Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 1.4MB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Геометрия

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

67 Продаж

Turli yosh guruhlarda geometrik shakl va figuralar haqidagi tasavvurlarni shakllantirish

Купить
 Turli yosh guruhlarda geometrik  shakl va figuralar haqidagi
tasavvurlarni shakllantirish
Ki r i s h. R e j a:
I   bo b .  B o s h l ang ‘ i ch   s i n f l ardagi Ma t e m a t i k a   dar s l ar i da   ge o m e t r i k
shakl va figuralarni o‘rgatish.
1 . 1.   M a t e m a t i ka   da r s l a r i da   ge o m e t r i k   shakl va figuralarni  b e r i l i s h i ………….…6
.
1 . 2.  Turli yosh guruhlarda   ge o m e t r i k   figuralar xaqida tushuncha berish……...15
1 . 3.  Boshlang’ich sinf m a t e m a t i ka   da r s l a r i da   ge o m e t r i k   f i g u r a l a r n i be r i li s h i… 20
I I   bo b .   B o s h l ang’ i ch   s i n f  o’quvchilari tasavvurida    geo m e t r i k shakl va figuralarni
shakillantirish
2 . 1 . M a t e m a ti ka     da r s l a r i d a     ge o m e t r i k     e l e m en t l a r ni   o’rgatishning 
pedagogik t e x n o l o g i y a l a r i ………………………………………………………30
2 . 2. M a t e m a ti ka     da r s l a r i d a     ge o m e t r i k     shakl va figuralarni     k o m p ’ y u t er 
t e x n o l o g i y a l a r i   y o r d a m i da   o ’r g a t i s h   t e x n o l og i y a s i ……………………………….35
I V .   X u l o s a ………………………………………………………………………41
V .   F o y da l an i l gan   adab i y o t l a r …………………………………………………45 2K i r i sh
“ Y o s h l a r i mi z n i n g   m u s t a q i l   f i k r l a y d i g an,   y uk s ak   i n t e ll e k t u a l   v a   m a ’ nav i y
s a l o h i y a t g a   e g a   b o ’ li b,   du n y o   m i q y o s i da   o ’ z   t e n g d o s h l a ri g a   h e ch   q a y s i   s o hada
b o ’ s h   ke lm a y d i g an   i n s o n l ar   b o ’ l i b   ka m ol   t o p i s h i ,   bax t l i   b o ’ l i s hi   uchun   dav l a t i mi z
v a   j a m i y a ti m i zn i n g   b o r kuch   v a   i m k o n i y a t l a r i n i  s a f a r bar e t a m i z”
                                                                                       S h . M . M i r z i yo y e v .
                                                                      O ’ zb e k i s t o n        R e s pu b li k a s i  P r e z i d e n t i
O ’ zb e k i s t o n   R e s pu b li k a s i   P r e z i d en t i   Sh . M i r z i y o y ev   o l i y   t a ’ li m   ti z imi n i   2030
y i l gacha   r i v o j l an t i r i s h   k o n s e p s i y a s i   t a s d i q l an d i   v a   unda   qu y i d a g il ar   naz ar da
t u t i l ad i : o l i y   t a ’ l i m   s o h a s i da   d a v l a t - xu s u s i y   s h e r i k li kni   r i v o j l a n ti r i s h,   hudud l a r da
dav l at   v a   n o d a v l at   o l i y   t a ’ l i m   m u a ss a s a l a r i   f ao l i y a ti ni   t a s hk i l   e ti s h   a s o s i da
o l i y   t a ’ li m     b i l an     q a m r ov     da r a j a s i n i     5 0     f o i zdan     o s h i r i s h,     s o hada     s o g ’ l o m
r a q o bat  m uh i t i ni    y a r a t i s h ; O ’ z b e k i s t o n    M i ll i y  u n i v e r s i t e t i    v a    Sa m a r q and    dav l at
un i ve r s i t e t i ni   m a m l ak a t i mi z   o l i y   t a ’ l i m   m ua ss a s a l a r i n i n g   f l a g m a n i g a
a y l an t i r i s h ; r e s pu b l i k ad a g i   k a mi da     10     t a     o l i y     t a ’ l i m   m u a ss a s a s i ni   x a l qa r o
e ’ ti r o f   e t i l g an   t a s hk i l o t l ar   ( Q uacqu a r e ll i   S y m o n d s   Wo r l d   U n i v e r s i t y   R ank i n g s ,
T i m e s   H i g h e r   E duca t i o n     y oki   A cad e mi c     R ank i ng   o f     W o r l d     U n i v e r s i t i e s )
r e y t i n g i n i n g   b i r i nc h i   1   000   t a   o ’r i nd a gi   o l i y   t a ’ li m   m ua ss a s a l a r i   r o ’ y x a t i g a,   s hu
j u m l a d an,   O ’ zb e k i s t o n   M i ll i y   u n i v e r s i t e t i   v a   Sa m a r qand   dav l at   un i ve r s i t e t i ni
b i r i nchi   500   t a   o ’ r i nd a gi   o l i y   t a ’ li m   m ua ss a s a l a r i   r o ’ y x a t i g a   k i r i t i s h ; o l i y   t a ’ li m
m u a ss a s a l a r i da   o ’ q u v   j a r a yo n i ni   b o s q i c h m a - b o s q i ch   k r e d i t - m o d u l   ti z i mi g a
o ’ t k az i s h ; a l qa r o  t a j r i b a l a r dan  k e l i b   c h i q i b,   o l i y   t a ’ l i m n i n g  i l g ’ o r  s t anda rt l a r i ni  j o r i y
e t i s h,   j u m l adan,   o ’ q u v   da s t u r l a ri da   naz a r i y   b i l i m   o li s h g a   y o ’ n a l t i r i l g an   t a ’ li m dan
a m a l i y   k o ’ n i k m a l a r n i   s ha k l l a n t i r i s h g a   y o ’ n a l t i r i l gan   t a ’ l i m   ti z im i ga   b o s q i c h m a -
b o s q i ch   o ’ ti s h ; o l i y   t a ’ l i m   m az m u n i ni   s i f at   j i ha ti dan   y a n g i   b o s q i c h ga   k o ’ t a r i s h,
i j ti m o i y   s o ha   v a   i q t i s o d i y ot   t a r m o q l a r i n i n g  ba r q a r or   r i v o j l a n i s h i g a   m u n o s i b   h i ss a
q o ’ s had i g an,   m e hnat     b o z o r i da     o ’ z     o ’ r n i n i     t o pa     o l a d i g an     y u q o r i     m a l ak a l i
kad r l a r    t a yy o r l a s h 
ti z i mi n i   y o ’ l g a   q o ’ y i s h ; o l i y   t a ’ l i m   m ua ss a s a l a r i n i n g   aka d e mi k   m u s t aq i ll i g i ni
t a ’ mi n l a s h ; o l i y   t a ’ li m   m ua s s a s a l a r i d a   t a ’ lim ,   f an,   i nno v a t s i y a   v a   i lm i y - t adq i q o t l ar 3na ti j a l a r i ni   ti j o r a t l a s h t i r i s h   f ao l i y a ti n i n g   u z v i y   b og ’ l i q l i g i ni   naz ar d a   t u t u v c h i
“ U n i v e r s it e t   3 . 0”   k o n s e p s i y a s i ni   b o s q i c h m a - b o s q i ch   j o r i y   e ti s h ; x o r i ji y
i nve s t it s i y a l a r ni   k e n g  j a l b   q i li s h,   pu lli k   x i z m a t l ar   k o ’ l a mi n i   k e n g a y t i r i s h   v a   b o s hqa
bud j e t dan     t a s hqa r i     m a b l a g ’ l a r     h i s o b i ga     o l i y     t a ’ l i m    m ua s s a s a l a r i da     t e x n o p a r k,
f o rs a y t ,    t e x n o l o g i y a l ar    t r a n s f e r i ,    s t a rt ap,    ak s e l e r a t o r    m a r ka z l a ri n i    t a s hk i l  e ti s h
ha m da     u l a r n i     t e g i s h l i     t a r m o q,     s o ha     v a     hudu d l a r n i n g     i j t im o i y - i q ti s o d i y
r i v o j l an i s h i ni   t adq i q   q i l u v chi   v a   p r o g n o z l a s h ti r u v c h i   i l mi y - a m a l i y   m ua ss a s a l ar
da r a j a s i g a   o li b   ch i q i s h ; o l i y   t a ’ li m   m ua ss a s a l a r i   p r o f e s s o r - o ’ q it u v c h i l a ri ,   i l mi y
i z l an u v c h i l a r i ,   d o k t o r an t l a r i ,   bak a l a v r i at   v a   m a g i s t r a t u r a   t a l ab a l a r i n i ng   y u q o r i
im pak t - f ak t o r g a   e g a   nu f uz l i   x a l q a r o   i lm i y   j u r n a ll a r da   m a q o l a l ar   ch o p   e t i s h i ,
m a q o l a l a r g a   i q ti b o s l i k   k o ’rs a t k i c h l a r i   o s h i s h i ,   s hun i n g d e k,   r e s p u b li ka   i l m i y
j u r na ll a r i ni   x a l qa r o   i lm i y - t e xn i k   m a ’ l u m o t l ar   baz a s i g a   b o s q i c h m a - b o s q i ch
k i r i t i li s h i ni   t a ’ m i n l a s h ; O ’ z b e k i s t o n   o l i y   t a ’ li m   t i z i mi ni   M a r kaz i y   O s i y o da   x a l q ar o
t a ’ li m   d a s t u r l a r i ni   a m a l g a   o s h i r u v c h i   “ xab ” g a   a y l a n t i r i s h ; o l i y   t a ’ lim n i n g
i nve s t it s i y a v i y   j o z i ba d o r l i g i n i   o s h i r i s h,   x o r i ji y   t a ’ li m   v a   i l m - f an   t e x n o l o g i y a l a r i ni
j a l b   e t i s h ; t a l a b a - y o s h l ar   t a ’ li m - t a r b i y a s i   u chun   q o ’s h im c h a   s ha r o it l a r   y a r a ti s h g a
qa r a t i l gan   k o m p l eks   c h o r a - t adb i r l a r ni   o ’ z   i ch i g a   o l gan   b e s h t a   t a s habbu s ni
a m a l i y o t ga   t a t b i q   e t i s h ; o l i y   t a ’ li m   m ua ss a s a l a r i n i n g   i n f r a t uz i lm a s i   v a   m o d d i y -
t e xn i k   baz as i n i ,   s hu   j u m l adan,   xa l qa r o   m o l i y a   i n s t i t u t l a ri n i n g   im t i y o z l i
m a b l a g ’ l a r i ni   k e n g   j a l b   q i l i s h   h i s o b i g a   y ax s h i l a s h,   u l a r ni   b o s q i ch m a - b o s q i ch
o ’ z i n i   o ’ z i   m o l i y a l a s h t i r i s h   t i z i m i g a   o ’ t kaz i s h   v a   m o l i y a v i y   b a r qa r o r l i g i n i
t a ’ mi n l a s h ; t a ’ l i m n i n g   i s h l ab    ch i qa r i s h    k o r x o n a l a r i    v a    i l m i y - t ad q i q o t    i n s tit u t l a r i
b i l an   o ’ z ar o   man f aa t l i   ha m k o r l i g i n i   y o ’ l g a   q o ’ y i s h ; a h o li n i n g   i jt i m o i y   h i m o y a g a
m uh t o j   qa t l a m l a r i ,   s hu   j u m l adan,   im k o n i y a t i   c h e k l a n g an   s h ax s l a r n i n g   o l i y   t a ’ li m
b i l an   qa m r ov   da r a j a s i ni   o s h i r i s h,   u l ar   uchun   i n f r a t uz i l m a g a   o i d   s ha r o it l a r n i
y ax s h i l a s h ; b)   O ’ z b e k i s t o n   R e s p u b l i ka s i   o l i y   t a ’ l i m   ti z i mi n i   2030   y i l g acha
r i v o j l an t i r i s h   k o n s e p s i y a s i ni   2019   y i l da   a m a l ga   o s h i r i s h   b o ’ y i cha   “ Y o ’ l   x a r i t a s i ”
t a s d i q l and i . K o n s ep s i y a     t eg i s h l i     da v r g a     m o ’ l j a l l a n gan     m aq s a d l i     pa r a m e t r l ar
v aa s o s i y   y o ’ n a l i s h l a r dan   k e l i b   ch i q i b,   har   y i l i   a l o h i da   t a s d i q l anad i g an   “ Y o ’ l
xa rit a s i ”  o r q a l i  b o s q i ch m a - b o s q i ch   a m a l ga   o s h i r i l i s hi  b e l g i l ab   q o ’ y i l d i . 4Mavzun i ng   do l zarb li g i .
O ’ qu v ch i l a r g a   e g a ll a g an   b i l i m   o ’ q u v   m a l ak a l a r i n i   t u r l i   x i l   s ha r o i t l a r da   t u r l i
x i l q o ’ ll a n i s h g a   o ’ r g a ti s h n i   o ’ q i t i s h n i ng   m ax s u s   m a s a l a s i   s i f a ti da   qa r a s h   k e r ak.   B u
o q u v c h i l a r n i n g   po l it e xn i k   t a y y o r g a r l i g i g a   qa r a ti l g an   i s hn i n g   b o s h l an i s h i d i r .
B o s h l a n g ’ i ch     m a k t abd a y oq     o ’ qu v c h i l a r da     kuza t i s h     v a     t aq q o s l a s h,
s o li s h t i r i l a y o r g an   h o d i s a l a r d a gi   o ’ x s ha s h l i k   v a   f a r q   q i l a d i g an   t o m o n l a r i ni a j r a t i s h,
t a h l i l ,   s i n t e z,   u m u m l a s h t i r i s h,   ab s t r ak t s i y a l a s h,   an i q l a s h ti r i s h   kabi
f u nk s i y a l a r i ni a m a l g a   o s h i r i s h   uchun   ko ’ p   i s h   q i li s hi k e r ak.
B o l a l a r da   m an t i q i y   f i k r l a s h   q o b i l i ya ti ni   s ha k ll a n ti r i s h   m a s a l a s i   b i l an   u l a r da
t o ’ g ’ r i ,   an i q,   q i s qa   m a t e m a ti k   nu t qni   o ’ s ti r i s h   m a s a l a s i   u z v i y   r a v i s hda
bo g ’ l a n g and i r .   B u   o ` q u v ch i l a r da    g eo m e t r i k   t u s hunch a l ar a s o s i da   f i k i r l a s h   a s o s i da
a m a l g a   o s h i r i l ad i .
B u   bo s h l a n g ’ i ch   t a’ lim n i n g   m uh i m   v az i fa l a r i dan   b i r i d i r .   B i t i r u v   m a l a kav i y
i s hn i n g   d o l z a r b l i g i   ham   a y nan   s h u nda.   X uddi   s hu   m a s a l a l a r g a   b i r   o z   b o ’ l s a   ham
o y d i n li k   k i r i t i s hda d i r ,   y a ’ n i   o ’ q u v c h i l a r n i   g e o m e t r i k   e l e m e n t l a r ni   t u s hun t i r i s h
m a l ak a l a ri n i   t a ’ li m   j a r a yo n i da   o l i b   b o r i s h   bo s h l a n g ’ i ch   s i n f l a r da   m a t e m a ti k a
o ’ q i t i s hni   b i r   o z   b o ’ l s a   ham   ye n g i ll a s h t i r ad i m i ?   B o l a l a r ni   m a k t abda   b o s h l a n g ; i ch
s i n f l a r dan   k e y i n gi   s i n f g a   o ’ t i s h i ga   v u j ud g a   k e l ad i g an   q i y i nc h i l i k l a r ni   ba rt a r af
e t ad i mi ?   B u   s avo ll ar   m e t o d i ka mi zda   o ’ z i n i n g   j a vo b i ni   t o p m a g an.   M a v zu n i n g
do l za r b l i g i  s hu   b i l an   ha r a k t e r l anad i .
A dab i y o t l a r da   u s hbu   m a v zu   uchun   ye t a r li cha   m a’ l u m o t l ar   y o ’ q l i gi   t u f a y l i
t o p i l g an  j a v o b   v a b i r  o z  b o ’ l s ada k i r i ti l g an   o y d i n li k   m a t e m a ti k   nu t q n i   o ’ s i t i r i s h   v a
geo m e t r i k   e l e m e n t l a r dan   o ’r n i da   f o y d a l an i s h g a   y o r d a m be r adi  d e g an   u mi dda m an.
B a ’ z i   o ’ q u v c h i l a r   f anni   o ’ z l a s h ti r a   o l m as l i k l a r i   o q i b a ti d a   o r qada   q o l i s h l a r i
m u m k i n.   B und a y   o ’ q u v ch i l a r n i n g   q i z i q i s h l a r i ni   o s h i r i s h   m aq s ad i da   b i z   q i z i qa r l i
mi s ol  v a   m a s a l a l a r dan   t u r l i x i l geo m e t r i k   y a s a s h l a r dan   f o y d a l an a mi z.
N a ti j ada   a s t a - s ek i n   q i z i q i s h l a r i   o r t a   b o r a d i .   Shu   b i l an   b i r   qa t o r da
m uaka m m a l r o q   b i l i m o li na d i . 5M a t e m a ti ka   f an i g a   q i z i q i s h l a ri n i   o s h i r i s h   y anada   m uka m m a l r o q   b ili m
o li s h l a r i uchun   t u r l i  t o ’ g a r ak   m a s h g ’ u l o t l a ri n i n g   o ’r n i b e q i y os   d e b   h i s ob l a y m an.
K urs   i s h i n i ng   m a q s ad   va   vaz i f a l ar i .
B i ti r u v  m a l ak a v i y   i s h   q u y i d a g i  m a q s ad   v a   v a z i fa l a r n i  o ’ z   o l d i g a   qo ’ y a d i :
b o s h l a n g ’ i ch   s i nf   m a t e m a t i ka   ku rs i ni   o ’ q it i s h   j a r a yo n i da   ge o m e t r i y a
e l e m e n tar    tasavvurlarni shakillantirush va o’quvchilarga   t u s hun t i r i s h.
N uq t a   haq i da   t a s av v u r g a   e g a   b o ’ l i s h,   t o ’ g ’ r i ch i z i q   v a   k e s m a n i  f a r q i ,   kv ad r a t
v a   t o ’ g ’ r i   t o ’ r t bu r cha k l a r n i   f a r q l a s h ,   u l a r n i n g   e n g   u m u m i y   x o s s a l a r i n i   an i q l a s hda
k o m p ’ y u t er   t e x n o l og i y a l a r dan   f oyd a l a n g an   xo l d a   t u s hun t i r i s h     o ’ q it u v c h i g a
xam   o s o n,     o ’ q u v c h i l a r   xam   k e n g r o q     t a ss a v u r g a     e g a     b o ’ l a d i l a r .     B i zn i n g
m aq s ad i mi z   geo m e t r i k   s ha k ll a r n i ,   u l a r n i n g   x o s sa l a r i ni   o ’r g a t i s hda   za m o n a v i y
ax b o r ot   t e x n o l o g i y a l a r dan       f o y d a l a n i s h       u s l u b i ni       i sh l ab       ch i q i s h.       B unda
P o w e r       P o i n t   da s t u r i da   ge o m e t r i y a   e l e m e n t l a r i ni   o ’r g a t i s h   uchun   t u r l i   e ff e kt   v a
an i m a t s i y a l a r dan  i bo r at  t aq d i m o t l ar   y a r a t i s hd i r .
B o s h l a n g ’ i ch   t a’ lim n i n g   har   b i r   s i nf   m a t e m a ti ka   da r s l a ri d a   o ’ t i l a d i gan
geo m e t r i y a   e l e m e n t l a r i ni ko m p y u t er  t e x n o l og i y a l a r i a s o s i da   t u s hu n t u r i s h   bo l a l a r ga
geo m e t r i y a   e l e m en t l a r i   haq i da   t o ’ l a r o q   t a ss a v u r g a   e g a   b o ’ li s h i ,   s o d d a   v a   r a n g l i
f i g u r a l a r ni  k o ’ r i b   f an g a   bo ’ l g an   q i z i q i s h l a r i o r t i s h i g a   o li b   ke l ad i .
B i z   y u r t i mi z   o s o y i s h t a l i g i   v a   v a t a n imi z   r a v naq i n i ,   x a l q i m i zn i n g   f a r ov o n
h a y o ti ni   v a   y o r u g’   k e l a j a g i ni   t a ’ mi n l a s h   uchun   o ’ z   o l d i mi z g a   q o ’ y gan   b u y uk
m a r r a l a r dan,   xa l q i m i zn i n g   h o x i s h - i r o d a s i   b i l an   t a n l ab   o l g an   m u s t aq i l   t a r aaqq i y ot
y o ’ li dan   h e ch   qac h o n   q a y t m a y m i z   v a   o ’ z   y u k s ak   m aq s a d l a r i m i z g a   a l b a tt a
e r i s h a mi z.   B i z g a   A ll ohn i n g   o ’ z i do i m o   m adad k o r  b o ’ l a y o t g a n i g a,   yo ’ l i mi zni   o c h i b
b e r a y o t gan i g a   b u g un   ba r ch a mi z   i s h o nch   h o s i l  q i l m o qda m i z   v a   bun i n g   uchun   mi n g
b o r a   s huk r o n a l ar  a y t a mi z.
M u s t aq i ll i k   y i ll a r i da   e l - y u r t i mi z n i n g   f i d o k o r o na   m e hn a t i   b i l an   b i z   ba r cha
s o h a l a r da   ka t t a     y u t u q l ar g a   e r i s hd i k.   H o z i r g i   kunda     y u r t i m i zda   y a s h a y o t g an
har q a y s i     i n s o n,    m i ll a t i ,    t i l i     v a    d i n i d an    qa t ’ i y    n az ar ,    bu    y u t u q l a r da    m e n i n g
ham  m uno s i b   h i s s am  b o r ,   d e b   bo s h i n i ba l and   k o ’ t a r i b   y a s h a s h g a   a l ba t t a   xa q li d i r . 8I - bo b .  Boshlang’ich sinflardagi Matematika darslarida geometrik
Shakl va figuralarni o’rgatish.
1 . 1.   Matematika darslarida geometrik shakl va figuralarni berilishi
B o s h l a n g ’ i s h      s i n f l ar      o ’ q u v c h i l a r n i n g      geo m e t r i k      f i g u r a l a r      haq i dagi
t a s a v v u r l a r ni  s ha k ll a n ti r i s h  m e t o d i k a s i q u y i d a g i  b o s q i c h l a r n i o ’ z   i ch i g a   o l ad i .
I    bo s q i ch    –    B o l a l a r da    bo ’ l g an    geo m e t r i k    f i g u r a l a r    haq i dagi    u m u m i y
t u s hunch a l a r ni an i q l a s h.
I I    b o s q i ch    –    O ’ qu v ch i l ar    b i l an    a m a l i y    i s h l a s h    a s o s i da    u l a r da    geo m e t r i k
f i g u r a l ar haq i d a gi  t a s a v v u r l a r ni  s h a k ll an t i r i s h.
II I   b o s q i ch   –   O ’r g an i l g an   m a t e ri a l l a r ni   xo t i r ada   m u s t ahk a m   s aq l ab   qo li s h
uchun     f i g u r a l ar     y a s a s h g a     o i d     m a x s us   t a n l a n g an     m a s hq     v a     m a s a l a l a r ni
ba j a ri s h  o ’ q u v c h i l a r da   geo m e t r i k   f i g u r a l a r   haq i d a g i   u m u m i y  t a sa v v u r l a r i   10   g a cha
b o ’ l gan  s o n l a r n i  o ’r g an i s h   m a v z u s i n i  o ’ t i s h   davo mi da   y ana   b i r bor    an i q l anad i .
A v v a l     bund a y     f i g u r a l ar     a y l a n a,     uchbu r chak,     k v ad r at     va     b o s hqa
m a t e r i a ll a r dan   f o y d a l a n i l a d i .   U n d a   o ’ q u v ch i l ar   h i s o b - k it o bni   bund a y   f i g u r a l ar
y o r d a mi da,   m a s a l an,   2   t a   k v ad r a t ,   8   t a   a y l ana,   6   t a   uchbu r chak,   ka t t a   y oki   k i ch i k
uchbu r cha k l a r ,   q i z i l   y o k i   za n g o r i   d o i r a l a r ni   s ana s h   y o ’ l i   b i l an   o li b   b o r a d i l a r 2
.
B o s h l a n g ’ i ch   s i n f l a r da   o ’ q u v ch i l ar   m a t e m a t i kad a n   q u y i d a g i   b i lim ,   k o ’ n i k m a   va
m a l ak a l a r ni   e g a ll a s h l a r i  s ha r t :
a)    S o n l a r  v a   h i s o b l a s h l a r g a   o i d :
- s o n l a r n i    o ’ q i s h    v a    y o z i s h,    u l a r n i    x o na    q o ’s h i l u v ch i l a r i n i n g    y i g ’ i nd i s i
k o ’ r i n i s h i d a gi   yo z u v i ni  t u s hu n i s h i ;
-     s an o q   t e xn i k a s i n i   e g a ll a s h   t o ’ g ’ r i   v a   t e s ka r i   t a r t i bda   s a na s h,   j u f t l i k l ar   v a
o ’ n li k   b i l an   s ana s h,   s o ndan   o l d i n   v a   ke y i n   k e l u v c h i  s o n n i  a y ti s h   kab i ;
-     na t u r a l   s o n l a r ni   o ’ z ar o  t aq q o s l a s h   “ > ”,   “ < ”   v a   “ = ”   be l g i l a r n i  t o ’ g ’ r i qo ’ ll a s h;
-     s o n l a r n i    yo z m a   q o ’s h i s h,    uch  x o n a l i   v a   t o ’ r t   x o n a l i   s o n l a r ni   a y i r i s h ,    b i r
x o n a l i va   i kki x o n a l i  s o n g a   k o ’ p a y ti r i s h   v a   b o ’ l i s h;
- q o ’ s h i s h    a y i r i s h,    k o ’ p a y t i r i s h    v a    b o ’ li s h n i n g    j ad v a ll i    ho ll a r i    na ti j a l a ri ni
b i l i s h,    m u r akkab    b o ’ lm a gan    ho ll a r da    100    i ch i da    og ’ zaki    h i s o b l a s h l a r ni 9ba j a r a   o l i s h;
- “ y i g ’ i n d i ”,    “ a y i r m a”,    “ k o ’ p a y t m a ”    v a    “ bo ’ li n m a”    a t a m a l a r i    m a ’ n o s i ni
t u s hun i s h   v a   s o n l i  i f o d a l a r ni   o ’ q i s h d a   u l a r n i qo ’ ll a y   o li s h ;
-     2 - 3   a m a ll i  s o n l i  i f o dan i n g   q i y m a t i ni   t o p i s h;
- “ …   t a   o r ti q”,   “ …   t a   ka m ”,   “ m a rt a   o r ti q”,   “ m a rt a   ka m ”   m u n o s ab a t l a r i n i n g
m a ’ n o s i ni   t u s hu n i n s h     v a     u l a r g a     t a y a n g an     h o l da     s o dda     m a s a l a l a r ni
y e cha o li s h ;
- M i q d o r l ar      o r a s i d a gi      bo g ’ l an i s h l a r ni      q o ’ ll ab,      a m a l i y      m az m u ndagi
m a s a l a l a r n i   ye ch i s h   “ y a r mi ”,   “ u chdan   b i r i ”,   “ t o ’ r t dan   b i r i ”   a t a m a l a r i
m a ’ n o s i ni   t u s hun i s h   v a   u l a r n i   q o ’ l l a s h,   yo r d a mi da   u l u s h l a r n i   yo z i s h,
q o i d a   v a   bo s hqa   geo m e t r i k   f i g u r a l ar   m ode l i da   1 / 2,   1 / 3   l a r n i   k o ’ rs a t i s h,
a m a l i y   m az m und a gi   m a s a l a l a r ni   ye c h i li s h i da   s o nn i n g   s u l u s h i n i   v a   u l u s h i g a
k o ’ r a  s o n n i  t o pa   o li s h.
b)   G eo m e t r i k   f i g u r a l a r g a   o i d :
-     r a s m l a r da   k e s m a,   uchbu r chak,   t o ’ r t bu r cha k l ar   j u m l adan,   t o ’ g ’ r i   t o ’r t b u r chak
v a   k v ad r a t l a r ,   be s hbu r cha k l ar  v a   a y l anani   t an i s h ;
-     t e v a r ak   a t r o f d a g i   ge o m e t r i k   s ha k ll ar ni  t an i s h   v a   t o pa   o li s h ;
- k e s m a   uzu n l i g i ni   o ’ l cha s h,   be r i l g a n   uzun l i k l a r d a gi   k e s m ani   y a s a s h,   k e s m a
uzu n l i g i n i ko ’ z   b i l an   cha m a l ab   o ’ l c h a y   o l i s h;
- ch i z g ’ i ch   v a   s i r k u l dan   f o y d a l an i b   t o ’ g ’r i   t o ’r b u r ch a k,   k v a d r a t ,   uchbu r chak
v a   a y l an a l ar   y a s a y   o l i s h;
-     k o ’ pb u r cha k l a r      p e r im e t r i n i      t o ’ g ’ r i      t o ’r t b u r chak      y uz i n i      v a      kvad r at
b i r li k l a r d an   t uz i l gan   f i g u r a l a r n i n g   yuz i ni h i s o b l a y   o li s h ;
- uzu n l i k    ( mm ,    s m ,    d m ,    m ,    k m )    v a    y uza    ( s m . k v ,    d m . k v ,    m . k v )    o ’ l c hov l i
b i r li k l a r i n i ,   u l a r   o r a s i d a g i   a s o s i y  n i s ba t l a r n i   b i li s h,   u l a r ni   o ’ z   o ’r n i da  q o ’ l l a y
o li s h.
B o s h l a n g ’ i ch    s i n f l a r da    m a t e m a ti k a ni    o ’ q i t i s h g a    ha f t a s i g a    5    s o a t dan    v a q t
a j r a t i l a d i .
B o s h l a n g ’ i ch   s i n f l a r da   ge o m e t r i k   m a t e r i a ll a r   b i l an   i s h l a s hdan   a s o s i y   m a q s ad
o ’ q u v c h i l ar g a      t o ’ g ’ r i      ch i z i q,k e s m a l i      bu r cha k l a r ,      s hak ll a r :      uchbu r chak 10t o ’ r t bu r chak,   ko ’ pbu r cha k l a r n i n g   a n i q   ko ’rs a tm a l i   t a s a v v u r i ni   b e r i s h   s ha k l l a r n i n g
ba ’ zi   x o ss a l a r i ni   k o ’ r i b   ch i q i s h   v a   b u   b i l im l a r dan   b o l a l a r n i n g uzu n li k   va   y uz a l a r ni
o ’ l ch a y   o l i s h   m a l ak a l a ri n i eg a l l a s h d a   f o y d a l a n a   o li s h i ni  t a ’ mi n l a s hdan   i b o r a t d i r .
G eo m e t r i k   m a t e ri a l ni   o ’ z l a s h ti r i s h  j a r a yo n i  b o s h i dan   o x i r i g acha   f aol a n i q   v a
k o ’r g az m a l i  b o ’ li s h i ,   a m a l i y  m a s h q l a r dan   k e n g   f o y d a l a n i s h i k e r ak.
B unda   o ’ q u v c h i l ar   t a y y or   geo m e t r i k   s hak l l a r   b i l an   i s h   o l i b   bo r m a y ,   b al k i ,
q i r q i s h,   y e l im l a s h,   ch o ’ p l ar   b i l an   i s h l a s h,   m o d e ll a h ti r i s h,   ch i z m ac h i li k,   qo g ’ o z
v a r a g ’ i n i   bu k l a s h   o r q a l i   s ha k ll ar   ho s i l q i li s h   kab i l a r dan   f o y d a l a n g an   ho l d a   o ’ z l a r i
ham   s ha k ll a r ni   c h i z m a l a r dan   v a   a t r o f   –   b o r li qdan   t an i y   o li s h l a ri ,   y a s a y   b i li s h l a r i
ham   ke r ak.   B unda   o ’ q u v ch i l a r g a   n a m o y i s h   e ti l g an   t aqd i m o t l a r   ka tt a   axa m i y a t g a
e g a   b o ’ l a d i .
G eo m e t r i k   m a t e r i a l   k o ’ p i ncha   qa r a l a y o t g an   a r i f m e ti k   q o nu n i y a t l a r ,
bo g ’ l an i s h   v a   a l o q a l a r n i n g   an i q   ko ’ r g az m a l i   i l l y u s t r a t s i y a s i   b o ’ li b   x i z m at   q i l a d i ,
m a s a l an   t o ’ g ’ i   t o ’ r t b u r chak n i n g   t e n g   q i s m l a r i g a   b o ’ l i n g an   k o ’ r g a z m a l i   t a s v i r i
k o ’ p a y ti r i s h n i n g   o ’r i n   a lm a s h ti r i s h   q o nununi na m o y i h   q i l u s h   uchun   q o ’ ll an i l ad i .
O ’ qu v ch i l a r g a   geo m e t r i k   m a t e r i a ll a r n i   o ’ r g a t i s hda   q u y i d a gi   b i l i m   v a
m a l ak a l a r g a   e g a   b o ’ l i s hi  k e r ak.
- I - I V    s i n f l ar    uchun    m a t e m a t i ka    ku rs i    b o ’ y i cha    ge o m e t r i k    m a t e ri a ll a r n i
o ’r g an i s h   v az i fa l a r i n i ;
- m a t e m a ti k a     b o s h l a n g ’ i ch     s i n f l a r g a     k i r i t i l gan     ge o m e t r i k     ha r ak t e r dagi
m a s a l a l a r n i ha m da   u l a r ni   o ’r g an i s h   t a r t i b i n i ;
- geo m e t r i k   m a t e ri a ll a r   b i l an   t a n i s h u v   t u fa y l i   o ’ z l a s h ti r i s h g a   x i z m at   q il u v c h i
a ri f m e t i k   m a s a l a l a r n i ;
-     geo m e t r i k   t a s a v v u r l a r n i  s ha k l l a n t i r i s h   m e t o d l a r i va   u s u l l a r i n i ;
- o ’ q u v c h i l a r      t o m o n i dan      y ech i s h      j a r a yo n i da      ge o m e t r i k      ha r ak t e r dagi
m a s a l a l a r n i  o ’z l a s h ti r i b   o l i s h g a   x i z m at q i l u v c h i  m a s h q l a r n i ;
- geo m e t r i k   m a t e ri a ll a r ni   o ’ r g a n i s h    davo mi da   f o y d a l an i l ad i g an   k o ’ r g a z m a l i
q o ’ ll a n m a l a r  v a   d i da k ti k   o ’ y i n l a r n i ;
- geo m e t r i k    m az m und a gi    m a s a l a l a r n i ng    o ’ z l a s h t i r i li s h i n i n g ,    t e k s h i r i s hn i ng
t u r li cha   ko ’r i n i s h l a ri ,   s ha k l i  v a   u s u l l a ri ni b i li s h i ke r ak; 11-     o ’ q i t i s h   d a v o m i da   ge o m e t r i k   e l e m e n t l ar   b o ’ l g an   a r i f m e t i k   m a t e ri a ll a r n i n g
o ’ z ar o   a l o qa s i n i n g  t adb i q   e t i s h n i b i li s h i ;
-     geo m e t r i k    t a s a v v u r l a r ni    s ha k ll an ti r i s h    m e t o d    va    u s u l l a r ni    m aq s ad    s a r i
y o ’ n a l t i r i b,   qo ’ ll a y   o li s h ;
- geo m e t r i y a   e l e m e n t l a r i   bo ’ l g an   m a s hq l a r ni   t a n l ab   o l a   b i li s h i   v a   m aq s ad   s a r i
y o ’ n a l t i r a   o li sh i ;
- geo m e t r i k   mi s o ll a r n i   o ’r g an i s h g a   x i z m at   q i l u vchi   k o ’r g az m a l i  
qo ’ ll a n m a l ar  v a   d i da k ti k   o ’ y i n l a r dan   f o y d a l ana   o l i s h i ;
- geo m e t r i y a       e l e m e n t l a r i ni       o ’ z l a s h ti r i s h n i n g ,       t e k s h i r i s h n i n g       t u r li cha
k o ’ r i n i s h l a r i n i ,   s ha k l  v a   u s u ll a ri n i q o ’ ll a y   o li s h i ;
- t e k s h i r u v   m aq s a d l a r i g a   m os   s i n ov   t o p s h i r i q l a r i   va   m u s t a q i l   i s h l a r i ni   t uza
o li s h   k e r ak.
B o s h l a n g ’ i ch   s i n f da   geo m e t r i y a   da r s l a r i da   o ’ q u v ch i l a r g a   a s o s an   nuq t a,
k e s m a,   s i n i q   ch i z i q,   t o ’ g ’ r i   ch i z i q,   k o ’ pbu r chak,   k v ad r a t ,   t o ’ g ’ r i   t o ’ r t bu r c h ak,
uchbu r chak,  a y l ana,   do i r a,   s ha r ,   kub   kabi  t u s hunch a l ar   o ’ r g a n i l a d i .
H ar   qanday geo m e t r i k   s ha k l   nuq t a l ar   t o ’ p l a m i dan   i bo r a t .   G eo m e t r i y a   f an i g a
o ’ z   h i ss a l a r i n i   qo ’s h g an   y u r t d o s h l a r i mi zdan   M uh a mm ad   M u s o   a l - X o r az m i y ,
A h m ad   F ar g ’ o n i y ,   A bu   R a y h o n   B e r un i y ,   M i r z o   U l u g ’ b e k   v a   u l a r n i n g   s hog i r d l a r i
o ’ z   a s ar l a r i   v a   i l mi y n a ti j a l a r i   b i l a n   bo y i t i s h g a n l a r .   G eo m e t r i y a   t u r l i   s ha k l l a r n i n g
x o s sa l a r i ni   an i q l a s h,   t e k s h i r i s h,   u l a r n i ng uzu n li k l a r i   y uz i ,   ha j ml a r ni   h i s o b l a s h   b i l an
s hug ’ u ll anad i .
Ki c h i k     yo s h d a g i     m a k t ab     o ’ qu v c h i l a r i da     ge o m e t r i k     t a s a v v u r n i
s ha k l l a n ti r i s hda   m a ’ l u m   s ha k l d a g i   r e a l   p r e d m e t dan   u n i n g   t a s v i r i y   t o m o n   v a
ak s i ncha   t a s a v v u r dan   r e a l   p r e d m et  s a r i bo r m o q   k e r ak.
G eo m e t r i k         e l e m e n t l a r n i   o ’ r g an i s hda   q u y i d a gi   m o d e ll a r dan   m a sa l a n :
geo m e t r i k   m o d e ll a s h ti r i s hdan   f o y d a l an i s h,   qog ’ o z cho ’ p l a r ,   p l a s t i li n   v a   s i m l a r dan
f i g u r a l a r n i n g   m o d e ll a r i ni   y a s a s h,   qo g ’ o zda   ge o m e t r i k   f i g u r a l a r ni   ch i z i s h   –   b o l a l ar
o n g i d a   geo m e t r i k   t a s a v v u r ni   r i vo j l an t i r i s h g a   o m i l   b o ’ l a d i .   B und a y   s ha r o it da
m a t e r i a ll a r n i n g    t u r l i    r a n g i ,    o ’ l c ha m l a r i   t e k i s li kd a g i    h o l a ti n i    naz ar d a    t u tm a g an 12ho l d a     f i g u r a l a r ni     s hund a y     t a n l a s h     k e r akk i ,     bo l a l ar     u l a r n i n g     a s o s i y
be l g i l a r i ni 13an i q l a y   o li s h l a r i   k e r ak.   D i qqa t ni   s hun g a   qa r a t i s h   k e r akk i ,   o ’ q u v c h i l a r   geo m e t r i k
f i g u r a l a r n i n g   ba r c h a   s i f a t l a r i ni   a j r a t a   b i l s i n l a r .   B u   f i g u r a l ar   t a s a v v u r n i ng   t o ’ g ’ r i
b o ’ li s h i g a   y o r d a m   b e r a d i .   M a s a l a n,   t o ’ g ’r i   t o ’ r t bu r chak n i   o ’ r g a n i s h   j a r a yo n i da
bo l a l a r n i n g   i kki   a s o s i y   s i f a t i   –   t o ’ r t bu r chak   e ka n li i   v a   bu r cha k l a r i   t o ’ g ’ r i
e ka n l i g i n i   t u s hun i b   e ch i s h l a r i   k e r ak.   B u   j a r a yo n   uchun   b i z   o ’ q u v ch i l a r g a   m a x s u s
s l a y d l a y r   y o r d a mi da   t u s hun t i r i s h   m e t o d i ka s i ni   i s h l ab   c h i qd i k.   M ax s us   da s t ur
yo r d a mi da  f i g u r a l a r ni ch i z i s h   u s u ll a r i  t aqd im o t l ar a s o s i da   na m o y i s h   e ti l d i .
1 -s i n f da   b e r i l ad i gan   m a ’ l u m o t l a r :   N uq t a,   t o ’ g r i ch i z i q,   k e s m a   t u s hun c h a l a r i
b i l an   o ’ q u v ch i l ar   t a n i s ha d i l a r .   B u l a r ni   t u s hu n ti r i s h   j a r a y on i da   t u r l i   s ha k l l a r dan
f o y d a l an i l ad i .   M a s a l a n :
U s hbu   r a s m l a r ni   k o ’ r i b   o ’ q u v c h i   m ak t a b g acha   t a ’ li m   m ua ss a sa l a r i d a   e g a
b o ’ l gan   b i li m l a r i g a   a s o s l an i b  t o ’ r t b u r chak,   uy   kabi  j av o b l a r n i be ri s h i  m u m k i n. 13Shak l a r ni ch i z i s h,   o ’ l cha s h   uchun   o ’ qu v c h i l ar g a   s an t im e t r ,   m e t r  v a   d e t s i m e t r
t u s hunch a l a r i  b e r i l ad i :
M a s hq   ba j a ri s h   uchun   b i r k e s m ani   o ’ l cha s h   v az i f a s i  b e r i l a d i :
H ar   b i r   b o ’ li m   t u g a g andan   s o ’ n g   m u s t ahk a m l a s h   uchun   m a s h q l ar   b e r i l a d i .
O ’ qu v ch i l a r da   geo m e t r i y a n i g   b o s h l an g ’ i ch   t u s hunch a l a r i ni   m u s t ahka m l a s h   uchun
q u y i d a g i vaz i fa l ar  b e r i l a d i : 14K e y i n gi  m a s h g ’ u l o t l a r da   t o ’ g ’ r i ch i z i q   haq i da   t u s hunch a l a r be r i l adi
M a v zu n i    y a n ada    m u s t axk a m l a s h    uchun    o ’ q u v ch i l a r g a    s ha k ll a r    t o m o n l a r i
uzu n l i k l a r i n i o ’ l cha s h   v az i f a s i  b e r i l ad i :
K o ’ pbu r cha k l a r n i n g   t o m o n l a ri n i o ’ l chang:
M a s h g ’ u l o t l a r      davo mi da      o ’ q u v c h i l a r g a      s ha k ll a r ,      u l a r n i n g      f a r q l a ri ni
t u s hun t i r i s h   m aq s ad i da   q u y i d a gi  v a z i f a   b e r i l ad i :
Shak l n i n g   q a y s i b i r i da   bu r chak   y o ’ q ?
Q u y i d a gi  t o p s h i r i q l a r ni ba j a ri n g:
a)    n e c h t a   s ha k l l a r bo r l i g i ni  a y t i n g ;
b)   har q a y s i  s ha k l   n im a   d e b   a t a l ad i ?
O ’ qu v ch i l a r da   s ha k ll ar   t a s a v v u r i ni   m u s t axk a m l a s h   uchun   qo g ’ o z n i   buk l a s h
y o ’ l i b i l an   s ha k l l a r   y a s a s h   v a z i f a s i ni   b e r i l ad i :
1 -s i n f da   f i g u r a l ar  v a   u l a r n i n g   n o m l a r i b i l an   da s t l abki  t a n i s h ti r i s h   . 151 . 2.   Turli yosh guruhlarda geometrik figuralar xaqida tushuncha berish
2 -s i nf   b o s h i da   o ’ q u v c h i l a r d a   1 -s i n f da   o l g an   b i li m l a r ni   t a kr o r l ab   y o d g a  
o l i s h  m aq s ad i da   q u y i d a gi  v a z i fa l ar  b e r i l a d i :
T ak r o r l a s h l a r dan   s o ’ n g   o ’ q u v ch i l a r g a   bu r chak   t u s hunch a s i  b e r i l ad i :
B u l a r  t o ’ g r i bu r cha k l a r .
B u l a r  t o ’ g ’ r i bu r cha k l a r e m a s . 16M a v zu n i     m u s t ahk a m l a s h     uchun     mi s ol     b e r a m i z :     T o ’ g ’r i     bu r c h a k l a r ni
an i q l a n g ?
1
4
2                                            3                                                    5
T o ’ g ’ r i   t o ’ r t bu r chak   t u s hunch a s i   k i r i ti l a d i.   A v v a l   o ’ q u v c h i l a r g a
k o ’ pb u r cha k l a r d a g i  t o ’ g r i bu r cha k l a r ni   an i q l a s h   uchun   mi s ol   b e r a mi z :
E ndi ha mm a   bu r cha k l a r i  t o ’ g i r i  b o ’ l g an   t o ’ r t bu r c h a k l a r g a   m i s ol   k e lt i r a mi z :
B u l a r  t o ’ g ’ r i  t o ’ r t bu r cha k l a r .
Ta ’r i f :   H a mm a   bu r cha k l a r i   t o ’ g ’ r i   bu r chak   bo ’ l g an   t o ’ r t b u r chak   t o ’ g ’r i
t o ’ r t bu r chak   d e y i l ad i .
O ’ qu v ch i l ar   t o ’ g ’ r i   t o ’ r t bu r chak n i b o s hqa   s ha k ll ar b i l an   f a r q l a r i n i   y ax s h i r o q
t u s hun i s h l a r i   uchun   qu y d a gi   s avo l n i   be r a m i z :   T o ’ g ’r i   t o ’ r t bu r c h ak   b o s hqa
t o ’ r t bu r cha k l a r dan   n im a s i b i l an   f a r q   q i l a d i ?
M a v zuni d a v o m   e t t i r i b   o ’ q u v ch i l a r g a   m i s ol  e ch t i r a mi z :
T o ’ g ’ r i  t o ’ r t bu r cha k l a r n i  t o p i n g   v a   u l a r n i n g  t a r t i b   r aqa m l a r i n i   yo z i n g?
  1                    2                3                4              5
G eo m e t r i y a   e l e m e n t l a r i da   p e r im e t r   t u s hunch a s i   k i r i ti l a d i .   T o ’ g ’r i
t o r t b u r chakn i n g   i kk i t a   qa r a m a   qa r s hi   t o m o ni   q i z i l   r a n g g a,   qo l g an   qa r a m a - qa r s hi
t o m o ni   k o ’ k   r a n g g a   b o ’ y a l gan.   Q o g ’ o zdan   xud d i   s hund a y   t o ’r t b u r ch a k   q i r q i n g   v a
qa r a m a - q a rs hi  t o m o n l a r ni bu k l a s h   y o ’ l i b i l an   t aq q o s l a n g . 17T o ’ g ’ r i   t o r t bu r chakn i n g   har   q a y s i   t o m o ni   uzu n l i g i ni    o ’ l cha n g   v a   
y oz i n g .  T o ’ g ’ r i  t o ’ r t bu r chakn i n g   ha m m a   t o m o n l a r i uzu n l i k l a ri n i   y i g ’ i nd i s i n i m a g a  
t e n g?
Ta ’r i f :     T o ’ r t burchak n i n g     ha mm a     t o m o n l a r i     uzu n li k l a r i     y i g ’ i n d i s i     bu
t o ’ r t bu r chakn i n g   pe r i m e t r i d i r .
T a ’ r i f ni   o ’ q u v c h i l a r   t u s hun i s h l a r i   uchun   p e r im e t r n i   h i s o b l a s h g a   d o i r   mi s ol
b e r a mi z :  
H a mm a   t o m o n l a r i n i n g   uzu n l i gi   t e n g   b o ’ l gan   t o ’ g ’ r i   t o ’ r t bu r chakni   t op i n g .
B u l a r k v ad r a t l a r .   U l a r n i n g  t a r t i b   r a q a m l a r i ni  k o ’ c h i r i b   y oz i n g .
D a f t a ri ng i z g a   s hund a y   k v ad r at ch i z i ng   v a   un i n g
p e r i m e t r i ni  t o p i n g:
O ’ qu v ch i l a r g a    k v ad r at    v a    t o ’ g ’r i    t o ’r t b u r cha k l a r n i n g    f a r q l i    t o m o n l a ri r n i
t u s hun t i r i s h   uchun   s avo ll ar  b e r i b   ko ’r a m i z :
B u   s ha k l   -   t o ’ r t bu r chak                                   B u   s ha k l   -   t o ’ r t bu r chak
N eg a ?                                                                              N e g a ? 18a)   T o ’ r t b u r chakn i n g   n e ch t a   uchi   b o r ?        a)  T o ’ r t bu r c h akn i n g   n e ch t a   uchi b o r ?
b)   U n i ng   bu r cha k l a r i  n e ch t a ?                     b)   U n i ng   bu r cha k l a r i  n e ch t a ?
d)   U l ar qand a y   b u r cha k l ar ?                      d)   U l ar qand a y   b u r cha k l ar ?
e )  T o m o n l a r i  n e ch t a ?                                  e )   T o m o n l a r i  n e ch t a ?
f )   I kk i l a   t o ’r t b u r chak   t o m o n l a r i n i ng   u zu n l i k l a r i ni   o ’ l cha n g .   U l a r n i n g   t o m o n l a r i
uzu n l i k l a r i   ha q i da   n i m a   d e y i s h   m u m k i n ?   T o ’ r t b u r cha k l a r n i n g   qa r a m a - qa r s hi
t o m o n l a r i uzu n li k l a r i qand a y ?
g )  B u   t o ’ r t bu r chak   n i m a   d e b   a t a l a d i ?          g )  B u   t o ’ r t bu r chak   n im a   d eb   a t a l ad i ?
B u   s avo ll ar g a   j a vo b   b e r i b   o ’ q u v c h i l ar   k v ad r a t   v a   t o ’ g ’ r i   t o ’ r t bu r chak   f a r q i ni
b i l i b   o l a d i l a r .
Shak ll a r n i  f a r q l a s h   uchun   o ’ q u v c h i l a r g a   q u y i d a gi  m i s o ll a r ni  k e lt i r a m i z : 
Shak l n i      t u z i s hda      n e c h t a      uch b u r chak,      n e ch t a      k v ad r a t dan,      t o ’ g ’r i
t o ’ r t bu r chakd a n,   n e c h t a   do i r adan   f o y d a l an i l ga n ?
H ar q a y s i  s ha k l d a   n e c h t adan   t o ’ r t b u r chak   b o r ?
R a s m dan   5   t a   uchbu r chak   t o p i n g:
R a s m dan   5   t a   t o ’ r t bu r c h ak   t o p i n g ?
D a f t a ri ng i z g a   s hund a y   i kk i t a   t o ’ r t bu r chak   ch i z i n g  va   u l a r da   b i r   k e s m ani
s hund a y   o ’ t kaz i n g k i : 19a)    b itt a   t o ’ g ’ r i  t o ’ r t bu r chak   v a   b i t t a   uchbu r chak   h o s i l   b o ’ l s i n;
b)   b itt a   k v ad r a t  v a   b o s hqa   t o ’ r t b u r chak   h o s i l   b o ’ l s i n :
B                       C                                   B                              C
A                                  D                    A                                            D 
O ’ qu v ch i l a r n i  o ’ l c h ov   b i r li k l a r i b i l a n   t an i sh t i r i s hni d a v o m   e t ti r a mi z :
M i lli m e t r   –   de t s i m e t r ,   s an ti m e t r dan   ham k i ch i k   o ’ l c h ov   b i r l i g i d i r .
C h i zg ’i chd a gi   b i r   s an t i m e t r ni   k o ’ r s a ti n g .   U   n e ch t a   t e n g   b o ’ l ak k a   b o ’ l i n g a n ?
H ar b i r b o ’ l ak   b i r  m i ll im e t r g a   t e n g .   1   s m 10   m i l l im e t r bo ’ l ad i .
1   s m = 10   m m
M i lli m e t r da   o ’ l cha s hni   o ’r g an i s h   u c hun   o ’ q u v ch i l a r g a   m i s o ll ar  b e r a mi z :
C D  k e s m a n i n g   uzu n l i g i               s m          m m  g a   t e n g . 20U zun l i g i 9   mm ,   7   mm ,   2   s m 3  mm , 4   s m 6   m m b o ’ l g an   k e s m a l a r ch i z i n g .
T o m o n l a r i   3   s m   5   m m   v a   4   s m   5   m m   bo ’ l g an   t o ’ g ’r i   t o ’ r t bu r chak   ch i z i n g .
U ni ha r f l ar b i l an   b e l g i l a n g   v a   qa r a m a - qa r s hi  t o m o n l a r i n i  a y ti n g .
O ’ qu v ch i l a r g a   y odda   t u t i s h l a r i uch u n   q u y i d a g i  m a’ l u m o t n i b e r a m i z :
T o ’ g ’ ri  t o ’ r t burcha k n i ng   qara m a - qar s h i  t o m on l a r i  t eng.
M a t e m a ti ka   dar s l a r i ni   d a v o m   e t t i r i b   o ’ q u v ch i l a r g a   a y l ana   n i m a   e ka n li g i ni
t u s hun t i r a m i z.    Q u y i d a g i   r a s m da   d o i r a   t a s v i r l a n g an.   D o i r an i n g   che g ar a s i   b o ’ l gan
ch i z i q   a y l ana   d e b   a t a l ad i .   A y l a n ani   s i r k u l   b i l an   y a s a s ha d i .   S ir k u l n i ng   i g na s i
t u r ad i g an   O   nuq t ani  a y l ana   m a r ka z i de y i l ad i .   O A   k e s m a n i do i r a   r ad i u s i de y i l ad i .
A                 C                   O A   r ad i u s i n i n g   uzu n l i g i n i  o ’ l cha n g .
O
D
O ’ qu v ch i l a r g a   y a r i m  t u s hunch a s i n i  mi s o ll ar b i l an   be r a m i z.
1)   R a s m da   t a s m a   2   t a   t e n g   q i s m g a   ( 2   t a   y a r i mt a g a ) bo ’ l i n gan.
Y ar i m   –   bu   butunn i ng   i k k i t a   q is m i dan   b i r i .
2)   T o ’ g ’ r i     t o ’ r t bu r chak     s ha k l d a g i     qo g ’ o z     v a r a g ’ i ni     t e n g     i k k i     buk l a n g .
V a r aqn i ng   y a r mi n i k o ’ rs a ti n g .   Shu   u s u l   b i l an   d o i r a n i n g   y a r m i ni  k o ’ r s a t i n g . 
R a s m da   uzu n l i g i   9   s m   v a   8   s m   b o ’ l gan   i k k i t a   t a s m a   t a s v i r l a n g an.    B i r i nc h i
t a s m a    t e n g    3    q i s m g a,    i kk i nch i s i n i    e s a    t e n g    4    q i s m g a    b o ’ li n d i .    T a s m an i n g
uchdan   b i r i ;  t o ’r t dan   b i r i n i m a g a   t e n g?
T a s m a n i ng   t o ’ r t dan   b i r   q i s m i chorak   de y il ad i . 21R a s m da    d o i r an i n g    uchdan    b i r    q i s m i n i ,    t o ’ r t dan    b i r    q i s m i ni    v a    y a r mi n i
k o ’ rs a t i n g . Sha k l l a r n i n g   y uz i .
1 -r a s m da   d o i r a   t o ’ r t bu r chak   i ch i g a   t o ’ l a   j o y l a s h g an;   2 - r a s m da   t o ’ g ’r i
t o ’ r t bu r chak   o lti bu r chak   i ch i g a   t o ’ l a   j o y l a s h g an.   B u   do i r a n i n g   y u z i   t o ’ r t bu r c h ak
y u z i dan   k i ch i k,   t o ’ g ’r i   t o ’ r t bu r cha k n i ng   y uzi   e s a   o lti b u r chakn i n g   y u z i dan   k i ch i k
e ka n i ni b i l d i r a d i .   Y u z - bu   o ’ l cha s h   m u m k i n   b o ’ l gan   ka tt a li k.
Topsh i r i q:   bu   s ha k l l a r n i n g   y u z l a r i n i k o ’ zda   cha m a l ab   t aq q o s l a n g:
T o ’ g ’ r i   t o ’ r t b u r cha k l a r   y u z l a ri n i   k o ’ z   b i l an   cha m a l a n g .   Q a y s i   s ha k l n i ng   y u z i
e n g   k i c h i k   ( ka tt a) ?
K a t t a l i k     ( m i q d o r ) l a r n i     o ’ l cha s h     uchun     o ’ l c h ov   b i r li k l a r i     t a n l ab     o l i nad i .
U ncha   ka tt a   b o ’ lm a g an   y u z l ar   k v ad r a t   s an t im e t r l a r   b i l an   o ’ l chan a d i .   K v ad r a t
s an t im e t r   t o m o n l a r i   1   s m   dan   bo ’ l gan   k v ad r a t n i n g   y uz i .   “ K v a d r at   s a n t im e t r ”   s o ’ zi
s o n l a r .
Shak ll a r n i n g   y uz i n i   t o p i s h   d e g an d a   s hu   s ha k l ni   a j r a ti s h   m u m k i n   b o ’ l g an
k v ad r a t  s an t i m e t r l a r  s o n i ni  t o p i s h   t u s hun i l a d i .   M a s a l a n :
H ar b i r  s hak l d a g i  s an t i m e t r l a r ni  s a n an g .   H ar b i r  s ha k l n i n g   y u zi n im a ga   t e n g? 221 . 3.  Boshlang’ich sinf m a t e m a t i ka   da r s l a r i da   ge o m e t r i k   f i g u r a l a r n i
be r i li s h i .
3 -s i nf   o ’ q u v ch i l a r i ni   m a t e m a t i k a g a   q i z i q i s h l a r in i   o s h i r i s h   uchun   geo m e t r i k
e l e m e n t l a r dan   f o y d a l ana m i z.
O ’ qu v ch i l a r g a   geo m e t r i k   t u s hun c h a l ar   b i l an   t a n i s h t i r i s hni   o ’ r g an i s h d an
m aq s a d :
1.    N uq t a,   k e s m a,   bu r chak,   k o ’ pbu r c h ak,   t o ’ r t bu r chak,   k v ad r a t   kabi   geo m e t r i k
s ha k l l a r haq i da   an i q   t a s a v v u r l a r n i  s ha k l l an t i r i s h.
2.    C h i z i s h  a s b o b l a r i    yo r d a mi da   v a  u l a r s i z  ge o m e t r i k   s ha k ll ar    y a s a s h  uchun
a m a l i y   t a j r i ba   v a   k o ’ n i k m a l a r ni  s h a k ll an t i r i s h.
3.    O ’ qu v ch i l a r n i  f azo v i y  t a s a v v u r l a r i ni   r i v o j l a n ti r i s hdan   i b o r a t .
O ’ qu v ch i l a r n i   k e s m a l ar   y a s a s h g a   o ’ r g a t i s h g a   do i r   m a s h g ’ u l o t l a r d an   k i ch i k
l a v ha   ke l t i r a m an.
O ’ qu v ch i l ar   ka t ak   da f t ar   s ah i f a s i   b o s h i dan   4   t a   v a   chapd a n   5   ka t ak   t a s h l ab
nuq t a   qo ’ y ad i l a r .   So ’ n g r a   bu   nuq t a dan   o ’ n g g a   6   p a s t g a   4   ka t ak   t a s h l ab   i kk i nchi
nuq t ani   q o ’ y a d i l a r .   So ’ n g   bu   nuq t a l a r n i   ch i z g ’ i ch   y o r da m i da   b i r l a s h t i r ad i l a r .
C h i zg ’i chni   chap   q o ’ l   b i l an   u s h l ab   o ’ ng   q o ’ l   b i l an   ch i za d i l a r .   S o ’ n g   d a f t a r n i n g
y u q o r i   q i s mi da   b i r   nu q t ani   t a n l a b   uni   y a s a l g an   k e s m a n i n g   chap   t o m o n i d a gi
nuq t a s i g a   t o m o n   y ana   b i r  ti k   k e s m a   t u s hu r a d i l a r .
O ’ qu v ch i l a r g a   t o ’ g ’ r i   bu r c h ak   b i l an   t an i s h ti r i s hda   s hund a y   a m a l i y   m as hqni
ba j a ri s h   m u m k i n.
B o s h l a n g ’ i ch   s i n f l a r da   o ’ r gan a d i gan   k o ’ pbu r cha k l ar   i c h i da   t o ’ g ’r i
t o ’ r t bu r chak   v a   un i n g   ko ’ p   uch r a y d i gan   k o ’ r i n i s hi bo ’ l g an   k v a d r at   a l oh i da   o ’ r i nni
e g a ll a y d i .
O ’ qu v ch i l ar   har   qand a y   k v ad r a t   t o ’ g ’ r i   t o ’r t b u r chak   e ka n l i g i n i   v a   ak s i ncha
har   qand a y  t o ’ g ’ r i   t o ’ r t b u r chak   k v a d r at   e m a s l i g i n i   t u s hun i b   o li s h l a r i   k e r ak.   T o ’ g ’r i
t o ’ r t bu r chakni   o ’ r g a n i s h g a   ba g ’ i s h l an g an   m a s h g ’ u l o t l a r dan   b i r   pa r cha ke lt i r a m an.
H ar   b i r     o ’ q u v ch i g a     h a r     x i l    r a n g g a     b o ’ y a l gan     t u r li c h a     t o ’ g ’ r i     t o ’ r t bu r cha k l a r
s o li n g an   k o n v e r t b e r i l a d i .
Suhba t :
-     bu   s hak ll ar n i m a   d e b   a t a l ad i ? 23J a vo b :  t o ’ r t bu r cha k l a r .
- M o d el    y o r da m i da    u l a r n i n g    t o ’ g ’ r i    bu r cha k l a r i ni    t o p i n g    v a    o ’s h a    j o y n i
b o ’ y a n g;
- I k k i   t o ’ g ’ r i   bu r ch a g i   b o ’ l g an   t o ’ r t bu r chakni   t o p i n g .   I k k i   t o ’ g ’ r i   bu r c ha k l i
t o ’ r t bu r chakni   k o ’ rs a t i n g   v a   t o ’ g ’ r i b o ’ l gan   b a l an d l i g i n i   yo n i dan   bo ’ y a n g ;
- U ch t a   t o ’ g ’ r i   bu r ch a g i   b o ’ l gan   ko ’ pbu r cha k l i   s hak l n i   t o p i n g .   O ’ qu v ch i l ar
bund a y   t o ’ r t bu r c h a k l a r n i n g   ha mm a   bu r chagi   t o ’ g ’ r i   e ka n l i g i n i an i q l a y d i l a r ;
- T o ’ r t bu r ch a gi       t o ’ g ’r i       b o ’ l g an       t o ’r t b u r cha k l a r       t o ’ g ’r i       bu r cha k l i
t o ’ r t bu r cha k l a r de y i l a d i .
B o l a l ar     t o ’ g ’ r i     bu r cha k l a r n i n g     ba l an d l i gi     y aq i n i ni     b o ’ y a y d i l ar     v a
o ’ q it u v c h i g a   ko ’rs a t ad i l a r .
O ’ qu v ch i l ar   t o ’ g ’ r i   bu r cha k l i   t o ’r t bu r c h a k l a r n i n g   m uh i m   v a   m uh i m
b o ’ lm a g an   s i f a t l a r i   ang l ab   o li s h l a r i   uchun   ba ’ zi   v a q t l ar   da r s   m a s hg ’ u l o t l a r i
davo mi da   o ’ y i n   s i f a t i d a g i  m a s h q l a ri ni ba j a ri s h l a r i  m u m k i n.
B und a y   m a s h q l a r   bo l a l ar   o n g i g a   e n g   m uh i m   t u s huncha   t o ’ g ’ r i   t o ’ r t bu r chak
be l g i l a r i n i   m u s t ahka m l a y d i .    Shu    b i l an    b i r    qa t o r da    geo m e t r i k    f i g u r a l ar   i s h t i r o k
e t g an   m a s a l a   v a   m i s o ll a r ni ba j a ri s h i mi z   m u m k i n.   M a s a l an,
K vad r at   i ch i g a   k v ad r a t n i   s hun a y   c h i z i n g k i ,   t a s h q i   k v a d r a t n i g   t o m o ni   4   s m   b o ’ l s i n
v a   i ch k i k v ad r a t ch i z g anda   4   t a   t e n g   uchbu r chak   h o s i l   q i l s i n.
O ’ qu v ch i l ar   bu   m a s a l ani   ye c h i s h   uchun   4  s ml i   t o m o n   b i l an   y a s a l gan   kvad r at
t o m o n l a r i n i n g  o ’ r t a l a r i g a   4   t a   nuq t a q o ’ y i s h n i   v a   nuq t a l a r n i   t u t a s h t i r i s h   k e r a k l i g i ni
p a y qab   o li s h l a r i  k e r ak.
bu   v aq t da   i ch k i k v ad r at  t a s h q i k v a dr a t dan   t e n g   4   t a   uchbu r chak   a j r a t ad i .
Shund a y   t o ’ g ’ r i   t o ’ r t bu r c h ak   ch i z i n g k i ,   un i n g   e n i   b o ’ y i dan   2   m a rt a   q i s qa
b o ’ l s i n,   s o ’ n g r a   qa r a m a - qa r s hi   bu r chag l a r i g a   t o ’ g ’r i   c h i z i q l ar   o ’ t kaz i n g .   N a ti j ada 24h o s i l     b o ’ l g an     cuhbu r cha k l a r n i n g     ha mm a s i     b i r - b i r i g a     t e n g     b o ’ l ad im i     y oki
ba ’ z i l a r i m i ?
B u    m a s a l ani    y ech i s hdan    o l d i n    u l a r g a    t o ’ g ’ r i    t o ’r t b u r chak    qo i d a s i    v a
x o s s a s i n i b i r   e s l a ti b   o ’ ti l a d i .   Shunda   m a s a l ani  i s h l a s h l a r i q i y i n   bo ’ lm a y d i .
B u   s ha k l da   qa r a m a - qa r s h i   y o t g an   bu r cha k l ar  t e n g d i r   d e g an   x u l o s a g a   k e l a mi z.
T u r l i    ch i z m a l a r    v a    geo m e t r i k    f i gu r a l ar    o r q a l i    ham    o ’ q u v c h i l a r ni    q i z i q i s h l a r i ni
o s h i r i s h   m u m k i n.
1                                                              2
3
1                                                       2
3 25B u   s ha k ll a r n i n g   ha mm a s i da   h a m   u s t ki   v a   o s t ki   r a s m l a r   o r a s i d a g i   f a r qni
ch i z i s h   o r q a l i   o ’ q u v c h i l a r n i n g  f i k r l a s h,   o ’ x s ha t i s h,   s i f a t l a s h   v a  f a r q l ar   q o b i l i y a t l a r i
r i v o j l anad i .
E nd i l i kda   k e lti r i l a d i g an   r a s m l ar   o r q a l i   geo m e t r i k   f i g u r a l a r n i n g   b i r - b i r i dan
f a r q l a s h n i ,   u l a r n i   s ana s h   o r q a l i   s hu   s ha k l haq i da   m u s t a li q   f i k r l a y   o li s h   q o b i l i y a t l a r i
s ha k l l ana d i .
3 -s i nf   o ’ q u v ch i l a r g a   o ’ q u v   y i l i   m o b a y n i da   m a v z u l ar   bo ’ y i cha   geo m e t r i k
m az m und a gi      m a t e r i a ll ar     ham      k i r i t i l ad i .      O ’ quv      y i l i     bo s h i da      o ’ t i l ga n l a r ni
t ak r o r l a s hda   o ’ q u v ch i l ar   ko ’ pbu r cha k l a r n i n g   t u r l i   k o ’ r i n i s h l a r i   b i l an   m a s hq
q i l ad i l a r ,   u l a r n i n g   t o m o n l a r i   v a   uch l a r i ni   k o ’rs a t i s hni   o ’ r g ana d i l a r .   B unda
o ’ q u v c h i l a r n i n g   k o ’ pbu r chak   ha q i dagi   t a s a v v u r l a r i   an i q l a s h t i r i l ad i ,   y a ’ n i   un i n g
t o m o n l a ri - r a s m l a r dan   i b o r a t l i g i ,   bu r cha k l a r i ,   t o m o n l a r i   v a   uc h l a r i   s o ni   t e n g l i g i
s hun i n g d e k,    s ha k l n i n g    n o m i    und a g i    b u r cha k l a r   s o n i g a   b o g ’ li q l i g i    v a    s hu n i n g
uchun   k o ’ pbu r chak n i n g   n o m i g a   q a r ab   da r hol   u n i n g   n e ch t a   t o m o ni   b u r chagi   v a
uchi bo r l i g i ni   a y ti s h   m u m k i n l i g i   h a m da   ko ’ pbu r cha k l a r ni   t a s n i f l a s hni   o ’ r g anad i l a r ,
uchbu r cha k l ar      v a      t o ’r t b u r cha k l a r     b i r - b i r i dan      s ha k l i     j i ha t i dan      f a r q      q i l s h i ni
k o ’ r ad i l a r .    T a ’ lim n i n g  bu    b o s q i c h i da    a m a l i y    i s h l a r n i    o ’ t kaz i s h    j uda    f o y d a l i    .
B un i n g   uchun   m ax s us   t a r qa t m a   m a t e r i a l  t a l ab   e t i l a d i .   K e y i n r o q   o ’ q u v c h i l ar   t o ’ g ’r i
v a   t o ’ g ’ r i   bo ’ lm a g an   bu r cha k l a r ni   f a r q l a y   o l ad i g an   bo ’ l a d i l a r .   Q o g ’ o zdan
t a y y o r l a n g an   t o ’ g ’ r i bu r chak   m o d e l i   yo ki ch i z m a c h i li k   uchbu r ch a g i dan   f o y d a l a n i b
k o ’ pb u r chakd a g i   t o ’ g ’ r i bu r cha k l a r ni   t o pad i l a r .   O ’ qu v c h i l a r   m a s h q l a r ni   ba j a ri s h
j a r a yo n i da   ba r cha   bu r cha k l a r i   t o ’ g ’ r i   bo ’ l g an   t o ’ r t b u r cha k l ar   d e b   a t a l i s hi   m a ’ l um
q i l i na d i .   Shundan   s o ’ n g   o ’ q u v c h i l ar   b o s hqa   t o ’ r t bu r cha k l ar   i c h i dan   t o ’ g ’r i
t o ’ r t bu r cha k l a r ni   t o p i s h n i   m a s hq   q i l ad i l a r .   B unda   i ch i da   k v ad r a t l a r   h a m   bo ’ l g an.
G eo m e t r i k   s ha k ll a r ni   t o ’ p l a m l a r ni   t a v s i y a   e t i s h   m u h im .   A y nan   s hun i n g   uchun ham
o ’ q u v c h i l a r   k v ad r a t   ham   ba r cha   bu r cha k l a r i   t o ’ g ’ r i   b o ’ l g a n l i gi   uchun   t o ’ g ’ r i
t o ’ r t b u r chak   b o ’ li b   h i s o b l an i s h i ni   a m a l i y   i s h l ar   ba j a ri b   i s h o nch   h o s i l   q i li s h l a r i
m uh im d i r .   K e y i n ch a l i k   t o ’ g ’ r i   t o ’r t b u r chakn i n g   p e r im e t r i n i   t o p i s h g a   do i r
m a s a l a l ar   y ec h i s h g a   t a y y o r t g a r li k   s i f a ti da   o ’ q u v c h i l ar g a   t o ’ g ’r i   t o ’ r t bu r cha k n i ng
q a y s i   t o m o n l a r i     qa r a m a - q a rs hi     t o m o n l ar     e ka n l i g i n i     k o ’ r s a t i s h     k e r ak.
O ’ q u v c h i l a r n i n g 26o ’ z l a r i    t o ’ g ’ r i    t o ’ r t bu r c h akn i n g    qa r a m a - q a rs hi    t o m o n l a r i     o ’ za r o    t e n g    de g an
xu l o s a g a   ke l i s h l a r i   f o y d a li .   E ng   y a x s h i s i   bund a y x u l o s a g a   a m a l i y   i s h l a r ni   ba j a ri s h
j a r a yo n i da   k e li s h d i r .   O ’ qu v ch il ar   t o ’ g ’ r i   t o ’ r t bu r chak n i n g   qa r a m a - q a rs hi
t o m o n l a r i n i   u s tm a - u s t   qo ’ y i b   qog ’ o zdan   q i r q i l g an   t o ’ g ’ r i   t o ’ r t bu r ch a kni   buk l a s h
o r q a l i   t aq q o s l a a y d i l a r .   Shund a y   i s h l ar   k v ad r at   b i l an   ham   o li b   b o r i l a di   v a   un i n g
ba r cha   t o m o n l a r i   t e n g   b o ’ l gan   t o ’’ r i   t o ’r t b u r chak   e ka n l i gi   an i q l anad i .   3 -s i n f n i ng
m uh i m      v az i fa l a r i da      b i r i      o ’ q u v c h i l a r n i      k o ’ pb u r chakn i n g     ba r cha      t o m o n l a r i
uzu n l i k l a r i   y i g ’ i nd i s i n i k o ’ pb u r chak   p e r im e t r i n i  t o p a   o li s h g a   o ’ r g a t i s hd i r .
B u r cha k l a r n i n g  t u r l a r i
1                                                               2                                             3
1 .O ’ t k i r    bu r chak.   2.  T o ’ g ’ r i    bu r ch a k.   3.  O ’ tm as bu r chak.
T o ’ g ’ r i    bu r akdan   k i ch i k   bu r chak   o ’ t k i r bu r chak   d e y i l ad i .
T o ’ g ’ r i    bu r akdan   ka tt a   bu r chak   o ’ t m as bu r chak   de y i l a d i .
O ’ qu v ch i l a r n i   g u r u h l a r ga   bo ’ l i b   bu r ca k l a r n i n g   t a r t i b   r aqa m l a r i ni   m o s   t u r l a r i
b o ’ y i cha   yo z i s h   m u s o baqa    o ’ t kaz a mi z.
1                                 2                                       3                               4
7
5                                                6                                                                                 8
9                                             10 27T o ’ g ’ r i burcha k l a r :   3,   6   v a   9
O ’ t k i r bu r cha k l a r :   1 , 5   v a   7
O ’ tm as bu r cha k l a r :   2,   4,   8   v a   10
B und a y   m ah q l ar    o r q a l i    o ’ q u v c h i l a r    qancha    k o ’ p    t ak r o r l a s a l ar    bu r c h a k l ar
t u r l a r i ni q i y n a l m a s dan   t o pa   o l ad i l a r .
U chbu r chakn i n g  t u r l a r i
T ur l i  t o m o n l i
u c hburh a k Te ng  y on l i
u c hburh a k Te ng   t o m on l i
u c hburh a k
H a mm a   t o m o n l a ri n i n g   uzu n l i k l a r i   t u r l i cha   b o ’ l gan   uchbu r chak   t u r l i   t o m o n l i
uchbu r chak   de y i l a d i .
A g ar     uchbu r chakn i n g     i kki     yo n     t o m o ni     o ’ za r o     t e n g     b o ’ l s a,     b und a y
uchbu r chak   t e n g   yo n l i uchbu r chak   de y i l ad i .
U chbu r chakn i n g   uchch a l a   t o m o n l a r i   o ’ za r o   t e n g   b o ’ l s a,   bund a y   uchbu r chak
t e n g  t o m o n l i uchbu r c hak   de y i l a d i .
O ’ qu v ch i l a r g a     t u r l i     x i l     m a s a l a l a r     be r i l ad i .     M a s a l an;     uchbu r c h a k n i ng
p e r i m e t r i   29   s m .   U n i ng   b i r   t o m o n i   11   s m ,   i kk i nchi   t o m o ni   10   s m   bo ’ l s a,   uch i nchi
t o m o n i n i  t o p i n g .
x                            10
11
ch i z m a n i   ch i z i b     o ’ q u v c h i l ar g a     t u s hun ti r a mi z.     B u     uchbu r chakda     2     t a     t o m o n i
m a ’ l u m 1   t o m o ni   e s a   n o m a’ l um   e k an i ni   t u s hu n ti r a mi z.   N o m a ’ l u m   t o m o nni   t o p i s h
uchun   m a ’ l um  t o m o n l a r   y i g ’ i n d i s i n i   p e r im e t r dan   a y i r a mi z. 284 -s i nf     m a t e m a ti k a s i     1 - 2 - 3     s i n f     m a t e m a ti k a s i g a     qa r a ganda     ancha
m u r akkab r o q   t uz i l gan.   O ’ qu v ch i l ar  o ’ z l a s h ti r i s hi   l o z i m bo ’ l g an   b i lim ,   k o ’ n i k m a   va
m a l ak a l a r ni   b i li s h l a r i    k e r ak.     G e o m e t r i k     s ha k l l a r ,     u l a r n i    o ’ l cha s h.     G e o m e t r i k
j i s m l a r :   s h a r ,   kub   b i l an   t an i s h i s h.   G e o m e t r i k   j i s m l ar   v a   y a ss i   s ha k ll ar   haq i da
b i l im l a r ni   u m u m l a s h t i r i s h.   G eo m e t r i k   s h a k ll a r ,   u l a r n i   o ’ l ch a s hda   o ’ q u v c h i l a r
q u y i d a g i l a r ni b i li s h l a r i k e r ak.
1.   T a s a v v ur   e t a   o li s h i ke r ak.
-   a t r o f   m uh it ni har x i l geo m e t r i k  j i s m l ar   v a   u l a r n i n g   ba ’ zi  x o ss a l a ri n i .
2.   B i li s h i ke r ak.
- r a s m l a r da     k e s m a,     uchbu r chak,     t o ’ r t bu r chak,     t o ’ g ’ r i     t o ’ r t bu r c h ak     v a
k v ad r a t l a r ,   b o ’ pbu r chak   v a   a y l ana n i   t an i s hn i ;
-     geo m e t r i k   s ha k ll a r ni  t a n i s h   v a   t o pa   o li s h ;
- uzu n l i k     o ’ l c h ov     b i r li k l a r i     ( mm ,     d m ,     m ,     k m ) ni     u l a r     o r a s i da     a s o s i y
m uno s aba t l a r n i b i li s h,   za r ur   h o ll a r d a   u l a r dan   q a y s i b i r i n i qo ’ ll a s h   m aq s ad g a
m uv o f i q l i g i n i ,   y uza   o ’ l c h ov   b i r li k l a r i  ( k v ,   s m ,   k v d m ,   k v m ) n i  t u s hu n i s h.
3.   K o ’ n i k m a g a   ega   b o ’ li s h i  k e r ak.
- k e s m a    uzu n l i g i n i    o ’ l ch a s h,    b e r i l a g n    uzu n li kd a g i    k e s m a n i    y a s a s h,    k e s m a
uzu n l i g i n i ko ’ z   b i l an   cha m a l ab   o ’ l c ha s h;
-     ch i z g ’ i ch,    go ’ n i y a,    s i r k u l dan    f oyd a l an i b,    t o ’ g ’ r i    t o ’ r t bu r chak,    k v a d r a t ,
uchbu r chak   v a   a y l an a l ar   y a s a s h ;
-     k o ’ pb u r chakn i n g     p e r i m e t r i ,     t o ’ g ’ r i     t o ’ r t bu r chak     y u z i ni     v a     k v ad r a t dan
t uz i l g an   s ha k ll a r n i n g   y uz i ni h i s o b l a s h;
-     m a s a l a l ar    y ech i s h d a   o ’r g an i l gan  geo m e t r i k   j i s m l a r n i n g   ha j mi ni   h i s ob l a s h
k e r ak.
4 -s i n f da   o ’ q u v c h i l a r   b i r   nuq t a d an   o ’ t kaz i l gan   i kki nur   t e k i s li k n i   i kki   q i s m g a
b o ’ li s h n i     t u s hu n i s h i ,     bu r cha k - i k ki     nur     b i l an     s hu     q i s m l a r dan     b i r i n i n g
b i r l a s h m a s i dan   i bo r at   e ka n i ni   b i l i s h,   bu r chakn i ng   che g a r a l an m a g a n li gi   haq i da
t a s a v v u r g a   e g a   b o ’ li s h.   B u r chak n i   y a s a y   b i l i s h,   uni   uch   ha r f   b i l an   y o ki   b i r   ha r f
b i l an   b e l g i l a s h n i b i l i s h i ; 29bu r chakni  s im vo l i k   t a r zd a g i   y oz u v i dan   f o y d a l a n i s h ;
m u r akkab   ch i z m adan   bu r chakni   bo s hqa   f i g u r a l ar   o r a s i dan   t o pa   b i li s h   v a   uni   a y t a
b i l i s h.
O ’ qu v ch i l a r g a   bu r chak - f i g u r a   e ka n i   t u s hun ti r i l ad i .   B u   t u s hunchani k i r i t i s hda
o ’ q u v c h i ni    d o s k a g a     b i r     nuq t adan     o ’ t k az i l gan     i k ki   bu r chak     c h i z i s hi    v a     u l ar
t e k i s li k n i  i kki q i s m g a   b o ’ l i s hni  k o ’ r s a ti s h i   l o z i m .
I k k i nuq t a   b i r   nuq t a g a   t e g i s h l i ,   t u r l i   s o h a g a   t e g i s h l i   d e g an   s o ’ zn i n g   m a ’ no s i
n im a    e ka n l i g i ni    ko ’ r g a z m a l i    t a r z d a    t u s hun ti r i s h    m aq s a d g a    m u v o f i qd i r .    B un i n g
uchun   i kki nu r dan   t u zi l g an   ch i z m a d a   M .   P . D   v a   E   nuq t a l ar  b e l g i l anad i .   2 1 -r a s m
B
E
A
D
C
P
M   v a   P   nuq t a l a r ni   bu r chak n i n g   t o m o n l a r i   b i l an   k e s h i s h m a y d i g an   b i r   ch i z i q
b i l an   t an i s h t i r i s h   m u m k i n l i g i n i   k o ’ rs a ti l ad i .   Shundan   ke y i n   bund a y nuq t a l a r n i   b i r
s o h a g a   t e g i s h l i   d e b   h i s o b l a s h   q a bul   q i li n g a n l i g i   a y ti l a d i .   D   v a   E   nuq t a l ar
t e k i s li k n i n g b itt a   s o h a s i g a   t e g i s h l i   ekani   s hun g a   o ’ x s ha s h   t u s hun t i r i l ad i .   S o ’ ng r a   M
v a   E   nuq t a l a r ni   bu r chak n i n g   t o m o n a l r i   b i l an   k e s i s h m a y d i g an   c h i z i q   b i l an
b i r l a s h t i r i b   b o ’ lm a s l i g i g a   e ’ t i b o r   b e r i l a d i .   B und a y   nuq t a l ar   t e k i s l i kn i ng   t u r l i
s o h a l a ri g a   t e g i s h l i  d e b   h i s o b l a s h   qabul   q i li n g a n l i gi  a y t i l ad i .
A B   v a   A C   nu r l ar  t e k i s li kn i n g qa r a l a y o t gan   q i s m l a r i n i n g  h e ch   b i r i g a   t eg i s h l i .
F aq a t   s hundan   ke y i n   bu r chak   d e b,   i kki   nur   b i l an   che g a r a l a n g an   t e k i s l i kn i ng   i ch k i
s o h a s i dan   t u z i l g an   f i g u r a g a   a y t i li s h i   t u s hun ti r i l a d i .
B u    ho l da    “ b i r l a s h m a”    t e r mi n i ni    i s h l a t i s h    m u m k i n    d e b    h i s o b l a s h    l o z im . 30O ’ qu v ch i l ar   o ’ q i t u v ch i n i n g   t u s hu n ti r i s h l a r i dan   h e ch   b o ’ lm a g anda   “ B u r cha k - b i r
nuq t adan   o ’ t k az i l gan   i kki   nur   b il an   t e k i s li k n i n g   s hu   nu r l a r dan   h o s i l   bo ’ l g an
q i s m l a ri dan    b i r i n i n g  b i r l a s h m a s i d i r ”,    d eg an    j u m l ani    e s h i ti s h l a r i    k e r a k.    4 -s i n f da
ham   a s o s an   s ha k ll a r n i n g   y u z l a r i   ch i z m a l a r dan   qa r ab   t o p i s h   t u r l i   h i l   r a s m l a r
ke lt i r i l gan.   M a s a l an,
Y a ss i  s ha k l l a r  m a v zu s i dan   q u y i d a g i cha   s hak ll ar  b e r i l g an.
1                                 
2                               3                              
4
5                                   6                                                7
Q u y i d a g i l ar  k e lt i r i l gan.   B u l a r n i n g   ha mm a s i   y a ss i  s ha k ll a r g a   m i s ol   b o ’ l a d i .
F a z ov i y   j i s m l ar  m a vzu s i ham  4 - s i n f da   ke lti r i l g an.
3
1                                                          
2
| S ... . . . . .
4              
H
5
A                   B
B u l a r n i n g   ha m m a s i g a   q i s m an   t a ’ r i f   b e r i b   o ’ t i l ad i .   T u r l i   h i l   sa vo l l a r   be r i l a d i .
M a s a l an.   K ubn i n g   n e ch t a   q i r r a s i   bo r ?  ( 12   t a)   U n i n g   yo q l a r i   n e c h t a ?  ( 6   t a)   K ub n i n g
y o q l a r i qand a y   geo m e t r i k   s ha k ll a r d an   i b o r a t ?   K abi  s a vo ll a r b e r i l a d i . 31M a t e m a ti ka   da s t u r i da   k i c h i k     y o s hd a g i   o ’ q u v ch i l a r da     o ’ l cha s h
k o ’ n i k m a l a r i ni  s ha k ll an t i r i s h   naz ar d a   t u t i l a d i .
B u    m a t e r i a l    m u s t a q i l   bo ’ li m     q i l i b    a j r a t i l m a y d i ,    a m m o    un i n g    b a yo n i d a
m a ’ l u m   m an t i q   kuza t i l adi   v a   da r s l i k l a ri da   o ’ q u v c h i l a r n i n g   o ’ l c h a s h   m a l ak a l a r i   v a
k o ’ n i k m a l a r i ni  s ha k ll an t i r i s h g a   y o ’ n a l t i r i l gan   ko ’ p g i na   m a s h q l ar  m a v j u d .
O ’ l ch a s h l ar g a   o ’r g a t i s hda   f aqat   o ’ l cha s h   b i r li k l a r i n i g i na   e m a s ,   b a l ki   h ar   b i r
o ’ q u v c h i n i n g   o ’ l cha s h   m o h i y a t i ni   o ’ z i n i   t u s hu n i s h i n i   t a ’ mi n l a s h   z a r u r .   B un i n g
uchun    o ’ l cha s h    j a r a yo n i ni    m e t r ,    s a m t i m e t r     v a    s hu    kab i l ar   b i l an    e m a s ,    ba l ki
i x t i y o r i y   o ’ l c h ov   b i l an   b o s h l a s h   m aq s a d g a   m u v o f i q   v a   s hu   a s o s d a   har x i l ,   ha mm a
uchun   m a j bu r i y   b o ’ l g an,   a m m o   m a ’ l u m   uzu n l i k   o ’ l c h o v i   b i r li k l ar i ni   k i r i t i s h
za r u r l i g i n i   ko ’rs a ti s h   k e r ak.   B u   i s h   har   b i r   o ’ q u v chi   t o m o n i d an   ba j a r i l i s h i ,
o ’ l cha s h l a r ni ba j a r i s hda   ha mm a   b ev o s it a   qa t n a s h i s h i  m uh i m .
O ’ l ch a s h   k o ’ n i k m a l a r i ni   s ha k l l an ti r i s hn i n g   har   q a y s i   b o s q i c hn i ng
m uh i m l i g i ni   t u s hun i s h   k e s m a l a r n i   o ’ l cha s h n i   o ’ r g a ti s h   m o s   m e t o d i kani   o ’ y l ab
t o p i s h g a   y o r d a m b e r i s h i k e r ak.
B u    t e m ani    o ’r g an i s h    j a r a y o n i da    i s hn i n g    t o ’ r t    b o s q i chi    a j r a t i l a d i ,    har    b i r
b o s q i ch   ke s m a l a r ni   o ’ l cha s hn i n g   m o s   u s u li ni  q o ’ ll a n i s h   b i l an   ha r a k t e r l a nad i .
B i r i nchi  b o s q i chda   s an t i m e t r   m e t o d l a ri ni   o ’ l chan a y o t gan   k e s m a g a   ke t m a - ket
t a x l a s h   u s u li dan   f o y d a l an i l ad i .   I kk i nc h i   b o s q i chda   s an t im e t r   m o d e ll a r i ni
o ’ l chan a y o t g an   k e s m a g a   k e t m a - k et   q o ’ y i s h   u s u li dan   f o y d a l a n i l a d i .   U ch i nchi
b o s q i chda   o ’ q u v ch i l ar   o ’ l chan a y o t g an   k e s m a g a   r aq a m l a r   b i l an   b e l g i l an m a gan
s hk a l a l i   m a ss h t ab   ch i z g ’ i chi   y ond a s h ti r i s hdan   f o y d a l an i l ad i .   T o ’ r t i nc h i   b o s q i chda
e s a   k e s m a ga   r aqa m l a r   b i l an   be l g i l a n g an   o d a t d a g i  (s ha k l )   s hk a l a l i ch i z g ’ i chni  ( dan)
q o ’ y i s hdan   f o y d a l a n i l a d i . 32I I   bo b .   B o s h l ang’ i ch   s i n f  o’quvchilari tasavvurida    geo m e t r i k shakl va
figuralarni shakillantirish 
2 . 1. M a t e m a ti ka     da r s l a r i d a     ge o m e t r i k     e l e m en t l a r ni   o‘rgatishning
pedagogik t e x n o l o g i y a l a r i .
O ’ zb е k i s t o n   R е s pu b li kа s i   V аz i r l аr   M аhkа m а s i n i n g   2001   y i l   23   m а y d а gi
“ 2001 - 2005   y il l а r dа   K o m p ’ y u t е r   v а   аx b o r ot   t е x n o l og i y a l а r i n i   r i v o j l аn t i r i s h,
“ I n t е r n е t ”n i n g x а l q а r o аx b o r o t   ti z im l а ri g а   k е n g k i r i b  b o r i s h i ni   t а ’ m i n l а s h   dа s t u r i ni
i s h l аb      ch i q i s h,      t а s hk i l   e ti s h      c h o r а      t аd b i r l а r i      t o ’ g ’ r i s i dа ” gi      qа r o r i      hа m dа
O ’ zb е k i s t o n   R е s pu b li kа s i   P r еz i d е n ti n i n g   “ K o m p ’ y u t е r l а s h ti r i s h   vа   аxb o r o t -
k o m m un i k а t s i y a   t е x n o l og i y a l а ri n i n g   kе l gu s i d а gi   r i v o j l аn i s h i   hаq i dа”gi   F а r m o n i ,
V аz i r l аr   M аhkа m а s i n i n g   “ 200 2 - 2 0 10   y i ll а r g а   m o ’ l j а ll а n g аn   o ’ r t а   t а ’l i m   ti z i mi n i
аxb o r o t l а s h t i r i s h   dа s t u r i ”   t o ’ g ’ r i s i d аgi   qа r o r i   ( № 200,   06 . 06 . 2002   y . )   bu   b o r аdа
а m а l g а    o s h i r i l а d i g аn    i s h l а r n i n g    m аz m un i ,    k o ’ l а m i     v а    y o ’ n а li s h l аr i ni     bе l g i l аb
b е r d i .   U s hbu   qa r o r l a r n i   ba j a ri s h   m aq s a d i da   X а l q   t а ’ l i m i   v а z i r l i g i n i n g   2011   y i l   9
i y un d а g i   “ U m u m t а ’ li m   m аk t а b l а r i   uchun   201 1 - 2012   o ’ q u v   y i l i g а   m o ’ l j а ll а n g аn
o ’ q u v   r е j аni   t а s d i q l а s h   t o ’ g ’ r i s i d а ”gi   12 3 -s o n l i   b u y r u g ’ i gа   k o ’r а,   2 - 4 -s i n f l а r d а
o ’ q u v   r е j аdа   bе l g i l а n g аn   m аk t аb   i x t i y o r i d а g i   s oа t l аr   h i s o b i dаn   hа f t а s i g а   b i r
s o а t ,   y i l     d а vo mi dа     e s а     j а m i     34     s o аt     h а j m dа     i ng li z     t i l i     yo k i     i n f o r m а t i kа
dа r s l а ri n i   е t а r li chа   s hа r t-s h аr o i t   y a r а t i l g а n,   m а l аk а l i   kаd r l аr   b i l аn   t а ’ mi n l а n g аn
m аk t а b l а r d а g i nа   o ’ ti s h   t а v s i y a   q i li n m o q d а.
“ T a ’ l i m   j a r a yo n i g a   y a n gi   axb o r o t - k o mm u n i k a t s i y a   v a   p e d a go g i k
t e x n o l o g i y a l a r n i   e l ek t r o n   da r s li k l ar   m u l t i m e d i y a   v o s it a l a r i ni   k e n g  j o r i y e ti s h   o r q a l i
m a m l a k a t i mi z     m ak t a b l a r i da,     ka s b - hunar    k o ll e j l a r i ,     l i t s ey l a r i     v a     o i l y     o ’ q u v
y u r t l a r i da   o ’ q i ti s h   s i f a t i ni   t ubd a n   y a x s h i l a s h   t a ’ li m   m u a ss a s a l a r i n i ng   o ’ q u v
l aba r a t o r i y a   baz a s i ni   z a m o n a v i y   t u r d a g i   o ’ q u v   v a   l aba r a t o r i y a   u s kuna l a ri ,
k o m p y u t e r     t e xn i k a s i     b i l an     m u s t ahka m l a s h     s hun i n g d e k,     o ’ q i t u v c h i l ar     v a
m u r abb i y l ar   m e hna t n i   m o d d i y ha m da   m a ’ na v i y   r a g ’ b a t l a n ti r i s h   bo ’ y i c ha   s a m a r a l i
ti z i m ni   y anada   r i v o j l an t i r i s h da   za m o n a v i y   ax b o r o t   v a   k o m m un i ka t s i y a
t e x n o l o g i y a l a r n i ,     r aqa m l i     v a     k e n g     f o r m a t l i   t e l e k o mm u n i ka t s i y a     a l o q a
v o s i t a l a r i 33ha m da   I n t e r n et   ti z i m i   y anada   r i v o j l an ti r i s h   u l a r n i   har   b i r   o i l a   h a y o t i g a   j o r i y   e t i s h
v a   k e n g   o ’z l a s h ti r i s h   l o z im .
1 -s i nf   uchun   qu y i d a g i  t a q d i m o t l a r  t a y y o r l a n g a n :
N uq t a,   t o ’ g r i   ch i z i q,   ke s m a,   s ha k l   t u s hunch a l a r i   b i l an   o ’ q u v c h i l ar
t an i s h ti r i s h da   har   b i r   s ha k l   u c hun   P o w er   Po i nt   d a s t u r i da   t a y y o r l a n g an
t aqd i m o t l a r dan   f o y d a l ana m i z.   T aqd i m o t da   a v v a l   s ha k l p a y d o   b o ’ l a d i ,   o ’ q u v c h i l a r
n o m i ni  a y t g a n l a r i dan   s o ’ n g   no m i   o c h i l ad i .
B u  j a r a y on   o ’ q u v ch i l a r da   j a v o b l a r i   t o ’ g r i   yo k i  n o t o ’ g ’ r i l i g i ni   t e k s h i r i s h g a   v a
s ha k l   no mi n i ,     k o ’ r i n i s h i ni     e s l ab     qo l i s h g a     im k o n     b e r a d i .     D a r s     j a r a yo n i da
k o m p ’ y u t er  t e x n o l og i y a l a r i dan   f o y d a l an i s h   x o z i r g i za m o n   t a l ab i d i r . 34U s hbu   r a s m l a r ni   k o ’ r i b   o ’ q u v c h i   m ak t a b g acha   t a ’ li m   m ua ss a sa l a r i d a   e g a
b o ’ l gan   b i li m l a r i g a   a s o s l an i b  t o ’ r t b u r chak,   uy   kabi  j av o b l a r n i be ri s h i  m u m k i n.
M a v j ud   s ha k l l a r ni   bo ’ l a k l a r g a   a j r a t i b,   h o s i l b o ’ l gan   s ha k l l a r   s o n i   v a   no mi ni
an i q l a s h   uchun   o ’q u v ch i l a r g a   m i s o l l ar  b e r i s h   o r q a l i  s ha k ll a r ni a j r a t i s h ga   k o ’ n i k m a
h o s i l   i l a m i z :
Shak l a r ni   ch i z i s h,   o ’ l cha s h   uchun   o ’ qu v c h i l ar g a   s an t im e t r ,   m e t r   v a   d e t s i m e t r
t u s hunch a l a r i  b e r i l ad i : 35M a s hq   ba j a ri s h   uchun   b i r k e s m ani   o ’ l cha s h   v az i f a s i  b e r i l a d i :
H ar   b i r   b o ’ li m   t u g a g andan   s o ’ n g   m u s t ahk a m l a s h   uchun   m a s h q l ar   b e r i l a d i .
O ’ qu v ch i l a r da   geo m e t r i y a n i g   b o s h l an g ’ i ch   t u s hunch a l a r i ni   m u s t ahka m l a s h   uchun
q u y i d a g i vaz i fa l ar  b e r i l a d i : 36M a s h g ’ u l o t l a r   davo mi da   o ’ q u v c h i l a r ga   s ha k ll a r ,   u l a r n i n g   f a r q l a ri ni
t u s hun t i r i s h   m aq s ad i da   q u y i d a gi  v a z i f a   b e r i l ad i :
Y a r a t i ll gan   t aqd i m o t l a r   o ’ q it u vch i g a   da r s   j a r a yo n i da   za m o n av i y
k o m p ’ y u t e r dan   f o y d a l a n i s h   i m k o n i ni   b e r a d i .   O ’ qu v ch i l a r g a   bund a y   u s u l   b i l an
m a v z u l a r n i   t u s hun t u r i s h   y a x s hi   na ti j a l ar g a   o li b   ke li b,   t a ’ l i m   j a r a yo n i g a
q o ’ y i l a y a t g an   t a l a b l a r n i ba j a r i l i s h i n i   t a ’mi n l a y d i . 372 . 2.   Matematika   darslarida   geometrik   shakl va figuralarni   komp’yuter
texnologiyalari yordamida o’rgatish texnologiyasi.
2 -s i nf   b o s h i da   o ’ q u v c h i l a r d a   1 -s i n f da   o l g an   b i li m l a r ni   t a kr o r l ab   y o d g a  
o l i s h  m aq s ad i da   q u y i d a gi   t aqd im o t l a r ni  n a m o y i s h   e t a mi z :
O ’ qu v ch i l a r g a      bu r chak      t u s hun c ha s i      b e r i s hda      q u y i d a gi      t aqd im o t d an
f o y d a l ana m i z : 38T o ’ g ’ r i   bu r c h a k l i   t o ’ r t bu r cha k l a r n i   t u s hun t u r i s hda   q u y i d a g i   t aqd i m o t l a r dan
f o y d a l ana m i z : 39P e r i m e t r  t u s hunch a s i n i k i r i ti s h   u s u l i :
K vad r a t n i o ’ q u v ch i l a r g a   q u y i d a gi  t a qd i m o t a s o s i da   t u s hu n t u r a m i z : 40O ’ qu v ch i l a r g a   a y l ana,   r ad i u s   t u s hu n ch a l a r i q u y i d a gi  t aqd im o t l ar a s o s i da   k i r i ti l a d i :
O ’ qu v ch i l a r g a    s ha k ll a r n i n g    y u zi    de g an    t u s hunc h ani    q u y i d a gi    t aq d i m o t
a s o s i da   k e lti r a mi z :
T a j r i ba - s i n ov   o ’ t k a z i s h  j a r a y on i da   o ’ qu v c h i l a r be r i l gan   m a v z u l ar uchun 
y a r a t i l a g an   t aqd im o t l a r n i k o ’ r i b   y a n ada   y ax s h i r o q   t u s hun u s h l a r i g a   a mi n  
b o ’ l d im . 413 -s i n f da    o ’ q u v ch i l a r g a    2-    s i n f da    o ’ t i l gan    m a v z u l a r ni    t ak r o r l a s h    uchun
q u y i d a g i  m i s ol   b e r i l ad i :
K e s m a,   s hak k l ar   t o m o ni   t u s hunch a s i ni   y anada   y ax s h i r o q   t u s hun t i r i s h   uchun
q u y i d a g i  t aqd i n o t ni na m o y i s h   e t a m i z : 42B u r chak     t u r l a r i ni     o ’ q u v c h i l a r ga     t u s hun t u r i s hda     q u y i d a g i     t aqd i m o t dan
f o y d a l ana m i z :
B u r chak    t u r l a r i    b i l an    t a n i s h i b    b o ’ l gach    o ’ q u v ch i l a r n i    uchbu r chak    t u r l a r i
b i l an   t an i s h t i r a m i z : 43X U L O SA
Geometrik figuralarni  bir-biridan farq qilish  va ularning ba'zi  xususiyatlari
bilan tanishish. I- fasl davomida bolalarda doira.
kvadrat,   uchburchaklami   farqlash   va   ularning   nomini   to‘g‘ri   aytish
ko‘nikmasi mustahkamlanadi. Mazkur figuraiarning modelidan bolalarga narsalar
yig‘indilari   o‘rtasidagi   miqdoriy   munosabatlami   aniqlash   va   sanashni   bajarish
uchun   tarqatma   material   sifatida   keng   foydalaniladi.   Pedagog   (tarbiyachi)
bolalarni   sanashga   o‘rgatishda   yo‘l-yo‘lakay   ularning   mazkur   figuralar   haqidagi
tasawurlarini   mustahkamlab   boradi.   U   bolalarga   berilgan   model   atrofidan   qo‘l
yurgizib chiqishni, uni ushlab ko‘rishni, ko‘rsatil-
gan   shakldagi   modellarni   (chunonchi,   hamma   kvadratlarni)   tanlab   olishni
taklif   qiladi.   Bolalar   har   xil   yoki   bir   xil,   ammo   rangi   yoki   olchamlari   har   xil
bo‘lgan figuralar miqdorini taqqoslaydilar. «Qaysinisi ko‘proq, kvadratiarmi yoki
uchburchaklarmi? Katta uchburchaklar ko‘pmi yoki kichkina uchburchaklar
ko‘pmi?»   va   shu   kabilar.O‘qitishning   bu   davrida   «Xuddi   shunday   figurani
ko‘rsat», «Sizlardachi?» kabi o‘yin mashqlaridan foydalanish mumkin. Tarbiyachi
ko‘rgazma materialni doimo o‘zgartirib turadi. U ayni bir figuraning turli rang va
o‘lchamlardagi   modellarini   ko‘rsatadi   va   hokazo.   Har   gal   bolalarga   bu
narsalarning rangi vao‘lchamiarini aytib berishni taklif qiladi.
Modellarning   muhim   xususiyatlari   bilan   bir   qatorda,   ularning   muhim
bo‘lmagan   xususiyatlarini   ajratib   ko‘rsatish   figuralar   haqidagi   bilimlarni
umumlashtirish   uchun   shart-sharoit   yaratadi.Modellarning   rangi   va   o‘lchami
o‘zgaradi, ammo shaklining belgilari csa  o‘zgartirilmaydi. Bolalar  shu belgilarga
qarab   figuralarni   taniydilar.Bolalami   yangi   geometrik   figuralar   bilan   tanishtirish
uchun   ularning   modellari   bolalarga   oldindan   tanish   bo‘lgan   modellar   bilan
taqqoslanadi yoki ikkita yangi model bir-biri bilan; to‘g‘ri to‘rt burchakni kvadrat
bilan,   shami   kub   bilan,   silindrni   kub   va   shar   bilan   taqqoslanadi.   Avval   ular   juft
qilib   taqqoslanadi,   keyin   esa   figuralaming   guruhlari   bir-biri   bilan,   masalan,
kvadrat   guruhi   uchburchaklar   guruhi   bilan   taqqoslanadi   va   hokazo.   Figuralarni
ko‘rib chiqish va bir-biriga qiyoslash ma’lum tartibda olib boriladi: «Bular nima?
Rangi qanaqa? O‘lchamlari qanday? 44Nimadan yasalgan? Bir-biridan nima bilan farq qiladi? Qaysi tomonlari bir-
biriga   o‘xshaydi?».   Savollarning   ma’lum   tartibda   berilishi   bolalarni   figuralarni
izchillik   bilan   ko‘rib   chiqishga   va   tekshirishga,   bir   xil   belgilariga   qarab
taqqoslashga,   muhim   belgilarini   ajratib   ko‘rsatish,   murakkab   belgilari   (rangi,
o‘lchamlari,  materiali, fazodagi joylashishi)ga e’tibor bermaslikka o‘rgatadi.
Bolalami   figuralaming   modellari   bilan   turli   xil   ish   bajarishlarini   tashkil
etish   muhim   ahamiyatga   ega,   chunki   bu   modellar   haqidagi   tasavvurlar   darajasi
shaklni   idrok   etish   tajribasining   boyligi   bilan   belgilanadi.Modellami   sezish   —
harakat   vositasida   tekshirib   chiqish   kata   ahamiyatga   ega.   K.o‘rib   idrok   etishda
qo‘lning ishtirok qilishi shakllarni yaxshiroq idrok etishga yordam beradi. Bolalar
modelni barmoqlarining uchi bilan ushlab ko‘rib, uning qirralari atrofidan barmoq
yurgizib   chiqadilar.   Pedagog   ularni   figura   qirralari   bo‘ylab   barmoq   harakatini
kuzatib borishga undaydi: «Qaranglar, barmoquning atrofidan qanday aylanadi?»
Model   qirralari   atrofidan   barmoq   yurgizish   uning   sathi   bo‘ylab   qo‘l   yurgizib
chiqish   bilan   tugallanadi.Bolalar   modellarni   yumalatib,   har   xil   holatlarda
qo‘yadilar va ularning qanchalik turg‘un yoki turg‘un emasligini aniqlaydilar.
Bir   figura   ustiga   ikkinchisini:   doira   ustiga   kvadratni,   kvadratga   to‘g‘ri
to‘rtburchakni,   kvadrat   ustiga   uchburchakni   qo‘yish   bolalarga   har   bir   figura
turlarining xususiyatini aniqroq bilib olish, ularningelementlarini ajratib ko‘rsatish
imkonini   beradi.O‘rta   guruh   yoshidagi   bolalarni     geometrik   shakl   bilan   o‘yinlar
o‘tkazish.Figuralarni   shakllari   va   boshqa   xususiyatlariga   qarab   guruhlarga
ajratishni,   figuralarni   o‘lchamIarining   ortib   va   kamayib   borishi   tartibida   terib
qo‘yishni   mashq   qildirish   katta   ahamiyatga   ega.   O‘rta   guruhda   bolalarga
mashg'ulotdan   tashqari   vaqtda   figuralarni   farq   qilishni   mashq   qildirish   uchun
«Nima   yo‘q   bo‘lib   qoldi?»   yoki   «Nima   o‘zgardi?»   kabi   o‘yin   mashqlari   va
didaktik   o‘yinlardan   kengfoydalaniladi.   Bolalar   qaysi   figurani   yashirganlari   yoki
almashtirib   qo‘yganliklarini   aytadilar.«Ajoyib   qopcha»   o‘yini   turli   variantlarda
o‘tkaziladi. Bolalar figuralarni taniydilar, ko‘rib idrok etiladigan namunaga qarab
uni paypaslab ko‘rib topadilar yoki, aksincha, ushlab ko‘rib idrok etilgan namuna
asosida figurani ko‘rib topadilar. «O‘z uyingni top», «Samolyotlar» kabi o‘yinlar
figuralar   shaklini   idrok   etishdagi   konstantalik   (turg‘unlik)ni   o‘stirishga   imkon
beradi. 45  Yasalgan   kvadratlar,   uchburchaklar   uychalar   va   aerodromlar   vazifasini
bajaradi.   Mazkur   o‘yinlar   takroriy   o‘tkazilganida   bunday   uychalar   va
aerodromlarning oMchamini kattalashtirish maqsadga muvofiqdir.
Yakka   mashqlar   o‘tkazish   uchun   «Juftingni   top»,   «Ko‘rgazmaga   mos
figurani top» va boshqa shu kabi  o‘yinlardan foydalaniladi. Bolalar  figuralaming
rangi va tasviri haqidagi belgilami taqqoslab, tegishli shakllarni topadilar.
Narsalarning   shakllarini   geometrik   namunalar   bilan   solishtirib   ko‘rish.
O‘rta   guruhda   bolalarni   narsalarning   shakllarini   geometric   namunalar   bilan
solishtirib ko‘rishga katta ahamiyat beriladi. Bolada
u   yoki   bu   narsaning   shakli   qaysi   geometrik   figuraga   yoki   geometric
figuralaming qaysi birikmasiga to‘g‘ri kelishini ko‘ra olish qobiliyati o‘stiriladi.
Bolalar oldin geometrik figuralarni ularga o‘xshash shakldagi narsalar bilan
solishtirib   ko‘rishni   mashq   qiladilar.   Ular   figuralaming   modellariga   mos
narsalarni   tanlab   oladilar.   Geometrik   figuralarni   boshqa   narsalardan   ajratib
olishga, ularga namuna ma'nosini berishga mana shunday qilib erishiladi.
«Xuddi mana shunday shakldagi narsani top», «Men aytgan narsani top» va
boshqa   shu   kabi   o‘yin   mashqlari   o‘tkaziladi.   Bolalar   narsalarning   shakllarini
geometrik namunalar bilan bevosita taqqoslashdan ularning shakllarini so‘z bilan
ta’riflashga o‘tadilar. 46F O YDA L AN I L GA N  A D A B I Y O T L A R .
I .   I q t i s od i y -s i y o s i y   adab i y o t l a r .
1.    K а r im оv   I .А .    M u s t aq i ll aka   e r i s h i s h   o s t o na s i d a.    “ H a l q   s o ’ z i ”   g аz e t а s i .
2011   y i l ,   29   av g u s t .   2 - b e t .
2.   K а r im оv   I .А .   I n s o n   x o t i r a s i   –   boq i y ,   qad r- q im m a t i   –   u l u g ’ .   “ H a l q   s o ’ z i ”
g а z e t а s i .   2012   y i l ,   10   m a y ,   №   91.   2 - be t .
3.   K а ri m оv   I .А .   B а r chа   r e j а   v а   dа s t u r l а r i m i z   V а t аn i m i z   t а r аqq i y o t i ni
y uk s а l t i r i s h,   ха l q i mi z   f а r оv о n l i g i ni   о s h i r i s h g а   х i z m а t   q i l аd i .   “ M а ’r i fа t ”
g а z e t а s i .
2011   y i l   №   7.  2 - b e t .
4.     K а r im оv     I .А .     Y uk s аk     m а ’ nаv i y at     –     yе n g i lm аs     kuch.     T о s hk е n t
“ M а ’ n а v i y a t ”   2009   y i l   6 2 - 63   bе t .
5.    K а ri m оv    I .А .    M а m l аkа t n i    m оd е r n i zа t s i y a    q i li s h    v а    kuc h l i    f uqа r о li k
j а m i y a t   bа r p о  е t i s h   u s t u v о r   m аq s а d l а ri m i zd i r .   “ N а m аngаn   hаq i qа ti ”   g а z е t а s i .   2010
y i l   №   9.   2 - be t .
6.   K а r im оv   I .А .   А s о s i y   v аz i f а m i z   V а t аn i m i z   t а r аqq i y o t i   v а   х а l q imi z
f а r аv о n l i g i n i   y anаdа   y uk s а lt i r i s h d i r .   T о s h k e n t .   “ M a ’r i f a t ”   2010   y i l .   1 4 - b e t .
7.    K а r im оv    I .    B u n yo d k о r li k.    “ M е h r    - m u r u v v а t    е z g u    о r z u l аr    а y y o m i ”
l ео ri d а t  g а z е t а s i 2011   y i l   №   23.   2 - be t .
8.   K a r i m ov   I .   A .   “ B a r k a m ol  a v l od   –   O ’ zb e k i s t o n   t a r aqq i y o t i n i n g   p o y d ev o r i ”
T o s h k e n t ,   Sha r q,   1997   y i l .   3 2 - b e t .
9.   K a ri m ov   I .   A .   “ T a ri x i y   x o t i r a s i z   ke l a j ak   y o ’ q”   T o s h k e n t ,   Sha r q,   19 9 8   y i l .
22 - be t .
10.   K a ri m ov   I .   A .     “ M i ll i y   m a f ku r a   haq i da”.   T o s h k e n t ,   O ’ zb e k i s t o n   2000
y i l .   1 1 - b e t .
11.   K a r im ov   I .   A .   “ O ’ zb e k i s t o n   bu y uk   k e l a j ak   s a ri ”.   T o s h k e n t   1996   y i l .
48 - be t .
12.   K a ri m ov   I .   A .   “ V a t an imi z   ti nc h l i g i   v a   x a v f s i z l i g i   o ’ z   kuc h - qud r a t i mi z g a
x a l q i m i zn i n g   h a m j i ha t l i g i   v a   bu k i lm as   i r o d a s i g a   b o g ’ li q”.   T o s h k e n t ,   O ’ zb e k i s t o n
2004   y i l .   5 0 - b e t . 47“ I l m i y - us l u b i y   adab i y o t l ar”.
1.   M . M ax m udov   v a   b o s hq a l a r “ B i r i nchi  s i nf   da r s l i g i ”,   T o s h k e n t ,   2011   y i l .
2.   B i kb a y e v a   N .   U .   V  “ I k k i nchi  s i nf   da r s l i g i ”.   T o s h k e n t ,   2004   y i l .
3.   B i kb a y e v a   N .   U .   V  “ U chunchi  s i nf   da r s l i g i ”.   T o s h k e n t ,   2010   y i l .
4.   B i kb a y e v a   v a   bo s hq a l a r “T o ’ r ti n c hi  s i nf   da r s l i g i ” . T o s h k e n t ,   2010   y .
5.   B i kb a y eva   N .   U .   V   v a   b o s h aq a l a r .   “ B o s h l a n g ’ i ch   s i n f l a r da   m a t e m a ti ka
o ’ q i t i s h  m e t o d i ka s i ”  T o s h k e n t 1995   y i l .   40 6 - b e t .
6.   J u m abo y ev   M .   E ,   T ad j i b a y eva   G ’   “ B o s h l a n g ’ i ch   s i n f l a r da   m a t e m a ti ka
o ’ q i t i s h  m e t o d l a r i ” .T o s h k e n t 1990   y i l .
7.   A ’ za m o v   A ,   H a y d ar ov   B   “ M a t e m a ti ka   s a y y o r a s i ”  T o s h k ent 1993   y i l .
8.   Sa l b o yev   U .   “ M a t e m a t i ka   va   m a t e m a ti k l ar haq i da”   T o s h k e nt 1992   y i l .
9.      “ B o s h l a n g ’ i ch     s i nf      m a t e m a t i ka    da r s l a r i da    d i dak t i k     m a t e r i a ll a r ”.
N a m an g an   2005   y i l .
10.     A z i zq u l ov     A .     I ,     B e k m u r o d ov     A .     A     “ A r i f m e ti kadan     q o ’ ll a n m a”
Sa m a r qand   2001   y i l .
11.   P .   O q il ov   “ B o s h l a n g ’ i c h   m ak t a bdan   s i n f dan   t a s hqa r i   i s h l a r ”.   T o s h k e n t
“ O ’ q i t u v ch i ”   1969   y i l .
12.     B o s h l a n g ’ i ch     s i n f l ar     uchun     “ m a t e m a ti k a ”     da r s li k l a r i     1 - 4 -s i n f l a r .
T o s h k e n t  “ O ’ q i t u v ch i ”   199 5 - 2004   y i l l a r .
13.   M a r o   M .   U ,   P is hx a l o .   A .   M   “ M a t o d i ka   o buc h i n i y e   m a t e m a ti k e   v   1 - 3
k l a ss ax.   U ch   r a s o b i y e   M   “ P r o s u s h en i y e”   1980   .
14.    P.    A .    H ab i b.    O ’ qu v ch i l a r n i n g    m a t e m a ti k    t a f akku ri n i    s hak ll an t i r i s h.
“ O ’ q i t u v ch i ”   T o s h k e nt 1971   y i l .
15.   N u r m a t ov   A. ,   Q o d i r ov   I .   “ M a t e m a ti ka d an   s i n f dan   t a s hqa r i   v a   f aku lt a t i v
m a s h g ’ u l o t l a r ”   O ’ q it u v c h i  T o s h k e n t   1980   y i l.
16.   “ B o s h l a n g ’ i ch   t a’ lim ”   j u r n a l i n i n g   b i r  n e ch t a   s o n i .   199 5 - 2008   y i ll a r .
17.   “ X a l q   t a ’ l i mi ”   j u r n a ll a ri .   199 5 - 2 008   y i ll a r .
18.     B i kb a y e v a     N. U     v a     b o s hq a l a r .     1 - 4 -s i n f l a r da     m a t e m a ti ka     4- q i s m .
“ O ’ q i t u v ch i l ar uchun   qo ’ ll an m a”  T o s h k e n t  “ O ’ q it u v c h i ”   198 6 - 1990   y i l l a r .
Купить
  • Похожие документы

  • Muntazam ko‘pyoqlar
  • Fazodagi geometrik oʻrinlar
  • Lobachevskiy geometriyasining turli modellari
  • Almashtirishlar gruppasi
  • Tekislikdagi ajoyib chiziqlar

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha