Tut teregi kesellikleri - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	111.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 May 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

jasur reymbaev

Ro'yxatga olish sanasi 12 May 2024

0 Sotish

Tut teregi kesellikleri

Sotib olish

Tema : Tut teregi kesellikleri
Reje:
Kirisiw
I.Ádebiyatlar sholiw
II.Tiykarǵ�ı bólim
2.1 Tut tereginiń kesellikleri haqqinda ma ǵ
�liwmat
2.2 Tut tereginiń bakteriya kesellikleri ne qársi gúres ilájlari
2.3 Tut tereginiń zamarriq keselliklerine qarsi gúres ilájlar i
III.Juwmaqlaw
IV. Ádebiyatlar dizimi

Kirisiw
Respublikamizdiń zárúrli baǵ�darlarınan biri jipekshilik tarawı bolıp,
onıń sapasın, úlesin, jipek talasiniń biolo
ǵiyalıq hám texnolo ǵiyalıq
kórsetkishlerin joqarı dáreje
ǵe kóteriw jipek qurtı azıqlaniwina
to'yimlili
ǵ�ina, japiraqtiń zúráátlili ǵine hám sapasına baylanıslı
esaplanadı. Jipek qurtınıń azı
ǵ�ı esaplan ǵ�an tut tere ǵiniń kóple ǵen
kesellikleri hám zıyankesleri tut nálshelerinde, nállerinde hám biyik
deneli tutlarda parazitlik etip, onıń túbir bóle
ǵinde, japıraq hám jas
putaqlarında hátte tutlardıń denesinde hár qıylı keselliklerdi qoz
ǵ�atadı,
olardıń qurib qalıwına, japıraq sapasınıń aynıwına, zúráátlili
ǵin azayıp
ketiwine baslawshı boladı. Jipek qurti bunday patas bol
ǵ�an japıraqlardı
tutınıw qılıw nátiyjesinde olardıń hár qıylı kesellikler
ǵe shalınıw
beyimli
ǵi asadı. Ayırım ádebiyatlar ǵ�a qara ǵ�anda tut tere ǵinde 100 den
artıq kesellik hám zıyankesler anıqlan
ǵ�an. Bul kesellikler juqpalı hám
ju
ǵ�ımsız kesellikler bolıp, juqpalı keselliklerdi hár qıylı da ǵ�ı
mikroor
ǵanizmler, ju ǵ�ımsız keselliklerdi bolsa ekolo ǵiyalıq faktorlardıń
unamsız tásirinleri (suwıq, aptap, ıssı, ximiyalıq elementlar hám basqalar
) nátiyjesinde kelip shı
ǵ�adı. Mádeniy hám jabayı ósimliklerde parazitlik
etiwshi mikroor
ǵanizmler: bakteriyalar, zamarıqlar, viruslar,
mikoplazmalar
ǵ�a tiyisli parazit túrler qoz ǵ�atadı, bunday keselliklerdi
úyrenetu
ǵ�ın pán fitopatolo ǵiya páni bolıp olardı kelip shı ǵ�ıwı sebepli
hám qarsı
ǵúres ilajlardı bel ǵilep beredi. Ásirese tut nálleriniń hám
nálleriniń keselleniw dárejesi 10 procent
ǵe shekem bol ǵ�an hám de
házir
ǵi waqıtta tutdiń tiykar ǵ�ı zıyankessi esaplan ǵ�an tut tún ǵúbele ǵi
qubla aymaqlarda
ǵ�ı tutzarlar ǵ�a úlken zálel alıp kel ǵen bir waqıtta bul
zıyanlı or
ǵanizmler ǵe qarsı nátiyjeli ǵúres ilajların ámel ǵe asırıw zárúrli
áhmiyetke iye esaplanadı. Ózbekstan Respublikasında jipekshilikdiń
azıq bazası esaplan
ǵ�an tutshiliqdi saqlap qalıw jáne onı jáne de
rawajlandırıw boyınshaa ámel
ǵe asırilatu ǵ�ın ilajlar Ózbekstan

Respublikası Prezidentiniń 2017 jıl 29 mart daǵ�ı “Ózbekipaksanoati
awqamı iskerli
ǵin shólkemlestiriw ilajları tuwrısında ǵ�ı” PQ-2856 -san,
2018 jıl 12 yanvar da
ǵ�ı “Respublika ipakchilik tarma ǵ�ın jáne de
rawajlandırıwı tuwrısında” PQ-3472-san qararlarında bel
ǵilep beril ǵen.
Tutta ushiraytuǵin hár qanday kesellik oniń toqimalarindaǵi birikpe almasiw
(dem aliw, fotosintez, aziqti ozlestiriw, suwdi puwlandiriw) di izden shiǵarip,
osimliktiń ósiwi hám rawajlaniwin páseyittiredi, hasili kemeyedi hám
kútilmegende ol nabit boladi. Sirtqi ortaliq yaki mikroorganizmler tásirinde
osimliktiń normal ósiw jaǵdayiniń buziliwi wsimlik keselligi deyiledi, rawajlaniw
jaqtan saw osimlikten pariq qilatuǵin qandayda bir ózgeriske iye bolǵan ósimlik
kesel yesaplanadi.
Ósimlik kesellikleri juǵimli hám juǵimsiz toparlarǵa bolinedi. Juǵimli
kesellikler-bakteriya, zamarriq, virus, mikoplazma hám gúlli parazit (tekinxor)
wsimlikler hám virus tásirinde júz berse, juǵimsiz kesellikler bolsa hawa-rayiniń
qolaysiz keliwi (garmsel, kúshli suwiq túsiwi), topiraqta ayirim aziq birikpelerdiń
jetispewshiligi yaki artiq boliwi, tuttiń shaqa hám deneleri mezgilsiz hám qáte
kesiliwi nátiyjesinde payda boladi.
Juǵimli keselliklerdi keltirip shiǵariwshi bakteriya, kesellik qozǵatiwshi
zamarriqlar, virus, mikoplazma hám gúlli parazitlarda xlorofill dánesheleri
bolmaǵanliǵi ushin hawadaǵi uglerodti ozlestire almaydi hám sol sebepten
osimliktegi tayar organikaliq birikpeler menen aziqlanadi. yeger bakteriya hám
kesellik qozǵatiwshi zamarriqlar tek tiri organizmler yesabina jasasa, olardi
parazitlar, olik organizmler qaldiqlari menen aziqlansa saprofitler deyiledi.
Viruslar wsimliktiń kletka shiresindegi hár qiyli túrdegi belok birikpeleriniń
kristallarinan ibarat bolip, birikpe almastiriw, kobeyiw hám óz túrin ozgerttiriw
qábilitine iye yemes. Olar juǵimli yesaplanadi.
Mikoplazma bul bakteriya hám virus araliǵindaǵi mikroorganizmler. Gúlli
parazitler mádeniy wsimlik, tiykarinan tut denesi hám shaqalarina jabisip alip,

qabiǵindaǵi aziq birikpelerin, shumǵiya bolsa tamirina jabisip sorǵishlari menen
soradi.
Ádebiyatlar sholiw
O’zbekistanda bakterioz hám bakterial rak kesellikleri ushiraydi.
Bakterioz keselliǵi kobirek ziyan keltiredi. Bakterioz keselli ǵi
(Pseudomnas mri Stevens yaki Bacterium mori Bay. Et Lamb)
Bul kesellik Orta Aziya úlkeleri, Zakavkaze úlkesi ayniqsa
i
ǵ�al iqlimli Ukraynaniń shi ǵ�is hám Rossiyaniń Voronej walayatlarinda
kwbirek tarqal
ǵ�an. Bul kesellik YAponiya, yevropa mámleketleri,
Qubla Afrika, Amerika hám Avstraliyada ushiraydi.
Bakterioz keselli
ǵi birinshi márte 1931 jili SANIISH tiń Jarariqta ǵ�i
tájiriybe xojali
ǵ�inda professor N.G.Zaprometov tárepinen aniqlandi.
Bakterioz tut a
ǵ�ashiniń arnawli keselli ǵi bolip, jawin ǵershilik kwp
bolatu
ǵ�in rayonlarda hámde kwklem jawinli kel ǵende, Orta Aziya
úlkelerinde de payda bolip, tiykarinan jas japiraqlari, bir jilliq shaqa hám
búrtikleri 25% ke deyin ziyanlandiradi, lekin tuttiń tamiri, denesi, yeski
shaqalari diyarli kem kesellenedi.
Bakterioz keselli
ǵine shalin ǵ�an japiraqlarda aqshil xoshiya menen
oral
ǵ�an ashiq qońir yaki qaraltim da ǵ�lar payda bolip, japiraqti jariqqa
tutip korilse, olar may tamshisina uqsas korinedi. Bakterioz bul ja
ǵ�inan
ǵ
�ozaniń ǵommoz keseli ǵine uqsap ketedi, lekin ǵ�ozada ǵ�i kesellikti
bakteriozdiń basqa túri (Pseudomnas malvacearum) shaqiradi.
Kwklemde
ǵi jawin ǵershilik hawa-rayida tut japira ǵ�inda ǵ�i daq ústinde aq
yaki sar
ǵ�ish jabisqaq (bakteriyaniń shi ǵ�indisi-eksudat) birikpe payda
boladi. Kúshli ziyanlan
ǵ�an japiraqlar sar ǵ�ayip, tw ǵiledi, jas náwshelerde
bolsa uzinsha (batip kir
ǵen) jara siyaqli qara da ǵ�lar júze ǵe keledi,
búrtikler qarayip qur
ǵ�aydi.

N.G.Zaprometov hám E.N.Mixaylov tárepinen Orta Aziya,
A.A.Korshikov tárepinen Ukraina sharayatinda bakterioz keselliǵin
tekser
ǵen. Kesellen ǵen bir jilliq shaqalariniń ushinan bakteriyalar tuttiń
shiresi arqali páske 50-60 sm
ǵe jiljiw waqtinda sirtqi qabiq
parenimasinda uzinsha qara da
ǵ� payda boliwi, sońinan onnan jabisqaq
birikpe (eksudat) shi
ǵ�iwi hám rak siyaqli jara júze ǵe keliwi aniqlan ǵ�an.
SHaqalar bir tárepleme kesellen
ǵen bolsa, olar iyiledi hám sinadi.
Nátiyjede shaqa quwraydi hám nabit boladi. Bul kesellikke joliqqan
tuttiń 2-3 jilliq shaqalari hám denesinde hámde túbinde uzinsha qara
túsli jariqlar payda boladi.
Bakterioz keselli
ǵin aqshil reńde ǵi, shwp siyaqli 1 den 7 dana ǵ�a
deyin xivichsimon bakteriya (Bacterium mori) qoz
ǵ�atadi. Ol kislota hám
quyash nuri tásirine shidamli, 1-35 dáreje issida wsede +25-30 dárejede
bolsa júdá jaqsi rawajlanadi hám +51 dárejede wledi. Bakteriya wziniń
ziyanlandiriw qábiletin wsimlik qaldi
ǵ�inda 3-12 jil ǵ�a deyin saqlaydi. 30
dáreje suwiqqa shidaydi.
Kesellik bakteriyalari tut japiraqlari ishine oniń labchalari,
shaqalariniń jaraqatlan
ǵ�an jerleri hám yasmiqchalari wsiw tochkalari
arqali kiredi. Kesellik bel
ǵisi tut or ǵani hám túrine hám de hawa-rayina
qarap 4-18 kúnde bilinedi. Oniń tarqaliwina ziyanlan
ǵ�an nálsheler,
náller, qálemsheler, wsimlik qaldiqlari (shaqa, japiraq) tiykar
ǵ�i oray
yesaplanadi. Saw wsimlikler
ǵe bakteriyalar samal, jawin, soriwshi
hasharatlar, ba
ǵ� áspablari arqali ju ǵ�adi. Bull bakteriyalar tut a ǵ�ashiniń
kesellen
ǵen or ǵanlari hám oniń topiraqta ǵ�i shirime ǵen qaldiqlarinda
qislaydi.
Keselleniw dárejesi hawa-rayiniń i
ǵ�al keliwi menen bir ǵe tut
a
ǵ�ashiniń túrleniwi, ye ǵiw qalińli ǵ�i, sorti hám tárbiyalaw dárejesine de
baylanisli boladi.

Keselleniw dárejesi jaǵ�inan, I-topar ǵ�a YAponiyadan keltiril ǵen
Kinriu (02) sorti kirip, ol yeń kúshli (2 ball menen) 50% ke deyin
kesellenedi; japiraqlari búrisip, shaqalariniń ushi quwraydi, shaqalarida
raksiman shuqir daqlar payda qilip, onda jabisqaq birikpe arqali a
ǵ�adi
hám ziyanlan
ǵ�an japiraqlardiń 6% ke deyin tw ǵiledi.
II-topar
ǵ�a hám basqa YApon sortlari (Kokuso-70, Kokuso-13,
Nezumu-
ǵaesi, Sioziso, Fusomaru, Kanroso hám basqalar) kirip, olar
ortasha (1 ball) 4,8-38,1% átirapinda kesellenedi; japiraqlari burispeydi,
lekin tiykar
ǵ�i tamiri jwnelisinde japiraq shapala ǵ�i biraz ishkeri ǵe kirip
qarayadi; puta tuttiń twmen
ǵi bwliminde ǵi shaqlarinda kishi raksiyaqli
jaril
ǵ�an jara payda bolip, ol wzekke deyin jetedi.
III-topar
ǵ�a jer ǵilikli Xasak, «Wzbekistan» «Vostok» hámde ayirim
selektsiyaliq SANIISH sortlari kirip, olar júdá kem kesellendi. Sirtqi
kwrinisinen puta tuttiń twmen
ǵi hám orta bwliminde ǵi shaqalarinda
shamali raksiman jara kwz
ǵe taslanip, olar shuqirlaspaydi; japiraqtiń
to’men
ǵi bo’liminde ǵi tamirlarinda qaramtir yaki ol bul jerinde tochka
siyaqli aq-sari, qońir reń da
ǵ�lar kwrinedi. Siyrek ye ǵilǵen puta tutlarda
hám ayniqsa bálent deneli tereklerde bull kesellik derlik ushiramaydi.
«Wzbekistan», «Vostok» sortlari hám bull kesellikke ana
ǵ�urlim
shidamli.
Tutzarlarda joqari a
ǵrotexnika tiykarlarinda islew berilip,
or
ǵanikaliq hám mineral tw ǵinler (ayniqsa azotqa fosfor hám kaliy
qosip) beril
ǵende, tuttiń quwra ǵ�an shaqalari tazalanip, kwp forma
beril
ǵende, bálent deneli tutlar bakterioz keselli ǵi menen derlik
kesellenbeydi.
Gúres sharalarin aldin aliw, a
ǵrotexnikaliq hám ximiyaliq usillar ǵ�a
bwlinedi. Aldin aliw hám a
ǵrotexnikaliq sharalar ǵ�a: kesellen ǵen nál,
nálsheler hám qálemshelerdi xojaliqtan sirtqa shi
ǵ�armaw hám wzinde de

paydalanbaw, tutzardiń hár ǵektarina 6600 túpten artiq nál yekpew,
olardiń shidamlili
ǵ�in asiriw ushin ǵektarina sap áwirliqta 180 k ǵ azot, 90
k
ǵ fosfor, 45 k ǵ kaliy tw ǵinlerin saliw, qatar aralarin ǵúzde shuqir
aydaw hám wsiw dáwirinde tutlar qatarin jumsatip jabayi shwplerden
tazalaw, aziq tutlardi mayda shaqalardan tazalaw; ximiyaliq usillar
ǵ�a:
kesellen
ǵen tut shaqalarin ziyanlan ǵ�an jerinen 20 sm twmenirekten
kesip alip hám kesip alin
ǵ�an jerine 1 bolek 40% li formalin ǵa 100 bwlim
suw aralastirip yaki 1% li bordos suwiqli
ǵ�in (100 litr suw ǵa 1 k ǵ mis
kuparosin hám 1 k
ǵ swndiril ǵen hákke 100 litr suw qosiladi) búrkeledi.
Terektiń tinishliq dáwirinde bordostiń 3-4 % li yeritpesi sebiledi.
Tiykar
ǵ�ı bólim

Pseudomonas tumefaciens Stevens
Bul tut ushin arnawli kesellik bolmay, oniń menen ko’pshilik
miywe hám to
ǵ�ay a ǵ�ashlari, júzimler, ǵuller, puta siyaqli miyweler hám
paliz ye
ǵinleri ziyanlanadi.
Tut a
ǵ�ashinda bull kesellik birinshi márte 1914-1915 jillari
Abxaziyada (Suxumida V.Semashko), 1931 jili Ukrainada

(A.A.YAchevskiy) hám 1938 jili Wzbekistanda (Ferǵ�ana oypatli ǵ�inda,
N.G.Zaprometov) aniqlan
ǵ�an.
Bul kesellik basqa kesellikler
ǵe qara ǵ�anda kobirek úyrenil ǵen
bolip, oni qoz
ǵ�atiwshi Pseudomonas tumefaciens Stevens paraziti
bakteriyasi o’simlik qaldi
ǵ�i bolma ǵ�an topiraqta yaki jasalma tayarlan ǵ�an
ortaliqta jasap ko’beyiwi múmkin.
Kesellik bakteriyasi topiraqta uzaq waqit qislap, o’z qábiletin
jo
ǵ�altpaydi. Bakteriyalar jildiń túrli pasillarinda tuttiń jas hám ǵ�arri
tamirlariniń ziyanlan
ǵ�an jerinen kiredi. Aldin birlemshi isik (jara) payda
boladi. Soń olar tamir tutamlari arqali jiljip o’simlik tamiriniń basqa
bo’liminde ekilemshi isik júze
ǵe keledi. Topiraqta ǵ�i kesellen ǵen
o’simlik qaldiqlari, jaralardi shibin shirkeyler qoniwi hám kesellen
ǵen
tuti kesil
ǵen áspabti saw tutqa islew arqali kesellik bakteriyalari
tarqaliwi múmkin.
Keselliktiń inkubatsiyaliq dáwiri 1-2 ay
ǵ�a deyin bolip, ol
i
ǵ�alshiliq, siltili hám kemiriwshi jánlikler toplan ǵ�an topiraqlarda
ko’birek tarqaladi.
Bakterial rak keselli
ǵi tiykarinan nál hám nálshelerdiń tamirin
ziyanlandiradi.
Gúres sharalari. Kúshli kesellen
ǵen nálsheler ajiratip alinip
kúydiriledi, ayrim kesellen
ǵenlerin jaralari kesip taslanadi hám olar
dezinfektsiya qilinadi. Buniń ushin 5% li mis kouparosi, topiraq hám
qumnan tala siyaqli suyiqliq tayarlanip, wsimlik o
ǵ�an tamir túbine ti ǵ�ip
qoyiladi. Sonnan soń tamirlar juwilmaydi. Jaralari kesip taslan
ǵ�an
nálshelerdiń tamiri 0,1-1% li mis kuparosi 5 minut yaki 01% li simo
yeritpesinde 2-3 minut usanip (bunnan keyin tamirlar álbette juwiliwi
shárt), sońinan ye
ǵiledi.

Bull kesellik tarqalǵ�an maydanda 2-3 jil ǵ�a deyin tut nálleri
ye
ǵilmeydi. Maydanniń hár 1 m2 bálentlikte 50-150 ǵ yesabinda xlorli
hák sebip, aydaladi. Kesellikke qarsi yeń jiqsi ilaj almaslap ye
ǵiwdi
yen
ǵiziw.
Ju
ǵ�imli kesellikler ishinde kesellik qoz ǵ�atiwshi kesellikleri yeń
kwpshilikti quraydi. Bulardiń ishinde tsilindrosporioz benen unshiq
kesellikleri keń tarqal
ǵ�an bolip, tut japira ǵ�in kwbirek ziyanlandiradi.
Bunnan tisqari tuttiń basqa or
ǵanlarin kesellendiriwshi zamarriqlar hám
bolip, olar
ǵ�a tamir hám deneni shiritiwshi isik, sklerotsial (shaqada isik
payda bolip, qarayiw hám quwraw) keselli
ǵi, shaqaniń quriwi, tuxim,
wsimte, náldiń fuzarioz hám tuxim mo
ǵ�orlaw kesellikleri kiredi.
Tsilindrosporioz keselli
ǵi
(Culindrosporium maculans (All) Jacz)
Bull kesellik dúnyada keń tarqal
ǵ�an, tiykarinan-YAponiya, Italiya,
Bol
ǵariya, Avstraliya, Turkiya, Frantsiya, Germaniya, An ǵliya, AQSH,
Orta Aziya, Kavkaz arti hám Ukraina hámde Qrimda ushiraydi.
TSilindrosprioz birinshi márte 1814 jili Italiyada, sońinan XIX
ásirdiń 60 jillari Kavkaz átirapinda hám 1918 jili Orta Aziyada,
tiykarinan 1925 jili Wzbekistanda N.G.Zaprometov tárepinen
aniqlan
ǵ�an. Bul kesellik ayniqsa 1934 jilda ye.M. Ashkinazi professor
N.G.Zaprometov basshili
ǵ�inda tekserdi. 1948 jili TSilindrosporioz
Ukrainada (S.F.Morozov) ttutqa kwp ziyan keltirdi. Ozbekistanda
kesellik qoz
ǵ�atiwshilardi tekserdi ye.N.Mixaylov, N.I.TSibilskiy,
V.P.Izrailskiy hám basqalar da shu
ǵ�illandi.
Bul kesellik japiraq sirtinda domalaq hám hár qiyli túrde
ǵi qońir
da
ǵ�lar payda qilip, oniń átirapi qara qabiq penen oral ǵ�an boladi.
Japiraqtiń astin
ǵ�i bwliminde kesellik qoz ǵ�atiwshi zamarriqtiń aqshil

túsli konidial (jinissiz kwbeyiw dáwirindeǵi) mo ǵ�or miywesi payda
boladi. Japiraqti aldin kishi tochka siyaqli qońir da
ǵ�lar korinip, sońinan
olardiń kwlemi júdá úlkenlesip baradi hám aqshil túsli mo
ǵ�or júze ǵe
keledi. Da
ǵ�lar japiraq shapala ǵ�inda kobeyip, ol sar ǵ�ayadi hám tw ǵiledi.
ye
ǵer kesellen ǵen japiraq ǵúzde tw ǵilse, onda ǵ�i qońir da ǵ�larda aq
mo
ǵ�or ornina tochkalar payda boladi. Bull bolsa oniń qislaw ǵ�a wtiwden
derek beredi.
Kesellikti qoz
ǵ�atiwshi Culindrosporium maculans konidiya mo ǵ�ori
20 saat ishinde +19-27 dárejede jaqsi, +35-37 dárejede bolsa kwp, +27
dárejede 100% ke deyin konidiyalar payda qiladi.
Tut japira
ǵ�iniń keselleniw dárejesi 3 ballda bahalanadi. 1-ballda
japiraqta diyarli kishi da
ǵ�lar payda boladi. 2 ball kúshli keselleniw
yesaplanip, onda 25% ke deyin japiraq ziyanlanadi. Kesellik japiraq
hasiliniń kemeyiw koeffitsiyenti N.G.Zaprometov tárepinen yesaplap
shi
ǵ�ilip, 1 ballda -3,4%, 2-ballda -8,6% 3-ballda bolsa 29,6% japiraq
nabit bol
ǵ�an. V.N.Gaevskiy ma ǵ�liwmatina qaray tsilindrosporioz
keselli
ǵi tut miywesi hasiliniń 55% ne (bir terekten 16-20 k ǵ miywe
ornina 4-8 k
ǵ) kemeyiwine sebep bol ǵ�an. Bul kesellik penen tut 4-5 jil
ketpe-ket ziyanlansa, quwrawi da múmkinli
ǵi kwrsetil ǵen.
TSilindrosporioz keselli
ǵiniń hár bir konidial miywesinde 2000 ǵ�a
deyin konidiya sporasi boliwi múmkin. Bul sporalar samal arqali
átirapqa saw tut a
ǵ�ashlariniń japira ǵ�ina túsip, oniń awzi arqali ishke
kiredi hám japiraqtiń kletkalarin ziyanlantiradi. Kesellik
ǵÚzde tw ǵilǵen
ziyanlan
ǵ�an japiraqlar hám shi ǵ�arip taslan ǵ�an jipek qurti taslandi
konidiosporalardan tarqaladi.
Bul kesellik ayniqsa Xasak tuti, SANISH-3, SANISH-5, Djir tut
sortlari shidamsiz boladi. Kokuso-70, Sioziso, Vostok hám Gruziya
sortlari kem kesellenedi. Sonni aytiw kerek, selektsionerler jańa sort

jetistiriwde, oniń bull kesellikke shidamliliǵ�ina kem áhmiyet bermekte.
Kesellik bálent deneli terekte puta tutqa qara
ǵ�anda kemirek, tut túbiniń
twmen
ǵi bwliminde kwbirek ushiraydi.
N.G.Zaprometovtiń ma
ǵ�liwmatina qaray, kesellik sporasi Xasaq
tuti japira
ǵ�ina búrkel ǵende bolsa 8-15 kúnde kesellik bel ǵisi kwrin ǵen.
Nátiyjede japiraqlarina sporalar súrtil
ǵen bálent deneli tuttiń 25% i hám
puta tuttiń 100 % kesellen
ǵen.
Qarsi
ǵúresiw sharalari. A ǵrotexnikaliq hám aldin aliw ja ǵ�inan
tutzar qalińli
ǵ�i ǵektarina 6600 túpten aspawi, kwzde shuqir (25-30 sm)
aydaw,
ǵektarina taza awirliqta 120-180 k ǵ azot, 60-90 k ǵ fosfor hám
30-45 k
ǵ mu ǵ�darinda kaliy tw ǵin saliw, wsiw dawaminda túp aralari 2-3
márte hám qatar aralarin 1-2 márte jumsatip, jabayi shoplerdi joq yetiw,
tút denesin qur
ǵ�ap ketken qabiqlar hám quwra ǵ�an shaqalardan tazalaw,
qurt ba
ǵ�iw máwsiminde ǵi ǵ�analardi ja ǵ�iw, kesellen ǵen japiraqlardi
ǵ
úzde ja ǵ�iw yaki komip shiritiw zárúr.
Ximiyaliq ilajlari. Bunda tutqa altinkoz-hák (ISO) yeritpesi
búrkeledi (5-dárejeli altinkoz-hák yeritpesin tayarlaw ushin 1 bolek
sondirilme
ǵen hákke yeki bolek altinkoz hám 17 bólek suw
qosiladi).eritpe (5-dárejelisi) yerte kwklem japiraq shi
ǵ�ar ǵ�ansha
búrtikler
ǵe hám topiraqqa, wsiw dawaminda bolsa 1-dárejelisi 1-2 márte
japiraqli shaqalar
ǵ�a, hár túbine 1-2 litr yesabinda sebiledi.
(N.G.Zaprometov usinis, 1953). Ázerbayjan (G.Ibra
ǵimov, T.Askerova,
1962) sharayatinda wsiw dawaminda náller
ǵe 0,3-0,4% li tsineb, 0,7% li
tsiram hám 0,5 li kaptan 4 márte sebil
ǵende, kesellik 84-85% ke
kemey
ǵen. Ukraina sharayatinda (A.Zlotina hám V.Abelentsev, 1974-
1975 jil) japiraqli shaqalardi qurt ba
ǵ�iw ushin kesiwden 12 kún aldin
0,4% li tsineb preparati búrkel
ǵende, kesellikti jo ǵ�altiw ǵ�a jaqsi tásir
yetip, qurtqa da ziyan keltirme
ǵen.

Shiq keselliǵi
(Phullactinia suffulta Sacc)
Bul kesellik tut a
ǵ�ashin yeń kop ziyanlantiradi. Orta Aziya hám
shet mámleketlerde júdá kop tarqal
ǵ�an.
Shiq keselli
ǵi tuttiń arnawli keselli ǵi bolip, bul qaltali zamarriq. Ol
tiykarinan japiraqti ziyanlantiradi. Kesellikti qoz
ǵ�atiwshi daq yeki
basqishta rawajlanadi: jinissiz (konidial kobeyiw) hám jinisiy
(kleystokarpial kobeyiw).
Jinissiz (konidial) ko’beyiwde tut japira
ǵ�iniń lapshalarinan oniń
konidiosporalari kirip, aldin japiraqtiń astiń
ǵ�i tamaninda aq reńli un
siyaqli baz hám soninan oniń ústki bwliminde qońir túsli daqlar payda
boladi. Bul oz
ǵeris jazdiń yekinshi yariminda (iyunniń aqirinan iyul hám
tiykarinan av
ǵust-sentyabr aylarinda) juz beredi. Bull birlemshi
ziyanlandiriw yesaplanadi. Kesellen
ǵen japiraqlarda ǵ�i da ǵ�lar ǵúz ǵe
deyin úlkeyip barip, bazlasiw kúshli oskende olar hátte bir-biri menen
birlesip ketedi hám japiraq betinde de payda boladi.
Jinisli (kleystokarpial) ko’beyiw birinshisinen bir ay otkennen
keyin baslanip, bul waqitta aldin aq bazlar ústinde altin-sari túsli
tochkalar payda boladi hám olar qońir, sońinan qara reń
ǵe kiredi.
Japiraq shapala
ǵ�i bolsa qońir túske aylanadi. Bull parazittiń qislaw ǵ�a
wtiw dáwiri yesaplanip, kesellik qoz
ǵ�atiwshi zamarriqtiń qara shar
siyaqli miywe denesi (kleystokarpiy) kwbinshe japiraqlardiń astiń
ǵ�i
tárepinde,
ǵeyde bolsa olardiń ústin ǵi tárepinde, sonday-aq japiraq
bántlerinde tarqaq yamasa
ǵ�uj xalinda boladi. Miywe dene átirapinda
lampa shiysha
ǵ�a uqsas tayanish tutqishlari bolip, olar oniń wsiwi hám
yekinshi bir terek japira
ǵ�ina túskende o ǵ�an ornalasip qaliw ushin xizmet
qiladi. Miywe denesi ishinde 5-40 qa deyin uzin tuxim siyaqli qaltalar

bolip, hár birinde yeki askospora jaylasadi. Kleystkarpiya halatindaǵ�i
miywe deneler topiraq ishinde, tw
ǵilǵen japiraq, shaqa hám denede ǵi
shaqalarda qislap, yekinshi jili iyunniń aqiri, iyul-av
ǵust aylarinda
jetiledi hám samal járdeminde tarqalip, jańa japiraqlar
ǵ�a túsip
qaltashalari jariladi, ishinde
ǵi sporalar olardi yekilemshi kesellentiredi.
Kesellik bel
ǵisi askosporalar japiraqqa túskennen 7-8 kún wtken soń
bilinedi, ya
ǵ�niy aq bazlar payda boladi.
SHiq keselli
ǵi menen ayniqsa jer ǵilikli Xasak tut, sońinan YApon
sortlari Kokuso-70, Kukoso-13, Kinriu, Sioziso, Murasakivase tutlari
kwbirek kesellenedi; Tajikstan tuximsiz, Jaz
ǵ�i, Badxi tut, Uzbek, Vostok
sortlari bull kesellikke ana
ǵ�urlimshidamli .
Shiq kesellik qoz
ǵatiwshi zamarriqtan kesellen ǵen japiraqlar
menen ba
ǵ�il jipek qurtiniń pille hasili kemeyedi, sipati jamanlasadi.
Qarsi
ǵúresiw ilajlari. A ǵrotexnikaliq jaqtan tutzardi qaliń yekpew
(
ǵektarina 6600 túpten kwp bolmasli ǵ�i), wsiw dawaminda tez-tez qatar
aralarina islew beriw hám jabayi shwplerdi joq yetiw,
ǵúzde kwklemde
tereń aydaw hám juqpali tw
ǵin turiw lazim. Gúzde kesellen ǵen japiraq
hám shaqalardi kúydiriw yaki mallar
ǵ�a beriw, yamasa jer ǵe kwmip
shiritiw; tutlardiń ushlarinan shiqqan mayda shaqalardi hám denede
ǵi
quwra
ǵ�an shaqalardi kesiw keselliktiń aldin aliw sharalarina kiredi.
Tamir shiriw keselli
ǵi
Bull da vilttiń bir túri bolip, oni 4 túrli 1) plastinkali yaki
qalpaqshali (Armillaria mellea Quel); 2) xaltali yaki aq tamir shiriw
(Rosellinia necatrix Berlese); 3) Mucelia sterilla; 4) Mosino
(Helicobasidium mmpa Schkawa) –aurikulyariv
ǵa kiriwshi zamarriqlar
shi
ǵ�aradi.

Qalpaqshali zamarriqlar 20-60% ke deyin tut tereklerin nabit
qiladi. Bull túrdeǵi zamarriq O’zbekistanda da ushiraydi. Oniń kesellik
bel
ǵisi aprel-may hám iyunda ko’rinedi. Bunda japiraqlar soliydi, lekin
to’
ǵilmeydi, terek jeńil qiymildatsa dene tiykari yaki tamirinan sinadi.
Kesellen
ǵen tamirlar hám dene tiykari qońir túske kirip, uwqalanip
ketedi; tamir hám deneniń ishinde mitseliyali jip siyaqli perde hám
rizomorflar (jip siyaqli toplam) payda boladi; olar aq reńde bolip,
kesellikti shaqiriwshilardan boladi. Bul jipler toplami qartay
ǵ�an sari
qońir tústen qara reń
ǵe o’z ǵeredi. Zamarriqlar topiraqda hám tamir
qabi
ǵ�iniń astinda bolip, dene ǵe deyin kwteriledi. Bunnan tisqari, toq
qońir reńli shnurlar toplamina uqsas (
ǵif yaki rezomorf) zamarriqlar
qur
ǵ�aq sharayatta kwp jillar dawaminda wz hizmetin saqlaydi. Jazdiń
aqiri hám
ǵúzde kesellikten nabit bolip atir ǵ�an tuttiń tamir awzi
átirapinda 3-10 sm liametrde
ǵi qalpaqsiman miywe denesi payda boladi.
Kesellen
ǵen tuttan sawlarina zamarriq jipleri tamirdiń ziyanlan ǵ�an
orninan kirip ju
ǵ�adi. Jazdiń aqiri hám ǵúzde tamir awzi átirapinda ǵ�i
kukn halinda
ǵ�i zamarriqlar samal arqali basqa jerde ǵi tutlardida
ziyanlandiradi. Bunnan tasiqari, tamir kesellen
ǵen náller arqali da
zamarriqlar tarqaladi. Kalpaqli zamarriq tuttan tisqari kwpshilik miyweli
to
ǵ�ay terekleri, putasiman miyweler qaraqatlar (smoridina hám
krijovnik)ti de kesellendiredi.
Qalpaqshali zamarriq +20-25 dárejede hám i
ǵ�alli ǵ�i 60% ke deyin
bol
ǵ�an topiraqta jaqsi wsedi. Temperatura +35 dárejeden joqari yaki 6
dárejeden pás bolsa hám i
ǵ�alliq 40% ten kemeyse wsiwi twmenleydi.
Tutqa kesellik jasalma juqtiril
ǵ�anda, oniń japiraqlari sar ǵ�ayip, yeki
yarim aydan soń soliydi.
Aq tamir shiriw yaki xaltali xamarriqlar kalpaqshalarina sirtqi
kwrinisten uqsap ketedi. A.A.yachevskiy (1893) ma
ǵ�liwmatina
qara
ǵ�anda, Kavkaz sharayatinda bul zamarriqta da tut tamirinda a ǵ�iw

paxtasiman zamarriq toplami (xaltasi) payda bolip, sońinan ol qońir
túske kiredi. Bunda da qalpaqshali zamariqqa uqsas jipsiman toplam
(rizomorf) júzeǵe keledi hám olar topiraqqa kesellen ǵen tamirlardan saw
tutqa wtedi.
Polyporeceae oylasi
ǵa kirióshi zamarriqlardiń miyóe deneleri tut
tere
ǵi denesiniń sirtqi bóliminde úsh múyesh formada ǵ�i ósimteler
formasinda payda boladi. Zamarriqtiń terek denesiniń ishinde, qabiq
astinda raóajlanip , mitseliy tarqal
ǵ�an toqimalar shiriy baslaydi hám
terek pútinley quórap qaladi, Bul kesellik Tájikistan, Qır
ǵ�ızstan hám
O’zbekstanda keń tarqal
ǵ�an bolıp, terektiń turtovik zıyanla ǵ�an
bóliminde
ǵi denesi shirip túsip kete baslaydı hám oyıqlar payda boladı,
Kesellik ayrim jillari 40 % tereklerde tarqaladi, Kesellik tiykarinan
samal járdeminde tarqal
ǵ�an sporalardiń tereklerdiń jaralari arqali kirip
kelióinen payda boladi, Bull sporalardan payda bol
ǵ�an zamarriq
mitseliysi tereklerdiń qabi
ǵ�i astinda raóajlanip, payda qil ǵ�an fermentleri
quralinda terek denesin parchalay baslaydi hám payda bol
ǵan aziq
yesabinda aziqlanip, fitotoksinler toqimalardi nabit qiladi. Kesellik
sebepli kelip shı
ǵ�atı ǵ�ın shiriwler reńine qarap olardı aq shiriw hám
qońır shiriw túrlerine bólinedi.
Virus keselli
ǵi kopshilik mádeniy, sonnan tut tere ǵi hám jabayi
wsimliklerdi ziyanlantiradi. Bul kesellikti filtrdan de wtib ketiwshi,
protein
ǵruppasi ǵa kiriwshi kristalltárizli belok-viruslar shaqiradi.
Bul kesellikti shaqiriwshi viruslardi birinchi bolip 1982 jilda rus
alimi professor D.I.Ivanovskiy aniqla
ǵ�an.
Japiraq yetinde
ǵi xlorofil dánesheleri iskerli ǵiniń buziliwi sebepli
japiraq shapala
ǵ�i hár qiyli reńde-ashiq, toq sari, qońir (mozayka) reń ǵe
kiriwshi kesellik bel
ǵilarinen biri. Japiraq búrisedi hám buralip qaladi.

Ayrim túrlerinde ol kishireyedi, nátiyjede wnimi kemeyedi, sipati
jamanlasadi, hátte wsimlik pútinley nabit boladi.
Virustiń ayrim túrleri shaqalariniń buwin araliǵ�inin qisqartirip
boyi pás (karlik) qilip qoyadi. Kesellik denenniń ishki toqimalariniń
dúzilisin hám ásirese wtkiziwshi naylardiń jumis iskerli
ǵi buzadi.
Virus keselli
ǵi juqpali bolip, ziyanlan ǵ�an wsimliktiń qálemshesi,
sabiw hám japiraqli shaqalardi kesiwde ásbablar hám soriwshi
nasekomalar (shirinja, tripsler, tsikada, komstok, wrmekshikene) arqali
saw wsimliklerdiń toqima shiresine wtip kwbeywi múmkin. Kesellik
tuqimnan hám topiraq arqali kemrek tarqaladi.
Kesellik bel
ǵileri ol juqqannan materiallarinan, kwp jilliq terekler
denesinde, tuqimda, kop jilliq jabayi otlarda qislaydi.
Viruslar issi hám suwiqqa júdá shidamli. Qur
ǵ�aq halda kwp
jillar
ǵ�a shekem wz tirishili ǵin saqlaydi. Olar wsimlikten tisqari haywan
hám insanlarda hár qiyli (sheshek,
ǵripp, buwma, qutiriw, vabo hám
basqa) keselliklerdi qoz
ǵ�atadi. Bul kesellik tut tere ǵinde házir ǵe shekem
júdá kem tekseril
ǵen.
Tut japira
ǵ�iniń jiptárizli boliwi. Bul kesellik tiykarinan báhárde
payda bolip, japiraqlar soziladi, jip tárizli yaki iyne siyaqli formada
kwrinedi. Olardiń sipati jamanlasadi, tek
ǵ�ana japiraq tamiri ǵ�ana qalip,
ol da sar
ǵ�ayadi, qurtqa beriw ǵe jaramaydi. Kesellen ǵen shakalardiń
wsiwi páseyedi, bir terek 4-5 jil dawaminda bul kesellikke duwshar
bolsa, ol quriydi. Nátiyjede qurt aziq aziq fondi kemeyedi.
Kesellik bel
ǵileri bol ǵ�an ye ǵiw materiallari (nálshe, nál, qálemshe)
xojaliqtan shetke shi
ǵ�ariw hám wz jerinde ye ǵiw qada ǵ�an yetiledi.
Kesellen
ǵen japiraqli shaqalar kesip kúydiriledi. Bul ilájlar keselliktiń
aldin aliw hám o
ǵ�an qarsi ǵúresiw ilájlarina kiredi.

Japiraqtiń búrisiw keselliǵi. Bul kesellik G�MDA da 1946 jili
Gruziyada baqlan
ǵ�an.
Kesellik báhárde baslanadi. Jas japiraqlar astiń
ǵ�i bwlimi tamiriniń
reńi aqlaw túske kiredi, biraq tamir arasinda
ǵ�i japiraq yeti jasil túste
boladi. Japiraq shapala
ǵ�i bolsa ashiq jasil ǵ�a (xloroz ǵ�a jaqin) aylanip,
japiraq toqimalari jińishkeredi. yeń aqirinda japiraqlar bir taman
ǵ�a
qiysayip, tamirlar boylap búrisedi, qirlari kesiklenedi. Kesellik kúshli
wtse, japiraq formasi pútinley wz
ǵeredi, ya ǵ�niy ústi tolqintárizli bolip,
japiraq qirlari twmen
ǵe qarap buraladi, ústi búrtip shi ǵ�adi, nátiyjede
jirtilip, shapala
ǵ�i uzinsha (lantsettárizli) boladi. Qirlari titilip ketedi,
tamirlari aniq kwrinip qaladi. Bul kesellikte juqpali.
Japiraqtiń alashubar (mozayka) hám bural
ǵ�an alashubar virus
kesellikleri 1931 jili Orayliq Amerika, 1933-1937 jillari Qitayda Ti hám
Manjuriyaniń Kvantun waliyatinda Xo tamaninan
ǵúzetil ǵen. Alashubar
keselli
ǵi sebepli xloroz (japiraqtiń sar ǵ�ayip –a ǵ�ariwi), búrisiwi hám
buralip wsiwi júz berip, bull kesellik kwbirek YApon tut sortlariniń
shaqalarinda ushiraydi.
SHaqaniń qilishtárizli (fastsiatsiya) keselli
ǵi. Bul kesellik aldinlar
juqpali yemes yesaplanar yedi. 1987 jili juqpali ekenli
ǵi dáliyllendi hám
virus keselli
ǵi dep boljaw qilinbaqta. Bunda bir jilliq shaqalardiń ushlar
jalpaqlanip pashaqlan
ǵ�an, buralip qilishqa uqsas boladi. Bunday
shaqalarda japiraqlari júdá kishi hám hátte japiraq orni
ǵ�ana hám búrti ǵi
boladi, buwin arasi qisqaradi. Keselliktiń sebepshisi tutta úyrenilme
ǵen,
biraq ayrim alimlar wsimlikke aziqtiń kwp beriliwinde dep
ǵúman
qilmaqta. Bull kesellik japiraqtiń yarmina tásir qiladi.

Tamir shiriw keselliǵi
Bull da vilttiń bir túri bolip, oni 4 túrli 1) plastinkali yaki
qalpaqshali (Armillaria mellea Quel); 2) xaltali yaki aq tamir shiriw
(Rosellinia necatrix Berlese); 3) Mucelia sterilla; 4) Mosino
(Helicobasidium mmpa Schkawa) –aurikulyariv
ǵa kiriwshi zamarriqlar
shi
ǵ�aradi.
Qalpaqshali zamarriqlar 20-60% ke deyin tut tereklerin nabit
qiladi. Bull túrde
ǵi zamarriq O’zbekistanda da ushiraydi. Oniń kesellik
bel
ǵisi aprel-may hám iyunda ko’rinedi. Bunda japiraqlar soliydi, lekin
to’
ǵilmeydi, terek jeńil qiymildatsa dene tiykari yaki tamirinan sinadi.
Kesellen
ǵen tamirlar hám dene tiykari qońir túske kirip, uwqalanip
ketedi; tamir hám deneniń ishinde mitseliyali jip siyaqli perde hám
rizomorflar (jip siyaqli toplam) payda boladi; olar aq reńde bolip,
kesellikti shaqiriwshilardan boladi. Bul jipler toplami qartay
ǵ�an sari
qońir tústen qara reń
ǵe o’z ǵeredi. Zamarriqlar topiraqda hám tamir
qabi
ǵ�iniń astinda bolip, dene ǵe deyin kwteriledi. Bunnan tisqari, toq
qońir reńli shnurlar toplamina uqsas (
ǵif yaki rezomorf) zamarriqlar
qur
ǵ�aq sharayatta kwp jillar dawaminda wz hizmetin saqlaydi. Jazdiń
aqiri hám
ǵúzde kesellikten nabit bolip atir ǵ�an tuttiń tamir awzi
átirapinda 3-10 sm liametrde
ǵi qalpaqsiman miywe denesi payda boladi.
Kesellen
ǵen tuttan sawlarina zamarriq jipleri tamirdiń ziyanlan ǵ�an
orninan kirip ju
ǵ�adi. Jazdiń aqiri hám ǵúzde tamir awzi átirapinda ǵ�i
kukn halinda
ǵ�i zamarriqlar samal arqali basqa jerde ǵi tutlardida
ziyanlandiradi. Bunnan tasiqari, tamir kesellen
ǵen náller arqali da
zamarriqlar tarqaladi. Kalpaqli zamarriq tuttan tisqari kwpshilik miyweli
to
ǵ�ay terekleri, putasiman miyweler qaraqatlar (smoridina hám
krijovnik)ti de kesellendiredi.

Qalpaqshali zamarriq +20-25 dárejede hám iǵ�alli ǵ�i 60% ke deyin
bol
ǵ�an topiraqta jaqsi wsedi. Temperatura +35 dárejeden joqari yaki 6
dárejeden pás bolsa hám i
ǵ�alliq 40% ten kemeyse wsiwi twmenleydi.
Tutqa kesellik jasalma juqtiril
ǵ�anda, oniń japiraqlari sar ǵ�ayip, yeki
yarim aydan soń soliydi.
Aq tamir shiriw yaki xaltali xamarriqlar kalpaqshalarina sirtqi
kwrinisten uqsap ketedi. A.A.yachevskiy (1893) ma
ǵ�liwmatina
qara
ǵ�anda, Kavkaz sharayatinda bul zamarriqta da tut tamirinda a ǵ�iw
paxtasiman zamarriq toplami (xaltasi) payda bolip, sońinan ol qońir
túske kiredi. Bunda da qalpaqshali zamariqqa uqsas jipsiman toplam
(rizomorf) júze
ǵe keledi hám olar topiraqqa kesellen ǵen tamirlardan saw
tutqa wtedi.
Polyporeceae oylasi
ǵa kirióshi zamarriqlardiń miyóe deneleri tut
tere
ǵi denesiniń sirtqi bóliminde úsh múyesh formada ǵ�i ósimteler
formasinda payda boladi. Zamarriqtiń terek denesiniń ishinde, qabiq
astinda raóajlanip , mitseliy tarqal
ǵ�an toqimalar shiriy baslaydi hám
terek pútinley quórap qaladi, Bul kesellik Tájikistan, Qır
ǵ�ızstan hám
O’zbekstanda keń tarqal
ǵ�an bolıp, terektiń turtovik zıyanla ǵ�an
bóliminde
ǵi denesi shirip túsip kete baslaydı hám oyıqlar payda boladı,
Kesellik ayrim jillari 40 % tereklerde tarqaladi, Kesellik tiykarinan
samal járdeminde tarqal
ǵ�an sporalardiń tereklerdiń jaralari arqali kirip
kelióinen payda boladi, Bull sporalardan payda bol
ǵ�an zamarriq
mitseliysi tereklerdiń qabi
ǵ�i astinda raóajlanip, payda qil ǵ�an fermentleri
quralinda terek denesin parchalay baslaydi hám payda bol
ǵan aziq
yesabinda aziqlanip, fitotoksinler toqimalardi nabit qiladi. Kesellik
sebepli kelip shı
ǵ�atı ǵ�ın shiriwler reńine qarap olardı aq shiriw hám qońır
shiriw túrlerine bólinedi. Zamarrıq micellisiniń kirip bar
ǵ�an jerlerinde
júze
ǵe keletu ǵ�ın shiriwler tereklerdiń óze ǵinde, a ǵ�ashlıq bóliminde hám
qabıq astında payda bolıwı múmkin.

Tuttıń turtovikler menen keselleniwinde tómendeǵi túrler
qatnasadı: Polyporus hispidus Fr., Fomes fomentarius (L) Gill.
Zamarrıqtıń Polyporus hispidus Fr., túri tutta bawır reńde
ǵi yaki qońır
shiriwdi keltirip shı
ǵ�aradı, Zamarrıqtıń miywedenesi bir jıllıq forması
dastıqtárizli yaki tuyaqtárizli bolıp, ólshemi 10-30 sm uzınlıqta,
Zamarrıq qalpa
ǵ�ınıń ústki bólimi toq bawır reńde, túkler menen
qaplan
ǵ�an, Miywedenesi bawır reńde bolıp, talaları nurtárizli, nayları
uzın, sarı reńde,
ǵúz ǵe barıp qız ǵ�ısh bawır reń ǵe kiredi,
Zamarrıqtıń Fomes fomentarius (L) Gill., túri tutta ápiwayı
shiriwdi keltirip shı
ǵ�aradı. Zamarrıktıń miywe denesi kóp jıllıq bolıp,
forması tayaqsıman bolıp, ólshemi 5-30 sm uzınlıqta, 5-10 sm qalıńlıqta
boladı. Zamarrıq qalpa
ǵ�ınıń ústi bólimi baxmaltárizli, kóndeleń
pushtalar payda qılıp, toq qońır reńde bolıp, beti
ǵedir budır.
Miywedeneniń ishki denesi bawır reńde bolıp, talaları nurtárizli, nayları
qısqa. Zamarrıq uzınsha elips tárizli, ashıq bawır reńde
ǵi sporaların
payda etedi. Sporalardıń ólshemi 14-124x5-8 mkm di quraydı. Zamarrıq
tuttıń denesin shiritip, shiri
ǵen toqımalar sar ǵ�ısh aq reńde kórinedi.
Kesellikke qarsı
ǵures ushın ámel ǵe asırılatu ǵ�ın ilájlar qatarına
a
ǵrotexnikalıq, profilaktikalıq ilájlarndı kiritiw múmkin. Kesellik
tiykarınan zıyanlan
ǵ�an toqımalar arqalı ósimlikke kirip kel ǵeni ushın
terek denesin sharawa malları tamanınan zıyanlanıwına jol qoymaslıq
kerek. Tereklerdiń quwra
ǵ�an shaqaların hám denesin tezde jıynastırıp
alıp tańlaw kerek. Kesellik bel
ǵileri payda bol ǵ�an tereklerde ǵi turtovik
denesin jaslı
ǵ�ında alıp taslap, ornın (1:100) formalin menen juwıp,
shpaklevka menen súrkep qoyıw kerek.

Juwmaqlaw
Bul tut ushin arnawli kesellik bolmay, oniń menen ko’pshilik
miywe hám toǵ�ay a ǵ�ashlari, júzimler, ǵuller, puta siyaqli miyweler hám
paliz ye
ǵinleri ziyanlanadi. Kesellik bakteriyasi topiraqta uzaq waqit

qislap, o’z qábiletin joǵ�altpaydi. Bakteriyalar jildiń túrli pasillarinda
tuttiń jas hám
ǵ�arri tamirlariniń ziyanlan ǵ�an jerinen kiredi. Aldin
birlemshi isik (jara) payda boladi. Soń olar tamir tutamlari arqali jiljip
o’simlik tamiriniń basqa bo’liminde ekilemshi isik júze
ǵe keledi.
Topiraqta
ǵ�i kesellen ǵen o’simlik qaldiqlari, jaralardi shibin shirkeyler
qoniwi hám kesellen
ǵen tuti kesil ǵen áspabti saw tutqa islew arqali
kesellik bakteriyalari tarqaliwi múmkin. Gúres sharalari. Kúshli
kesellen
ǵen nálsheler ajiratip alinip kúydiriledi, ayrim kesellen ǵenlerin
jaralari kesip taslanadi hám olar dezinfektsiya qilinadi. Buniń ushin 5%
li mis kouparosi, topiraq hám qumnan tala siyaqli suyiqliq tayarlanip,
wsimlik o
ǵ�an tamir túbine ti ǵ�ip qoyiladi. Sonnan soń tamirlar
juwilmaydi. Jaralari kesip taslan
ǵ�an nálshelerdiń tamiri 0,1-1% li mis
kuparosi 5 minut yaki 01% li simo yeritpesinde 2-3 minut usanip
(bunnan keyin tamirlar álbette juwiliwi shárt), sońinan ye
ǵiledi. Bull
kesellik tarqal
ǵ�an maydanda 2-3 jil ǵ�a deyin tut nálleri ye ǵilmeydi.
Maydanniń hár 1 m2 bálentlikte 50-150
ǵ yesabinda xlorli hák sebip,
aydaladi. Kesellikke qarsi yeń jiqsi ilaj almaslap ye
ǵiwdi
yen
ǵiziw.Ximiyaliq ilajlari. Bunda tutqa altinkoz-hák (ISO) yeritpesi
búrkeledi (5-dárejeli altinkoz-hák yeritpesin tayarlaw ushin 1 bolek
sondirilme
ǵen hákke yeki bolek altinkoz hám 17 bólek suw
qosiladi).eritpe (5-dárejelisi) yerte kwklem japiraq shi
ǵ�ar ǵ�ansha
búrtikler
ǵe hám topiraqqa, wsiw dawaminda bolsa 1-dárejelisi 1-2 márte
japiraqli shaqalar
ǵ�a, hár túbine 1-2 litr yesabinda sebiledi.
(N.G.Zaprometov usinis, 1953). Ázerbayjan (G.Ibra
ǵimov, T.Askerova,
1962) sharayatinda wsiw dawaminda náller
ǵe 0,3-0,4% li tsineb, 0,7% li
tsiram hám 0,5 li kaptan 4 márte sebil
ǵende, kesellik 84-85% ke
kemey
ǵen. Ukraina sharayatinda (A.Zlotina hám V.Abelentsev, 1974-
1975 jil) japiraqli shaqalardi qurt ba
ǵ�iw ushin kesiwden 12 kún aldin
0,4% li tsineb preparati búrkel
ǵende, kesellikti jo ǵ�altiw ǵ�a jaqsi tásir
yetip, qurtqa da ziyan keltirme
ǵen.

Paydalanılǵ�an ádebiyatlar
1.Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2020 jıl 1 7 yanvar
da
ǵ�ı «Nawqanshılıq
tarma
ǵ�ında jipak qurtı azıq bazasın rawajlandırıw boyınsha
ilajlar

tuwrısında» ǵi PQ-4567-san sheshimi.- Tashkent, 2020. 1-6 -
betlar, 1-2-5-6 -7-
10 -13-14 bántleri.
Tiykar
ǵ�i ádebiyatlar:
K.Raxmonberdiev,Sh.Muhammadjonova “Tut
selekciyasi”Toshkent-1980 y 86.bet.
M Hibbimov.N.Ahmedov “Tutchilik”Toshkent,2012 yil 78.bet.
Qosimsha ádebiyatlar
1. Ol. Abdullaev.- «Tutchilik». T.: «Mexnat», 1991. 399 bet 2. A.
Sheraliev, N. Axmedov, S. Sobirov - Tut kesellikleri hám
zıyankesleri. Tashkent, 2009. 157 bet 3. K. Raxmonberdiev, Sh.
Muxammadjonova “Tut selektsiyasi” Tashkent-1980 y 86. bet. 4. M
Xibbimov, N. Axmedov “Tutchilik” Tashkent. 2012 jıl 78. bet.
Kushimcha ádebiyatlar 5. Mirziyoev Sh. M. Erkin hám párawan
demokratiyalıq Uzbekiston mámleketin bir
ǵelikte júze ǵe keliw
etemiz. Tashkent, “Uzbekiston” NMIU, 2017.- 56 b. 6. Mirziyoev Sh.
M. Konun ústinli
ǵi hám insan máplerin támiyinlew jurt tarakkiyoti
hám xalk párawanlı
ǵ�ınıń ǵirewi. “Uzbekiston” NMIU, 2017.- 47 b.
7. Mirziyoev Sh. M. Ullı keleshe
ǵimizni márt hám ullı xalkimiz

menen birǵe kuramiz. “Uzbekiston” NMIU, 2017.- 485 b. 8.
Mirziyoev Sh. M. Tankidiy analiz, kat'iy tartyb-ıntızam hám jeke
juwapkerlik-xar bir basshı iskerli
ǵiniń kúndelik koidasi bulishi
kerek. “Uzbekiston” NMIU, 2017.- 103 b. 9. Uzbekiston
Respublikası Prezidentiniń 2017 jıl 7 fevrapda
ǵi “Uzbekiston
Respublikasın jáne de rawajlandırıw buyicha háreketler strate
ǵiyası
tu
ǵrisida” ǵi PF-4947-sanlı Pármanı. Uzbekiston Respublikası
konun hújjetleri tuplami, 2017 y., 6 -san, 70-element 10. Uzbekiston
Respublikası Prezidentiniń “Nawqanshılıq tarawin jáne de
rawajlandırıw” ilajları tu
ǵrisida ǵi karorlari 2017 jıl PK-2856, 2019
jıl PK-3472, 3616, 3910 -san, 2019 jıl PK-4411-san hám 2020 jıl PK-
4567 - san karorlari. 11. Axmedov. N, I. El'muradova - Tutovodstvo,
Tashkent, 2006. Ukuv kullanma,
Internet saytları
www.
ǵov. uz - Uzbekiston Respublikası xukumat portapi. 2.
www. lex. uz - Uzbekiston Respublikası Konun hújjetleri
ma
ǵ�lıwmatları milliy bazası. 3. cncycl. accoona. ru 4. www.
mavicanet. com/ 5. www. slovar. info/word/ 6. www. nuron. uz/
İnternet saytlari
1.www.
ǵov.uz – Ózbekiston Respublikasi xukumat portali.
2.www.lex.uz – Ózbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari
ma`lumotlari milliy bazasi.

3.cncycl.accoona.ru
4.www.mavicanet.com/
8.www.slovar.info/word/
9.www.nuron.uz/
10.www.sk.kǵ/ zakon.tj/index.c ǵi
11.www.ab.az/ru
12.www.sheki-ipek.com.az

tut teregi kesellikleri

Sotib olish