida ayollar turmush o‘rtog‘iga uning ismi bilan murojaat qilishi tabu hisoblanib, uning o‘rniga “dadasi”, “otasi”, “u kishi”, “anovi” kabi so‘zlarni qo‘llaydi. Shuningdek, erkaklar ham rafiqasining ismi bilan murojaat qilishi holatlari kam uchraydi. Erkaklar katta farzandining ismini aytish orqali rafiqasiga murojaat qilishi ko‘plab hududlarimizda odat tusiga kirgan. Hurmat tamoyilidagi gender farqlar leksik sathda aniqlanganidek, sintaktik sathda ham aks etishi mumkin. O‘zbek muloqot etiketi xususiyatlaridan biri ayollar erkak kishining ko‘nglini ko‘tarish, unga nisbatan hurmatini ko‘rsatish maqsadida umumiy so‘roq gap shakllaridan foydalanishidir. Masalan: Ra’no: Yana choy ichasizmi? Anvar: Keyinroq ichaman 75 . Bu ayni xususiyat ingliz ayollar muloqot odobining ham muhim jihati ekanligini quyidagi misolda ko‘rishimiz mumkin. I am making a sandwich. Would you care for one? - inquired Roselyn. – Pop and I ate, much appreciated. In the event that you have got more water, I may stand a drink, though, - replied Jerome. – Beyond any doubt, how is the teacher doing? – He is taking a nap. – Favor his heart. – Roselyn stopped to open the fridge . (Men sendvich tayyorlayapman. Yeyishni xohlaysizmi? – so‘radi Rozelin. Pop va men ovqatlandik, juda minnatdormiz. Agar suv bo‘lsa, yo‘q demasdim, - javob berdi Jerom. – Hech qanday shubha yo‘q, o‘qituvchining ahvoli qanday? – U uxlayapti. – Uning yuragiga yordam bering. – Rozelin muzlatgichni ochish uchun to‘xtadi). Modomiki, jamiyatda ayollarning erkaklar bilan teng pog‘onaga ega bo‘lish sa’y-harakatlari va o‘tmishda faqat erkaklargagina tegishli bo‘lgan ish harakatlarni bugungi kunda ayollar ham bajarayotganligi ularning muloqot etiketida ma’lum o‘zgarishlarning paydo 75 A.Qodiriy. Mehrobdan chayon. “Abadiy barhayot asarlar” turkumi. -T:. “Navro‘z”, 2019. -B.189. 61 bo‘lishiga turtki bo‘ldi. Suhbat – ayollar uchun munosabatlarni yaqinlashtirish va rivojlantirish vositasi bo‘lsa, erkaklar uchun jamiyatda o‘z mustaqilligi va mavqeyini saqlash, o‘z nutqi orqali odamlarni ma’lum ergashtira olish vositasidir. 76 Gender tilshunosligida ayollar va erkaklar nutqining farqlari bo‘yicha talaygina ma’lumotlar yig‘ilgan bo‘lib, ko‘pgina tilshunoslarning tadqiqot ishlarida ayollar erkaklarga qaraganda e’tiborga molik bo‘lgan til shakllarini qo‘llashi va ularning nutqi o‘zgaruvchanligi to‘g‘risida ma’lumot berilgan. Ayollar muloqot etiketining o‘ziga xos jihatlari, ayniqsa, leksikasi va intonatsiyasida yaqqol namoyon bo‘ladi. Shu bilan bir qatorda o‘zbek ayollari nutqiga xos “girgitton”, “aylanay”, “o‘rgilay”, “qoqindiq” kabi so‘zlar ijobiy ma’no nozikligini ifodalovchi leksik vositalar sanaladi. Shuningdek, ushbu so‘zlar ko‘proq keksa ayollar muloqotida faol qo‘llaniladi :1. Qo‘shnilar ahvol so‘rasa, ularniyam, o‘ziniyam yupatadi: “Ha, endi keksalikda, o‘rgilay, lekin onamning‒ oyoq og‘rig‘i faqat keksalikdan emas. 2. Kel-a, bo‘yningda girgitton bo‘lib ketay, ‒ seni qaysi shamol uchirdi, akam tirilib keldimi, haligina qovog‘im uchib turgan edi, – dedi ammam. – Ha, balli azamat, necha kundan buyon ko‘zim uchib, yo‘lpashsha aylanib yurgan edi, haytovur yaxshilikka ko‘rinadi. Sen kelar ekansan, balli-balli, – dedi pochcham” . Ijobiy ma’no nozikligini ifodalovchi leksik vositalar ingliz ayollari nutqini bezovchi birliklar sanaladi. Ular yaqin insonlariga “sweetie”, “honey”, “darling”, “dear”, “gravy” deya murojaat qilishadi. Aynan shu so‘zlar o‘zbek ayollari tomonidan ham qo‘llanadi. Inglizlar kichkina bolalarga “sweetie” deb murojaat qilishsa, o‘zbek ayollari “asalim” deb aytishadi. Inglizlar turmush o‘rtog‘i yoki rafiqasiga “darling” deb murojaat qilishsa, o‘zbeklar “azizim”, “azizam”, “begim” deya murojaat qilishadi. Demak, o‘zbek va ingliz muloqot etiketida ayollar va erkaklar murojaat shakllarining ma’lum o‘xshash jihatlarini ko‘rishimiz mumkin. Ayollar muloqot etiketi salomlashish va so‘rashish jarayonining uzoq davom etishi, ayni fikrlarni takrorlash, hissiyotlarni ochiq va ravon ifodalash, boshqalarning 76 Tannen G. You just don’t understand. New York. 2007. –B.78. 62 gaplarini suhbatdoshiga yetkazish, tanishlarining gaplaridan suhbat davomida foydalanish, suhbat chog‘ida ma’noli so‘zlarning qo‘llanishi, fikr-mulohazalarni mubolag‘a qilish orqali ifodalash, muloqot paytida pauzalarning deyarli bo‘lmasligi, gaplarning uzun bo‘lishi, suhbatdoshning fikrini tez-tez bo‘lishi kabi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Tilshunos olim S. Mo‘minov o‘z tadqiqot ishida xalq orasidagi “Elakka chiqqan ayolning ellik og‘iz gapi bor” iborasiga to‘xtalib o‘tib, ayollar qo‘shnisining uyiga elak so‘rab chiqib qolib ketishi – bu ayollarga xos ko‘p gapirish xususiyati bilan emas, balki suhbatdoshidan nimadir so‘rashdan avval uning ruhiyatini o‘rganish maqsadi bilan bog‘liq ekanligi to‘g‘risidagi fikr-mulohazalarini bildiradi. Ayol suhbatdoshining kayfiyatini bilish uchun imkon qadar suhbatni cho‘zishga harakat qiladi. Qo‘shnisining harbiy xizmatga ketgan o‘g‘lidan tortib, kichik qizining bo‘yi yetib chiroyli qiz bo‘lgani bilan suhbatni qizitib borishi ham alohida ahamiyatli hodisadir. Muddaoga birdan o‘tmay hol-ahvol so‘rab, suhbatdoshining ko‘ngliga yo‘l topgach: – “Esim qursin-a, elakka chiqqandim”, – deya maqsadini soddagina bayon etadi. Suhbatdan ko‘ngli iligan qo‘shnisi esa bu buyum o‘ziga juda zarur bo‘lsa-da, uni berib yuboradi. Buning asl mohiyati ayol suhbat jarayonida suhbatdoshiga ruhiy ta’sir o‘tkazib borishidadir. Agar suhbatdoshining kayfiyatidan ayolning ko‘ngli to‘lmasa so‘ramoqchi bo‘lgan buyumini so‘ramasdan ham chiqib ketishi mumkin. Ayolning ayolligi so‘z sehrini bilishida va har qanday tarang vaziyatni ijobiy tarafga o‘zgartira oladigan nutqiy salohiyat yetukligining sohibasi ekanligidadir. Ayollarning fe’l-atvorlarida ijobiy xislatlar bilan birgalikda salbiy xislatlarning mavjudligi va bu ularning muloqotida yaqqol namoyon bo‘lishining guvohi bo‘lamiz. O‘zbek ayollari muloqot etiketida erkalash ma’nosini ifodalovchi leksik birliklar mislsiz o‘rin tutadi. Ayollar farzandalariga murojaat qilayotgan paytlarida “ bolajonim”, “boquvchim”, “ertam egasi” deb murojaat qilishadi. Ushbu erkalashlarning zamirida ertangi kunga da’vat g‘oyasi namoyon bo‘ladi. Bunday murojaatlarni eshitib voyaga yetgan farzand ruhiyati ham mukammal bo‘ladi. Ayollar nutqi insonni shaxs sifatida tarbiyalashi va 63 uning ruhiyatiga ijobiy ta’sir o‘tkazishi bilan ham lingvokulturologik sohaning o‘rganilishi zarur bo‘lgan dolzarb mavzularidandir. Ayollar nutq madaniyatini o‘rganishda muallif ular nutqidagi alohida jihatlarga e’tibor qaratishi kerak deb hisoblaydi. Ayollar nutq madaniyligiga g‘iybat, chaqimchilik, qarg‘ish so‘zlardan foydalanish kabilar putur yetkazadi 77 . O‘zbek va ingliz xalqlari muloqot xulqidagi o‘xshash va farqli jihatlar murojaat shakllarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Qolaversa, biz bu jihatlarni oilada ayolning o‘zini tutishi, turmush o‘rtog‘iga munosabatida ham ko‘rishimiz mumkin. Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlab o‘tish joizki, ayollar va erkaklar muloqot etiketini qat’iy chegaralab bo‘lmaydi. Shu bilan birga, genderlik xususiyatlarining ma’lum soni ayollar nutqiga va boshqalari erkaklar nutqiga xos deb aytish qisman noo‘rin. Chunki ayollar va erkaklarning lisoniy nutq shakllarini tanlashiga turli omillar, ya’ni har bir shaxsning etnik kelib chiqishi, irqiy tegishliligi, dini, yoshi, kasbi kabilar ta’sir qiladi. Shuni ham ta’kidlash lozimki, badiiy adabiyot tahlillarida ayollar va erkaklar orasidagi muloqot xususiyatlari quyidagilarda aks etgan: a) badiiy adabiyotlarda ayol va erkakning jamiyatdagi o‘rni; b) ayol va erkak nutqining fonetik jihatdan qo‘llanilishi; d) ayol va erkak nutqining grammatik jihatdan qo‘llanilishi; e) ayol va erkak nutqida leksik vositalarning qo‘llanilishi 78 . Ingliz badiiy adabiyotidan olingan ba’zi misollarda ayol dominantasi yaqqol seziladigan, shuningdek, erkak ayolning fikrini rad eta olmaydigan holatlar uchraydi. Ingliz madaniyatida bunday holat odatiy hisoblanib, bu o‘zbek lingvomadaniyatida deyarli uchramaydi. Ingliz badiiy adabiyotidan olingan misollarda ayollar muloqot etiketidagi e’tiborga molik yana bir xususiyatning guvohi bo‘ldik. Bunda ayollar nutqida suhbatdoshiga nisbatan hurmat, sabrlilik, bir-birini o‘zaro tushunishga intilish strategiyalari namoyon bo‘ladi. 3.2. Noverbal aloqa vositalarining muloqot etiketidagi o‘rni 77 Потопов. V . Многоуровневая стратегия в лингвистической гендерологии. 2002. – С.110-130. 78 Гендер тадқиқоти асослари курси хрестоматияси. –Т. “Ўзбекистон”. 2003 64 XXI asr jahondagi globallashuv jarayonlarida millatlararo munosabatlarning yangi bosqichga chiqqanligi shaxslararo muloqotning yangi qirralarining ochilishi va yanada chuqurroq tadqiq qilinishiga turtki bo‘ldi. So‘zlovchining kommunikatsiyadan maqsadi tinglovchiga o‘z fikrini lisoniy va nolisoniy vositalar orqali yetkazishdan iborat. Noverbal aloqa vositalari muloqot jarayonida ishtirok etuvchi qo‘shimcha vositalar bo‘lib, ular ma’lum axborotni berish, uzatilayotgan axborotga qo‘shimcha kiritish, aniqlashtirish kabi vazifalarni bajaradi. So‘zlovchi jonli so‘zlashuv nutqining ta’sirchanligini oshirish maqsadida nutqiy vaziyatdan kelib chiqib nutqqa yondosh bo‘lgan noverbal vositalardan unumli foydalanadi. Tilshunoslikda nolisoniy vositalarni o‘rganuvchi alohida tilshunoslik sohasi paralingvistika deb yuritiladi. Muloqot etiketining o‘ziga xos va rang-barangligini ko‘rsatuvchi yana bir omil noverbal vositalardir. Paralingvistik vositalarning qator turlari: imo-ishoralar (tana qismlarining harakatlari), kinesika (hissiyotlarning tashqi tana a’zolari orqali ifodalanishi), pantomima (qomat bilan bog‘liq harakatlar, egilish, qomatni tik tutish), takesika (muloqot jarayonida siypalash, teginish, itarish harakatlari), proksemika (muloqot qatnashchilarining yaqinlik masofasi), mimika (yuz mushaklarining harakatlari) kabilar shular jumlasidandir. Alohida ta’kidlash joizki, noverbal vositalar nutqning emotsionalligini, ta’sirchanligini va tushunarliligini oshiradi. Yevropa tilshunosligida Patterson, Gifford, Horgan, Hall, Fridlund, Zebrovits, Geller, Wiener nolisoniy vositalarni diaxron aspektda o‘rganib, tilshunoslik uchun qimmatli ma’lumotlarni berdi. Kendon, Shmitt, Laver, Bavelas va Chovil kabi olimlar imo-ishoralarning zamonaviy va tarixiy jihatlarini tadqiq qilib, paralingvistika sohasida o‘zlaridan oldin ish olib borgan tadqiqotchilarning turli fikrlarini tanqidiy o‘rganib, qimmatli ilmiy xulosalarini taqdim qilishdi. O‘zbek tilshunoslari uzoq yillardan beri noverbal vositalar ustida qator muhim tadqiqotlarni olib bordi. Xususan, A. Nurmonov, S. Mo‘minov, Sh. Iskandarova, M. Saidxonov kabi tilshunos olimlarimiz o‘zbek tili paralingvistik vositalarining turli jihatlarini 65 o‘rganishdi. Tilshunos olim M. Saidxonov “Noverbal vositalar va ularning o‘zbek tilida ifodalanishi” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasida o‘zbek tiliga xos paralingvistik vositalarni kommunikativ xususiyatlari va ishlatilishiga ko‘ra tasnifladi. Muloqot jarayonida ulardan unumli foydalanish muloqotning samaradorligini oshirishi va sifatini yaxshilashi to‘g‘risidagi fikrlari bilan bo‘lishdi . O‘zbek va ingliz muloqot etiketini chuqur va batafsil tadqiq etishga harakat qilar ekanmiz, ushbu tushuncha nafaqat nutqiy vaziyatlarda (boshqa manbalarda nutqiy akt ham deb yuritiladi) o‘ziga xosliklar seziladi, balki ikki til kommunikantlari muloqotida namoyon bo‘ladigan paralingvistik vositalarda ham ko‘rinadi. “Muloqot jarayonida paralingvistik vositalar kommunikatsiyada ishtirok etuvchi qo‘shimcha vositalar sanaladi va ular aloqa-aralashuvda ma’lum axborotni uzatish, mazmunni to‘ldirish, aniqlik kiritish kabi vazifalarni bajaradi. Kishi jonli so‘zlashuv nutqida fikrning emotsionalligini hamda ta’sirchanligini oshirishda muhit va sharoitdan kelib chiqib tilga yondosh bo‘lgan noverbal vositalardan foydalanadi” 79 . Muloqot jarayonida adresant o‘zi yetkazmoqchi bo‘lgan fikrni nafaqat lisoniy vositalar bilan, balki qo‘l, yuz, turli harakatlar, sukut va intonatsiya kabi noverbal vositalar bilan boyitib, aloqa-aralashuv jarayonida kommunikativ maqsadiga erishadi. Milliy mentalligi, ruhiyati, ijtimoiy sharoiti, tarixiy o‘tmishi, urf-odatlari, an’analari, yashash sharoiti turlicha bo‘lgan o‘zbek va ingliz xalqlari ongida mavjud bo‘lgan kommunikativ ssenariyda noverbal vositalar muhim o‘rin egallaydi. Muqaddas manbalarimizdan biri bo‘lgan Imom al-Buxoriyning “Sahihi Buxoriy” hadislar to‘plamida payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v) yetim boqqan ayolning fazilatini ta’riflar ekan, ko‘rsatkich va o‘rta barmoqlarini juftlab, bunday ayol bilan jannatda xuddi shu ikki barmoqdek yonma-yon turishligini aytadilar. Bundan ko‘rinadiki, noverbal vositalar lisoniy vositalarga yondosh tarzda so‘zlovchining kommunikativ maqsadiga erishishida yordam beradi, nutqning ta’sirchanligini oshiradi, shuningdek, ba’zi nutqiy vaziyatlarda tinglovchiga tushunarsiz holatlar bu vositalar orqali 79 Baxtiyarova N . Muloqot jarayonida paralingvistik vositalarning o ‘ rni . Central Asian Academic Journal of Scientific Research . 2022. – B .40. 66 ifodalanadi. Xalqimiz tarixan islom diniga e’tiqod qilganligi va Sharq xalqlariga xos bo‘lgan hurmat, andisha, odob, uyat kabi milliy xalqona xususiyatlarni o‘zida jamlaganligi uning paralingvistik vositalarida ham yaqqol namoyon bo‘ladi. O‘zbek ayollari muloqotni amalga oshirish jarayonida suhbatdoshining yuziga tik qaramasdan, doim ma’lum masofa saqlagan holda insonlar bilan suhbatni amalga oshiradi, baland ovozda va qo‘lini paxsa qilib gapirish o‘zbek ayollari nutqiga xos emas. Shuningdek, ayrim noverbal vositalar, xususan, hozirgi kunda yoshlar orasida urf bo‘lgan boshni boshga urib va qo‘l berib salomlashish, chordana qurib o‘tirish, nimanidir ta’kidlash uchun ko‘krakka urib gapirish, aroq ichishga davat qilish ma’nosidagi quloqning orqasiga chertish kabi noverbal vositalar faqat erkaklar kommunikatsiyasiga xosdir. Shuningdek, o‘zbek tilida ayrim paralingvistik vositalar borki, ular erkaklar muloqot etiketiga xos emas: – qosh uchirib, chimirib gapirish; – noz qilishni ifodalovchi ko‘z suzish; – sababsiz og‘izni to‘sib gapirish; – hayronlik, bexabarlik, mensimaslik ma’nosida lab burish; – achinish ma’nosida tilni tishlab, boshni qimirlatish; – o‘pishib (ayniqsa, o‘z jinsiga mansub kishilar bilan) ko‘rishish; – jimjiloqni labga tekkizib uyalib yerga qarab turish; – ko‘rsatkich barmoqni iyakka qo‘yib, o‘y surish; – suhbatlashib turganda o‘ng yoki chap tomonga bir siltanib, qayrilib va boshni xiyol pastga egib suhbatdoshdan arazlash; – kommunikant bilan o‘ta yaqin (50-60 santimetrdan qisqa) masofada turib so‘zlashish; – tez-tez mayda qadam bilan yurish; – ikki oyoqni bir tomonga juftlab bukib o‘tirish 80 . 80 Мўминов С. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. (Монография). – Фарғона, 2021.. – Б.16 . 67 Shuningdek, o‘zbek xotin-qizlariga xos bo‘lmagan nolisoniy vositalarga quyidagilarni keltirish mumkin: – kommunikantning yuziga tik boqib turib gapirish (tinglash); – qo‘lni arra (paxsa) qilib gapirish; – qo‘lni “chars” etkizib urib, siltab, mahkam qisib, tortib so‘rashish; – ichkilik ichishga ishora ma’nosida tomoqqa chertish; – baland ovozda “xo-xo”lab kulish; – bosh barmoqni orqaga qayirib “men” ma’nosida ko‘kragiga ishora qilish; – muhabbat izhori ma’nosida “do‘st” deb ko‘krakka urish. O‘zbek tilidagi paralingvistik vositalarning bunday genderologik xususiyati o‘zbek lingvomadaniyatida “erkak” va “ayol” tushunchasi faqatgina lisoniy vositalar bilangina emas, nolisoniy vositalar bilan ham farqlanishning yorqin dalilidir. Erkaklar va ayollar noverbal vositalari qo‘llanilishiga ko‘ra xoslanayotganligi ularning jamiyatdagi ijtimoiy roli bilan bog‘liqdir. Xususan, tarixan shlyapa va qo‘lqoplarni doimiy kiyim unsuriga aylantirgan ingliz lingvomadaniyatida erkaklar shlyapa va qo‘lqoplarini yechib salomlashishgan bo‘lsa, ushbu nutqiy vaziyatni esa ayollar yechmagan holda amalga oshirishgan. Bu holat ularning tarixiy-ijtimoiy jarayonlari bilan bog‘liqdir. Qurol-aslahalarni faqat erkaklar olib yurishgan, shu boisdan erkaklarning salomlashish nutqiy vaziyatida qo‘lqopni yechishi qurolim yo‘q, bu – sen mening do‘stimsan, senga hujum qilmayman, degan ma’noni anglatsa, bosh himoyasi uchun kiyilgan dubulg‘asini yechishi esa sen menga do‘st bo‘lganliging uchun boshimga hech qachon urmaysan va o‘zimni himoya qilishim shart emas, degan ma’noni ifodalagan. Hozirgi kundayam inglizlarda odat tusiga kirgan ushbu holat ingliz xalqining tarixiy, ijtimoiy, psixoligik jarayonlari bilan bog‘liqdir. Jahon tilshunoslari tomonidan Amerika, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Yangi Zelandiya kabi hududlardagi ingliz tilining nolisoniy vositalari ijtimoiy-hududiy jihatdan tadqiq qilinib, qator xususiyatlari ochib berildi. Tilshunos olim T. Patterson 68 paralingvistik vositalar xususida quyidagi fikrlarni bildiradi: “Noverbal muloqotning har qanday turini tushunish sizning insonlar orasida hurmatingiz oshishiga yordam beradi. O‘zingizning ishonchingiz, ishtiyoqingiz va tajribangizni kichik nolisoniy muloqot signallari orqali ko‘rsatishingiz mumkin 81 . Ma’lumki, o‘zbek tilida tovushlar juda muhim hisoblanib, intonatsiya va urg‘u bilan yonma-yon tarzda nutqning emotsionalligini oshirish uchun xizmat qiladi. Kambag‘allik o‘lsin, kambag‘allik! – dedi u va chuqur bir “uh” tortdi 82 . Asar qahramoni ushbu “uh” tortish orqali ko‘nglidan o‘tkazayotgan huzun, g‘amginlik hislarini ko‘rsatib beradi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, o‘ zbek lingvomadaniyatida ko‘z va bosh bilan bog‘liq noverbal vositalar boshqalariga qaraganda miqdoran ancha salmoqli hisoblanadi. Insonning ko‘zi hech qachon aldamaydi va insonning yurak kechinmalarini so‘zsiz ifodalay oladi. Xususan, ko‘zini chaqchaytirish, ko‘zni baqraytirish, ko‘zni qisish, ko‘zni olaytirib qarash, ko‘ziga lo‘q etib qarash kabi ko‘z bilan bog‘liq nolisoniy vositalar salbiy bo‘yoqdorlik ma’no attenkasini tashish xususiyatiga ega. Kelinoyim menga qarab ko‘zini qisdi: Qo‘ying, hammani o‘zingizga‒ ‒ o‘xshagan zo‘ravon deb o‘ylamang 83 . Shu o‘rinda ta’kidlashimiz joizki, noverbal vositalarning qo‘llanilishi jins jihatdan ham keskin farqlanadi. Xususan, o‘zbek madaniyatida ayollar erkaklarning ko‘ziga tik qarashi tabu bo‘lib, ushbu nolisoniy jihat xalqimizning e’tiqodiy-diniy, milliy an’analari bilan bog‘liqdir. Qadimdan, ayniqsa, islom dini ta’sirida iffat va hayo ruhida tarbiya topgan o‘zbek ayollariga qator noverbal xatti-harakatlar xos emasligi yuqorida ham ta’kidlab o‘tildi. O‘zbek xotin-qizlariga xos bo‘lgan bunday noverbal individualliklar Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanida obyektiv va real aks etgan: Otabek va Kumushning ilk uchrashuvida ularning nigohlari g‘ayriixtiyoriy ravishda bir zum bir-birida to‘xtab qoladi. Bu g‘ayriixtiyoriy holat 81 Patternson. Nonverbal behavier.Perspective functions. Oxford university press. 2022. -P.310. 82 Cho‘lpon. Kecha va Kunduz. -T:. “Ilm ziyo-zakovat”, 2019. -B.98. 83 Odil Yoqubov. Yaxshilik (hikoya) https://tafakkur.net/hikoyalar/odil-yoqubov 69 Kumushning uyga kirib ketganicha, qaytib ko‘rinmasligiga sabab bo‘ladi. Mana shu boshqa ko‘rinmaslik ostida sharqona hayo, o‘zbekona qizlik ibosi va g‘ururi yashiringan 84 . Muloqot etiketidagi bosh egib gapirish noverbal vositasi o‘zbek lingvomadaniyatida aslida ayollarga xos bo‘lib, ba’zi istisnoli holatlarda, xususan, “uyalib qolish” ma’nosida erkaklar tarafidan ham qo‘llaniladi. Eng o‘rtada ul aziz mehmon, Shohi ro‘mol to‘sgan qoshini, Bir-bir bosib kelar xiromon Hayo bilan egib boshini 85 . Ushbu she’riy parchada o‘zbek xotin qizlariga xos bo‘lgan ibo-hayo, sharqona odob-axloq, go‘zal xulq kabi jihatlarni ayolning boshini egib kelishidan yaqqol sezish mumkin. G‘arbona ruh yo‘g‘rilgan ingliz lingvomadaniyatida esa buning aksi o‘laroq ayollar muloqotida ko‘z bilan bog‘liq noverbal vositalar faol qo‘llaniladi. Tilshunos olim T. Hall o‘zining “Gender features on non-verbal communication” nomli kitobida ingliz lingvomadaniyatida ayollar erkaklarga qaraganda ko‘proq ko‘z va qo‘l bilan bog‘liq bo‘lgan nolisoniy vositalardan keng foydalanishlarini qayd etgan. Ingliz va o‘zbek ayollari orasida quchoqlashib ko‘rishish odat tusiga kirganligi bu ikki lingvomadaniyatning nolisoniy vositalaridagi o‘xshashliklardan biridir. O‘zbek xotin- qizlari o‘z orasida so‘rashish-salomlashish niyatida quchoqlab ko‘rishishi, suhbatdoshini o‘ziga yaqin olib, unga hurmat ko‘rsayotganligining belgisi sifatida qaraladi. Ingliz madaniyatida esa ikki jins vakillarining quchoqlashib ko‘rishish holati odat tusiga kirgan va buning aksi o‘laroq, o‘zbek madaniyatida xalqimizning milliy-madaniy qadriyatlari, diniy e’tiqodi jihatidan erkak va ayolning quchoqlashib ko‘rishishi yot tushuncha hisoblanadi. Qo‘l siqib ko‘rishish har ikki madaniyatga xos bo‘lgan nolisoniy kommunikatsiyaning umumiy xususiyatlaridan biridir. 84 Мўминов С. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. (Монография). – Фарғона, 2021.– Б.16. 85 E. Vohidov.Uyimizga mehmon keladi. (she’r). https://www.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/uzbek-nasri/erkin-usmon- 1952/erkin-usmonov-uyimizga-mehmon-keldi-hajviya 70 Shuningdek, o‘zbek lingvomadaniyatida yuz bilan bog‘liq bo‘lgan mimik harakatlar ham anchagina: Bahrom knobkani mahkam bosib turarkan, kuragidan pastga kuchli og‘riq sezib yuzini burishtirdi 86 . Ushbu misoldagi yuzini burishtirish paralingvistik vositasi ingliz lingvomadaniyatida ham uchraydi va aynan bir xil ma’no, ya’ni jahl chiqishi, norozilik, achchiqlanish kabi ma’nolarni ifodalab keladi. – After that, he slowly closed his mouth and grimaced. Anton chuckled and continued on his way 87 (Shundan so‘ng u og‘zini yopdi va yuzini burishtirdi. Anton jilmaydi va yo‘lida davom etdi). Ingliz lingvomadaniyati katta hududni qamrab olganligi tufayli ushbu tildagi paralingvistik vositalar miqdoran salmoqli va o‘ziga xosdir. Ingliz tilida noverbal vositalarning asosan 5 turi qayd etiladi: qo‘l imo-ishoralari, turli yuz ifodalari, ko‘z ifodasi, tana harakatlari va muloqot masofasi. Qo‘lni gorizontal yo‘nalishda silkitish harakati imo-ishoralar orasida eng ko‘p uchraydigan nolisoniy birlikdir. They kissed their mother quietly, clung about her tenderly, and tried to wave their hands cheerfully when she drove away. (Ular onasini sekin o‘pishdi, unga mehr bilan yopishishdi va u mashina haydab ketayotganda xursand bo‘lib qo‘llarini silkitishga harakat qilishdi) 88 . Qo‘llarni gorizantal tarzda harakatlantirib xayrlashish ingliz lingvomadaniyatida keng foydalaniladigan noverbal vositadir. Shuningdek, ba’zi hollarda xuddi shu paralingvistik vosita orqali salomlashish hollari uchrab turadi. O‘zbek madaniyatida so‘nggi yillarda yoshlar o‘rtasida qo‘lni gorizontal yo‘nalishda harakatlantirib xayrlashish va salomlashish holati uchramoqda. O‘zbek lingvomadaniyatida erkaklar xayrlashayotganda va ko‘rishayotganda qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib “assalomu alaykum” deb salomlashish odat tusiga kirgan. 86 Turobjon Maqsudov. Shimol shulalari ostida. (hikoya). https://uzsmart.ru/kutubxona/asarlar/3479-shimol-shu %E2%80%99lalari-ostida-hikoya-turobjon-maqsudov.html 87 Edith Shrayber. The night Anton met the wolf. – Cambridge, 2011. – P.23. 88 L.M.Alcott “Little women”, – Cambridge, 2005. – P . 188. 71 O‘zbek va ingliz muloqot etiketida qo‘l, bosh, ko‘z orqali ifodalanadigan nolisoniy vositalar miqdoran salmoqli hisoblanadi. Xususan, bosh bilan bog‘liq bo‘lgan paralingvistik harakatlar ingliz lingvomadaniyatida ko‘p uchraydi. Har bir bosh harakatining ishlatilish o‘rni va ma’nosi bor. Misol uchun, “boshni ikki tomonga qarab chayqatish yoki silkitish” noverbal vositasi “afsuslanish”, “norozilik” ma’nosini ifodalash maqsadida qo‘llaniladi. “He shook his head. ‘I wish I could call her amiable. It gives me pain to speak ill of a Darcy” 89 . ( U boshini chayqadi. Men uni mehribon deb atashni xohlardim. Darsi haqida yomon gapirish menga azob beradi). O‘zbek lingvomadaniyatida “bosh irg‘itish”, “bosh chayqatish” harakatlari bilan bog‘liq nolisoniy vositalar xuddi ingliz tilidagidek “afsuslanish” ma’nosini ifodalaydi: Suyun burgut qaysargina bosh chayqadi: Yashirgan bir tiyinim ham yo‘q! Borligini bilsangiz so‘rab nima qilasiz? Topib olavering tintib! 90 . Ko‘rsatkich barmoqni ko‘tarib, uni labga tekkizib ushlab turish nolisoniy vositasidan “tovush chiqarmaslik”, “jim bo‘lish”, “sukut saqlash” ma’nolarini ifodalash uchun foydalaniladi. “Hush!”said Bernard suddenly, and lifted an index finger; they listened. ‘I believe there’s somebody at the door,’ he whispered” 91 . (“Jim!” – dedi to‘satdan Bernard va ko‘rsatkich barmog‘ini labiga tekkizdi va qolganlar quloq solishdi). “Ishonamanki kimdir eshik oldida turibdi” – dedi u pichirlab. Shuningdek, o‘zbek muloqot etiketida ham “tovush chiqarmang” ma’nosidagi ushbu noverbal vosita faol qo‘llaniladi. – Qonundi ayt, qonundi! Qonun biz puqaroga tuzilib, hukumatga tuzilmag‘anma, qonun? Umurzoqov qo‘lini ko‘tarib, g‘ala-g‘ovurni arang bosdi: – O‘rtoqlar. Gapimga quloq solinglar, o‘rtoqlar! – Tish-sh … – Jim! Jim 89 Austen J. “Pride and Prejudice”, – London. 2017. – P .103. 90 Ёқубов О. A долат манзили. – Тошкент: "Хазина", 1996, – Б.51. 91 Huxley A. “Brave new world” The New York public press. 2018. – P . 49. 72 deyapman! – Eshitaylik, birodarlar! O‘rtoqlar! Yuqoridagi “Qonundi ayt, qonundi” 92 . Ushbu parchada “Tshsh” deya bosh barmog‘ini labiga vertikal tarzda tekkizib ushlab turish harakati orqali tinglovchilardan jimlik saqlashni so‘rayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Turli madaniyatlarda yuz ifodasi, boshni qimirlatish, gavda harakatlari, muloqot masofasi, ovoz xususiyati kabilar muloqot jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Uzatilmoqchi bo‘lgan fikrning mazmuni, maqsadi va faoliyatiga mos tarzda kommunikatsiya yo‘nalishi tanlanadi va lisoniy vositalarga yondosh tarzda nolisoniy vositalar muloqot samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Ingliz muloqot etiketida tez-tez uchraydigan paralingvistik vositalarning aksariyatini qo‘l bilan bog‘liq kinetik vositalar tashkil etadi. Xususan, quyidagilarni misol sifatida keltirish mumkin: 1. Qo‘l bilan biror buyumga yoki stolga urib qo‘yish aytilayotgan fikrga urg‘u berish uchun qo‘llaniladi. 2. Ikki qo‘lning bosh va ko‘rsatkich barmoqlari orqali “qo‘shtirnoq” ko‘rsatish ‒ kinoya qilish, aslida teskarisi ekanligini ifodalash maqsadida ishlatiladi. Bu noverbal vosita so‘nggi yillarda o‘zbek yoshlari orasida ham xuddi shu ma’noni ifodalash maqsadida keng foydalanilayotganligi ikki madaniyatning to‘qnashuvi natijasi deb baholasak xato bo‘lmaydi. 3. Boshning chekkasida ko‘rsatkich barmoqni aylantirish harakati ahmoqona, mantiqsiz fikr ma’nolarini bildiradi. O‘zbek lingvomadaniyatida ham ushbu noverbal vosita xuddi shu ma’noni ifodalash uchun qo‘llaniladi. 4. O‘rta barmoqni ko‘rsatish barmog‘i ustiga qo‘yib birlashtirish nimanidir yaxshi bo‘lishiga umid qilish, kutilgan natijaga erishish ma’nosini anglatadi. 5. Ko‘rsatkich va o‘rta barmoqni “V” shaklida ko‘rsatish tinchlik tarafdori ekanligini ifodalash maqsadida qo‘llaniladi. Bu noverbal vosita Yevropa xalqlari 92 Ёқубов О. A долат манзили. – Тошкент: "Хазина", 1996, – Б.51. 73 orasida keng tarqalgan. Ikkinchi jahon urishi davrida Buyuk Britaniya, Fransiya, Sovet ittifoqi tomonidan ingliz tilidagi g‘alaba so‘zini ifodalovchi “Victory” so‘zining bosh harfini barmoqlar yordamida ko‘rsatishdan kelib chiqqan. Buyuk Britaniya bosh vaziri bo‘lgan U. Cherchil bu paralingvistika vositani juda ko‘p ishlatganligi tarixiy manbalarda qayd etilgan. 6. Pul ma’nosini ifodalash uchun barmoqlarni bir-biriga ishqalash. Ushbu nolisoniy vositadan so‘nggi yillarda o‘zbek xotin-qizlari otalaridan, turmush o‘rtoqlaridan pul so‘rash maqsadida foydalanilayotganlarigining guvohi bo‘lmoqdamiz. 7. Bosh va chinchaloq barmoqlarni ko‘rsatish ajoyib, judayam yaxshi ma’nosini ifodalaydi. 8. Ikki kaftni bir-biriga tekkizgan holda ko‘krak ustiga olib borib, birlashgan qo‘lni harakatlantirish iltimos qilish ma’nosini ifodalaydi. 9. Bosh va chinchaloq barmoqlarni ko‘rsatgan holda quloqqa olib borish telefonda suhbatimizni davom ettiramiz yoki telefon qil ma’nolarini bildiradi. O‘zbek lingvomadaniyatida ushbu noverbal vositalarning ba’zilari mavjud. Yuqoridagi noverbal vositalarning aksariyati o‘zbek lingvomadaniyatida uchramaydi. Bu ikki madaniyat vakillari kommunikatsiyaga kirishganda ushbu harakatlar o‘zbek muloqotchisi uchun hech qanday ma’no anglatmasligi va hatto yanglish ma’noda tushunilishi ehtimoldan xoli emas. Bunday misollarni yana davom ettirishimiz mumkin. O‘zbek va ingliz muloqot etiketidagi paralingvistik vositalarning turlichaligi ularning ijtimoiy hayoti, xalq ruhiyati, olamni ko‘rish, idrok etish falsafasi, tarixiy jarayonlari va millatning kognitiv tafakkuri bilan bog‘liqdir. D. Barrning kishilar muloqot jarayonida ko‘p hollarda o‘z fikrlarini to‘la-to‘kis ifodalash uchun lingvistik vositaga ehtiyoj sezishini, lekin ongning nutqqa javob beruvchi qismi ushbu holatda yetarlicha ishlamaganligi tufayli tezlikda noverbal vositalar bilan yanada aniqroq ifodalashga o‘tiladi degan, fikrni bildirib o‘tadi 93 . 93 Barr.J. Trouble in the mind. Paralinguistics indices of effort and uncertainaty in communication. University of Illinois at Urbana-Champaign . 2000. – P.3. 74 Yuqorida keltirib o‘tilgan o‘zbek va ingliz paralingvistik vositalari shuni ko‘rsatadiki, o‘zbek lingvomadaniyatida asosan mimika, intonatsiya va qo‘l harakatlaridan foydalaniladi. Bu xalqning tarixan shakllanib kelayotgan turli urf- odatlari, milliy-ma’naviy qarashlari, kognitiv tafakkuri bilan chambarchas bog‘liqdir. Ingliz so‘zlashuvchilari esa o‘zbeklardan farqli o‘laroq, ko‘z ifodalari va barmoqlar bilan bog‘liq paralingvistik vositalardan keng foydalanishadi. Suhbat jarayonidagi ortiqcha imo-ishoralar yoki haddan tashqari ko‘p ishlatiluvchi mimikalar inglizlarga xos emas. Keltirib o‘tilgan ma’lumotlardan shuni xulosa qilish mumkinki, imo- ishoralar, yuz ifodalari, qo‘l va oyoq harakatlari, gavda holatlari orqali ifodalanadigan paralingvistik vositalar muloqotda keng qo‘llaniladi. Xususan, o‘zbek va ingliz tillarida mavjud bo‘lgan barcha noverbal elementlar muloqotda o‘z ifodasini topadi. Noverbal vositalar muloqotni to‘ldiradi va yoritib beradi. Bundan tashqari, o‘zbek va ingliz tillaridagi ko‘plab imo-ishoralar umumiy hisoblanib, ular boshqa millat va madaniyat vakillari uchun ham tushunarli hisoblanadi. Demak, bunday paralingvistik vositalar muloqotni ng samaradorligini oshiradi , balki boshqa tinglovchilarga ham tushunarliligini oshiradi. Shunday ekan, noverbal vositalarni muloqotda ishlata olish ko‘nikmasini shakllantirish va ularni chuqur o‘rganish joizdir. Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, muloqot etiketida lingvistik vositalarga yondosh hodisa bo‘lgan noverbal vositalar har bir xalqning olamni ko‘rish va uni muloqotda ifodalash tarzi bilan farqlanib turadi. Bob bo‘yicha xulosalar 75 1. Ayollar muloqot etiketi yuqori darajadagi hamkorlik, suhbatdoshiga moslashib ketish va uning fikr-mulohazalarini diqqat bilan eshitish, muloqotda ustunlikni qo‘lga olishga harakat qilmaslik kabi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Buning aksi o‘laroq, erkaklar muloqot jarayonida ko‘proq ustun bo‘lishga urinishadi va har qanday holda suhbatdoshi bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yishga urinadi. 2. Har ikki tilda ayollar tasdiq, so‘roq gapga tushuvchi intonatsiya qo‘llash o‘rniga ko‘tariluvchi intonatsiyadan, semantik jihatdan chuqur ma’noga ega bo‘lmagan leksika, odatiy ayollar faoliyatini ifodalaydigan maxsus o‘zlashtirma so‘zlardan, so‘zlanayotgan nutqqa kuchli his-hayajon ma’nolarini beruvchi til vositalari va modal yuklamalardan keng foydalanishadi. Erkaklar esa muloqot jarayonida undov so‘zlardan deyarli juda kam foydalanishlari, uslubiy bo‘yoq darajasi kam va haqorat ma’nosi kelib chiqadigan jargonli leksikani ko‘p ishlatishlarini ta’kidlab o‘tishimiz lozim. 3. Ingliz lingvomadaniyatida ayollar turli savollar orqali suhbatni davom ettirishga, muloqot jarayonida suhbatdoshi bilan samimiy bo‘lishga, suhbatni qisqa javoblar orqali qo‘llab turishga moyil bo‘ladilar. O‘zbek ayollarining nutqi ingliz ayollari nutqidan ba’zi xususiyatlari bilan farqlanadi. Suhbatdoshiga shirin muomalalilik, hayo va andisha, hamiyatlilikning beqiyos darajasi ularning nutqini bezovchi omillar sanaladi. O‘zbek xotin-qizlari nutqida qarshi jins vakillariga nisbatan hurmat va bo‘ysunuvchanlik, shuningdek, erkakning ko‘ziga tik boqmaslik, ular bilan suhbat jarayonida turli noo‘xshov qo‘l-harakatlarini qilmaslik kabi xususiyatlari bilan ajralib turadi. 4. O‘zbek va ingliz ayollar nutqida nozik ma’noni ifodalovchi leksik birliklar faol qo‘llaniladi. 5. Ayollar muloqot etiketida salomlashish-so‘rashishning uzun bo‘lishi, ayni fikrlarni takrorlash, hissiyotlarni ochiq va ravon ifodalash, boshqalarning gaplarini suhbatdoshiga yetkazish, tanishlarining gaplaridan suhbat davomida foydalanish, suhbat chog‘ida ma’noli so‘zlarning qo‘llanishi, fikr-mulohazalarni mubolag‘a qilish 76 orqali ifodalash, muloqot paytida pauzalarning deyarli bo‘lmasligi, gaplarning uzun bo‘lishi suhbatdoshning fikrini tez-tez bo‘lishi kabi holatlar kiradi. 6. O‘zbek lingvomadaniyatida ko‘z va bosh bilan bog‘liq noverbal vositalar boshqalariga qaraganda miqdoran ancha salmoqli hisoblanadi. 9. Ingliz lingvomadaniyati ayollar ko‘proq ko‘z va qo‘l bilan bog‘liq bo‘lgan nolisoniy vositalardan foydalanishadi. Ingliz va o‘zbek ayollari orasida quchoqlashib ko‘rishish odat tusiga kirganligi bu ikki madaniyatdagi noverbal vositalarning o‘xshash jihatlaridan biridir. 10. O‘zbek lingvomadaniyatida, asosan, mimika, intonatsiya va qo‘l harakatlaridan keng foydalaniladi. Bu tarixan shakllanib kelayotgan turli urf-odatlar, milliy-ma’naviy qarashlar, xalqning kognitiv tafakkuri bilan chambarchas bog‘liqdir. Ingliz tili so‘zlashuvchilari esa o‘zbeklardan farqli o‘laroq ko‘z ifodalari va barmoqlar bilan bog‘liq paralingvistik vositalardan ko‘p foydalanishadi. 77 UMUMIY XULOSALAR 1. Tilshunoslikda ilmiy paradigmalar almashinuvi tilni undan foydalanuvchisi bilan tadqiq qilish, tilning ichki strukturasiga mohiyatan yondashish, tilshunoslik doirasidagi tadqiqotlarning amaliy ahamiyatini oshirishga sabab bo‘ldi. XX asrdan boshlab MEni o‘rganish tilshunoslikning tadqiqot masalasiga aylandi. O‘zbek va jahon tilshunosligida bir til va turli tillar doirasidagi qiyosiy va chog‘ishtirma tadqiqotlar amalga oshirilib, ijtimoiy, psixologik, pragmatik va lisoniy aspektda o‘rganildi. 2. Ilk marotaba T. A. Deyk, N. B. Kagan, N. I. Formanovskaya, N. D. Arutyunova, S. I. Ojegov kabilar tomonidan tadqiq qilingan muloqot etiketi o‘zbek tilshunosligida S. Mo‘minov, Sh. Iskandarova kabi tilshunoslarimiz tomonidan ijtimoiy, lisoniy va psixologik aspektda o‘rganilgan va tilshunoslik uchun muhim ilmiy-nazariy asoslangan ma’lumotlar va xulosalar berilgan. 3. Muloqotning tasnifi va nutqiy faoliyatning bosqichlari turli tizimli tillarda bir xil shaklda namoyon bo‘ladi. Lekin muloqot etiketining nutqiy vaziyatlarda namoyon bo‘lishida esa turfa xil rang-barangliklar ko‘zga tashlanadi. 4. Muloqot etiketida kommunikatsiya, kommunikativ andoza, kommunikativ ssenariy, situativ-pragmatik sistema, nutqiy akt guruhlari kabilar eng muhim tushunchalar hisoblanib, tadqiqotimizning mohiyatini chuqurroq yoritishda muhim ahamiyat kasb etadi. 5. Dunyoning turli tillari qiyosi misolida, xususan, rus va arab, ingliz va fransuz, koreys va yapon, nemis va xitoy va boshqa tillar qiyosi misolida ME o‘rganib, ilm- fan uchun muhim xulosalar berilgan. Muloqot etiketini o‘zbek, ingliz va turk tillari misolida o‘rganish xususidagi qiyosiy tadqiqot ishi hali amalga oshirilmagan. Lekin kichik tadqiqot ishlari, jumladan, maqolalar, tezislar, turli internet ma’lumotlari e’lon qilingan. 6. O‘zbek tilidagi va ingliz tilidagi muloqot etiketlariga xos ayrim leksik- semantik guruhlarining qiyosiy tadqiqi ushbu tillardagi muloqot etiketi qoidalarini va 78 madaniyatini aks ettirish uchun katta ahamiyatga ega bo‘ladi. 7. Nutqiy akt guruhlari turli lingvomadaniy hududlarda o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi va ularning xususiyatlari barcha tillar uchun universallik kasb etmaydi. 8. O‘zbek va ingliz tillarida shaxslararo muloqot jarayonida nutqiy akt guruhlari ikki lingvomadaniyatning ijtimoiy holati, tarixi, an’analari, qadriyatlari, milliy- madaniy xususiyatlari asosida shakllangan va betakrordir. Har ikki tilda ayollar tasdiq so‘roq gapga tushuvchi intonatsiya qo‘llash o‘rniga ko‘tariluvchi intonatsiyadan, semantik jihatdan chuqur ma’noga ega bo‘lmagan leksika, odatiy ayollar faoliyatini ifodalaydigan maxsus o‘zlashtirma so‘zlardan, so‘zlanayotgan nutqqa kuchli his- hayajon ma’nolarini beruvchi til vositalari va modal yuklamalardan keng foydalanishadi. Erkaklar esa undov so‘zlardan deyarli juda kam foydalanishlari, uslubiy bo‘yoq darajasi kam va haqorat ma’nosi kelib chiqadigan jargonli leksikani ko‘p ishlatishlarini ham ta’kidlab o‘tishimiz lozim. 9. Ingliz lingvomadaniyatida ayollar erkaklarga qaraganda ko‘proq ko‘z va qo‘l bilan bog‘liq bo‘lgan nolisoniy vositalardan keng foydalanishlari qayd etilgan. Ingliz va o‘zbek ayollari orasida quchoqlashib ko‘rishish odat tusiga kirganligi bu ikki madaniyatdagi noverbal vositalardagi o‘xshashliklardan biridir. 10. O‘zbek lingvomadaniyatida, asosan, mimika, intonatsiya va qo‘l harakatlaridan keng foydalaniladi. Bu tarixan shakllanib kelayotgan turli urf-odatlar, milliy-ma’naviy qarashlar, xalqning kognitiv tafakkuri bilan chambarchas bog‘liqdir. Ingliz tili so‘zlashuvchilari esa o‘zbeklardan farqli o‘laroq ko‘z ifodalari va barmoqlar bilan bog‘liq paralingvistik vositalardan ko‘p foydalanishadi. 11. O‘zbek lingvomadaniyatida ko‘z va bosh bilan bog‘liq noverbal vositalar boshqalariga qaraganda miqdoran ancha salmoqli hisoblanadi. 79 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: I. Normаtiv-huquqiy hujjаtlаr vа mеtodologik аhаmiyаtgа molik nаshrlаr 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganining o‘ttiz yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi 2019-yil 4-oktabrdagi PQ-4479-sonli qarori. https :// lex . uz / docs /- 4664611 2. O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O ‘ zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora tadbirlari to ‘ g ‘ risida ” gi 2019- yil 29- oktabrdagi PF -5850- sonli farmoni . https :// lex . uz / ru / docs /-4561730 3. O‘zbеkiston Rеspublikаsi Prеzidеntining “O‘zbеkiston Rеspublikаsidа xorijiy tillаrni o‘rgаnishni ommаlаshtirish fаoliyаtini sifаt jihаtidаn yаngi bosqichgа olib chiqish chorа-tаdbirlаri to‘g‘risidа”gi 2021-yil 19-maydаgi PQ – 5117-son qarori https://lеx.uz/uz/docs/-5426736?ONDАTЕ=15.04.2022 4. O ‘ zb е kiston R е spublik а si V а zirl а r M а hk а m а sining “ Xorijiy till а rni o ‘ rg а nishni t а komill а shtirish bo ‘ yich а qo ‘ shimch а chor а- t а dbirl а r to ‘ g ‘ risid а” gi 2022- yil 19- yanvard а gi 34- son q а rori . https :// l е x . uz / uz / docs /-5831978 5. O ‘ zb е kiston R е spublik а si V а zirl а r M а hk а m а sining “ Xorijiy till а rni o ‘ rg а nishni omm а l а shtirishni s а m а r а li t а shkil е tish chor а- t а dbirl а ri to ‘ g ‘ risid а” gi 2021- yil 19- mayd а gi 312- sonli qarori . https :// l е x . uz / d o cs /-5431845 II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar (monografiya, patent, ilmiy to‘plamlar) 1. Аврорин В. Проблемы изучения функциональной стороны языка. – Л.: Наука, 1975. – С .157. 2. Агаев А. Функции языка как этнического признака // Язык и общество. – М., 1968. – С. 124. 80 3. Агароняна С. Культура поведения. – Ташкент: Узбекистан, 1979. – С. 166. 4. Алпатов В. Категория вежливости в современном японском языке. – М.: Наука, 1973. 5. Aleksandrov A . Пожмек друг другу руки. Новая строительная газета. 1992. – С .16. 6. Alcott L. “Little women”, Cambridge, – P . 188. 7. Austen J. “Pride and Prejudice”. – London, 2017. – P.103. 8. Baxronova D. Ol а m m а nz а r а si: til, tafakkur v а madaniyat. – Monografiya. GlobeEdit, 2023. – B . 212. 9. Burxonova D. Psixolingvistika. // O UM. – Namangan, 2019. – Bʻ . 10. 10. Benton J, Matthew A. Gricean Quality. Nous. 2016 . 50 (4): – S. 689–703. 11. Бушуй Т. Лексическая прагматика как общелингвистический объект // Хорижий тил таълимининг когнитив-прагматик тамойиллари. – Самарканд: СамДЧТИ, 2007. – С. 18-20. 12. Дейк В. Язык.Познание.Коммуникация. – Москва. Прогрес. 1989. – С.140 . 13. Edith Shrayber. The night Anton met the wolf. Cambridge. – P. 23. 14. Frederking J, Robert E. Grice’s Maxims. Do the Right Thing . Cambdridge university press. 2004. – P. 326. 15. Grice P. Logic and Conversation . Syntax and Semantics: Speech Acts, edited by P. Cole and J. J. Morgan. New York, NY: Academic Press. 1975. – P. 41– 58. 16. Grice P. Logic and Conversation. Harvard university press. 1976. – P. 8. 17. Carlos de Pablos-Ortega. Directive speech acts in English. Soprag. 2020; 8(1): – P.125. 18. Hakimov M. O zbek pragmalingvistikasi asoslari. – Toshkent: ʻ Akademnashr, 2013. – B . 174. 81 19. Hakimov M. Nutqiy akt nazariyasi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. – Farg‘ona. 2020, –B.169. 20. Halliday M. System and function in language. – London: Oxford University Press, 1976. – P.14. 21. Huxley A. “Brave new world”. The New York public press. 2018. – P . 49. 22. Jeffries, Lesley; Mcintyre, Daniel. Stylistics. Cambridge University Press. 201. – P. 106. 23. Кайковус. Қобуснома. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2005. – Б. 58. 24. Кобозева И. «Теория речевых актов» как один из вариантов теории речевой деятельности // Новое в зарубежной лингвистике. – М.: Прогрес, 1986. – Вып. XVII. – С. 7-22. 25. Маҳмудов К. Меҳмоннома. – Тошкент: Ёш гвардия, 1989. – Б.54. 26. Martynyuk A. Construction of gender in the English discourse. – Kharkiv: Konstanta Pub, 2004. – P. 26. 27. Мансур М. Ҳамманинг яшагиси келади. – Тошкент: Ҳилол нашр, 2015, – Б.268. 28. Маслова В. Лингвокултурология. – М.: Изд. центр Академия, 2001. – C. 14. 29. Мўминов C . Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. (Монография). – Фарғона, 2021. – Б. 19. 30. Nurmonov A. Ovrupoda umumiy va qiyosiy tilshunoslikning maydonga kelishi. Tanlangan asarlar. 2 jildlik. – Toshkent: Akademnashr, 2012. 31. Oxford dictionary of proverbs. – Oxford, 1997. – P. 341. 32. O zbek tili leksikologiyasi. – Toshkent: Fan, 1981. – B. 48ʻ . 33. O zbek tilining izohli lug ati. 3-jild. – Toshkent: O ME, 2007. – B. 629. ʻ ʻ ʻ 34. Потопов. V .Многоуровневая стратегия в лингвистической гендерологии. 2002, – С.110-130. 82 35. Qodiriy A. O‘tgan kunlar. “Abadiy barhayot asarlar” turkumi. – T:. “Navro‘z”, 2019. – B.97. 36. Qahhor A. Anor (qissa va hikoyalar to‘plami). – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uy, 2012. –B.87. 37. Ромашко С. Язык как деятелност и лингвистическая прагматика // Языковая деятелност в аспекте лингвистической прагматики. – M.:1984.-С. 137 . 38. Safarov Sh . Til qurilishi : tahlil metodlari va metodologiyasi . – Toshkent : O ʻ zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi “ Fan ” nashriyoti , 2007. – B . 43. 39. Сафаров Ш. Прагмалингвистика. – Тошкент, 2008. – Б.85. 40. Seorl J. Meaning, kommunikation and representation. Oxford university press. 1986, – P.115. 41. Teaching Speech etiquette in English Lessons. 2021. Macmillan. 42. Трубецкий Н. Поведения и мышления к языку.в кн. НЛ. в. 1. – М.,1960. 43. Xakimov M. O zbek pragmalingvistika asoslari. – T., 2013.ʻ 44. Xakimov M. Pragmalingvistika asoslari. – Farg ona, 2020. ʻ 45. Xuang Y. Pragmatics. Oxford university press. 2007. – P . 356 46. Ёқубов О. A долат манзили. – Тошкент: "Хазина", 1996. – Б.51. 47. Zikrillaev G . Fe lning shaxs, son va hurmat kategoriyalari sistemasi. – ʻ ʼ Toshkent: Fan, 1990. – B. 56. III . Dissertatsiya va avtoreferatlar : 48. Atadjanova N. Muloqot jarayonida lisoniy mansublik tavsifi va turlari. Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati.– Qo‘qon, 2022. – B. 24. 49. Hakimov M. O zbek tilida matnning pragmatik talqini: Filol. fan. dok. dis. – ʻ Toshkent: O zR FA TAI, 2001. – B ʻ . 283. 83 50. Искандарова Ш . Ўзбек нутқ одатининг мулоқот шакллари. Филол. фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган дис. автореферати. – Самарқанд, 1993. – B . 2 3 . 51. Kaxarov Q . O ʻ zbek va nemis nutqiy etiketlarining qiyosiy tadqiqi . Filologiya fanlari bo ʻ yicha falsafa doktori ( PhD ) dissertasiyasi , Andijon , 2020. – B . 132. 52. Калилина Г. Речевой этикет в разных структурированных языках. Фил. д о к. дис. – Москва. 2021. – C .87. 53. Saparbayeva G. Og zaki muloqot akti va uning leksik-grammatikʻ xususiyatlari . Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati. – Urganch, 2021. – B . 31 . 54. Саидхонов М. Новербал воситалар ва уларнинг ўзбек тилида ифодаланиши: Филол. ф ан. номзоди. дис. автореф. – Тошкент, 1993. – Б. 26. 55. Салиева З. Концептуальная значимость и натсионально-культурная специфика сентенции в английском и узбекском яз ыках: Автореф. дис. … канд. филол. наук. – Ташкент : УзГУМЯ , 2010 . – C . 25. 56. Toirova G. O‘zbek nutqiy muloqotida sistemaviylik va informativlik. – Fil. fan. dok. diss. avtoref.– Toshkent, 2017. – B. 29. 57. Тухтасинов И. Лингвокултурологические и гендерные особенности сложных слов в художественном тексте: на материале английского и узбекского языков: Дис. канд. филол. наук. – Ташкент, 2011. – C .160. III. To‘plam va jurnallardagi maqolalar 58. Atakulovna R. Xorijiy tillarni o qitishda madaniyatlararo muloqotni ʻ shakllantirish ahamiyati //Journal of new century innovations. – 2023. – Т . 22. – №. 2. – B. 97-104. 84 59. Baxtiyarova N. Muloqot jarayonida paralingvistik vositalarning o‘rni. Central asian academic journal of scientific research. 2022. – B.40. 60. Barr J. Trouble in the mind. Paralinguistics indices of effort and uncertainaty in communication. University of Illinois at Urbana-Champaign . 2000. – P.3-10. 61. Бушуй А. Язык в семантико-грамматическом ракурсе (у истоков лингвопраграмматики) // Hозирги дунё лисоний qиёфаси ва тилшуносликнинг методологик асослари. – Самарqанд: СамДЧТИ, 2007. – С.12-19. 62. Ismoilov S. Axborot so rashda madaniy faktorning o rni // Til va madaniyat.ʻ ʻ – Samarqand, 2004. – B. 117-119. 63. Mahmudov N. Olamning lisoniy manzarasi va so‘z o‘zlashtirish // O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent, 2015. – №3. – B . 3-12. 64. Negmatov H., Vohidova N., Toirova G. Struktural tilshunoslikdan pragmalingvistikaga // Xorijiy filologiya, 2007, 4-son. – B. 38-41. 65. Nurmonov A. Sepir-Uorfning lingvistik nisbiylik nazariyasi haqida mulohazalar / O zbek tilshunosligining dolzarb masalalari. – Toshkent, 2011. №5. ʻ 66. Pardaev Z. Ekspressiv nutqiy aktlar va baho munosabati. International Journal of Education, Social Science & Humanities. Finland Academic Research Science Publishers Volume-11. 2023 – P.1223-1230. 67. Сайдуллаева C. Ўзбек ва инглиз тилларида сен/сиз мурожаат шакллари ва лингвомаданий хусусиятлари. Academic research in educational sciences, 2021. 2 (12), – Б. 149-156. 68. Саидхонов М. Ишора фе ь ллари семантикаси // Ўзбек тили ва адабиёти, 1998, 1-с., – Б. 38-42. 69. Zubin, D.A. Gender and noun classification. International encyclopedia of linguistics. Vol. 2. Oxford: Oxford University Press. 1992. – P. 41-43. IV. Internet manbalari: 85 70. http://www.lеx.uz-(O‘zbеkiston Rеspublikаsi qonun hujjаtlаri mа‘lumotlаri milliy bаzаsi). 71. https://www.sciеncеdirеct.com-(Xаlqаro ilmiy mа‘lumotlаr bаzаsi). 72. https://www.scopus.com-(Xаlqаro ilmiy mа‘lumotlаr bаzаsi). 73. https://www.Ziyonеt.com аxborotlаr portаli 74. elip.buxdu.uz 75. https://www.Ndpu.uz 76. https://www.Dissnаtib.ru 77. https://www.Dissеrcаt.com 78. www.cаmbridgееnglish.org 86

Turli tizimli tillarda muloqot etiketi tahlili

 

KIRISH….………………………………………………..…………………………..3

I BOB. TURLI TIZIMLI TILLARDA MULOQOT ETIKETINING O‘RGANILISHI VA IFODA VOSITALARI………………………………………

1.1. Jahon va o‘zbek tilshunosligida muloqot etiketining o‘rganilishi………………10

1.2. Muloqot etiketini ifodalovchi asosiy tushunchalar tahlili………..………………20

Bob bo‘yicha xulosalar………………………………………………………………29

II BOB. MULOQOT ETIKETI TAMOYILLARI VA NUTQIY AKTNING AYRIM XUSUSIYATLARI…………………………………………………………

2.1. O‘zbek va ingliz muloqot etiketida hamkorlik, hurmat va xushmuomalalik tamoyillarining o‘rni....................................................................................................30

2.2. O‘zbek va ingliz muloqot etiketida nutqiy akt…………………………………..41

Bob bo‘yicha xulosalar…..…………………………………………………………..55

III BOB. TURLI TIZIMLI TILLARDA MULOQOT ETIKETINING GENDER ASPEKTI VA NOVERBAL VOSITALARI…………………………………………

3.1. O‘zbek va ingliz muloqot etiketining gender xususiyatlari......…………………..56

3.2. Noverbal aloqa vositalarining muloqot etiketidagi o‘rni………………..………65

Bob bo‘yicha xulosalar………………………………………………………………76

UMUMIY XULOSALAR…………………………………………………………..78

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………………………..80 

Купить