• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 75.2KB
Покупки 1
Дата загрузки 12 Февраль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Umumiy mulk tushunchasi va turlari

II. JURNAL, GAZETA VA ILMIY TO PLAMLARDAGIʻ MAQOLALAR, WEB-RESURSLAR: 1. Baratov M. Konsessiya shartnomasi nima? // Xo jalik va huquq. 1997. № 7. –B ʻ 24. 2. Boboev J.I. Pravo potrebiteley “O zbekistonda ijtimoiy fanlar”,. 2003. № 3. – ʻ B. 20-29. 3. Voxidov M.M. O zbekiston Respublikasi Qonunchiligi bo yicha aksiyadorlar ʻ ʻ umumiy yig ilishi faoliyatining huquqiy asoslari// O zbekiston Qonunchiligi ʻ ʻ tahlili. –Toshkent, 2006. -№.1. –B.10. 4. Gulyamov S.S. Germaniya: Aksiyadorlik jamiyatlari manfaatlarini himoya qilish//Xo jalik va huquq. –Toshkent, 2004. -№6. –B.13. ʻ 5. Imomov N. Da'vo muddati instituti // Hayot va qonun. 2004. №1 –B. 23-24. 6. Исмоилов Н.М. О некоторых проблемах цивилистической науки и законотворческой практики/ Материалы международной научно- практической конференции на тему “Актуальные проблемы и 603 тенденции развития гражданского законодательства”. – Ташкент: ТГЮИ, 2005. -185 с. 7. Қаллибеков Т. Дийхон (фермер) хожалыкларын раужландырудин хукыкый кепиллиги. Каракалпакстан. –Нокис, 1995. Б.20-21. 8. Караходжаева Д.М. К вопросу о правовом статусе коммерческих организаций // Jahon taraqqiyoti va globallashuv jarayonida informasion xavfsizlik muammolari: Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to plami. - ʻ Toshkent: JIDU, 2006. –B. 31-34. 9. Красавчиков О.А. Диспозитивность в гражданскоправовом регулировании// Советское государство и право. -1970. -№1. -41 с. 30 oshiriladi. Mulk bo‘lgan pul mablag‘larni o‘zegasi tomonidan, o‘zgalarga foydalanib turish uchun berish kredit shakliga kiradi. Mulk milliy boylikni hosil etadi. Xususiy mulk huquqi haqida ba’zi olimlar “xususiy mulk bu daromad olish maqsadida o‘z mol-mulkiga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir” deyishsa, boshqa birlari “xususiy mulk - bu ishlab chiqarish vositalarining xususiy shaxslarga tegishli bo‘lishligidir”, deb ko‘rsatadi. A.S.Pashkov, E.A.Suxanov va boshqalaming fikricha xususiy mulk huquqida yollanma mehnat ham o‘z aksini topishi zarur 7 . Mulk huquqini himoya qilishda fuqarolik huquqining normalari muhim rol o‘ynaydi. Mulk huquqini himoya qilishning asosiy usullari: Mulkni birovning qonunsizegallashidan talab qilib olish (vindikatsion da’volar). Mulkdan foydalanishda mulk egasiga qilingan to‘sqinliklarni bartaraf etish (negator da’volar). Mulk huquqini buzishga qaratilgan g‘ayriqonuniy bitimlar (shartnomalar)ni haqiqiy emas deb topish to‘g‘risidagi da’volar. Asossiz olingan mulkni qaytarish yo‘li bilan qo‘riqlash. Vindikasion da’vo – bu mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olishdir. Ya’ni, unga ko‘ra, mulkdor o‘z mol-mulkini boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olishga haqli. Negator da’vo – bunda mulkdorning huquqlarini egalik qilishdan mahrum etish bilan bog‘liq bo‘lmagan huquqbuzarliklardan himoya qilish, ya’ni mulkdorning o‘z huquqlarini har qanday buzilishini, garchi bu buzish egalik qilishdan mahrum etish bilan bog‘liq bo‘lmasa ham, bartaraf etishni talab qilishidir. 7 Пашков А.С. Собственность и труд: правовые аспекты взаимодействия // Государство и право. 1991. №11. - С.19-28. 10 manfaatlarini muhofaza qilish uchun zarur bo‘lgan huquqiy kafolatlar va choralami belgiiashda o ‘ziga xos muhim ahamiyatga ega. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq, O‘zbekiston kuchli huquqiy demokratik davlat, fuqarolik jamiyati qurishni, bozor munosabatlari orqali mustahkam moddiy zaminni shakllantirishni va haqiqiy mulkdorlar sinfini vujudga keltirishni maqsad qildi. Shubhasiz, “bozor munosabatlariga o ‘tishning asosiy sharti ko‘p ukladli iqtisodiyotni va raqobatlashish muhitini shakllantirshning huquqiy, tashkiliy shart-sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat” edi. “Shu sababli iqtisodiy islohotlar birinchi bosqichining g ‘oyat muhim vazifasi davlat mulki monopolizimini tugatish va bu mulkni xususiylashtirish hisobiga ko‘p ukladli iqtisodiyotni real shakllantirishdan iborat” 5 bo‘ldi. Agar mol-mulk obyektiga nisbatan bir necha mulkdorlar mavjud bo‘lsa bunday mulk umumiy mol-mulk hisoblanadi. FKning 218-moddasida umumiy ulushli mol-mulkni tasarruf etish va 225-moddasida esa, umumiy birgalikdagi mol- mulkni tasarruf etish tartibi belgilab qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida “Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. Jamoa mulki – bu jamoaga ixtiyoriy ravishda birlashgan kishilarning umumiy mulki bo‘lib, bu mulkning egalari shu jamoada mexnat qilishi shart. Bu yerda mulk egasi ayni bir vaqtda shu mulkni amalda ishlatuvchi ham hisoblanadi. Davlat mulki – davlat ixtiyorida bo‘lgan mulk, davlat hokimiyati organlari tomonidan tasarruf etiladigan monopollashgan mulkdir. Bunday mulk ob’ekti – yer, tabiat resurslari, asosiy vositalar, binolar, moliya, moddiy resurslar, axborot, moddiy va ma’naviy boyliklar bo‘lishi mumkin. Bu mulk ijtimoiy ne’matlarni yaratishga xizmat qiladi. Davlat bor yerda uning mulki mavjud, lekin ushbu mulkning milliy iqtisodiyotdagi ulushi turli mamlakatlarda farqlanadi va mamlakat iqtisodiyotining 5 5. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirish yo‘lida. -Toshkent: O‘zbekiston, 1995. -45 b 8 etilishi bilan birga qator muammolarni hal qilish imkoniyati yaratiladi . Bulardan asosiysi avvalo tadbirkorlikni , xususiylashtirilgan korxonalarni davlat tomonidan qo ‘ llab - quvvatlashning moliyaviy manbalari , bozor infratuzilmasini barpo etish uchun resurslar vujudga keladi va aholini ijtimoiy muhofazalash dasturini ro ‘ yobga chiqarish uchun mablag ‘ lar jamlanadi . Davlat mol - mulkini yangi mulkdorlarga sotish yo ‘ li orqali ularni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirilishi bilan birga xususiylashtirishdan olinadigan mablag ‘ lar shu korxonaning o ‘ zini qo ‘ llab - quvvatlashga , yangi raqobatlashuvchi korxonalar barpo etishga ham sarflanadi . O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF -4947- sonli « O ‘ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo ‘ yicha Harakatlar strategiyasi to ‘ g ‘ risida » gi Farmonining 3.4.- bandida iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish , xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish , kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag ‘ batlantirishga qaratilgan institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish asosida : - xususiy mulk huquqi va kafolatlarini ishonchli himoya qilishni ta ’ minlash , xususiy tadbirkorlik va kichik biznes rivoji yo ‘ lidagi barcha to ‘ siq va cheklovlarni bartaraf etish , unga to ‘ liq erkinlik berish , « Agar xalq boy bo ‘ lsa , davlat ham boy va kuchli bo ‘ ladi » degan tamoyilni amalga oshirish ; - kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini yaratish , tadbirkorlik tuzilmalarining faoliyatiga davlat , huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat idoralari tomonidan noqonuniy aralashuvlarning qat ’ iy oldini olish ; davlat mulkini xususiylashtirishni yanada kengaytirish va uning tartib - taomillarini soddalashtirish , xo ‘ jalik yurituvchi sub ’ ektlarning ustav jamg ‘ armalarida davlat ishtirokini kamaytirish , davlat mulki xususiylashtirilgan ob ’ ektlar bazasida xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay shart - sharoitlar yaratish yo ‘ nalishlari belgilangan . 26 va fuqarolariga sotish yoki qarz hisobiga berish ; davlat mol - mulkini auktsionlarda kim oshdi savdosi orqali sotish va h . k . Xususiylashtirishning usullari ham turli - tuman bo ‘ lib , ularni 3 guruhga ajratish mumkin : 1) davlat mulkini bepul bo‘lib berish orqali xususiylashtirish; 2) davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish; 3) davlat mulkini bepul bo‘lib berish hamda sotishni uyg‘unlashtirish orqali xususiylashtirish. Mamlakatimizda amalga oshirilgan xususiylashtirish jarayonining o‘ziga xos jihati-bu uning bosqichma-bosqich olib borilganligidir. I-bosqich (1992-1993 y.) Umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko‘rsatish korxonalarini, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash tizimi korxonalarini xususiylashtirish II-bosqich (1994-1995 y.) Ko‘plab o‘rta va yirik korxonalarni aktsiadorlik jamiyatlariga aylantirish hamda ularning aktsiyalarini respublika qimmatbaho qog‘ozlar bozorida sotish III-bosqich (1996-1998 y.) Aktsiyalarining nazorat paketi davlat mulkida bo‘lgan yirik korxona va tarmoqlarni xususiylashtirish Xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investitsiyalarni jalb etish, boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilik yangi munosabatlarini to‘laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish IV-bosqich (1998-2002 y.) 22 O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining, shuningdek, “Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi va “O‘zbekiston Respublikasida mulk to‘g‘risida”gi qonunlarning qabul qilinishi mulkni ta’minlash va kafolatlashda tarixiy ahamiyat kasb etdi. Fuqarolik kodeksida mulkning daxlsizligi va sud orqali himoya qilinishini ta'minlash, Jinoyat kodeksida esa mulkni eng muhim ob'ektlar qatorida tajovuzlardan qo riqlash asosiy vazifalar sifatida belgilanganligi mulk himoyasiniʻ ta'minlash bo yicha mustahkam huquqiy asos mavjudligining yaqqol tasdig i ʻ ʻ hisoblanadi. Kurs ishining dolzarbligi: Prezidentimiz Mirziyoyev Sh. M. iqtisodiyot sohasida oldimizda turgan vazifalar haqida gapirganda “Avvalo keng qamrovli iqtisodiy islohotlar negizida iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy sektorni jadal rivojlantirish orqali yangi ish o‘rinlarini ko‘paytirish, ochiq iqtisodiyot, sog’lom raqobat, ishbilarmonlik va investitsiya muhitini tubdan yaxshilash uchun zarur sharoit yaratish” 2 ni alohida ta’kidlab o‘tganlar. Globallashuv sharoitida taraqqiyotning “o‘zbek modeli” asosida davlat tomonidan bosqichma-bosqich va izchil amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat doirasida turli mulkchilik shakliga asoslangan samarali mulkichilik tizimi, iqtisodiyot, mulk bozori va mulk qiymatini baholash xizmatlari bozori shakllantirildi, bularning barchasini faoliyat mexanizmlari uchun zarur qonuniy- huquqiy baza va sharoitlar yaratildi. Mulkchilik munosabatlari va ularning huquqiy asoslarini mujassamlashtirgan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi va “O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik to‘g‘risida”, “Davlat mulkini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish to‘g‘risida”, “Baholash faoliyati to‘g‘risida”, “Rieltorlik faoliyati to‘g‘risida”, “Xususiy mulkni himoyalash to‘g‘risida” qonunlarini va ulardagi tizimli ravishda uyg‘unlashtirilgan terminologik apparat va mulkiy munosabatlar mexanizmini keltirish mumkin. Ularga ko‘ra, mulk shahsiy, xususiy, davlat, 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi 28.12.2018 . 4 Xususiylashtirish jarayonlari samaradorligini oshirish va jadallashtirish, iqtisodiyotda xususiy sektorning ishtirokini faollashtirish va salmog‘ini oshirish V-bosqich (2003 yildan boshlab) O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq mulkchilikning hamma shakllari teng huquqli ekanligi konstitutsion tarzda e’tirof etildi va davlat mulki monopolizmini tugatish hamda bu mulkni xususiylashtirish hisobiga ko‘p ukladli iqtisodiyotni real shakllantirish vazifasi qo‘yildi. Avvalo mulkchilikning turli xil shakllari qaror topishi uchun teng huquqiy normalar va amal qilish mexanizmlari yaratildi. O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga yondashuvning muhim xususiyati-uni dasturlar asosida bosqichma-bosqich amalga oshirishdan iborat. 1992- 1993 yillar xususiylashtirishning birinchi bosqichini o‘z ichiga olib, bu bosqichda xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko‘rsatish korxonalarini hamda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash tizimini qamrab oldi. Yengil, mahalliy sanoatga, transport va qurilishga, boshqa tarmoqlarga qarashli ayrim o‘rta va yirik korxonalar keyinchalik sotib olinish huquqi bilan ko‘proq ijra korxonalariga, jamoa korxonalariga, yopiq turdagi aktsionerlik jamiyatlariga aylantirildi. Aktsiyalarning nazorat paketi davlat ixtiyorida saqlab qolindi. Xususiylashtirishning birinchi bosqichida davlat xalq xo‘jaligining iqtisodiy jihatdan samarasiz bo‘lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida muhim ro‘l o‘ynaydigan ayrim sektorlarini, ayrim korxonalarni saqlab turishni va mablag‘ bilan ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oldi. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun kerak bo‘lgan muassasalar tizimi vujudga keltirildi. 23 KIRISH Hammamizga ma'lumki huquq tizimi huquq sohalari va institutlarini o‘z ichiga oladi. Huquq sohasi huquq tizimining eng katta elamenti hisoblanadi. U huquqiy tartibga solishning pretmeti va usilining o‘ziga xosligi bilan sifat jihatidan bir xil bo‘lgan ijtimoiy munosabatlar guruhini tartibga soluvchi huquqiy normalar yig‘indisidan shakllanib keladi. Fuqarolik huquqi esa ana o‘sha yirik tizimning eng keng ko‘lamli sohalaridan biri hisoblanadi. Taraqqiyotning muhim omili sifatida mamlakatimizni modernizatsiya va isloh qilish, jamiyatni demokratlashtirish va yangilash jarayonlari izchil davom ettirilmoqda. Amalga oshirilayotgan islohotlar va dasturiy chora-tadbirlar milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida o‘zining ijobiy samarasini bermoqda. Amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi, eng avvalo, insonning shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy huquq va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan islohotlarni amalga oshirishning huquqiy, iqtisodiy va ma’naviy asosi bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 41-moddasida har bir shaxs mulk huquqiga ega ekani, 47-moddasida – “Har kim uy-joyli bo‘lish huquqiga ega. Hech kim sudning qarorisiz va qonunga zid tarzda uy-joyidan mahrum etilishi mumkin emas. Uy-joyidan mahrum etilgan mulkdorga uy-joyning qiymati hamda u ko‘rgan zararlarning o‘rni qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibda oldindan hamda teng qiymatda qoplanishi ta’minlanadi. Davlat uy-joy qurilishini rag‘batlantiradi va uy-joyga bo‘lgan huquqning amalga oshirilishi uchun shart- sharoitlar yaratadi. Aholining ijtimoiy jihatdan ehtiyojmand toifalarini uy-joy bilan ta’minlash tartibi qonun bilan belgilanadi.” 1 Bu insonning munosib hayot kechirishga, mulkdor sifatida o‘z qobiliyati va mehnati natijalaridan bahramand bo‘lishga intilishining umumbashariy e'tirofidir. 1 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2023-yil [8-bet ] 3 Bozor munosabatlariga o ‘ tishning asosiy sharti ko ‘ p ukladli iqtisodiyotni va raqobatlashuvchi muhitni shakllantirish uchun shart - sharoitini vujudga keltirishdan iborat . Bunda asosiysi mulkchilik masalasini hal qilishdir . Uzoq yillar mobaynida respublikamiz iqtisodiyotida umumxalq mulki deb atalgan , aslida esa davlatlashtirilgan mulk to ‘ liq hukmronlik qilib keldi . Nazariya va amaliyotda umumxalq mulki deb hisoblangan mulk sub ’ yekti sifatida davlatning chiqishi jamiyat a ’ zolari o ‘ rtasida bu mulkga « hech kimniki », « davlatniki », « birovning mulki » deb qarashlarining shakllanishiga olib keldi . Bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish vazifasi o ‘ tish davrida mulkchilikda davlat sektorining salmog ‘ i ancha yuqori bo ‘ lgan mamlakatlarda bu mulkning ma ’ lum qismini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo qiladi . Shunga ko ‘ ra , O ‘ zbekistonda ham mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga muhim ahamiyat kasb etuvchi jarayon sifatida qaralib , « Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to ‘ g ‘ risida » gi Qonunida (1991 yil 19 noyabr ) quyidagicha ta ’ rif beriladi : Davlat mulkini xususiylashtirishning usullari 15 . Xususiylashtirish - fuqarolarning va davlatga taalluqli bo ‘ lmagan yuridik shaxslarning davlat mulki ob ’ yektlarini yoki davlat aktsiadorlik jamiyatlarining aktsiyalarini davlatdan sotib olishidir . Bundan ko ‘ rinadiki , mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishga qaraganda ancha keng tushuncha . Xususiylashtirish - davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan xususiy shaxslarga o ‘ tishidir . Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishdan tashqari , bu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarining vujudga keltirishni ham ko ‘ zda tutadi . U bir qator yo ‘ llar bilan amalga oshiriladi : davlat korxonalarini hissadorlik jamiyatiga aylantirish , davlat korxonasini sotib , uni jamoa mulkiga aylantirish ; mulkni qiymatga qarab chiqarilgan cheklar ( vaucher ) bo ‘ yicha fuqarolarga bepul berish ; mulkni ayrim tadbirkor va ish boshqaruvchilarga sotish ; ayrim davlat korxonalarini chet el firma 15 www.lex.uz 21 Er-xotinlar o‘rtasidagi mulk huquqi O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 23-moddasiga asosan er va xotinning nikoh davomida orttirilgan mol-mulklari, shuningdek nikoh qayd etilgunga qadar, bo‘lajak er-xotinning umumiy mablag‘lari hisobiga olingan mol- mulklari, agar qonun yoki nikoh shartnomasida boshqacha hol ko‘rsatilmagan bo‘Isa, ulaming birgalikdagi umumiy mulki hisoblanadi. Oila qonunchiligi er-xotinning nikoh davrida orttirgan mulklari ulaming birgalikdagi umumiy mulki bo‘lishi ko‘rsatilgan 13 . Bunda u yoki bu mulkning kim tomonidan sotib olinganligi, kimning nomiga rasmiylashtirilganligi, er yo xotindan birortasining qancha maosh olishi, butunlay olmasligining mutlaqo ahamiyati yo‘q. Umumiy mulkni orttirish masalasiga kelganda, oila o‘z yumushlarini qilish, farzandlami tarbiyalash har qanday maosh to‘lanib qilinadigan ijtimoiy ishga tenglashtiriladi. Bu esa mamlakatimizda ayollaming erkaklar bilan to‘la tengligini isbotlaydi, ayollaming salomatligi, ulaming mehnatlari qadrlanganligini, onalarga cheksiz hurmat bilan qaralganligini bildiradi. Mamlakatimizda “Sog‘lom avlod uchun” harakat Hukumat darajasida amalga oshirilayotganligi bunga yaqqol dalildir. Er-xotinning tadbirkorlik faoliyatiga qo‘shgan mablag‘lar va undan kelgan daromadlar, agar er-xotin o‘rtasidagi shartnoma bilan o‘zgacha tartib belgilangan bo‘lmasa, ulardan har birining mulki bo‘ladi. Er va xotinning nikoh davomida orttirgan mulklari jumlasiga ulaming har birining mehnat faoliyatidan, tadbirkorlikdan va intellectual faoliyat natijalaridan orttirilgan daromadlar, pensiyalar, nafaqalar, shuningdek, ulaming umumiy daromadlari hisobiga olingan ко ‘char va ko‘chmas mulklar, qimmatli qog‘ozlar, paylar, omonatlar er yoki xotindan birining nomiga rasmiylashtirilganligidan qat’iy nazar er-xotinning umumiy mulkiga kiradi. 13 O‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksi. -Toshkent: Adolat, 1998. 19 Umumiy mulkdan uning xo ‘ jalik tayinlinishiga zarar yetkazmasdan ajratish mumkin bo ‘ lmaganda , ulush ajratib oluvchi ega rozi bo ‘ lgani holda , ulushning miqdoriga yarasha pul baravarida haq olishi mumkin . Agar pul baravarida uning to ‘ lash imkoniyati bo ‘ lmasa , umumiy mulk sotilib uning summasi sheriklar orasida taqsimlanadi . Uy - joyga nisbatan bo ‘ lgan umumiy ulushli mulk egalari o ‘ zlariga tegishli ulushlarga yarasha uy - joyni taqsimlashga haqli bo ‘ lib , buning natijasida ulaming har biriga uy - joyning alohida qismi ( kvartira yoki ajratilgan xona ) biriktirib qo ‘ yilishi mumkin . Agar ulushni ajratish usuli to ‘ g ‘ risida sheriklar o ‘ zaro kelisha olmagan bo ‘ lsalar , mulk har qaysi sherikning da ’ vosi bo ‘ yicha sud tomonidan taqsimlanadi . Amalda shunday hollar uchraydiki , umumiy mulkdan ulush ajratish haqidagi qonunning qoidalari xususiylashtirilgan turar - joylarga tatbiq qilinishi mumkin emas va bunday turar - joylami taqsimlashda Uy - joy kodeksi normalari tatbiq qilinishi lozim . FKning 233- moddasining 2- qismiga binoan , turar - joy uning sheriklarini umumiy mulki bo ‘ lgan kvartira , uy ( uyning bir qismi ) dagi ulushlariga muvofiq taqsimlanishi lozim . Ushbu masala bo ‘ yicha tegishli ko ‘ rsatmalar 0 ‘ zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1994- yil 9- sentyabrdagi 21- sonli qarorining 19- bandida berilgan 12 . Ammo bunday taqsimlash mazkur aholi yashaydigan joyning rejalashtirish loyihasiga zid bo ‘ lmasligi kerak . Uy - joyni taqsimlash to ‘ g ‘ risidagi bitim notarial tartibda taqsimlanishi va tuman ( shahar ) hokimligi idoralarida ro ‘ yxatdan о‘ tkazilishi lozim . Ba ’ zi hollarda umumiy mulkdan tegishli ulush mulk egalaridan birining qarzini qoplash uchun uning kreditori talabi bo ‘ yicha ham ajratilishi mumkin . 12 Qonun nomi bilan// O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Axborotnomasi, 1995. l-2-son.-28 и . 18 MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………………3 I - BOB . MULK HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR I.1 Mulk tushunchasi, turlari va uni himoya qilish usullari …………….………….6 I.2 Umumiy mulk huquqi tushunchasi va turlari ..........................................11 II-BOB UMUMIY MULKDAN FOYDALANISH VA UNI TASARRUF ETISH II.1 Umumiy mulkni egallash va undan foydalanish …………..…….. ………......15 II. 2 O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo‘llari va usullari ………………………..…..……………..……….….21 XULOSA ……………………….…………………………………………....…. 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………..…….…………..….29 2 31 Ulushli mulk subyektlari fuqaro ham, tashkilot ham bo‘lishi mumkin. Xususiy korxona va uning bir ko‘rinishi bo‘lgan fermer xo‘jaligi mol-mulki asosida yakka shaxsning mol-mulki yotadi. To‘g‘ri, “Xususiy korxona to‘g‘risida”1gi Qonunning 12-moddasi, “Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida” 9 gi Qonunning 18-moddasiga asosan ustav fondini shakllantirishda xususiy korxona mulkdori (fermer) o‘z oila a’zolarining umumiy (ulushli yoki birgalikdagi) mulki hisoblangan mol-mulkni barcha mulkdorlami notarial tasdiqlangan roziligi asosida ustav fondiga kiritishi mumkin. Biroq “Xususiy korxona to‘g‘risida”gi Qonunda (14-modda) xususiy korxona yakka boshqarilishi, xususiy korxona rahbari korxona mol-mulkini yakka o‘zi tasarruf etishi belgilangan. Umumiy birgalikdagi mulk huquqida subyektlar o‘z ulushlarini mustaqil tasarruf qila olmaydi, chunki, birinchidan, ulaming har birining ulushi umuman belgilanmagan bo‘ladi; ikkinchidan, oilaviy munosabatda bo‘lgan umumiy mulk egasi oiladan chiqqanda, uni boshqa bir ikkinchi shaxs bilan almashtirib bo‘lmaydi. Ulushli mulk ulushlarga ajralmaydigan umumiy mulkdan vujudga kelishi asoslari va tartibi bilan ham farq qiladi. Ulushli mulk tashkilotlar va fuqarolaming bitimlar tuzishi asosida, qonun bilan nazarda tutilgan asoslarda, chunonchi qonun va vasiyat bo‘yicha meros olishda, mulkning musodara qilinishida va boshqa ba’zi hollarda vujudga kelishi mumkin. Jamoa xo‘jaligi oila a’zolarining, jamoa xo‘jaligida mehnat qilib topgan va xonadon mulkiga qo‘shgan daromadlari yordamchi xo‘jalikdan, chorva mollari asrashdan kelgan daromadlari xonadon a’zolarining umumiy mulk huquqini vujudga keltiradi. Kasb-kor, hunarmand, umuman, yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi fuqarolar oilasining topgan pul yoki boshqa buyumlari ham shu xonadon a’zolarining umumiy mulkini vujudga keltiradi. 9 O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2004 yil, 3-son, 28-modda. 14 Umumiy mulk huquqi quyidagi asoslardan vujudga keladi: Birinchidan, oddiy shirkat shartnomasidan, masalan, bir necha fuqaroning birgalashib uy-joy qurishidan yoki bir necha jamoa xo‘jaligining birgalashib elektr stantsiyasi qurishidan; Ikkinchidan, bir necha fuqaroning muayyan umumiy mulkka ega bo‘lish uchun mablag‘ va mehnatlarini qo‘shishlaridan, masalan, umumiy oilaviy mulk; Uchinchidan, bir necha shaxslaming qonun yoki vasiyat bo‘yicha meros olishlaridan. Umumiy mulk huquqi aksariyat hollarda oddiy shirkat (birgalikdagi faoliyat) shartnomasi asosida, umumiy xo‘jalik maqsadlariga erishish uchun, jamoa xo‘jaliklari, korxona yoki boshqa tashkilotlar qurish va ekspluatatsiya qilish, suv xo‘jaligi inshootlari, maktablar, turar-joy binolari va shu kabi qurish uchun birgalikda harakat qilishlarida, buning uchun pul hamda boshqa mulk yoxud mehnatlarini birlashtirishlarida vujudga keladi. Fuqarolar ham o‘zlarining shaxsiy- maishiy ehtiyojlarini qondirish uchun pul, mulk va mehnatlarini birlashtirib, masalan, uy-joy qurish uchun birgalikda shartnoma tuzib umumiy mulk huquqini oladilar. FKning 216- moddasida ko‘rsatilganidek , umumiy mulk ikki turga : birinchidan , mol - mulk mulkdorlardan har birining mulk huquqidagi ulushi aniqlab qo‘yilgan ulushli mulk va ikkinchidan , ulushlari aniqlab qo‘yilmagan birgalikdagi mulkka bo‘linadi . Bular o ‘ rtasidagi asosiy farqlar quyidagichadir : Taqsimlanadigan umumiy mulkning har bir ishtirokchisi ashyoda aniq belgilangan hissaga ega bo ‘ ladi . Masalan , yarmiga , uchdan biriga va hokazo , Taqsimlanmaydigan birgalikdagi umumiy mulk esa , hissalarga taqsimlanadigan mulkdan ulushlarga ajralmasligi bilan farq qiladi . Bunday umumiy mulk hamma ishtirokchilar o ‘ rtasida , ulaming umumiy roziligi bilan va tenglik asosida egallanadi , foydalaniladi va tasarruf etiladi . 13 U m u miy mulk tushunchasi va turlari 1 Agar ulushli mulk ishtirokchilarining ulushlari qonun asosida belgilanishi mumkin bo‘lmasa hamda uning barcha ishtirokchilarining kelishuvi bilan belgilab qo‘yilgan bo‘lmasa, ulushlar teng deb hisoblanadi. Ulushli mulk barcha ishtirokchilarning kelishuvi bilan ishtirokchilardan har birining ulushini ularning umumiy mol-mulkni vujudga keltirish va ko‘paytirishga qo‘shgan hissasiga qarab aniqlash va o‘zgartirish tartibi belgilanishi mumkin. Umumiy mol-mulkdan foydalanishning belgilab qo‘yilgan tartibiga amal qilgan holda ushbu mol-mulkni o‘z hisobidan ajratib olish mumkin bo‘lmaydigan tarzda yaxshilagan ulushli mulk ishtirokchisi umumiy mulk huquqidagi o‘z ulushining tegishli darajada ko‘paytirilishiga haqli bo‘ladi. Umumiy mol-mulkdagi ajratib olish mumkin bo‘ladigan yaxshilashlar, agar ulushli mulk ishtirokchilarining kelishuvi bilan boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, bu yaxshilashlarni amalga oshirgan ishtirokchining mulkiga qo‘shiladi. Fuqarolik kodeksining 216-moddasida ko‘rsatilishicha, ikki yoki undan ortiq shaxsning egaligida bo‘lgan mol-mulk ularga umumiy mulk huquqi asosida tegishli bo‘ladi. Bundan anglashiladiki, umumiy mulk huquqi bir necha shaxslaming (sherik egalaming) muayyan obyektlarga nisbatan bo‘lgan mulkiy huquqlariga aytiladi. Umumiy mulk huquqining obyektini ma’lum ashyo yoki ashyolaming to‘plami tashkil etishi mumkin. Masalan, ikki yoki bir necha shaxsning birgalikda qurgan yoki sotib olgan imorati, ikki yoki bir necha jamoa xo‘jaligi birgalikda qurgan g‘isht zavodi kabi boshqa obyektlar. Umumiy mulk huquqining subyektlari (ishtirokchilari) ikki yoki bir necha shaxs (tashkilot yoki fuqaro)lar bo‘lishi mumkin. Umumiy mulk huquqining subyektlari bir necha shaxsdan iborat bo‘lganligi tufayli sheriklaming har qaysisi bunday mulkni o‘z holicha tasarruf qila olmaydi, balki o‘ziga qarashli obyektlami birgalikda, o‘zaro kelishuv asosida egallaydi, ulardan foydalanadi va tasarruf qiladi. 12 (1996-1998 yillar) xususiylashtirilmaydigan ob’yektlar ro‘yxatiga kirmagan jami 3146 ta ob’yekt va korxonalar davlat tasarrufidan chiqarildi. Xususiylashtirish jarayonlarining to‘rtinchi bosqichi (1998-2002 yillar) ning asosiy vazifalari sifatida davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan mablag‘larni yo‘naltirish, xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investitsiyalarni jalb etish, boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilik yangi munosabatlarini to‘laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish tadbirlarini amalga oshirish belgilandi. Shaxsiy mulk - bu fuqarolar mulki bo‘lib, ularning oilaviy faoliyat yuritishida shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojini qondirishiga xizmat qiladi. Bu mulk shakli asosan shaxsning yoki uning oila a’zolarining mehnati va undan kelgan daromadlari asosida ko‘payadi va rivoj topadi 16 . O ‘ zbekistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarining beshinchi bosqichida iqtisodiy nochor davlat korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini jadallashtirish , shuningdek , mazkur korxonalarni modernizatsiyalash va barqaror rivojlantirish uchun to ‘ g ‘ ridan - to ‘ g ‘ ri investitsiyalarni jalb etish maqsadida xususiylashtirilgan ob ’ yektlarga narx belgilashning samarali mexanizmi joriy etildi . Respublikada xususiylashtirishning manzilli yo ‘ naltirilganligi uning navbatdagi xususiyatidir . Bu aholining barcha qatlamlariga mazkur jarayonda aniqroq va natijaliroq qatnashishi imkonini beradi . Xususiylashtirishning manzilli yo ‘ naltirilganligi uy - joylarning o ‘ z egalariga imtiyozli yoki bepul berilishida , aholining ko ‘ proq muhtoj va zaif qatlamlarini qo ‘ llab - quvvatlashning turli xil dasturlari byudjet mablag ‘ lari hisobiga qoplanishida , qishloq aholisi o ‘ z oilaviy xo ‘ jaligi uchun yerlar olishi kabilarda ifodalanadi . O ‘ zbekistonda xususiylashtirishning to ‘ lovliligi uning navbatdagi muhim xususiyatidir . Pulni to ‘ lash orqali davlat tasarrufidagi korxona va ob ’ yektlarni xususiylashtirishda mulkni bepul taqsimlash bilan bog ‘ liq salbiy holatlar bartaraf 16 Narmatov N. Fuqarolik huquqidagi yuridik kolliziyalar.// huquq. Pravo. Law. 2004. №4. -1-3 b. 25 Mulkchilik bu - mas’uliyat bilan manfaatning uzviy birligi hisoblanadi. Mulkchilik real bo‘lishi uchun mulkdoming iqtisodiy manfaati - uning boylik egasi sifatidagi hayotiy ehtiyoji bo‘lib, xatti-harakat, fe’l-atvorini iqtisodiy motivatsiyasi (sababini) yuzaga chiqaradi 4 . Kishilarning moddiy ne’matlarni yaratishdagi, ularni taqsimlash va iste’mol etishdagi o‘rni, siyosiy hayotda tutgan mavqei, asosan, ishlab chiqarish vositalariga egalik qilishlariga bog‘liq. Jamiyat taraqqiyoti tarixida egalik qilish shakliga ko‘ra mulkning bir necha turi bor: ibtidoiy jamoa tuzumida ishlab chiqaruvchi kuchlar g‘oyat past rivojlanganidan kishilar birgalikda, guruh-guruh bo‘lib mehnat qilishgan. Shubhasiz, shunday sharoitda mehnat qurollari va mahsulotlari jamoaning umumiy mulki bo‘lgan. Mehnat qurollari va mehnat malakasi yuksalgach, kishilar yakka holda mehnat qila oladigan bo‘ldi. Bu o‘zgarish tufayli jamoa mulki parchalanib, xususiy mulkka aylangan. Xususiy mulk – bu mulkni o‘zlashtirishning xususiy usuliga asoslangan shakli. U ikki xil bo‘ladi: 1.Individual – yakka xususiy mulk, ya’ni ayrim shaxslar yoki oilalarga tegishli mulk; 2.Korporativ xususiy mulk, bu ham ayrim kishilarga qarashli, lekin aksiyadorlar jamiyatidagi umumiy mulkning bir kismi sifatida mavjud bo‘lgan mulk. Korporativ mulk dividend keltiruvchi mulkdir. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining amalga kiritilishi fuqarolar xususiy mulk huquqining qonuniy asoslarini belgilab berdi. Unda mulk shakllariga ham aniqlik kiritildi. Jumladan, fuqarolaming mulki “xususiy mulk” deb belgilanishi diqqatga sazovordir. Xususiy mulk bozor munosabatlarining tarkib topishi va rivojlanishida, uning uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlami yaratishda, bu munosabatlarda qatnashuvchi taraflaming huquq va majburiyatlarini belgiiashda, ulaming xatti harakatlarini tartibga solishda hamda qonuniy 4 O‘lmasov A., Sharifho‘jaev M. Iqtisodiy nazariya. -Toshkent: Mehnat, 1995. -133 b. 7 I-BOB. MULK HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR I.1 Mulk tushunchasi, turlari va uni himoya qilish usullari Ma’lumki, mulk qadimdan barcha kishilik jamiyatini va u jamiyat a’zolari hisoblangan fuqarolami ohanrabodek o ‘ziga tortib kelgan. Zero, kishilaming o ‘zlari to‘plagan mol-mulkiga 3 qarab, ulaming jamiyatdagi, Ijtimoiy turmushdagi mavqelari belgilangan. Jamiyatning iqtisodiy negizi mavjud mulkchilik munosabatlariga asoslanadi. Shu sababli mulk nafaqat yuridik mazmunga, balki iqtisodiy ma’noga ham ega. Kishilar mehnati bilan yaratilgan yoki tabiat tomonidan insonlarga o ‘ziga xos tarzda “taqdim etilgan” boyliklar har doim mulk bo‘lib kelgan. Mulk egasi bo‘lish yoki boimasligiga qarab, kishilaming jamiyatdagi mavqei, aniqrog‘i ijtimoiy-iqtisodiy maqomi vujudga keladi. Mulkiy munosabat-larsiz iqtisodiy munosabatlar, ishlab chiqarish jarayoni o‘z mazmuniga ega bo‘lmaydi. Mulk – moddiy va ma’naviy ne’matlarning muayyan kishilar egaligida bo‘lishi va ular tomonidan o‘zlashtirilishidir. Mulkka egalik huquqi hamda mulk ob’ektlariga egalik, ularni bo‘lish, taqsimlash bo‘yicha kishilar o‘rtasida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlardir. Mulk ob’ekti yer va yer osti boyliklari, korxona, bino, inshootlar, mashina va uskunalar, tayyor mahsulot, pul, qimmatli qog‘ozlar, san’at va adabiyot asarlari, ilmiy va texnikaviy ishlanmalar va boshqalar bo‘lishi mumkin. Moddiy va ma’naviy ne’matlarni amalda o‘zlashtiruvchilar mulk sub’ektlari, ya’ni egalari hisoblanadi. Bularga ayrim kishilar, oilalar, jamoalar va davlat kiradi. Mulkdan amalda foydalanib, bundan naf ko‘rish mulkni iqtisodiy tasarruf qilish hisoblanadi. 3 Bu yerda asosan hech bir milliy davlatlar qonunchiligida huquqiy rejim ta’siri ostida qayd qilinmagan boylik nazarda tutilmoqd». 6 XULOSA Umumiy mulk tushunchasi bir guruh shaxslar yoki jamoa tomonidan birgalikda egalik qilinadigan va boshqariladigan resurslar yoki aktivlarni anglatadi. Jismoniy shaxs yoki ma'lum bir shaxsga tegishli bo‘lgan xususiy mulkdan farqli o‘laroq, umumiy mulk umumiy va bir nechta foydalanuvchilar uchun ochiqdir. Umumiy mulk turli shakllarda bo‘lishi va turli maqsadlarga xizmat qilishi mumkin, bu esa jalb qilingan jamoa uchun imtiyozlar va imkoniyatlar yaratadi. Umumiy mulkni bir necha turlarga bo‘lish mumkin: Umumiy resurslari: Umumiy resurslari jamiyat uchun mavjud bo‘lgan o‘rmonlar, daryolar yoki yaylovlar kabi tabiiy yoki ekologik resurslardir. Bu resurslar birgalikda egalik qiladi va ularni barqaror foydalanish va saqlash bo‘yicha huquq va majburiyatlarga ega bo‘lgan jamiyat tomonidan boshqariladi. Umumiy hovuz resurslarini samarali boshqarish hamkorlikni, muvofiqlashtirishni va ortiqcha foydalanish yoki buzilishning oldini olish uchun qoidalar va qoidalarni o‘rnatishni talab qiladi. Jamiyat infratuzilmasi: Jamoatchilik infratuzilmasi deganda jamiyat tomonidan umumiy foydalaniladigan va xizmat ko rsatuvchi yo llar, bog lar,ʻ ʻ ʻ bolalar maydonchalari yoki jamoat markazlari kabi jismoniy ob yektlar va ʼ qulayliklar tushuniladi. Bu resurslar jamiyat farovonligi va rivojlanishi, ijtimoiy hamjihatlikni kuchaytirish, dam olish joylarini ta'minlash yoki iqtisodiy faoliyatni osonlashtirish uchun juda muhimdir. Jamiyat infratuzilmasini saqlash, texnik xizmat ko‘rsatish va teng huquqli foydalanish uchun javobgarlik butun jamiyat zimmasiga tushadi. Umumiy uy-joy yoki uy-joy kooperativlari: Umumiy uy-joy yoki uy-joy kooperativlari uy-joy sektoridagi umumiy mulkka misollardir. Ushbu kelishuvlarda bir guruh shaxslar yoki oilalar turar-joy mulkiga umumiy egalik qiladi va uni boshqaradi, xarajatlar, texnik xizmat ko‘rsatish va qaror qabul qilish jarayonlarini bo‘lishishadi. Birgalikda uy-joy arzon uy-joy imkoniyatlarini taqdim etishi, jamiyat tuyg‘usini rivojlantirishi va aholi o‘rtasida umumiy mas'uliyat va 27 FKning 218-moddasida aytilganidek, umumiy ulushli mulkning har qaysi egasi o‘z ulushini boshqa shaxsga o‘tkazishga haqli. Bunda ulushni haq baravariga ham, tekinga ham birovga o‘tkazish nazarda tutiladi. Umumiy mulkning sheriklari tashkilot bo‘lgan taqdirda, ular o‘z ulushlarini birovga haq baravariga o‘tkazadi, ko‘pincha uni sotadi. Fuqarolar esa, o‘z ulushlarini haq baravariga ham, tekinga ham birovga o‘tkazishi chunonchi, sotishi, hadya etishi, shuningdek vasiyat qilib qoldirishi mumkin. Mulkdorlardan biri o‘z ulushini boshqa shaxsga sotgan vaqtda qolgan mulkdorlar sotilayotgan ulushni u sotilayotgan narxda va boshqa teng shartlarda sotib olishda imtiyozli huquqiga egadir. Kim oshdi savdosi orqali sotish hollari bundan mustasno (FKning 224-moddasi). Umumiy mulkdagi ulushni sotuvchi o‘z ulushini o‘zga shaxsga sotish niyati haqida boshqa mulkdorga yozma ravishda ma’lum qilib, ulushning narxini va uni sotishning boshqa shartlarini ko‘rsatishi shart. Agar qolgan mulkdorlar imtiyozli sotib olish huquqini amalga oshirishdan voz kechsalar yoki bu huquqni xabar qilingan kundan e’tiboran ko‘chmas mulkka nisbatan bir oy davomida boshqa mol- mulkka nisbatan esa- o‘n kun davomida amalga oshirmasalar, sotuvchi o‘z ulushini har qanday shaxsga sotishga haqli bo‘ladi. Davlat, kooperativ yoki boshqa yuridik shaxs uy-joyga nisbatan bo‘lgan umumiy mulk huquqidagi o‘z ulushini sotgan taqdirda-uy-joyning ana shu ulushni sotib olishda imtiyozli huquq uyning shu qismida yashovchi shaxslarga beriladi, ular sotib olishni xohlamaganlari yoki bu huquqni amalga oshirmaganlarida esa ulushni sotib olish huquqi umumiy mulkning qolgan sheriklariga o‘tadi. Davlat mulkini xususiylashtirish siyosati mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlarini, mahalliy va milliy sharoitlarni, urf-odatlarni hisobga olgan holda olib borilishini ko‘zda tutadi 10 . 10 Narmatov N. Fuqarolik huquqidagi yuridik kolliziyalar.// huquq. Pravo. Law. 2004. №4. -1-3 b. 16 Savdo, aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiy va jamoa mulki qilib berildi. Natijada 1997 yilda savdo-sotiq hajmi va umumiy ovqatlanish yalpi mahsulotining 95 foizdan ortiqrog‘i davlatga qarashli bo‘lmagan sektorga to‘g‘ri keldi. Uy joylarni xususiylashtirish jarayonida ilgari davlat ixtiyorida bo‘lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog‘i fuqarolarning xususiy mulki bo‘lib qoldi. Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan ikkinchi bosqich 1994-1995 yillarga to‘g‘ri keldi. Bu bosqichda ko‘plab o‘rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga aylantirildi hamda ularning aktsiyalari respublika qimmatbaho qog‘ozlar bozorining asosini tashkil etdi. Davlat mulki hissadorlikka aylantirilishi bilan bir qatorda kichik xususiy biznes korxonalari qizg‘in tashkil qilindi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning va xususiylashtirishning bu bosqichda ochiq turdagi aksionerlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini tanlov asosida hamda kim oshdi savdosida sotish amaliyotga joriy qilindi. Ko‘chmas mulk va qimmatli qog‘ozlar bozorining yangi muassasalari barpo etildi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan keladigan samara ikki yoqlama tavsifga ega. Bir tomondan, u aholining bo‘sh turgan mablag‘larini o‘ziga jalb qilib, ularning bozorga taziyqini pasaytiradi. Ikkinchi tomondan, yangi mablag‘larni ishlab chiqarishga jalb etish va tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida raqobatni yuzaga keltirish uchun sharoit yaratadi. Bu erda shuni ta’kidlash lozimki xususiylashtirish iqtisodiyotning davlatga qarashli bo‘lmagan sektorini shakllantirishning yagona yo‘li emas. Tashabbuskorlik asosida yakka tartibdagi xususiy mulkchilikka asoslangan, shuningdek, turli xil kooperativlar, shirkatlar, ma’suliyati cheklangan jamiyatlar ko‘rinishidagi kichik va o‘rta korxonalarni tashkil qilish-ikkinchi qudratli jarayon hisoblanadi. Respublika iqtisodiyoti 1996 yildan boshlab mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning uchinchi bosqichiga kirdi. Bu bosqich davrida 24 I. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - Т .: O‘zbekiston, 2023. 2. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. - Т .: Adolat, 2007. 3. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksi. - Т .: 2005. 4. Fuqarolik huquqi – T.: TDYU nashriyoti, 2017. 114- b . 5. Шахматов В.П. Составы противоправных следок и обусловленные ими последствия. –Томск, с-101. 6. Zokirov. I. B. O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik huquqi. Toshkent.: “Adalot”, 1996, 342-b. 7. Кротов М. В. Граждакие право. Часть 1// Под. Ред. Ю.К. Толстого, А.П. Сергеева. – М :ТЕИС, 1996.с- 108 8. Egamberdieva N . Fuqarolik - huquqiy javobgarlikning asoslari va shakllari . – Toshkent : TDYuI , 2007. 9. Ergashev V . Yo . O ʻ zbekiston Respublikasida mulk huquqining dolzarb muammolari va rivojlanish istiqbollari . – Toshkent : TDYuI , 2009. 10. Yuldashev J . I . Aksiyadorlik jamiyatlari – fuqarolik huquqining sub ' ekti sifatida . Yurid. fan. nomz. diss... Avtoreferati. –Toshkent, TDYuI, 2008. -15 b. 11. Baratov M. Konsessiya shartnomasi nima? // Xo jalik va huquq. ʻ 1997. № 7. – B 24 12. Хейфец Ф. С. Недействительность следок по российскому грвжданскому праву. –М. 2007, с- 94. 13. Генкин Д. М. . Недействительность следок, совершенних с целью, противной закону. 1947, №5, с- 61 29 resurslarga ruxsat berishi mumkin. Intellektual umumiyliklar: Intellektual umumiylik umumiy bilimlar, ma'lumotlar va jamoatchilik uchun ochiq bo‘lgan ijodiy ishlarni anglatadi. Bunga ochiq kodli dasturiy ta'minot, ijodiy umumiy litsenziyalangan kontent yoki umumiy manfaat uchun taqdim etilgan ilmiy tadqiqotlar kiradi. Intellektual umumiylik hamkorlikda innovatsiyalar, bilim almashish va axborotni demokratlashtirish imkonini beradi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, umumiy mulk tushunchasi jamoaga tegishli bo‘lgan, boshqaradigan va birgalikda egalik qiladigan turli xil resurslar va aktivlarni o‘z ichiga oladi. Tabiiy resurslar, jamoat infratuzilmasi, uy-joy yoki bilim bo‘ladimi, umumiy mulk hamkorlik, barqarorlik va resurslar va imkoniyatlardan teng foydalanishni rag‘batlantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Samarali boshqaruv, hamkorlik va jamoatchilik ishtiroki umumiy mulkni muvaffaqiyatli boshqarish va butun jamiyat manfaati uchun foydalanish uchun zarurdir. M ulk iqtisodiy, moddiy munosabatlarning alifbosi, aksimoasi bo‘ l ganligidan ushbu kurs ishida umumiy mulk, mulk huquqi tushunchalari, mulkning ashyodan farqli jihatlari, mulk huquqini tavsiflovchi mashhur triada - mulkkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etish, 'bir so‘z bilan aytganda, mulk nima-yu, mukdor kim? Mulkdoming huquqiy qiyofasi qanday? kabi savollarni ochib berishdir. Ushbu masalalar mulk huquqi to‘g‘risidagi turfa ta’limotlar orqali ochib berishga harakat qilindi. Mulk huquqining tamoyillari, mulk huquqini amalga oshirish shartlar va uning bozor munosabatlari sharoitidagi ahamiyatiga urg‘u berildi. Mulk huquqi vujudga kelishi va bekor bo‘lishi bilan bog‘liq masalalar, yangi iqtisodiy shart-sharoitlar o‘laroq, turli mulk shakllarining amalga kiritilishi hamda ulaming realizatsiyasi bilan bog 'liq masalalar ochib berildi. 28 Xususiy mulk tashkil topmasdan turib, bozor munosabatlariga o‘tish haqida har qanday fikrlar xom hayoldir 8 . Mamlakatimizda xususiy mulk va uning asosida vujudga keladigan munosabatlar, u bilan bog‘liq munosabatlami huquqiy tartibga solish, ulami ishlab chiqishda bir qancha murakkab muammolami to‘g‘ri va izchil hal etish muhim ahamiyat kasb etadi. Mulkiy huquqni himoya qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan masalalarni o‘rganishda mulk egalarining mulkiy huquqlarini himoya qiluvchi majburiyat huquqiga oid vositalar ham muhim ahamiyatga ega. I.2 Umumiy mulk huquqi tushunchasi va turlari Ikki yoki undan ortiq shaxsning egaligida bo‘lgan mol-mulk ularga umumiy mulk huquqi asosida tegishli bo‘ladi. Mol-mulk mulkdorlardan har birining mulk huquqidagi ulushi aniqlab qo‘yilgan (ulushli mulk) yoki bunday ulushlar aniqlab qo‘yilmagan (birgalikdagi mulk) holda umumiy mulk bo‘lishi mumkin. Umumiy mulk bo‘lgan mol-mulk ulushlarga bo‘linadi, qonunda bu mol- mulkning birgalikdagi mulkni tashkil etishi nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Umumiy birgalikdagi mulk o‘z vazifasini o‘zgartirmagan holda taqsimlanishi mumkin bo‘lmagan (bo‘linmaydigan ashyolar) yoki qonunga ko‘ra taqsimlanishi mumkin bo‘lmagan mol-mulk ikki yoki undan ortiq shaxs mulkiga o‘tgan paytda vujudga keladi. Birgalikdagi mulk ishtirokchilarining kelishuviga muvofiq, kelishuvga erishilmagan taqdirda esa — sudning qaroriga muvofiq umumiy mol-mulk bu shaxslarning ulushli mulki qilib belgilab qo‘yilishi mumkin. Ulushli mulkdagi ulushlarni aniqlash 8 H . R . Rahmonqulov , B . A . Ishonov . Fuqarolik holadning yangi talqini // Xalq so ‘ zi , 1993- yil 25- noyabr 11 Agar ulush sheriklaming imtiyozli huquqlari buzilib sotilsa , umumiy ulushli mulkning boshqa sherigi sotib oluvchining huquq va majburiyatlari o ‘ ziga о' tkazilishi to ‘ g ‘ risida da ’ vo qo ‘ zg ‘ atib , sudga murojaat qilishi mumkin . Ammo bu huquq va majburiyat mulkni olib - sotishda belgilangan narxini hamda sotib olish bilan bog ‘ liq bo ‘ lgan harajatlami to ‘ lash sharti bilangina unga o ‘ tkazilishi mumkin . Agar mulk oluvchi ulushni sotib olish to ‘ g ‘ risida rozilik bergan bo ‘ lsa - yu , lekin u notarial idoraga kelishdan bosh tortsa , notarius sotuvchining tanlashi bo ‘ yicha boshqa shaxs bilan shartnomani rasmiylashtirish huquqiga ega . Umumiy mulk bo ‘ lgan uydan tegishli ulush soqit qilinishida , masalan , sotilishida , uyga bo ‘ lgan ulushlar real ( natura shaklida ) ko ‘ rsatilmay , balki arifmetik ulushlarda belgilanadi . Ammo shu bilan birga sotuvchi foydalanish uchun qaysi kvartira yoki xonaning o ‘ tishini ko ‘ rsatishi mumkin . Agar umumiy ulushli mulk bo ‘ lgan turar joy ishtirokchilari o ‘ rtasida uyning ayrim xonalaridan foydalanish to ‘ g ‘ risida oldindan kelishilgan bo ‘ lsa , bunday kelishish ham notarius tomonidan tasdiqlanishi mumkin . Birgalikdagi umumiy mulk huquqi asosida tegishli bo ‘ lgan turar - joylar ham shunday tartibda taqsimlanishi kerak 11 Umumiy mulkdan ulush ajratish va uni taqsimlash FKning 223- moddasida ko ‘ rsatilganidek , umumiy ulushli mulk ishtirokchisi o ‘ z ulushini umumiy mol - mulkdan berishni talab qilishga haqlidir . Uning bu huquqi umumiy mulkdagi ulushni tasarruf etishga bo ‘ lgan huquqidan kelib chiqadi . Ulushni ajratishning asosiy usuli , mulkning xo ‘ jalik tayinlanishiga zarar yetkazmaslik sharti bilan undan asl holida ulush ajratishdan ishtirokchilar o ‘ zaro kelisha olmasalar sud , yoki nizoni hal qiluvchi organ umumiy mulkdan qanday ashyolar asl holida ajratilishini , masalan , sheriklik asosida olingan hosilning qanday taqsimlanishini belgilaydi . 11 Qonun nomi bilan // O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Axborotnomasi, 1995. 3-4-son. -B .33-34. 17 II-BOB UMUMIY MULKDAN FOYDALANISH VA UNI TASARRUF ETISH, UMUMIY MULK TURLARI II.1 Umumiy mulkni egallash va undan foydalanish Umumiy ulushli mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etishda sherik egalaming huquqlari ikki turga: barcha umumiy mulkka nisbatan, umumiy mulkdagi ulushga nisbatan bo‘lgan huquqlarga bo‘linadi. Binobarin, umumiy ulushli mulk egalarining har qaysisi o‘z ulushini mustaqil tasarruf etish huquqiga ega bo‘lsa ham, chunonchi o‘z ulushini agar qonun yoki ustav (nizom)da boshqacha hol belgilanmagan bo‘lsa, o‘zga shaxsga o‘tkazish huquqiga ega bo‘lsa ham, umumiy mulkni sheriklarining roziligidan tashqari tasarruf qila olmaydi. Umumiy ulushli mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etish davomida bunday mulkning egalari o‘rtasida bo‘lgan nizolar umumiy mulk ishtirokchilarining har qaysisining da’vosi bo‘yicha sud tomonidan hal qilinadi. Umumiy ulushli mulk egalari o‘z ixtiyorida bo‘lgan mulkni hammalarining roziligi bilan egallaydilar, undan foydalanadilar va tasarruf etadilar. Agar umumiy sherik mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etish tartibi to‘g‘risida o‘zaro kelisha olmasalar, bunday masala sherik egalaming har qaysisi da’vosi bo‘yicha sud tomonidan hal qilinadi. Umumiy ulushli mulkning har qaysi egasi umumiy mulk yuzasidan bo‘lgan soliq, yig‘im va boshqa to‘lovlami to‘lashda, shuningdek uni boshqarish va saqlash harajatlarida o‘z hissasiga yarasha qatnashishga majbur. Umumiy mulkni saqlash yoki umumiy majburiyatni bajarish yuzasidan harajatlar qilgan boshqa sheriklaridan o‘zining qilgan chiqimlarini har birining hissasiga muvofiq qoplanishini talab qilish huquqiga egadir. FKning 221-moddasida aytilganidek, uni boshqarish va saqlash harajatlarida o‘z hissasiga yarasha qatnashishga majbur. 15 Er va xotin o‘rtasidagi umumiy mulk huquqining taqdiri nikohning bekor qilinishi bilan o‘zgarishi mumkin. Bu holda dastlab er va xotinning nikoh tuzganliklariga qadar o‘zlariga tegishli bo‘lgan mulklari, shuningdek nikoh davomida hadya yoki meros tariqasida olgan mulklari-har birining o‘z mulki qilib ajratilishi va ular o‘rtasidagi umumiy mulkka qo‘shilmasligi kerak. Er-xotinning majburiyatlari ulaming qanday asoslardan kelib chiqqaniga qarab umumiy mulk hisobidan bajarilishi mumkin. Agar majburiyat er va xotinning umumiy xo‘jalik yoki oila manfaatlarini ko‘zlab qilgan harakatlaridan kelib chiqqan bo‘lsa, qarz so‘zsiz umumiy mulkdan undiriladi. Majburiyat er yoki xotinning shaxsiy qarzlaridan kelib chiqqan bo‘lsa, majburiyat qarzlari o‘z shaxsiy mulkidan yoki unga tegishli umumiy mulk ulushidan undiriladi. Agar er-xotinning umumiy mulki jinoyat hisobiga jamg‘arilgani yoki ko‘paytirilganligi sud hukmi bilan isbot qilinsa-jinoyat tufayli keltirilgan hamma mulk hisobidan undiriladi. Yuqorida bayon qilingan er va xotinning umumiy mulki haqidagi qoidalar FHDYoda qayd etilgan nikohda turuvchi shaxslarga nisbatan tatbiq qilinadi. FHDYoda ro‘yxatdan o‘tmay birga tumvchilarga Oila kodeksida bayon qilingan yuqoridagi qoidalar tatbiq etilmaydi. Ular o‘rtasidagi umumiy munosabatga Fuqarolik kodeksining umumiy mulk huquqi to‘g‘risidagi normalari qo‘llaniladi. 14 II . 2 O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi , yo‘llari va usullari 14 Baratov.M. X “Mulk Huquqi” Toshkent 2021 [5,7-b] 20 modeliga bog‘liq. Fuqarolik jamiyati doirasida davlat mulki tobora ijtimoiy yo‘nalish olmoqda, ya’ni umummilliy manfaatlarni himoya qilishga yo‘naltirilgan. Iqtisodiy ma’nodagi mulk shakllari deyilganda moddiy ne’matlami o‘zlashtirish usullarining yig‘indisi tushuniladi. Bunday usullar yakka tartibda yoki jamoat bo‘lib yoxud davlat tomonidan amalga oshirilishi mumkin 6 . Yuridik ma’nodagi mulk shakli moddiy ne’matlami muayyan subyektlarga tegishli bo‘lishini (biriktirib qo‘yishlikni) mustahkamlovchi va tegishli mulkning huquqi rejimini belgilovchi huquqiy me’yorlar yig‘indisidan iborat. Mulkga egalik va uni tasarruf etish muayyan iqtisodiy munosabatlarni paydo etadi va u mulkchilik munosabatlari deb ataladi. Mulk paydo bo‘lishi uchun mulkka aylanadigan narsalar naf keltira olishi zarur. Mulkchilik munosabatlari mulkni kishilarning o‘ziniki yoki o‘zganiki ekanligini bildiradi. Bunday munosabatlarning 3 jihati bor: 1.Mulkka egalik qilish, ya’ni mulkdorlik huquqining mulk egasida saqlanib turishi. 2.Mulkdan foydalanish va uni amalda ishlatish. Mulkdan foydalanilganda shaxsiy ehtiyojlarni qondirish yoki daromad topish yuz beradi. Mulkdor o‘z mulkini ishlatganda egalik qilish va mulkdan foydalanish bir qo‘lda to‘planadi, Mulk keltirgan nafni uning egasi tanho o‘zlashtiradi. Mulk o‘zgalar qo‘lida ishlatilganda bundan olingan daromadni mulkdor mulkni amalda ishlatuvchi bilan baham ko‘radi. 3.Mulkni tasarruf etish — bu mulk taqdirini mustaqil hal qilish, ya’ni mulkni sotish, merosga qoldirish, hadya etish, garovga qo‘yish kabi xatti-harakatlarni erkin amalga oshirilishidir. Mulkiy munosabatlarda mulkni ijaraga berish muhim o‘rin tutadi. Yer, suv havzalari, bino va inshoot kabi ko‘chmas mulklar oddiy ijaraga beriladi. Qimmatbaho mashina vauskunalar (traktor, kombayn, samolyot, teplovoz, paroxod, yuk avto mashinalari va vagonlar) ijarasi lizing shaklida amalga 6 Суханов E . A . Лекции о праве собственности. -М.: Юрид. лит, 1991. -Б.45-46. 9 munitsipal, tijoratiy-jamoa (birgalikdagi yoki sherikchilikka asoslangan), ijtimoiy- jamoa (partiya va siyosiy harakatlarga, diniy tashkilotlarga, nodavlat va notijorat tashkilotlarga, jumladan xayriya fondlariga, tegishli) shakllarda bo‘lishi mumkin. Fuqarolar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlari, kooperativlar, jamoat birlashmalari, ijtimoiy fondlar va davlatga qarashli bo‘lmagan boshqa yuridik shaxslar xususiy mulk huquqining subyektlari hisoblanadilar. Mulkdor o‘z mulkidan faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mahrum etilishi mumkin. Kurs ishning maqsadi va vazifalari. Kurs ishi maqsadi Ushbu kurs ishida o‘z ichiga joriy, oraliq va yakuniy nazorat savollari, mustaqil ta’lim uchun ajratilgan mavzular, mustaqil ishlar va ulami o‘tkazish hamda tayyorlash bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar, kurs ishi va malakaviy bitiruv ishlari mavzulari va ulami yozish bo‘yicha ko‘rsatmalar, fuqarolik huquqi fani bo‘yicha asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxatini qamrab olgan. Ushbu kurs ishidada ba’zi kamchiliklar uchrashi va ayrim masalalar to‘la yoritilmagan bo‘lishi mumkin. Kitobxonlar ushbu kurs ishidaning sifatini yaxshilash borasida o‘z mulohazalarini bildirib, uning keyingi nashrlari yanada mukammal bo‘lib chiqishiga yordam beradilar, degan umiddamiz. Ushbu kurs ishida oliy o‘quv yurtlarining “Milliy g‘oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi” yo‘nalishi bakalavriat va magistratura talabalari, tadqiqotchilar va fuqarolik huquqi fanini o‘rganuvchilar uchun qo‘shimcha manba bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishidagi ilmiy xulosalar va tavsiyalar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 22-avgust kuni o‘tkazilgan tadbirkorlar bilan ochiq muloqoti doirasida belgilangan mulkiy huquqlarning ishonchli himoyasini yaratish, ushbu huquqlarni cheklayotgan omillarni bartaraf etish bo‘yicha vazifalar ijrosini ta’minlash maqsadida, shuningdek, 2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasiga muvofiq. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Mazkur Kurs ishi kirish qismi, 2 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5

Umumiy mulk tushunchasi va turlari

Купить