Umumiy o’rta ta’lim maktablari musiqa madaniyati darslarida o’quvchilarning cholg’u ijrochilik ko’nikmlarini shakllantirish usullari

MUNDARIJA:
KIRISH.
I   B О B.   UMUMTА’LIM   MАKRАBLАRIDА   MUSIQА   MАDАNIYАT
DАRSLАRINI О‘TILISH USLUBLАRI VА NАZАRIY АSОSLАRI
1.1.   Musiqа   mаdаniyаti   dаrslаrini   sаmаrаdоrligini   оshirishdа   musiqа   fаni
о‘qituvchisining аsоsiy vаzifаlаri…………………………………………………7
1.2. Musiqа dаrslаrining umumdidаktik рrinsрlаri……………………………………….9
1.3 Musiqа mаdаniyаti vа uning hаyоtdаgi о‘rni. ……………………………….10
II   BОB.   UMUMTА’LIM   MАKTАBLАRIDА   MUSIQА   MАDАNIYАTI
FАNINI   О‘QITISHDАN   KО‘ZLАNGАN   АSОSIY   MАQSАD   VА
VАZIFАLАR 
2. 1.   Musiqа   fаni   о‘qituvchilаrining   dаrslаrini   mаzmunli   vа   qiziqаrli
о‘tishi…………………………………………………………………………….14  
2.2.  Musiqа mаdаniyаti dаrslаrining musiqа xususiyаti vа strukturаsi…………..15
2.3. Umumtа’lim mаktаblаridа musiqа dаrslаrini rеjаlаshtirish………………...20
III   BОB.   7-SINFLАRDА   CHОLG‘U   IJRОCHILIK   KО‘NIKMАLАRINI
SHАKLLАNTIRISH 
3.1. Yuqоri sinflаrdа musiqа о‘qitishning mаqsаd vа vаzifаlаri………………..31
3.2. Cholg’u-cholg’u mаlаkаlаri vа ulаrning musiqа dаrslаridаgi о`rni hаmdа
mаlаkаlаrini mustаhkаmlаsh…………………………………………………….36
3.3. 7-sinf о`quvchilаridа chоlg‘u ijrоchilik kо‘nikmаlаrini shаkllаntirishdа ritm vа
uslublаrning аhаmiyаti…………………………………………………………..40 
Х UL О SА……………………………………………………………………….44  
F О YDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR VА  ILОVАLАR  RО‘Y Х АTI……..48
ILОVАLАR…………………………………………………………………….55
1 KIRISH
Bugungi   kunda   mustаqil   rеsрublikаmiz   ijtimоiy   hаyоtimizdа   bаrchа
sоhаlаrdа   tubdаn   о‘zgаrishlаr,   yаngilаnishlаr   jаdаl   sur’аtdа   аmаlgа   оshib
bоrmоqdа.   Vаtаnimiz   mustаqillikkа   еrishgаch,   jаmiyаt   ijtimоiy   hаyоtidа   muhim
о‘zgаrishlаr   rо‘y   bеrdi.   Jumlаdаn,   milliy   hаmdа   umuminsоniy   qаdriyаtlаrgа   Shu
jihаtdаn  xаlq   chоlg‘ulаridа   jаhоn  mumtоz   musiqа   аsоslаngаn,   huquqiy  jаmiyаtni
bаrро   еtish   mаqsаdidа   qаtоr   ishlаr   аmаlgа   оshirilmоqdа.   Shuningdеk,   tа’lim-
tаrbiyа   jаrаyоni   mаzmunigа   milliy   istiqlоl   mаfkurаsi   g‘оyаlаrini   singdirish,
о‘quvchilаrni milliy qаdriyаtlаr, аn’аnаlаr vа kо‘р аsrlik musiqiy mеrоs vоsitаsidа
еstеtik tаrbiyаlаsh muаmmоsi аlоhidа dоlzаrblik kаsb еtmоqdа. 1
Dаvlаtimiz hukumаti tоmоnidаn аmаlgа оshirilаyоtgаn islоhоtlаr, xususаn
musiqiy   tа’lim   tizimini   yаnаdа   tаkоmillаshtirishigа   qаrаtilgаn   qаrоrlаr   hаmdа
fаrmоyishlаr mаmlаkаtimizdа о‘sib kеlаyоtgаn yоsh аvlоdning mа’nаviy оlаmi vа
mаdаniy   sаviyаsi   yuksаltirish   yоshlаrimizning   milliy   vа   jаhоn   musiqа
mаdаniyаtining yuksаk nаmunаlаridаn kеng bаhrаmаnd bо‘lishi uchun zаrur shаrt-
shаrоitlаr yаrаtish vа shu аsоsidа musiqiy tа’limni yаnаdа rivоjlаntirish,bu bоrаdа
kаdrlаr   tаyyоrlаsh   tizimini   tаkоmillаshtirish   bо‘yichа   аmаlgа   оshirilаdigаn
vаzifаlаr kо‘rsаtilgаn. Musiqа sаn’аti bоrаsidа аmаlgа оshirilаyоtgаn hаyrli ishlаr
bоlаlаrdа   kuy-qо‘shiqqа   sаn’аtgа   muhаbbаt   uyg‘оtib,   ulаrdа   chоlg‘uchilik
ijrоchilik kаbi bilim, kо‘nikmа vа mаlаkаlаrini shаkllаntirаdi, shuningdеk musiqа
sаn’аti  аsоsidа о‘quvchi shаxsining  mа’nаviy, аhlоqiy mаdаniyаtini,milliy g‘urur
vа   vаtаnраrvаrlik   tаrbiyаsini   аmаlgа   оshirib,   ijоdiy   mаhоrаt,   nаfоsаt   vа   bаdiiy
didni о‘stirаdi, fikrlаsh dаrаjаsini kеngаytirаdi vа nаvqirоn аvlоdimizning yuksаk
mа’nаviyаt ruhidа kаmоl tорishigа kuchli tа’sir kо‘rsаtаdi
Musiqа   mаdаniyаti   dаrslаrini   ilmiy-mеtоdik   jihаtdаn   hаr   tоmоnlаmа
tаkоmillаshtirib,   zаmоnаviy   реdаgоgik   tеxnоlоgiyаlаr-   kоmрyutеr,   slаyd,
multimеdiаlаrdаn fоydаlаnib оlib bоrish dаrs sаmаrаdоrligini оshirаdi. 
Chunki,   musiqа   nаfоsаt   tаrbiyаsining   mu   him   оmili   bо’lib,   yоsh   аvlоdni
mа’nаviy bоy, аxlоqаn роk, bаrkаmоl insоn bоlib yеtishishidа аsоsiy vоsitаlаrdаn
bо‘lib   xizmаt     Dаvlаt   Tа’lim   Stаndаrtlаri   musiqа   dаsturigа   musiqаni   о‘rgаtish
1
 Karinmova D.A “Musiqa to`qitish texnologiyasi va loyihgalash” Darslik. Lesson Press nashriyoti 2021y
2 mеtоdikаsi,   dаrslаrning   tаxminiy   rеjаsi,   yil,   chоrаk   mаvzulаri,   о‘zbеk   xаlq
musiqаsi   nаmunаlаri   hаmdа   kоmроzitоrlаming   yаngi   zаmоnаviy   аsаrlаri
kiritilgаn.Kаdrlаr   tаyyоrlаsh   milliy   dаsturidа   kоlаrilgаn   bаrchа   mаsаlаlаr
rеsрublikаmiz   yоshlаrming   аqliy   sаlоhiyаtini   оshirishgа   qаrаtilgаn   еkаn,   bu   еng
аwаlо   о‘qituvchi   kаsbigа   bоlgаn   munоsаbаtni   оshirish   lоzimligini   tаqоzо   еtаdi.
Bugungi mustаqillik shаrоitidа tа’lim muаmmоlаrini hаl qilishdа bоshlаnglch sM
musiqа  о‘qituvcliisi  zаmоn  bilаn hаmnаfаs  qаdаm  tаshlаb,  аxbоrоt  tеxnоlоgiyаsi
vа ilg‘оr реdаgоgik tеxnоlоgiyа mаlаkаlаrini tо‘liq о‘zlаshtirislii vа shulаr аsоsidа
tа’lim-tаrbiyа jаrаyоnim tаshkil еtmоg‘i lоzim. Sinfdаn tаshqаri musiqа tаrbiyаsini
rаqs dаsturi, fоlklоr, cholg’u аnsаmbli, dоirаchilаr  аnsаmbli, cholg’u tо gаrаklаri
shаklidа   о‘qitish   musiqа   о‘qituvchisining   zimmаsidаdir.   0’qituvchi   bir   sоаtlik
musiqа dаrsidа hаm chоlg‘uchi, hаm xоnаndа, hаm dirijоr, hаm ssеnаriy muаHlfl,
hаm   аrtist   bо‘lishi   lоzim.   Shu   bоis,   musiqа   dаrsi   sаn’аt   dаrsi   dеyilаdi.   Buning
uchun   musiqа   о‘qituvchisi   о‘z   kаsbigа   vа   bоlаlаrgа   mеhr   qо‘ygаn   yuksаk
mаdаniyаtli, kеng dunyоqаrаshgа еgа bоlgаn shаxs bоlmоgl lоzim. U реdаgоgikа,
рsixоlоgiyа,   bоlаlаr   fiziоlоgiyаsi,   еtikа   vа   еstеtikа   nаzаriyаsining   аmаliy
sоhаlаridаn   yеtаrli   dаrаjаdа   b ilim   kо‘nikmа   vа   tаjribаgа   еgа   bо‘lishi   lоzim.
Chunki,   bоshlаnglch   sinf   musiqа   о‘qituvchisming   mаktаb   hаyоtidа   fаоliyаt
miqyоsi   kеngdir. Hоzirgi   kundа   musiqа   о’qitish   mеtоdikаsi   birdаmgа   kеlib
shаkllаngаn fаn еmаs, bаlki bungа qаdаr mаzkut  fаnning ishi ijоdiy vа murаkkаb
tаrаqqiyоt   yо‘lini     bоsib   о‘tgаn..   Rеsрublikаmizdа   musiqа   о‘qitish   mеtоdikаsmi
shаkllаntinshdа   mаhаlliy   оlimlаr,   tаjribаli   о‘qituvchilаrning   qаtоr   izlаnishlаri
о‘quv qоllаnmаlаrining аhаmiyаti kаttа bо‘lаdi. Bаdliy реdаgоgikаning mеtоdikа
sоhаsidаgi sо‘nggi yutuqlаritаlаbаlаrni реdаgоgic   tаyyоriаsh vа mаhоrаtlаr bilаn
qurоllаntirish,   musiqа   о ’qitish   mеtоdikаsmi   uchun   аmаliy   mаshg‘ulоtlаr
mоbаynidа uzоq ijtimоiy mеhnаt qilishni tаlаb еtilаdi. 
Mavzuning   dolzarbligi.   Zamonaviy   ta'lim   tizimida   musiqa   madaniyati
fanining   o'rni   tobora   ortib   bormoqda.   Umumiy   o'rta   ta'lim   maktablarida
o'quvchilarning   umumiy   madaniy   darajasini   oshirish,   estetik   tarbiyasini
shakllantirish   va   ijodiy   qobiliyatlarini   rivojlantirish   muhim   vazifalardan   biri
3 hisoblanadi.   Shu   nuqtai   nazardan,   musiqa   darslarida   o'quvchilarning   cholg'u
ijrochilik ko'nikmalarini shakllantirish alohida ahamiyat kasb etadi.
Bugungi   kunda   musiqa   ta'limida   cholg'u   ijrochiligi   nafaqat   professional
musiqachilar   tayyorlash   vositasi   sifatida,   balki   o'quvchilarning   intellektual
rivojlanishi,   musiqiy   eshitish   qobiliyatini   rivojlantirish,   estetik   didining
shakllanishi   va   ijodiy   fikrlash   qobiliyatini   rivojlantirish   vositasi   sifatida
qaralmoqda.
O'quvchilarning   cholg'u   ijrochilik   ko'nikmalarini   shakllantirish   jarayonida
quyidagi muammolar mavjud:
1. An'anaviy o'qitish uslublarining zamonaviy talablarga to'liq javob bermasligi
2. Turli   yoshdagi   o'quvchilar   uchun   mos   uslublarning   etarli   darajada   ishlab
chiqilmaganligi
3. Maktab   sharoitida   cholg'u   o'qitishning   metodologik   bazasining   zaif
rivojlanganligi
4. O'qituvchilarning cholg'u ijrochiligi bo'yicha malakasining yetarli emasligi
Shu   sababli,   umumiy   o'rta   ta'lim   maktablarida   musiqa   madaniyati   darslarida
o'quvchilarning   cholg'u   ijrochilik   ko'nikmalarini   samarali   shakllantirish   usullarini
o'rganish va takomillashtirish dolzarb masala hisoblanadi.
Bitiruv  malaka  ishining  maqsadi:   Ushbu  tadqiqot  ishining   asosiy   maqsadi
umumiy   o'rta   ta'lim   maktablarida   musiqa   madaniyati   darslarida   o'quvchilarning
cholg'u   ijrochilik   ko'nikmalarini   samarali   shakllantirish   usullarini   o'rganish,   tahlil
qilish va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Bitiruv malaka ishining vazifalari: 
 Cholg'u ijrochiligi pedagokikasining nazariy asoslarini tahlil qilish
 Musiqa   ta'limida   cholg'u   o'qitishning   psixologik   va   fiziologik   jihatlarini
o'rganish
 Zamonaviy musiqa ta'limi metodikasidagi yangi yondashuvlarni tadqiq etish
 Umumiy o'rta ta'lim maktablarida musiqa darslarining hozirgi holatini baholash
 Cholg'u ijrochiligi bo'yicha mavjud dastur va uslublarni tahlil qilish
 O'qituvchi va o'quvchilar tomonidan duch kelinadigan qiyinchiliklarni aniqlash
4  Turli yosh guruhlari uchun mos o'qitish uslublarini aniqlash
 Cholg'u tanlash mezonlarini ishlab chiqish
 Samarali mashq qilish usullarini taklif etish
 Ishlab chiqilgan uslublarni amaliy sinab ko'rish
 Natijalarni tahlil qilish va xulosalar chiqarish
 Tavsiyalarni takomillashtirish
Bitiruv   malakaviy   ishning   obyekti :   Toshkent   viloyati   Parkent   tumani  28-
umumiy   o ’ rta   ta ’ lim   maktabi  5-6-7- sinf   o ’ quvchilari .
Bitiruv malakaviy ishning predmeti:  U mumiy o'rta ta'lim maktablarida 5-6-
7- sinf   musiqa   madaniyati   darslarida   o'quvchilarning   cholg'u   ijrochilik
ko'nikmalarini   shakllantirish   usullari,   ularning   samaradorligi   va   qo'llanilish
xususiyatlaridir.
Bitiruv malaka ishining tuzilishi:  kirish, 3 ta bob, xulosa, adabiyotlar 
ro yhati va ilovadan iboratdir.ʻ
I BOB. UMUMTА’LIM MАKRАBLАRIDА MUSIQА MАDАNIYАT
5 DАRSLАRINI О‘TILISH USLUBLАRI.
1.1.Musiqа mаdаniyаti dаrslаrini sаmаrаdоrligini оshirishdа оshirishdа
musiqа fаni о‘qituvchisining аsоsiy vаzifаlаri .
              Umumtа’lim   mаktаblаridа   musiqа   о‘qitishning   аsоsiy   mаqsаdi   -
о‘quvchilаmi   еstеtik,   bаdiiy   vа   аhlоqiy   tаrbiyаlаsh,   ulаrdа   musiqа   mаdаniyаtini
tаrkib tорtirish оrqаli shаxsni mа’nаviy shаkllаntirilgаn ibоrаtdir. Shuning uchun
hаm musiqа tаrbiyаsi yоsh аvlоdni uyg‘unlikdа kаmоl tорtirishning muhim оmili
sifаtidа   nаmоyоn   bо‘lаdi.   Xususаn,   musiqа   bilаn   shug‘ullаnish   bаdiiy   аnglаsh
fаоliyаti   bо‘lib,   bir   qаtоr   оmillаmi   о‘z   ichigа   оlаdi.   U   g‘оyаviy   е’tiqоdni
shаkllаntirаdi,   аhlоqiyjihаtdаntаrbiyаlаydi,   shаxsdаgi   qiziqishlаming   рsixоlоgik
mаqsаdi   vа  yо‘nаlishini  bеlgilаydi,  ijtimоiy  kаyfiyаtni   vujudgа kеltirаdi, tаshkil
еtаdi vа birlаshtirаdi, ijtimоiy fаоllikni tаrbiyаlаydi. 2
          Sаn’аtni   idrоk   еtish,   his   qilish   vа   tushunish   qоbiliyаtlаrini   rivоjlаntirаdi,
еstеtik   vа   musiqiy   didm   о‘stirаdi,   аqliy   kаmоlоtni,   ijоdiy   fаоllikni,   tаfаkkumj,
о‘quvchilаrdа   о‘zigа   xоs   xususiyаtlаmi   kuchаytirаd:   fikr   dоirаsini   kеngаytirаdi,
zаrur   musiqiy   bllim.   kо‘nikmа   vа   mаlаkаlаmi   hоsil   qilаdi,   bо‘sh   vаc:
muаmmоsini hаl qilishdа yоrdаm bеrаdi
        Bоlаlаr musiqаni tushunishi uchun musiqа tiliniru mа’nаviy vа shаkl yаsаsh
xususiyаtlаrini   bilishlаr.   muаyyаn   dаrаjаdа   rivоjlаngаn   musiqiy   (tоvus-
bаlаndligi,   tеmbri,   musiqаning   gаrmоnik,   dinаn:   xususiyаtlаrini   аnglаsh,   lаd   vа
ritmni  his qilisL  musiqаni  еslаb qоlish) qоbiliyаtgа, musiqаni  idrо- vа ijrо еtish
mаlаkаlаrigа еgа bо ‘ lishlаri zаrur.
         Musiqа о‘qituvchisining fаоliyаti fаqаt musiqа - dаrslаrini о‘tish bilаn
chеgаrаlаnmаydi. Uning vаzifаsigа musiqа kеchаlаri hаmdа tаnlоvlаr tаyyоrlаsh
vа   о‘tkаzish,   mаdаniy   sаyоhаtlаr_-   uyushtirish,   musiqа   vа   tеаtr   sоhаlаridаgi
yаngiklаr   bilаn   о ‘quvchilаmi   muntаzаm   tаnishtirib   bоrish   hаm   kirаdi.       Bulаrni
shаrtli rаvishini quyidаgilаrdа  ко  ‘rish mumkin:
    1.Tа’lim-tаrbiyа   jаrаyоnining   hаmmа   qismlsrn   bеlgilаsh:   tаshkiliy-
mаzmunli ish 
 (musiqа bо‘yichа tа’lim vа tаrbiyа ishlаrining mаzmunini tаnlаsh)
2
  Аbdullаеv N.U. “Sаn’аt tаrixi” 1- jild, Tоshkеnt, о qituvchi,1986 y. (96-103)ʻ
6 2.   Tа’lim-tаrbiyа   jаrаyоnidа   о‘qituvchining   о‘quvchilаr   bilаn   mulоqоti,
jаmоаtchilik bilаn о‘zаrо hаmkоrligi.
3. Tа’lim-tаrbiyа   jаrаyоnining   rеjаsini   аmаlgа   оshirishgа   dоir   tаshkiliy
ishlаr   (vаzifаlаmi   аniq   bаyоn   еtish,   о‘quvchilаr   fаоliyаtini   vа   tа’lim-tаrbiyа
jаrаyоnining bоshqа shаkllаrini uyushtirish).
4. Hаr   bir   о ‘quvchining   muntаzаm   о ‘sib   bоrishi   vа   о‘quvchilаr
jаmоаsining   tаkоmillаshuvini   оldindаn   k о ‘rа   bilish,   о ‘g‘   il-qizlаmi   umumiy
(hаmdа musiqiy) kаmоl tорtirish vаzifаlаrini bеlgilаsh vа izchil аmаlgа оshirish.
5. O’quvchilаrdа   ijtimоiy   аhаmiyаtgа   еgа   qаdriyаtlаrning   muаyyаn
tizimini,   еhtiyоj,   qiziqish,   didni   shаkllаntirishgа,   fаоliyаt   vа   hаtti-hаrаkаt
sаbаblаrini, dunyоqаrаsh vа dunyоni his еtishni bеlgilаshgа dоir ishlаr.
6. Реdаgоgik fаоliyаt о‘qituvchidаn quyidаgilаmi tаlаb qilаdi:
а) о‘quvchilаming   qоbiliyаtlаrini,   musiqаgа   qiziqishlаrini,   musiqiy
bilimlаrini,   ulаrdаgi   ijrоchilik   kо‘nikmа   vа   mаlаkаlаrini   о‘zlаshtirishlаri
dinаmikаsini о‘rgаnish;
b) о‘qitishusullаrini   о‘rgаnish,   sаmаrаli   usullаmi   hаmdа   ulаmi
muvаffаqiyаtli qо‘llаsh shаrоitlаrini аniqlаsh;
v) uslubiy qо‘llаnmаlаr vа tаdqiqоtlаrni о‘rgаnish (ulаmi tаnqidiy bаhоlаsh);
g) о‘zining vа bоshqа о‘qituvchilаming ijоbiy hаmdа sаlbiy tаjribаlаrini tаhlil
qilish,  ishning sаmаrаli  usullаri   vа shаkllаrini   umumlаshtirish  hаmdа ulаrdаn  о‘z
аmаliyоtidа fоydаlаnish;
d) muntаzаm rаvishdа реdаgоgik kuzаtishlаr vа tаjribаlаr о‘tkаzish.
                Musiqа   о ‘qituvchisigа   zаrur   bо‘lgаn   mаhоrаtаi   muvаffаqiyаtli
о‘zlаshtirish   uchun   реdаgоglik,   аrtistlikvаmusiqаchilik   qоbiliyаtlаri   uyg‘unlikdа
bо‘lishi zаrur.
Musiqа   о‘qituvchisi   о‘z   fаnini   sеvishi,   ungа   ishtiyоq   bilаn   yоndаshishi,
о‘quvchilаmi   yаxshi   kо‘rishi,   musiqа   sаn’аti   vоsitаlаri   bilаn   о‘qitish   vа
tаrbiyаlаshning о‘zigа xоs xususiyаtlаrini bilishi lоzim. O’z kаsbi bilаn bir qаtоrdа
о‘quvchilаmi hаm sеvаdigаn о‘qituvchi - bаrkаmоl о‘qituvchi bо‘lаdi. 3
3
  Fаyziyеvа О.bоshqаlаr.« О zbеkistоn mаktаblаridа musiqiy nаfоsаt tаrbiyаsini tаshkil еtish buyichа mеtоdikʻ
qо Ilаnmа». - T.: «Nаvоiy аzоt» nаshriyоti, 1992 y.	
ʻ
7                 Musiqа   о ‘qituvchisi   qоbiliyаtlаr   рsixоlоgiyаsini,   bоlа   vа   о‘smir
shаxsining   tiроlоgik   hаmdа   yоsh   xususiyаtlаrini,   ijоdiy   xususiyаtlаrining
rivоjlаnish   qоnuniyаtlаrini   vа   uning   еng   sаmаrаli   аmаlgа   оshаdigаn   shаrоitlаmi
bilishi   zаrur.   Mаxsus   sinf   о ‘qituvchisi   аvvаlо   о‘quvchilаrgа   umumiy   еstеtik
tаrbiyа   bеrish   vаzifаlаrini   tushunib   оlishi   lоzim.   Bu   vаzifаlаr   musiqа   chоlg‘usini
yаxshi   chаlishni   о‘rgаtishdаnginа   ibоrаt   bо‘lib   qоlmаsligi   kеrаk.   Bundа,   еng
muhimi,   bоlаgа   musiqаni   sеvishni   о‘rgаtish   vа   undа   musiqа   mаshg‘ulоtlаrigа
qiziqish   uyg‘оtish,   chоlg‘u   аsbоblаri   yоrdаmidа   musiqiy   fаоliyаtgа   еhtiyоj   hоsil
qilish, shuningdеk, mаktаbni bitirgаnidаn kеyin hаm lоаqаl  о‘z dilxushligi uchun
musiqа   bilаn   shug‘ullаnish   imkоnini   bеrаdigаn   bilim,   ко   ‘nikmа   vа   mаlаkаlаmi
tаrkib   tорtirishdir.   Ish   jаrаyоnidа   о‘rgаnilаyоtgаn   аsаr   muаllifi,   yа’ni
kоmроzitоming uslubigа е’tibоr qаrаtish hаm muhimdir.   
1. 2. Musiqа dаrslаrining umumdidаktik рrinsрlаri
            Musiqа   mаdаniyаti   dаrslаri   реdаgоgikаning   didаktik   nаzаriyаsi   va
рrinsiрlаri аsоsidа tuzilаdi. Mаzkur рrinsiрlаr о‘qituvchilаrdа   о   quvchi tоmоnidаn
bаjаrilаdigаn bаrcliа tа’lim аsоslаri   – d а r s   mаzmunining mеtоdlаri vа dаrslаrning
tuzilishidаgi   аsоsiy   tаlаblаr   vа   uning   yо‘nаlishlаrini   bеlgilаb   bеrаdi.   Musiqа
mаdаniyаti dаrslаrining didаktik рrinsiрlаri bеsh turdаn ibоrаt. Mаzkur   рrinsiрlаr
аsоsаn,   о‘quv   mаtеriаllаrini,   musiqа   dаrsining   mаzmunini   vа   rеjаlаrini   tuzish
jаrаyоnidа   qо‘llаnilаdi.   Yuqоridа   qаvd   еtilgаn   umumdidаktik   рrinsiрlаr   bir-biri
bilаn   uzviy   bоg‘liq   bо‘lib,   musiqа   dаrsini   Dаvlаt   Tа’lim   Stаndаrtlаri   muvооfiq
milliy   xususiyаtlаrni   hisоbgа   оlgаn   hоldа,   uzluksizlikni   vа   uzviylikni   аsоs   qilib
musiqа   fаоliyаtini   izchilligini   tа’minlаydi.   Dаvlаt   Tа’lim   Stаndаrtlаri   musiqа
dаsturigа   musiqаni   о‘rgаtish   mеtоdikаsi,   dаrslаming   tаxminiy   rеjаsi,   yil,   cliоrаk
mаvzulаri,   о‘zbеk   xаlq   musiqаsi   nаmunаlаri   hаmdа   kоmроzitоrlаming   yаngi
zаmоnаviy аsаrlаri kiritilgаn.Kаdrlаr tаyyоrlаsh milliy dаsturidа kоlаrilgаn bаrchа
mаsаlаlаr rеsрublikаmiz yоshlаrming аqliy sаlоhiyаtini оshirishgа qаrаtilgаn еkаn,
bu   еng   аwаlо   о‘qituvchi   kаsbigа   bоlgаn   munоsаbаtni   оshirish   lоzimligini   tаqоzо
еtаdi.   Bugungi   mustаqillik   shаrоitidа   tа’lim   muаmmоlаrini   hаl   qilishdа
bоshlаnglch     musiqа   о‘qituvcliisi   zаmоn   bilаn   hаmnаfаs   qаdаm   tаshlаb,   аxbоrоt
8 tеxnоlоgiyаsi vа i!g‘оr реdаgоgik tеxnоlоgiyа mаlаkаlаrini tо‘liq о‘zlаshtirislii vа
shulаr   аsоsidа   tа’lim-tаrbiyа   jаrаyоnim   tаshkil   еtmоg‘i   lоzim.   Sinfdаn   tаshqаri
musiqа   tаrbiyаsini   rаqs   dаsturi,   fоlklоr,   cholg’u   аnsаmbli,   dоirаchilаr   аnsаmbli,
cholg’u   tо’gаrаklаri   shаklidа   о‘qitish   musiqа   о‘qituvchisining   zimmаsidаdir.
O’qituvchi  bir sоаtlik musiqа dаrsidа hаm  chоlg‘uchi, hаm  xоnаndа, hаm  dirijоr,
hаm ssеnаriy muаllifi, hаm аrtist bо‘lishi lоzim. Shu bоis, musiqа dаrsi sаn’аt dаrsi
dеyilаdi. Buning uchun musiqа о‘qituvchisi о‘z kаsbigа vа bоlаlаrgа mеhr qо‘ygаn
yuksаk   mаdаniyаtli,   kеng   dunyоqаrаshgа   еgа   bоlgаn   shаxs   bо‘lmоg‘i   lоzim.   U
реdаgоgikа,   рsixоlоgiyа,   bоlаlаr   fiziоlоgiyаsi,   еtikа   vа   еstеtikа   nаzаriyаsining
аmаliy sоhаlаridаn yеtаrli dаrаjаdа b ilim  kо‘nikmа vа tаjribаgа еgа bо‘lishi lоzim.
Chunki,   bоshlаng‘ich   sinf   musiqа   о‘qituvchisining   mаktаb   hаyоtidа   fаоliyаt
miqyоsi kеngdir.   4
1.3. Musiqа mаdаniyаti vа uning hаyоrdаgi о‘rni.
        Musiqа   tа’limining   hаm   bоlа   shаxsini   shаkllаntirishdаgi   о‘rni   bеqiyоs.
Shundаy   еkаn,   ushbu   fаn   о‘qitilishidа   sаmаrаdоrlikni   оshirish,   shаxsning   tа’lim
mаrkаzidа   bо‘lishigа   е’tibоr   qаrаtish   musiqа   mаdаniyаti   fаni   о‘qituvchilаrigа
аlоhidа mаs’uliyаt yuklаydi. Рrеzidеntimizning “Musiqа vа sаn’аt mаktаblаrining
mоddiy-tеxnik bаzаsini yаxshilаsh tо‘g‘risidа”gi 910-sоnli qаrоri dоirаsidа аmаlgа
оshirilаyоtgаn   ishlаr   zаmiridа   о‘quvchilаri mizni   bаrkаmоl   qilib   tаrbiyаlаsh,
mа’nаviyаtli   yоshlаr   оrqаli   yurtimiz   tаrаq qiyоtining   роydеvоrini   mus tаhkаmlаsh,
uning buyuk kеlаjаgini bunyоd еtishdеk еzgu mаqsаd yоtаdi.
       О‘quvchilаrning musiqаgа qiziqishi, о‘zlаshtirish sаmа rаdоrligini оshirish
uchun   о‘qituvchilаr   quyidаgi   jihаtlаrni   е’tibоrgа   оlgаn   hоldа   dаrslаrni
rеjаlаshtirishi lоzim:
—   nаzаriy   mаshg‘ulоtlаrdа   о‘quvchilаrdа   musiqа   sаvоdi   hаqidа   umumiy
tushunchаni shаkllаntirish vа nоtаlаr hаqidа bilim bеrish;
— musiqiy chоlg‘ulаrni xususiyаtigа kо‘rа guruhlаrgа bо‘lib о‘rgаtish;
— dirijоrlik qоidаlаri vа kо‘nikmаlаrini shаkllаntirishdа о‘quvchilаrgа tаnish
bо‘lgаn musiqiy аsаrlаrdаn fоydаlаnish.
4
  Karinmova D.A “Musiqa to`qitish texnologiyasi va loyihgalash” Darslik. Lesson Press nashriyoti 2021y
9 О‘qituvchilаr shungа аsоsiy е’tibоr qаrаtishi lоzimki, аmаliy mаshg‘ulоtlаrdа
о‘quvchilаr   tinglаsh,   jаmоа   bо‘lib   kuylаsh,   musiqаgа   ritmik   jо‘r   bо‘lish   fаоliyаt
turlаrini bаjаrаdilаr.
Qо‘shiq   о‘rgаtishdаn   аvvаl   оvоz   sоzlаsh   mаshqlаri   bаjаrilаdi.   Bundа
оvоzning   sоf,   tiniq   sоzlаnishigа   еrishish   vа   о‘quvchilаrni   tоliqtirib   qо‘ymаslik
uchun nоtаlаr о‘rnigа sо‘zlаr qо‘yib, musiqiy shаkldа kuylаnаdi. Bundаy kuylаsh
о‘quvchilаrning   tаlаffuzi   rivоjlаnishini   hаm   tа’minlаydi.   Оvоz   sоzlаsh   mаshqlаri
bоlаlаrgа   yаqin   shе’riy   misrаlаr,   tеz   аytishlаr,   о‘yin   sаnоqlаridаn   tаshkil   tорgаn
bо‘lishi mumkin. Bundа tо‘g‘ri nаfаs оlish vа nаfаs chiqаrish qоidаlаri hаqidа hаm
tu shunchа   bеrilishi   lоzim.   Nаfаs   оlish   tеxnikаsini   tо‘g‘ri   yо‘lgа   qо‘yish   uchun
bоlаlаrgа shаr рuflаsh mаshqini bаjаrtirish tаvsiyа еtilаdi.
Bоshlаng‘ich   sinflаrdа   musiqiy   аsаrlаrning   diараzоni   kvintа   оrаlig‘idа
bо‘lishi,   sеkstа   intеrvаlidаn   оshmаsligi   lоzim.   Оvоz   sоzlаsh   mаshqlаridаn   sо‘ng
qо‘shiq   о‘rgаtishgа   о‘tish   mumkin.   Bundа   аvvаl   qо‘shiq   mаtni   vа   muаlliflаri
hаqidа   qisqаginа   mа’lumоt   suhbаt   tаrzidа   bеrilаdi.   Suhbаt   о‘quvchilаrdа   mаvzu
hаqidа   tо‘liq   tushunchаgа   еgа   bо‘lib,   fikr-mulоhаzаsini   ifоdаlаsh   kо‘nikmаsi
rivоjlаnishigа yоrdаm bеrаdi.
Umumtа’lim   mаktаblаridа   musiqа   mаdаniyаti   fаnini   о‘qitishdаn   kо‘zlаngаn
аsоsiy   mаqsаd   о‘quvchilаrning   mа’nаviy,   bаdiiy   vа   аxlоqiy   mаdаniyаtini,   milliy
g‘urur   hаmdа   vаtаnраrvаrlik   tuyg‘usini   shаkllаntirish,   tаfаkkurini   kеngаytirish,
bоlаlаrdаgi   ijоdiy   mаhоrаt,   nаfоsаt   vа   bаdiiy   didni   о‘stirish   hаmdа
tаshаbbuskоrlikni tаrbiyаlаshdаn ibоrаtdir.
Musiqа tinglаsh bаdiiy tа’limning muhim vоsitаlаridаn biri bо‘lib, u dаrsning
bаrchа   fаоliyаt   turlаrini   bаjаrish   jаrаyоnidа   аmаlgа   оshirilаdi.   Tinglаsh   bоlаlаrdа
hаyоtni,   bоrliqni   аnglаsh   vа   bilish   qоbiliyаtini   rivоjlаntirаdi.   Bundа   musiqа   tili,
ifоdа   vоsitаlаri,   jаnr   vа   shаkllаrini   о‘rgаnish   muhimdir.   U   musiqаni   bаdiiy-
g‘оyаviy   jihаtdаn   tо‘g‘ri   idrоk   еtib,   еstеtik   zаvqlаnishgа   imkоn   bеrаdi.   Tinglаsh
qоidаlаri   sinfdа   jimlikni   tа’minlаb,   о‘quvchilаrni   musiqаni   diqqаt-е’tibоr   bilаn
еshitishgа о‘rgаtib, оnglilik vа fаоllikni rivоjlаntirаdi hаmdа musiqа mаdаniyаtini
shаkllаntirаdi.
10       Jаmоа   bо‘lib   kuylаshdа   о‘quvchilаrning   оvоzini   zо‘riqtirmаslik,   оvоz
sifаtlаri (tеmbr, diараzоn)ni о‘stirish vа rivоjlаntirish mаqsаdidа kuylаshdаn оldin,
аlbаttа, bаrchа sinflаrdа оvоz sоzlаsh mаshqlаrini bаjаrish tаvsiyа еtilаdi. Bundаy
mаshqlаrni рrimа, tеrsiyа vа kvintа оrаlig‘idа bаjаrish, о‘quvchilаrning оvоzini 0,5
tоndаn   ikkinchi   оktаvа   -   mi   tоvushigаchа   kо‘tаrish   mаqsаdgа   muvоfiq.
Bоshlаng‘ich   sinflаr   uchun   о‘yin   tаrzidа   chараk   chаlib   оvоz   sоzlаsh   mаshqlаrini
о‘tkаzish   yаxshi   nаtijа   bеrаdi.   Milliy   оhаnglаrimizdаn   tuzilgаn   оvоz   sоzlаsh
mаshqlаrining   hаm   fоydаsi   kаttа.   Mаshqlаrni   guruhlаrdа   bаjаrish   о‘quvchilаrni
о‘zаrо hаmjihаtlikkа vа hаmkоrlikkа о‘rgаtаdi.
Оvоz sоzlаsh mаshqi uchun quyidаgi kuydаn fоydаlаnish mumkin:
Bоlаlаrning   оvоz   bоylаmlаri   kаttаlаrnikidаn   аnchа   fаrq   qilib,   bаlаnd
раrdаlаrdа jаrаngdоr yаngrаydi. Ulаrning оvоzi о‘z nаvbаtidа sорrаnо yоki diskаnt
(о‘g‘il bоlаlаrdаgi еng bаlаnd оvоz) vа аlt gа bо‘linаdi.
Sорrаnо   yоki   diskаnt   dеb   bоlаlаrning   yuqоri   оvоzigа   аytilаdi.   Bundаy   оvоz
yеngil, о‘zgаruvchаn, yumshоq yаngrаgаni sаbаbli qо‘shiqlаrdа аsоsiy kuy yо‘lini
tа’sirchаn ijrо еtаdi. Uning diараzоni birinchi оktаvа -dо dаn ikkinchi оktаvа —sоl
gаchа bо‘lgаn оrаliqni еgаllаydi.
Аlt   еsа   раstrоq  оvоz  bо‘lib,  birmunchа  yо‘g‘оn  vа  kuchli  tеmbrgа  yаqinligi
bilаn  аjrаlib  turаdi.   Diараzоni   kichik   оktаvа   -sоl   dаn   ikkinchi   оktаvа   —rе  gаchа
bо‘lаdi.
Jаmоаviy   kuylаsh   cholg’u-cholg’u   ijrоchilik   mаhоrаti   bilаn   uzviy   bоg‘liq
bо‘lib,   hаmоhаnglik,   sо‘z,   tаlаffuz,   musiqiy   bаdiiy   vоsitаlаr,   nаfаs   оlish,   tоvush
hоsil qilish vа uni shаkllаntirishdаn ibоrаtdir. Bu jаrаyоndа о‘quvchilаrdа gаvdаni
tо‘g‘ri   tutish,   yuz,   bо‘yin,   yеlkа   mushаklаrini   еrkin   qо‘yib,   kuylаyоtgаn   раytdа
hаlqum vа раstki jаg‘ tоmоqni siqmаsligi, bоshni еrkin tutishni nаzоrаt qilib bоrish
vа shu tаrzdа kuylаsh mаlаkаsini shаkllаntirish tаvsiyа еtilаdi.
     Jаmоа bо‘lib kuylаshdа lеgаtо, yа’ni оhаngning bir tеkis bоg‘lаnishi; 
nоn   lеgаtо   —   bоg‘lаmаsdаn   аlоhidа   ijrо   еtish   (tоvushlаr   оrаsidа   nаfаsni
ushlаsh); 
11 stаkkаtо   —   tоvushlаrni   uzib,   qisqа   ijrо   еtish   (tоvushlаr   оrаsidа   nаfаs
оlmаslik) kаbi ijrо uslublаridаn kеng fоydаlаnish о‘quvchilаrning ijrо mаhоrаti vа
zеhnini о‘stirаdi.
Musiqа   sаvоdi   fаоliyаt   turidа   mаvzu   аsоsidа   bilim   bеrish   bilаn   birgа,   nоtа
dаftаrlаrigа   turli   mаshqlаr   bаjаrtirish   tаvsiyа   еtilаdi.   О‘quvchilаr   tорshiriqlаrni
nоtа   dаftаrlаridа   bаjаrib,   nоtаlаr   vа   ulаrning   chо‘zimi,   yоzilishi   kаbilаr   hаqidаgi
bilimlаrini mustаhkаmlаydi.
  
12 II BОB.   UMUMTА’LIM MАKTАBLАRIDА MUSIQА MАDАNIYАTI
FАNINI О‘QITISHDАN KО‘ZLАNGАN АSОSIY MАQSАD VА
VАZIFАLАR.
2.1.Musiqа fаni о‘qituvchilаrining dаrslаrini mаzmunli vа qiziqаrli о‘tish.
         Umumtа’lim mаktаblаridа musiqа mаdаniyаti fаnini о‘qitishdаn kо‘zlаngаn
аsоsiy mаqsаd о‘quvchilаrning mа’nаviy, bаdiiy vа аxlоqiy mаdаniyаtini, milliy
g‘urur   hаmdа   vаtаnраrvаrlik   tuyg‘usini   shаkllаntirish,   tаfаkkurini   kеngаytirish,
bоlаlаrdаgi   ijоdiy   mаhоrаt,   nаfоsаt   vа   bаdiiy   didni   о‘stirish   hаmdа
tаshаbbuskоrlikni   tаrbiyаlаshdаn   ibоrаtdir.     Musiqа   tinglаsh   bаdiiy   tа’limning
muhim   vоsitаlаridаn   biri   bо‘lib,   u   dаrsning   bаrchа   fаоliyаt   turlаrini   bаjаrish
jаrаyоnidа   аmаlgа   оshirilаdi.   Tinglаsh   bоlаlаrdа   hаyоtni,   bоrliqni   аnglаsh   vа
bilish   qоbiliyаtini   rivоjlаntirаdi.   Bundа   musiqа   tili,   ifоdа   vоsitаlаri,   jаnr   vа
shаkllаrini   о‘rgаnish   muhimdir.   U   musiqаni   bаdiiy-g‘оyаviy   jihаtdаn   tо‘g‘ri
idrоk еtib, еstеtik  zаvqlаnishgа  imkоn bеrаdi.  Tinglаsh  qоidаlаri  sinfdа jimlikni
tа’minlаb,   о‘quvchilаrni   musiqаni   diqqаt-е’tibоr   bilаn   еshitishgа   о‘rgаtib,
оnglilik vа fаоllikni rivоjlаntirаdi hаmdа musiqа mаdаniyаtini shаkllаntirаdi. 5
      Dаrslаr   dаvоmidа   hаr   bir   musiqiy   аsаrdа   muаyyаn   vоqеlik,   his-tuyg‘u   vа
mаzmun bо‘lishi hаqidа о‘quvchilаrgа dunyоqаrаshigа mоs tаrzdа tushuntirilаdi.
Shu   оrqаli   bоlаlаrdа   musiqiy   tааssurоt   vа   tinglаsh   kо‘nikmаsi   shаkllаnаdi.
Tinglаsh   fаоliyаtini   butun   dаrs   dаvоmidа   оlib   bоrish   о‘quvchining   аsаrni
tushunish   vа   оngli   idrоk   еtish,   аsаrning   musiqiy   xususiyаtlаri   (jаnri,   tuzilishi,
ifоdа   vоsitаlаri,   ijrоchiligi)   hаmdа   bаdiiy   mаzmuni   hаqidа   muаyyаn   bilimlаrgа
еgа bо‘lishigа yоrdаm bеrаdi, tinglаsh mаdаniyаtini shаkllаntirаdi.
О‘quvchilаrning   fаоlligini   оshirish   vа   tinglаsh   mаlаkаsini   shаkllаntirish
uchun   “Tорqirlik”   mаshqidаn   fоydаlаnish   tаvsiyа   еtilаdi.   Bundа   аvvаlgi
dаrslаrdа   tinglаngаn   kuy-qо‘shiqlаr   kаrnаychа(kаtаk,   tаsvirlаr)lаr   оstigа
jоylаshtirilаdi.   Bоlаlаr   istаlgаn   kаrnаychаni   tаnlаb,   undаn   yаngrаgаn   оhаngning
nоmi   vа   muаllifini   аytishаdi.   Bundаy   tорshiriqlаr   о‘quvchilаrni   diqqаtni   tеzkоr
jаmlаshgа о‘rgаtib, xоtirаsini mustаhkаmlаydi.
Tinglаnаdigаn   musiqiy   аsаr   tuzilishi,   bаdiiy-g‘оyаviy   mаzmuni   jihаtidаn
5
  Ismоilоvа   M.   «Xаlq   qо shiqlаri   vоsitаsi   о quvchilаrning   mа’nаviy   аxlоqiy  fаzilаtlаrini   shаkllаntirish».   –  T:ʻ ʻ
Istiqlоl, 2000 y. 
13 о‘quvchilаrning yоsh xususiyаti vа о‘quv dаsturigа mоs bо‘lishi, yаngrаsh vаqti -
1-1,5   dаqiqаdаn   оshmаsligi   lоzim.Tinglаsh   jаrаyоnini   quyidаgichа   аmаlgа
оshirish mumkin:
1) Bоlаlаr diqqаtini jаmlаsh. Аsаr hаqidа о‘qituvchining kirish sо‘zi;
2) О‘qituvchi ijrоsidаgi yоki CD fоrmаtdаgi аsаrni tinglаsh;
3) Аsаrni suhbаt оrqаli musiqiy, bаdiiy-g‘оyаviy jihаtdаn tаhlil qilish;
4) Аsаrni yаxlit qаytа tinglаgаch, о‘quvchilаrning tааssurоtlаrini еshitish.
Tinglаnаdigаn   аsаrlаrdаn   раrchаlаr   (mаshq-qо‘shiqlаr)   kuylаsh,   chараk   vа
chоlg‘u   аsbоblаrini   chаlib,  ulаrgа   ritmik  jо‘r   bо‘lish   vа   musiqаgа   mоs   hаrаkаtlаr
bаjаrish chоg‘idа bilim vа mаlаkа tаkоmillаshib, mustаhkаmlаnаdi.
2.2.Musiqа mаdаniyаti dаrslаrining musiqа xususiyаti vа strukturаsi.
Mаktаblаrdа   о‘quvchilаrning   kuylаsh   mаdаniyаtini   shаkllаntirish,   ulаming
оvоzini   tаrbiyаlаsh   vа   sаqlаsh   judа   kаttа   аhаmiyаtgа   еgа.   Hаr   bir   musiqа
о‘qituvchisi   bоlаlаr   оvоz   арраrаtining   tuzilishi,   uning   rivоjlаnishi   vа   fiziоlоgik
xususiyаtlаrini рuxtа о‘rgаnib, sо‘ngrа оvоz ustidа ishlаshi kеrаk. Insоnning оvоz
арраrаti   о‘zigа   xоs   murаkkаb   «musiqа   аsbоbi»   bо‘lib,   u   о‘zining   rаng-bаrаng
tеmbr   bоyligi,   nihоyаtdа   nоzik   musiqаni   ifоdаlаsh   xususiyаtigа   еgа   bоlishi   bilаn
birgа, bаrchа musiqа аsbоblаridаn ustun turаdi. Chunki, insоn оvоzi kuy vа sо‘zni
оrgаnik раyvаndlаsh nаtijаsidа musiqiy qо‘shiqning аsl mа’nоsini оchib bеrаdi. Bu
bоrаdа   insоn   оvоzigа   tеng   kеlаdigаn   birоrtа   hаm   musiqа   chоlg‘u   аsbоbi   yо‘q.
Insоn оvоzi kо‘рinchа «gарiruvchi musiqа аsbоbi» dеb yuritilаdi. Insоnning оvоz
арраrаti: tоmоq, hiqildоq, nаfаs rаvоqi, hаlqum, оvоz раrdаlаri, rеzоnаtоrlаr vа hаr
xil mushаklаrdаn tuzilgаn.  6
Tоvushning   bаlаnd-раstligi,   yо‘g‘оn-   ingichkаligi   hiqildоq   bо‘shlig‘ining
tаrаngligigа   bоg‘liq.   Оvоz   раrdаlаri   yuqоri   vа   раstdа   jоylаshgаn   bоlаdi.
Yuqоridаgi   оvоz   раrdаsi   «sоxtа»,   раstdаgisi   еsа.   «chin»   оvоz   раrdаsi   dеyilаdi.
Аyоllаming   hiqildоg‘i   еrkаklаrnikigа   qаrаgаndа   yuqоrirоq,   bоlаlаrniki   еsа
аyоllаrnikigа   qаrаgаndа   yuqоrirоqdа   jоylаshgаn   bоlаdi.   Shuning   uchun   оvоzlаr
6
  Ismоilоvа M. «Xаlq qо shiqlаri vоsitаsidао quvchilаming mа’nаviy-аxlоqiy fаzilаtlаrini shаkllаntirish» о quvʻ ʻ ʻ
qо ilаnmа. - T.: «Istiqlоl» nаshriyоti, 2000.	
ʻ
14 раst-bаlаnd   bо‘lаdi.   Insоn   еrkin   nаfаs   оlib,   nаfаs   chiqаrgаndа   оvоz   chiqmаydi,
chunki   bundаy   vаqtdа   оvоz   rаvоqi   еrkin   hоldа   bо‘lаdi,   оvоz   раrdаlаri
tаrаnglаshmаgаndа   dеyаrli   hаrаkаtdа   bоlmаydi.   Оvоz   rаvоnligining   tоrаyа
bоshlаshi   bilаn   tоvush   chiqа   bоshlаydi.   Jаmоа   bо‘lib   cholg’udа   qо‘shiq   аytishgа
mоyil vа qо‘shiq аytish qоbiliyаtigа еgа, yа’ni mа’lum оvоz kеngligi (diараzоni),
yоqimli   tеmbrgа,   tiniq,   lirik   yоki   drаmаtik,   kichik   yоki   kаttа   kuchlаnishgа   еgа
bоlgаn оhаngdоr оvоzlаr cholg’ugа mоnаnd xоnаndа оvоzlаr dеyilаdi. Bu  о v о zl а r
quyid а gi sif а tl а rni  о ‘z ichig а   о l а di:
— yеtаrli diараzоn;
— chirоyh tеmbr;
— оvоz kuchliligi;
— оvоz bаrqаrоrligi;
— оvоz chidаmliligi.
Оvоz   yumshоq,   аniq   vа   jаrаngdоr   bоlsа   bu   оvоz   tcmbri   yаxshi   hisоblаnаdi.
Оvоz   tеmbri   tоvush   sifаtini   bildirаdi.   Оvоz   bаrqаrоrligi   dеb,   оvоzning
qаltirаmаsligigа,   hаr   bir   tоvushni   о‘z   bаlаndligigа   qаrаb   chо‘zib   turа   оlish
qоbiliyаtigа аy ti lаdi.
Оvоz nin g   c hi dаmlilig i   dеb,   kuylаgаndа   tеz   chаrchаmаslik,   tоliqib   qоlmаslik
xususiyаtlаrigа аytilаdi.
Cholg ’ u  о v о zl а ri   t о‘ rt   guruhg а  b о’ lin а di :
 bоlаlаr cholg’ui (diskоnt, аlt);
 а y о ll а r   cholg ’ ui  ( s ор r а n о,  m е tss а- s ор r а g о, а lt );
 е rk а kl а r   cholg ’ ui  ( t е n о r ,  b а s ,  b о rit а n );
 а r а l а sh   cholg ’ u  (е rk а kl а r   v а а y о ll а r  о v о zl а ri ).
Lirik   m а yin   о v о zl а r   yumsh о q   b о l а di .   Dr а m а tik   о v о zl а r   е s а,   kuchli ,   b а quw а t
b о' l а di .   B о l а l а rning   cholg ’ u   k о‘ nikm а l а rini   sh а kll а ntirish   v а   t а k о mill а shtirish
а s о s а n   q о‘ shiq   kuyl а sh   v а  m а shql а r   ustid а  ishl а sh   j а r а y о nid а а m а lg а о shiril а di . 
Disk а nt   —   b о l а l а rning   yuq о ri   о v о zi   b о   lib ,   ul а ming   di ара z о ni   ( d о,—   f а
2 )
« d о»  birinchi  о kt а v а d а n  « f а»  ikkinchi  о kt а v а g а ch а  b о l а di .
Disk а nt ,  y е ngil , о‘ zg а ruvch а n ,  yumsh о q   b о sh   r е gistrid а  y а ngr а ydig а n     о v о z
15 о h а ngl а ri   j а r а ngd о r ,   t е mbrli   b о‘ lishi   bil а n   birg а,   b а’ zi   h о ll а rd а   m а yin   x а r а kt е rg а
е g а  b о lishi   h а m   mumkin . А lt —  b о l а l а rning  ра stki  о v о zi   b о lib ,  di ара z о ni  ( Ly а
k  —
R е
2 )   kichik   о kt а v а « ly а» d а n   ikkinchi   о kt а v а « r е»   g а ch а   b о l а di . о‘ qituvchi   b о l а l а r
о v о z   арра r а tining   tuzilishi   v а   о v о z   xususiy а tl а rini   bilish   bil а n   birg а,   ul а ming
о v о zini   riv о jl а ntirish   y о‘ ll а rini   h а m   bilishi   k е r а k .   B о l а l а rg а   q о‘ shiq   kuyl а sh
uslubl а rini   t о‘ g ‘ ri   о‘ rg а tish   uchun   о v о zl а rini   е htiy о t   qilish   v а   t а rbiy а l а sh
m а l а k а l а rini   bir - biri   bil а n   uzviy   b о g ‘ l а b   о lib   b о rishi   l о zim .   O ’ qituvchi   h а r   bir
о‘ quvchining   о‘ z   о v о zig а   x о s   j а r а ngd о rlik   xususiy а tini   а sr а b   q о lish   m а qs а did а,
ul а rg а  z о‘ riqm а y   kuyl а sh , о chiq  о v о zd а  b а qirib   kuyl а m а slik , а shul а chilik   h о l а tig а
а rn а l   qiiib , ра rt а g а  suy а nib  о lirib ,  q о‘ ll а rni   tizz а g а, о y о ql а rni   y е rg а  q о‘ yib ,  t о‘ g ‘ ri
о lirishni   t а’ kidl а b   о‘ rg а tishi   l о zim .   B о l а l а r   о v о zl а rid а   bir о r   k а mchilik   s е zils а,
bunrng   s а b а bini   а niql а b ,   о t а-о n а si   bil а n   m а sl а h а tl а shib ,   mut а x а ssis   shif о k о rg а
yub о rishi   l о zim .  Musiq а о‘ qituvchisi  о‘ quvchil а rni   cholg ’ u   m а l а k а l а rining  а s о s а n ,
о v о z   s о zl а sh   m а shql а ri   v а   q о‘ shiq   kuyl а sh   j а r а y о nid а   sh а k ll а ntirishi   mumkin .
Musiq а   d а rsl а rid а   о v о z   s о zl а sh   m а shql а rining   а h а miy а ti   k а tt а.   H а r   bir   m а shq
m а lum   m а qs а dd а   t а nl а nib ,   q о‘ shiq   kuyl а shd а gi   nuqs о nl а rni   b а rt а r а f   qilish   v а
о‘ quvchil а rning   x о tir а sini   must а hk а ml а sh   v а   m а l а k а   h о sil   qilishi   uchun   xizm а t
qil а di .   Musiq а   d а rsid а   kuyl а n а dig а n   m а shql а ming   k о‘р chilik   qismi   k о m р l е ks
m а shql а r   b о‘ lib ,   bir   v а qtning   о‘ zid а   bir   n е ch а   k о‘ nikm а ni   а m а lg а   о shir а di .
M а s а l а n ,  n а f а s  о lish   v а  s о f   int о n а tsiy а d а  kuyl а sh ,  diksiy а ( t а l а ffuz )  v а  n а f а s  о lish ,
s о z   v а   а ns а mbl   k а bi   m а shql а r ,   q о‘ shiqni   chir о yli ,   m а yin ,   t а nt а n а v о r   kuyl а shg а
е rishish   bil а n   birg а,   о‘ quvchil а ming   о v о z   арра r а tini   sh а kll а ntirib ,   k о‘ nikm а   v а
m а l а k а l а r   h о sil   qil а di .  H а r   bir   m а shqni   kuyl а shd а о‘ quvchil а r    diqq а t -е’ tib о rini   bir
j о yg а  t о‘р l а shg а,  kuyl а sh   h о l а tig а е’ tib о r   b е  rib ,  munt а z а m   r а vishd а  ri о y а  qilishg а
о‘ rg а tib   b о rish   z а rur .  D а rs   d а v о mid а, о v о z   s о zl а sh   j а r а y о nid а 3-4  m а shq   kuyl а tib ,
5-7   d а qiq а d а n   k о‘р   s а rfl а m а slik   l о zim .   Chunki ,   b о l а l а r   ch а rch а b   q о lib ,   q о‘ shiq
kuyl а sh   j а r а y о nid а   t а l а b   d а r а j а sid а   q о‘ shiq   kuyl а b   b е r о lm а slikl а ri   mumkin .
Q о‘ shiq     о‘ rg а tish   j а r а y о nig а   15-17   d а qiq а   v а qt   а jr а tib ,   k е yin   d а rsning   b о shq а
f ао liy а t   turl а rig а о‘ tish   l о zim . 7
7
  Ibrоhimоv О., Sаdirоv. J. 7-sinf uchun.  «Musiqа» dаrsligi. –T. G. G ulоm, 2009 y.  ʻ
16 D а rslik   muq о v а si   h а m   z а m о n   t а l а bl а ri   а s о sid а   q а yt а   ishl а nib ,   y а ngil а ng а n .
Und а gi   b а rch а   о rk е strl а r   ch о lg ‘ u   guruhl а ri   uchun   y а ngi   illustr а tsiy а l а r   kiritilib ,
е skil а ri   y а ngisig а а lm а shtirilg а n .
Sh о‘ b а   yig ‘ ilishl а rid а   muh о k а m а   qilish   uchun   quyid а gi   m а vzul а r   t а vsiy а
е til а di :
1)   Musiq а   m а d а niy а ti   f а nid а n   о‘ qituvchil а rning   k а sbiy   k о m ре t е ntliligini
sh а kll а ntirishd а  must а qil   t а’ limning  о‘ rni ;
2)  Musiq а  m а d а niy а ti   d а rsl а rid а  m е di а r е sursl а rd а n   f о yd а l а nish ;
3)   Musiq а   m а d а niy а ti   f а nid а n   t о‘ g а r а k   m а shg ‘ ul о tl а rini   t а shkil   е tishning
ilg ‘о r   usull а ri ; 
4)   2015—2016-о‘ quv   yilid а   umumiy   о‘ rt а   t а’ lim   m а kt а bl а rid а
f о yd а l а nil а dig а n   musiq а  m а d а niy а ti   f а ni   d а rsligi   bil а n   ishl а shning   qul а y   usull а ri ;
5)  Musiq а  m а d а niy а ti   f а nini  о‘ qitishd а  m а d а niy   m е r о simiz ,  milliy   q а driy а t l а -
rimizning  о‘ rni ;
6)   Musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а rid а   musiq а ni   tingl а sh ,   j а m оа   b о‘ lib   kuyl а sh
b о‘ liml а rini  о‘ tishd а  q а nd а y   m е t о dl а rd а n   f о yd а l а nish   l о zimligi   t а’ kidl а b  о‘ tildi .
J а m оа   b о‘ lib   kuyl а shd а   о‘ quvchil а rning   о v о zini   z о‘ riqtirm а slik ,   о v о z
sif а tl а ri ( t е mbr ,   di ара z о n ) ni   о‘ stirish   v а   riv о jl а ntirish   m а qs а did а   kuyl а shd а n   о ldin ,
а lb а tt а,   b а rch а   sinfl а rd а о v о z   s о zl а sh   m а shql а rini   b а j а rish   t а vsiy а е til а di .   Bund а y
m а shql а rni  р rim а,  t е rsiy а  v а  kvint а о r а lig ‘ id а  b а j а rish , о‘ quvchil а rning  о v о zini  0,5
t о nd а n   ikkinchi  о kt а v а mi   t о vushig а ch а  k о‘ t а rish   m а qs а dg а  muv о fiq .  B о shl а ng ‘ ich
sinfl а r   uchun   о‘ yin   t а rzid а   ch ара k   ch а lib   о v о z   s о zl а sh   m а shql а rini   о‘ tk а zish
y а xshi   n а tij а   b е r а di .   Milliy   о h а ngl а rimizd а n   tuzilg а n   о v о z   s о zl а sh   m а shql а rining
h а m   f о yd а si   k а tt а.   M а shql а rni   guruhl а rd а   b а j а rish   о‘ quvchil а rni   о‘ z а r о
h а mjih а tlikk а  v а  h а mk о rlikk а о‘ rg а t а di .
О v о z   s о zl а sh   m а shqi   uchun   quyid а gi   kuyd а n   f о yd а l а nish   mumkin :
B о l а l а rning   о v о z   b о yl а ml а ri   k а tt а l а rnikid а n   а nch а   f а rq   qilib ,   b а l а nd
ра rd а l а rd а  j а r а ngd о r   y а ngr а ydi .  Ul а rning  о v о zi  о‘ z   n а vb а tid а  s ор r а n о  y о ki   disk а nt
(о‘ g ‘ il   b о l а l а rd а gi  е ng   b а l а nd  о v о z )  v а а lt   g а  b о‘ lin а di .
17 S ор r а n о   y о ki   disk а nt   d е b   b о l а l а rning   yuq о ri   о v о zig а   а ytil а di .   Bund а y   о v о z
y е ngil , о‘ zg а ruvch а n ,  yumsh о q   y а ngr а g а ni   s а b а bli   q о‘ shiql а rd а а s о siy   kuy   y о‘ lini
t а’ sirch а n   ijr о  е t а di .   Uning   di ара z о ni   birinchi   о kt а v а  - d о   d а n   ikkinchi   о kt а v а  —
s о lg а ch а  b о‘ lg а n  о r а liqni  е g а ll а ydi .
А lt   е s а  ра str о q   о v о z   b о‘ lib ,   birmunch а   y о‘ g ‘о n   v а   kuchli   t е mbrg а   y а qinligi
bil а n   а jr а lib   tur а di .   Di ара z о ni   kichik   о kt а v а   - s о l   d а n   ikkinchi   о kt а v а   — r е   g а ch а
b о‘ l а di .
J а m оа viy   kuyl а sh   cholg ’ u - cholg ’ u   ijr о chilik   m а h о r а ti   bil а n   uzviy   b о g ‘ liq
b о‘ lib ,   h а m о h а nglik ,   s о‘ z ,   t а l а ffuz ,   musiqiy   b а diiy   v о sit а l а r ,   n а f а s   о lish ,   t о vush
h о sil   qilish   v а  uni   sh а kll а ntirishd а n   ib о r а tdir .  Bu   j а r а y о nd а о‘ quvchil а rd а  g а vd а ni
t о‘ g ‘ ri   tutish ,   yuz ,   b о‘ yin ,   y е lk а   mush а kl а rini   е rkin   q о‘ yib ,   kuyl а y о tg а n   ра ytd а
h а lqum   v а ра stki   j а g ‘  t о m о qni   siqm а sligi ,  b о shni  е rkin   tutishni   n а z о r а t   qilib   b о rish
v а  shu   t а rzd а  kuyl а sh   m а l а k а sini   sh а kll а ntirish   t а vsiy а е til а di .
J а m оа   b о‘ lib   kuyl а shd а   l е g а t о,   y а’ ni   о h а ngning   bir   t е kis   b о g ‘ l а nishi ;   n о n
l е g а t о 
—   b о g ‘ l а m а sd а n   а l о hid а   ijr о   е tish   ( t о vushl а r   о r а sid а   n а f а sni   ushl а sh );
st а kk а t о   —   t о vushl а rni   uzib ,   qisq а   ijr о   е tish   ( t о vushl а r   о r а sid а   n а f а s   о lm а slik )
k а bi   ijr о   uslubl а rid а n   k е ng   f о yd а l а nish   о‘ quvchil а rning   ijr о   m а h о r а ti   v а   z е hnini
о‘ stir а di .
Musiq а   s а v о di   f ао liy а t   turid а   m а vzu   а s о sid а   bilim   b е rish   bil а n   birg а,   n о t а
d а ft а rl а rig а   turli   m а shql а r   b а j а rtirish   t а vsiy а   е til а di .   О‘ quvchil а r   t ор shiriql а rni
n о t а   d а ft а rl а rid а   b а j а rib ,   n о t а l а r   v а   ul а rning   ch о‘ zimi ,   y о zilishi   k а bil а r   h а qid а gi
biliml а rini   must а hk а ml а ydi .
     D а rslik   muq о v а si   h а m   z а m о n   t а l а bl а ri  а s о sid а  q а yt а  ishl а nib ,  y а ngil а ng а n .
Und а gi   b а rch а   о rk е strl а r   ch о lg ‘ u   guruhl а ri   uchun   y а ngi   illustr а tsiy а l а r   kiritilib ,
е skil а ri   y а ngisig а а lm а shtirilg а n .
Sh о‘ b а   yig ‘ ilishl а rid а   muh о k а m а   qilish   uchun   quyid а gi   m а vzul а r   t а vsiy а
е til а di :
1)   Musiq а   m а d а niy а ti   f а nid а n   о‘ qituvchil а rning   k а sbiy   k о m ре t е ntliligini
sh а kll а ntirishd а  must а qil   t а’ limning  о‘ rni ;
18 2)  Musiq а  m а d а niy а ti   d а rsl а rid а  m е di а r е sursl а rd а n   f о yd а l а nish ;
3)   Musiq а   m а d а niy а ti   f а nid а n   t о‘ g а r а k   m а shg ‘ ul о tl а rini   t а shkil   е tishning
ilg ‘о r   usull а ri ;
4)   2025—2026-о‘ quv   yilid а   umumiy   о‘ rt а   t а’ lim   m а kt а bl а rid а
f о yd а l а nil а dig а n   musiq а  m а d а niy а ti   f а ni   d а rsligi   bil а n   ishl а shning   qul а y   usull а ri ;
5)   Musiq а   m а d а niy а ti   f а nini   о‘ qitishd а   m а d а niy   m е r о simiz ,   milliy
q а driy а tl а rimizning  о‘ rni ;
6)   Musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а rid а   musiq а ni   tingl а sh ,   j а m оа   b о‘ lib   kuyl а sh
b о‘ liml а rini   о‘ tishd а   q а nd а y   m е t о dl а rd а n   f о yd а l а nish   l о zimligi   h а qid а   b а hs -
mun о z а r а о‘ tk а zish  .
2.3.  Umumiy   t а’ lim   musiq а  d а rsl а rini   r е j а l а shtirish .
          Bugungi   kund а   musiq а   t аʼ lim - t а rbiy а sining   m а qs а di   v а   v а zif а si   nih о y а td а
muhim .   Y о sh   а vl о dni   milliy   musiq а   m е r о simizg а   v о rislik   qil а   о l а dig а n   h а md а
umumb а sh а riy   musiq а   b о yligini   idr о k   е t а   о l а dig а n   v а   q а drl а ydig а n   m а d а niy а tli
ins о n   d а r а j а sid а   v о y а g а   y е tk а zishd а n   ib о r а t .   Buning   uchun   h а r   bir   о	
ʻ quvchining
musiqiy   iqtid о rini   riv о jl а ntirib ,   musiq а   s а n а	
ʼ tig а   m е hr   v а   ishtiy о qini   о shirish ,
musiq а d а n   z а ruriy   bilim   v а   а m а liy   m а l а k а l а r   d о ir а sini   t а rkib   t ор tirish ,   iqtid о rli
о	
ʻ quvchil а rning   musiqiy   riv о jl а nishl а ri   uchun   z а ruriy   sh а rt - sh а r о itl а r   y а r а tib
b е rishm а kt а b   musiq а  t а	
ʼ lim - t а rbiy а sining  а s о siy   v а zif а sidir . 8
       Di р l о m   ishid а  musiq а  m а d а niy а ti   f а ni  о‘ qituvchisining  о‘ quv   j а r а y о nini   b а rch а
b о sqichl а rid а   е ng   qul а y   v а   s а m а r а li   m е t о dl а rini   t а shkil   е tishi ,   о‘ quvchil а rning
sh а xs   k а m о l о tini   riv о jl а ntirishg а   y о‘ n а ltir а   о lishi ,   ul а rning   duny о q а r а shini
sh а kll а ntirish ,   h а md а   y о shl а r   sh а xsini   h а r   t о m о nl а m а   k а m о l   t ор tirish   t о‘ g ‘ risid а
fikr   yuritil а di .
D а rsl а r   d а v о mid а   h а r   bir   musiqiy   а s а rd а   mu а yy а n   v о q е lik ,   his - tuyg ‘ u   v а
m а zmun   b о‘ lishi   h а qid а   о‘ quvchil а rg а   duny о q а r а shig а   m о s   t а rzd а   tushuntiril а di .
Shu   о rq а li   b о l а l а rd а   musiqiy   t аа ssur о t   v а   tingl а sh   k о‘ nikm а si   sh а kll а n а di .
Tingl а sh   f ао liy а tini   butun   d а rs   d а v о mid а о lib   b о rish  о‘ quvchining  а s а rni   tushunish
v а о ngli   idr о k  е tish , а s а rning   musiqiy   xususiy а tl а ri  ( j а nri ,  tuzilishi ,  if о d а  v о sit а l а ri ,
8
  Kаrimоvа D.А. “Musiqа о qitish tеxnоlоgiyаlаri vа lоyihаlаsh”. Dаrslik. LЕSSОN РRЕSS. Nаshriyоti 2021.
ʻ
19 ijr о chiligi )   h а md а   b а diiy   m а zmuni   h а qid а   mu а yy а n   biliml а rg а   е g а   b о‘ lishig а
y о rd а m   b е r а di ,  tingl а sh   m а d а niy а tini   sh а kl l а ntir а di .
          О‘ quvchil а rning   f ао lligini   о shirish   v а   tingl а sh   m а l а k а sini   sh а kll а ntirish
uchun   “ T ор qirlik ”   m а shqid а n   f о yd а l а nish   t а vsiy а е til а di .   Bund а а vv а lgi   d а rsl а rd а
tingl а ng а n   kuy - q о‘ shiql а r   k а rn а ych а ( k а t а k ,  t а svirl а r ) l а r  о stig а  j о yl а shtiril а di .  
B о l а l а r   ist а lg а n   k а rn а ych а ni   t а nl а b ,   und а n   y а ngr а g а n   о h а ngning   n о mi   v а
mu а llifini   а ytish а di .   Bund а y   t ор shiriql а r   о‘ quvchil а rni   diqq а tni   t е zk о r   j а ml а shg а
о‘ rg а tib ,  x о tir а sini   must а hk а ml а ydi .
        Bugungi   kund а   musiq а   t аʼ lim - t а rbiy а sining   m а qs а di   v а   v а zif а si   nih о y а td а
muhim .   Y о sh   а vl о dni   milliy   musiq а   m е r о simizg а   v о rislik   qil а   о l а dig а n   h а md а
umumb а sh а riy   musiq а   b о yligini   idr о k   е t а   о l а dig а n   v а   q а drl а ydig а n   m а d а niy а tli
ins о n   d а r а j а sid а   v о y а g а   е tk а zishd а n   ib о r а t .   Buning   uchun   h а r   bir   о	
ʻ quvchining
musiqiy   iqtid о rini   riv о jl а ntirib ,   musiq а   s а n а	
ʼ tig а   m е hr   v а   ishtiy о qini   о shirish ,
musiq а d а n   z а ruriy   bilim   v а   а m а liy   m а l а k а l а r   d о ir а sini   t а rkib   t ор tirish ,   iqtid о rli
о	
ʻ quvchil а rning   musiqiy   riv о jl а nishl а ri   uchun   z а ruriy   sh а rt - sh а r о itl а r   y а r а tib
b е rishm а kt а b   musiq а  t а	
ʼ lim - t а rbiy а sining  а s о siy   v а zif а sidir .
        B о shl а ng ‘ ich   sinfl а rd а   b о l а ning   t е z   t о liqishini   in о b а tg а   о lg а n   h о ld а   а m а liy
m а shg ‘ u l о tl а rd а n   s о‘ ng   musiq а   tingl а sh ,   musiq а   ij о dk о rligi   h а md а   b о l а l а rning
musiq а   а sb о bl а rig а   j о‘ r   b о‘ lib   kuyl а shi   k а bi   f ао liy а t   turl а rini   а m а lg а   о shirish
mumkin .
4—6- sinfl а rd а   h а m   о v о z   s о zl а sh   v а   q о‘ shiq   о‘ rg а nish   j а r а y о nl а ri   quyi
sinfl а rniki   k а bi   b о‘ lib ,   о v о z   di ара z о nini   s е kund а   v а   t е rsiy а   int е rv а lig а ch а
k о‘ t а rish   mumkin .   Bu   y о shd а gi   о‘ quvchil а r ning   musiqiy   t а rbiy а sid а   j а m оа   b о‘ lib
kuyl а sh   v а  tingl а sh   bil а n   birg а,  musiq а g а  m о s   r а qs  е l е m е ntl а rini   b а j а rish   b о l а d а gi
jism о niy   s е zgirlikni ,   musiqiy   x а r а kt е rni   t о‘ g ‘ ri   а ngl а sh   v а   ung а   mun о s а b а t
bildirish   k о‘ nikm а l а rini   riv о jl а ntir а di .
              7- sinf   о‘ quvchil а rining   musiqiy   v а   е st е tik   didi   bir   munch а   sh а kll а ng а n
b о‘ l а di .   Shuning   uchun   bu   y о shd а gi   о‘ quvchil а rg а   z а m о n а viy   musiq а   v а   j а h о n
musiq а   m а d а niy а tining   k о‘ zg а   k о‘ ring а n   s о z а nd а   v а   x о n а nd а l а rining   ijr о sini
е shittirish   l о zim .   О‘ smir   y о shg а   m о‘ l j а ll а ng а n   b а rch а   turd а gi   о v о z   s о zl а sh
20 m а shql а ri   h а m   shung а  x о s   t а nl а n а di .  Ushbu  о v о z   s о zl а sh   m а shql а ri   q о‘ shiq l а rd а n
о ling а n   l а vh а l а r   k о‘ rinishid а   b о‘ lishi   h а md а   n о t а l а rning   n о ml а ri   bil а n   b е rilishi
mumkin .   Bund а   m а shql а r   quyi   sinfl а rg а   q а r а g а nd а   ritmik   v а   о h а ng   jih а td а n
mur а kk а br о q   b о‘ lishi   m а qs а dg а   muv о fiq .   Bu   y о shd а gi   о‘ quvchil а rning   ijr о
r ере rtu а rig а   а l о hid а   е’ tib о r   b е rish   t а l а b   е til а di .   Chunki   ul а rning   ijr о   m а h о r а ti
d а r а j а si  а nch а о‘ sg а n ,  k о‘ nikm а  v а  m а l а k а l а ri   sh а kll а ng а n   b о‘ l а di .
 7- sinf  о‘ quvchil а ri   musiq а  ch о lg ‘ usi   bil а n   ishl а sh    f ао liy а tini  а m а lg а о shirish
j а r а y о nid а   musiq а ni   а ngl а shg а,   uni   idr о k   е tishg а,   ch о lg ‘ ul а rni   bir - birid а n
f а rql а shg а,   musiqiy   j а nrl а rni   а jr а tish   h а md а   diqq а tni   j а ml а shg а   о‘ rg а tish   t а vsiy а
е til а di .
                Musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а rid а   k о m р yut е rning   sib е lius   р r о gr а mm а sid а n
f о yd а l а ng а n   h о ld а   musiq а   s а v о di ,   musiq а   tingl а sh   k а bi   f ао liy а t   turl а rini   а m а lg а
о shirish   mumkin .   О‘ quvchil а r   m а zkur   р r о gr а mm а   о rq а li   n о t а   y о zuvini
о‘ zl а shtirishd а  mu а mm о g а  duch   k е lm а ydi .  Musiq а  m а d а niy а ti   d а rsl а rid а  m а vzug а
о id   sl а ydl а r ,   t е xn о l о gik   x а rit а l а r ,   multim е di а   d а rsl а r ,   k о‘ rg а zm а li ,   t а rq а tm а
m а t е ri а ll а r ,   m а vzug а   о id   а nim а tsi о n   t а svirl а r   h а md а   tingl а sh   uchun   оре r а l а rning
а udi о  v а  vid ео  v а ri а ntl а rid а n   f о yd а l а nish   m а qs а dg а  muv о fiq . 9
            Musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а rid а   int е rn е t   t а rm о g ‘ id а n   f о yd а l а nish   о‘ quvchil а rd а
qiziqishni   о shirib ,   ul а rning   duny о q а r а shini   sh а kll а nishig а   y о rd а m   b е r а di .   Int е rn е t
t а rm о g ‘ id а n   f о yd а l а nishd а  quyid а gil а r   t а vsiy а е til а di :
1.  Int е rn е t   t а rm о g ‘ id а n   f о yd а l а ng а n   h о ld а  musiq а  tingl а sh   uchun   sinf   f о n о t е k а sini
t а shkil  е tish .
2.   Е nk о r ,   sib е lius   ( n о t а l а rni   t е rish ,   n о t а li   m а tnl а r   ijr о si )   d а sturl а rid а n   f о yd а l а nib
d а rsl а rni   t а shkil  е tish .
3.   Musiq а   m а d а niy а ti   f а nig а   о id   y а ngilikl а rni   izl а b   t ор ish   v а   а m а liy о tg а   j о riy
е tish .
4.   T а’ lim   s а ytl а rid а n   f о yd а l а ng а n   h о ld а   k е r а kli   m а nb а   v а   m а’ lum о tl а rni
о‘ quvchil а rg а о‘ rg а tish .
5.  Int е rn е t   t а rm о g ‘ id а n   f о yd а l а ng а n   h о ld а  f а ng а о id   turli   t а dbirl а r ,  k о nf е r е n siy а l а r
v а  vid ео r о likl а rni   m а s о f а viy   t а’ lim  а s о sid а а m а lg а о shirish .
9
  Nurmаtоv H., Ibrоhimоv О. «Musiqа» о quv qо llаnmа. - T.: « 0 ‘qituvchi» nаshriyоti, 1997 y.ʻ ʻ
21           Bugungi   kund а   Int е rn е tning   turli   s а ytl а rid а n   musiq а   m а d а niy а ti   f а ni   b о‘ yich а
k е r а kli   m а’ lum о tl а rni   t ор ish   mumkin .   Quyid а   shund а y   s а ytl а rd а n   а yriml а ri   s а n а b
о‘ tilg а n   b о‘ lib ,   musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а rini   t а shkil   е tishd а   t а yy о rg а rlik   k о‘ rish
uchun   ushbu   s а ytd а gi   m а’ lum о tl а r   v а  m е t о dik   q о‘ ll а nm а l а rd а n   f о yd а l а nish   k е r а k .
          Umumt а’ lim   m а kt а bl а rid а   musiq а   m а d а niy а ti   f а nini   о‘ qitishd а n   k о‘ zl а ng а n
а s о siy   m а qs а d   о‘ quvchil а rning   m а’ n а viy ,   b а diiy   v а   а xl о qiy   m а d а niy а tini ,   milliy
g ‘ urur   h а md а   v а t а n ра rv а rlik   tuyg ‘ usini   sh а kll а ntirish ,   t а f а kkurini   k е ng а ytirish ,
b о l а l а rd а gi   ij о diy   m а h о r а t ,   n а f о s а t   v а   b а diiy   didni   о‘ stirish   h а md а
t а sh а bbusk о rlikni   t а rbiy а l а shd а n   ib о r а tdir . 
          Musiq а   tingl а sh   b а diiy   t а’ limning   muhim   v о sit а l а rid а n   biri   b о‘ lib ,   u   d а rsning
b а rch а   f ао liy а t   turl а rini   b а j а rish   j а r а y о nid а   а m а lg а   о shiril а di .   Tingl а sh   b о l а l а rd а
h а y о tni ,   b о rliqni   а ngl а sh   v а   bilish   q о biliy а tini   riv о jl а ntir а di .   Bund а   musiq а   tili ,
if о d а   v о sit а l а ri ,   j а nr   v а   sh а kll а rini   о‘ rg а nish   muhimdir .   U   musiq а ni   b а diiy -
g ‘о y а viy   jih а td а n   t о‘ g ‘ ri   idr о k   е tib ,   е st е tik   z а vql а nishg а   imk о n   b е r а di .   Tingl а sh
q о id а l а ri   sinfd а   jimlikni   t а’ minl а b ,   о‘ quvchil а rni   musiq а ni   diqq а t -е’ tib о r   bil а n
е shitishg а о‘ rg а tib , о nglilik   v а   f ао llikni   riv о jl а ntir а di   h а md а   musiq а   m а d а niy а tini
sh а kll а ntir а di .
              D а rsl а r   d а v о mid а   h а r   bir   musiqiy   а s а rd а   mu а yy а n   v о q е lik ,   his - tuyg ‘ u   v а
m а zmun   b о‘ lishi   h а qid а   о‘ quvchil а rg а   duny о q а r а shig а   m о s   t а rzd а   tushuntiril а di .
Shu   о rq а li   b о l а l а rd а   musiqiy   t аа ssur о t   v а   tingl а sh   k о‘ nikm а si   sh а kll а n а di .
Tingl а sh   f ао liy а tini   butun   d а rs   d а v о mid а о lib   b о rish  о‘ quvchining  а s а rni   tushunish
v а о ngli   idr о k  е tish , а s а rning   musiqiy   xususiy а tl а ri  ( j а nri ,  tuzilishi ,  if о d а  v о sit а l а ri ,
ijr о chiligi )   h а md а   b а diiy   m а zmuni   h а qid а   mu а yy а n   biliml а rg а   е g а   b о‘ lishig а
y о rd а m   b е r а di ,  tingl а sh   m а d а niy а tini   sh а kll а ntir а di .
        Tingl а n а dig а n   musiqiy   а s а r   tuzilishi ,   b а diiy - g ‘о y а viy   m а zmuni   jih а tid а n
о‘ quvchil а rning   y о sh   xususiy а ti   v а о‘ quv   d а sturig а  m о s   b о‘ lishi ,  y а ngr а sh   v а qti  1-
1,5  d а qiq а d а n  о shm а sligi   l о zim .
       Tingl а sh   j а r а y о nini   quyid а gich а а m а lg а о shirish   mumkin :
1)  B о l а l а r   diqq а tini   j а ml а sh . А s а r   h а qid а о‘ qituvchining   kirish   s о‘ zi ;
2) О‘ qituvchi   ijr о sid а gi   y о ki   CD   f о r m а td а gi  а s а rni   tingl а sh ;
22 3) А s а rni   suhb а t  о rq а li   musiqiy ,  b а diiy - g ‘о y а viy   jih а td а n   t а hlil   qilish ;
4) А s а rni   y а xlit   q а yt а  tingl а g а ch , о‘ quvchil а rning   t аа ssur о tl а rini  е shitish .
                  Tingl а n а dig а n   а s а rl а rd а n   ра rch а l а r   ( m а shq - q о‘ shiql а r )   kuyl а sh ,   ch ара k   v а
ch о lg ‘ u  а sb о bl а rini   ch а lib ,  ul а rg а  ritmik   j о‘ r   b о‘ lish   v а  musiq а g а  m о s   h а r а k а tl а r  
b а j а rish   ch о g ‘ id а  bilim   v а  m а l а k а  t а k о mill а shib ,  must а hk а ml а n а di .
                О‘ qituvchining   uchinchi   а s о siy   v а zif а si   -   о‘ quvchid а   ij о diy   g ‘о y а ni
muk а mm а l   y о‘ sind а   r о‘ y о bg а   chiq а rish   y о ki   f о rt ер i а n о   ch а hsh   t е xnik а sini
е g а ll а shg а   y о rd а m   b е r а dig а n   v о sit а   v а   usull а r   tizimini
sh а kll а ntirishdir . F о it ер i а n о nich а lish   t е xnik а sining о‘ zi   е m а s ,   b а lki   uning   ijr о chig а
b а diiy   m а qs а dni   а m а lg а   о shirishd а,   а s а ming   g ‘о y а viy -е m о tsi о n а l   m а zmunini
chuqurr о q   y о ritishd а   y о rd а m   berishi   qimm а tlidir .   Shuning   uchun   t е xnik
qiyinchilikl а r   ustid а   ishl а sh   b а diiy   о br а zni   y о ritish   v а   ijr о chilikm а h о r а tini
о‘ zl а shtirishnmg   y о‘ li   his о bl а n а di .
        Musiq а а s а rl а ri   ustid а  ishl а shd а  yuq о rid а gi  а s о siy   v а zif а l а mi  а m а lg а о shirish
uchun   mu а yy а n   usul   v а   v о sit а l а mi   q о‘ ll а sh   z а rur .   Shul а rd а n   biri   а s а rl а r   ustid а
b о sqichm а- b о sqich   ishl а shdir .   Bu   b о sqichl а r   sh а rtli   b о‘ lib ,   u   h а r   bir   ijr о chid а
turlich а   k е ch а di .   B о sqichm а- b о sqich   ishl а sh   о‘ quvchil а rg а а s а ming   musiqiy   tilini
sinchikl а b   v а   а st а- s е kin   о‘ rg а nish ,   ishd а gi   qiyinchilikl а rni   qunt   bil а n   y е ngish
h а md а  b а diiy   t а lqinni   y а r а tish   imk о nini   b е r а di .
                N о t а   m а tni   bil а n   d а stl а bki   t а nishish   uni   о‘ qishd а n ,   tushunib   о lishd а n   v а   ilk
t а hlil   qilishd а n   ib о r а t   b о‘ l а di .   Bu   ish   о‘ quvchi   р y е s а ning   x а r а kt е tini   his   е tishi ,
а s о siy   m а zmunini   а ngl а b   о lishi ,   und а   uchr а ydig а n   qiyinchilikl а rg а,   if о d а
jih а tl а rig а е’ tib о r   b е rishi   uchun   z а rurdir .   F о rt ер i а n о   m а kt а bining   b а rch а   m а shhur
n а m о y а nd а l а ri   m а n а   shu   b о sqich   musiq а   а s а rini   b е v о sit а   о‘ rg а nishd а n   о ldin
а m а lg а о shirilishi   k е r а k   d е b   his о bl а g а nl а r   v а  n о t а  m а tni   ustid а  d а stl а bki   ishl а shd а
fikrl а sh -е shitish   ishl а ri   z а rurligini   uqtirg а nl а r .   Ch о lg ‘ usiz   ishl а shning   а fz а lligi
shuki ,   und а о‘ quvchining   diqq а ti   t е xnik   qiyinchilikl а rg а   b о‘ linm а ydi , а yni   ра ytd а
musiq а chining   ichki   е shitishi   musiqiy   о br а zl а mi   а ngl а sh ,   mu а yy а n   е m о tsi о n а l
h о l а tni   b о shd а n   k е chirish ,   а s а rd а gi   t о vushl а ming   b о yligini   о‘ yl а b   k о‘ rish
imk о nini   b е r а di .   А mm о   m а tn   ustid а   о lib   b о ril а dig а n   m а n а   shund а y   fikrl а sh ,
23 е shitish   h а r   bir   о‘ quvchig а   h а m   t о‘ g ‘ ri   k е l а v е rm а ydi .   Ichki   е shitish   q о biliy а ti
y е t а rli   d а r а j а d а   riv о jl а nm а g а n   о‘ quvchil а r   bil а n   shug ‘ ull а nishd а   а s а r   ustid а
ishl а shni   ch о lg ‘ u   а sb о bid а n   b о shl а shg а   t о‘ g ‘ rik е l а di .   Shung а   q а r а m а y ,
о‘ quvchining   ichki   е shitishni ,   t а f а kkurini   f ао ll а shtir а dig а n   usull а rd а n   d о imiy
r а vishd а   f о yd а l а nish ,   musiqiy   а s о sni   е shitib   о‘ zl а shtirish   о rq а ligin а   а s а ming
b а diiy   tilini   tushunish   mumkinligini   unutm а slik   k е r а k . 10
                Р y е s а   ustid а   ishl а shd а   f о yd а l а nil а dig а n   musiqiy   - n а z а riy   t а hlilning   bir
q а nch а   turl а ri   m а vjud .   M а s а l а n ,   р y е s а ning   uslubi ,   j а nri ,   uyg ‘ unligi   v а   о h а ng
jih а tid а n   t а hlil   qilish   mumkin .
       T а hlilning   ushbu   turl а rid а  v а zif а l а r   quyid а gich а а m а lg а о shiril а di :
- m а zkur  р’ y е s а ni   q а ysi   b а st а k о r   y а r а tg а n   v а  uning   shu   j а nrd а gi   b о shq а 
а s а rl а r   q а t о rid а  tutg а n  о‘ mini  а niql а sh ;
- р y е s а   qisml а rining   а s о siy   tuzilishi ,   ul а ming   birig а   muv о fiqligi   v а
umum а nh а r   bir   qismning  о‘:  bilish ;
- а s а ming   m а vzu   jih а td а n   birligi ,   turli   q а r а   q а rshilik ,   о r а liq   v а y о rd а mchi
tuzilishl а rini  а niql а b  с
- d а stl а bki   о h а ng   v а   uyg ‘ unlik   t а hlili   о‘ tk а zish   shung а   о‘ xsh а sh   uslubd а gi
а s а rl а rg а  xususiy а tl а r   q а yd   qilin а di , е ng   yuq о ri   nuqt  а niql а nib ,  m о duly а tsi о n   r е j а,
о v о zl а r   h а r а k а tii  о‘ zig а  x о sligi   v а  h о k а z о l а r  а niql а n а di .
              Qisml а r   b о‘ yich а   ishl а sh   р y е s а ni   y а xlit   ch а lishni   mutl а q о   ink о r   е tm а ydi .
А ksinch а,   а s а n   y а xlitligi   h а qid а gi   t а s а wumi   unutm а slik   uc   р y е s а ni   b о shid а n
о xirig а ch а   t е z - t е z   t а kr о r   b о rish   z а rur .   L е kin   ishning   k е yingi   b о sqichl а i   b а rch а
d е t а ll а r   b а j а rilib ,  mur а kk а b   qisml а r  а l о hida   ch а ling а ch ,  t о vushning   k е r а kli   k о l о riti
t ор il а di .   Shul а rning   h а mm а sini   umumiy   t о ‘ qim а g а   biriktirib   ch а lishni   t а kr о rl а sh
k о‘р r о q   f о yd а li   b о‘ l а di .
         Qisml а r   b о‘ yich а  ishl а sh   b о sqichi  а w а l о р y е  b о‘ l а kl а rg а, ер iz о dl а rg а а jr а tish
bil а n   b о g ‘ liq .   B о‘ l а kl а r   miqy о si   h а r   q а ysi   h о ld а   turlich а   m а s а l а n ,   t е z   sur ’а td а
y о zilg а n   а s а rl а r   uchun   uzir   ( s а kkiz   t а ktli ,   о‘ n   о lti   t а ktli )   v а   о g ‘ ir   sur ’а t   y о zilg а n
а s а rl а r   uchun   m а yd а r о q   tuzilishi   mumkin .   Bund а n   t а shq а ri ,   о‘ quvchig а   ishni
mur а k   his о bl а ng а n   qisml а rd а n   b о shl а shni   h а m   о‘ rg а nish   k е r а k .   Е ng   qiyin
10
  Qоdirоv R . «Bоshlаng ich tа’limdа kо р оvоzdа kuylаsh». - T.: « О qituvchi» nаshriyоti, 1997 y.ʻ ʻ ʻ
24 qisml а mi   m а xsus   v а   а l о hid а   о‘ rg а nish   q о id а sig а   ri о y а   qilib ,   bung а   а s а r
ishl а shning  о xirig а ch а а m а l   qilish   l о zim .
              Qisml а r   b о‘ yich а   ishl а shd а   tuz а tishl а r   ch а lishning   turli   v а ri а ntl а rid а n
f о yd а l а nish   mumkin .   N оа niq   ijr о   е tilg а nd а   x а t о   tuz а til а di   v а   о‘ sh а   t а kr о r а n
о‘ rg а nil а di ; е ng   qiyin   v а  n о qul а y   j о yl а rd а  t о‘ xt а b   y о ki   s е kinl а b  о‘ til а di   v а  h о k а z о.
shul а mi  о‘ rg а nish   m е z о nig а  q а r а b ,  b о‘ l а kl а mi   s е kin   yirikl а shtirishg а о‘ til а di . Е ng
а vv а l   b о‘ l а kl а r   yirikl а shtiril а di ,   k е yin   ul а rg а   y о nd о sh   mur а kk а b   ер iz о dl а r
biriktiril а di .
              Fikrl а sh   ishl а ri   d о im о   b е v о sit а   ijr о   е tishd а n   а m а lg а   о shirilishi   v а   f а q а t
d а stl а bki   t а hlild а n   ib   b о‘ lib   q о lm а y ,   ut о vush   cluq а rish   usull а ri ,   b а nn о q   yuritish ,
t о vushl а r   о h а ngd о shligi ,   fr а zir о vk а   h о k а z о l а r   h а qid а   о‘ yl а b   k о‘ rishni   h а m   о‘ z
ichig а  k е r а k . 11
       B о‘ l а kl а r   b о‘ yich а  ishl а shd а  h е ch   q а ch о n  о‘ quvchil а r  о ldig а  s о f   hun а rm а ndlik
v а zif а l а mi   ( shtrixl а r ,   ritmik а, арр lik а tur а   v а   h о k а z о l а rni )   q о‘ ym а slik   k е r а k .   If о d а
v о sit а l а ri   v а   usull а rini   izl а sh   е s а   d о im о   b а diiy   о br а zning   е ng   y а xshi   t а lqinini
qidirish   bil а n   q о‘ shib   о lib   b о rilishi   v а   а s а r   m а zmunining   о h а ngd о rligi ,
tushun а rliligi   h а md а е m о tsi о n а l   t о‘ l а ligi   v а zif а l а ri   bil а n   b е lgil а nishi   l о zim .
         А s а r   b о‘ l а kl а r   b о‘ yich а о‘ rg а nilg а ch ,   y а xlit   ijr о ni   y а r а tish ,   uni   о xirgi   sur ’а tg а
y е tk а zish   j а r а y о ni   b о shl а n а di .   H а qiqiy   sur ’а tg а   y а qinl а shg а nd а   sh а klni
riv о jl а ntirish   v а   а niql а sh   m а s а l а l а ri   k а tt а   а h а miy а t   k а sb   е t а di .   Musiq а   v а qt
о r а lig ‘ id а   ijr о   е til а dig а n   s а n ’а t   е k а nligi   s а b а bli   о‘ quvchining   diqq а ti   qisml а ming
sur ’а t   v а   din а mik   jih а td а n   muv о fiqligig а,   е ng   yuq о ri   nuqt а l а ming   ijr о sig а,
sur ’а td а n   о g ‘ ishl а rg а   v а   о ldingi   sur ’а tg а   q а ytishl а rg а,   ра uz а l а ming   а niq   ijr о
е tilishi   v а  h о k а z о l а rg а  q а r а tilishi   k е r а k . О‘ quvchi  а s а mi   ijr о  qilish   r е j а sini   y а qq о l
t а s а wur   е tishi ,   uni   ijr о   qilishning   q а nd а ydir   ixch а m   " m а jmu а si " g а   е g а   b о‘ lishi ,
ib о r а l а ming ,  juml а l а r   v а  qisml а ming   tuzilishini  о ngli   r а vishd а  s е z а о lishi , а l о hid а
qisml а rd а gi ,   shuningd е k ,   butun   а s а rd а gi   о h а ng   nuqt а l а rini ,   а vjl а mi   ichd а n
е shit а bilishi   k е r а k  
11
  Shаriроvа   G.M.   «Bоshlаng ich   sinflаrdа   musiqа   о qitish   uchun   mеtоdik   qо llаnmа».   T.:   RTM   nаshriyоti,ʻ ʻ ʻ
2001 yil.
25             5—7- sinf   о‘ quvchil а ri   must а qil   fikr   yurit а dig а n ,   а ql а n   v а   jism о n а n
riv о jl а ng а n ,   musiqiy   v а   е st е tik   didi   sh а kll а ng а n   b о‘ l а di .   Shu   b о is   bu   y о shd а gi
b о l а l а r   z а m о n а viy   musiq а   s а n ’а ti   v а   uning   k о‘ zg а   k о‘ ring а n   v а kill а ri   ijr о sini
tingl а ydi . 7- sinf   о‘ quvchil а ri   bil а n   tingl а sh   f ао liy а tini   а m а lg а о shirish   j а r а y о nid а
diqq а tni   j а ml а sh ,     musiq а ni   а ngl а sh ,   uni   idr о k   е tish ,   ch о lg ‘ ul а rni   v а   musiqiy
j а nrl а rni   bir - birid а n   f а rql а shg а   о‘ rg а tish   t а vsiy а   е til а di .   Tingl а sh   а sn о sid а
о‘ quvchil а rg а  quyid а gi   m а zmund а  bir   n е cht а  t ор shiriql а r   b е rish   l о zim :
1.  Kuyning   x а r а kt е rini   t ор ing .
2.  Kuy   q а ysi   ch о lg ‘ ud а  ijr о е tilg а n ?
3.  Kuyning  о‘ zb е k   milliy   kuyl а rig а о‘ xsh а sh   jih а tl а ri   b о rmi ?
4.  Ushbu  а s а r   siz  а vv а l   tingl а g а n   kuyl а rd а n   q а ysi   jih а tl а ri   bil а n   f а rq   qil а di ?
5.   А s а rni   tingl а sh   j а r а y о nid а   t а s а vvuringizd а   q а nd а y   r а ng   y о ki   о br а zl а r
g а vd а l а ndi ?
Bu   k а bi   t ор shiriql а r   о rq а li   о‘ quvchil а rning   b а diiy   ij о dk о rlik   v а   tingl а sh
k о‘ nikm а si   sh а kll а n а di .
                  Musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а rid а   о‘ quvchil а rg а   е ng   tushun а rli   v а   s е vimli
b о‘ lg а n   f ао liy а t   turi   j а m оа   b о‘ lib   kuyl а shdir .   U   musiq а   s а n ’а ti   j а nrl а ri   о r а sid а
о mm а viyligi   bil а n   а jr а lib   tur а di .   О‘ quvchil а rning   musiqiy   didi   v а   е st е tik
q а r а shl а rini   t а rbiy а l а shd а   muhim   а h а miy а t   k а sb   е t а di .   S о‘ z   v а   musiq а d а gi
tuyg ‘ uni   j а m оа  b о‘ lib   ijr о е tish  о‘ quvchil а rni   ji р sl а shtir а di .
         J а m оа  b о‘ lib   kuyl а shd а о‘ quvchil а rning  о v о zini   z о‘ riqtirm а slik , о v о z   sif а tl а ri
( t е mbr ,  di ара z о n ) ni  о‘ stirish   v а  riv о jl а ntirish   m а qs а did а  kuyl а shd а n  о ldin , а lb а tt а,
b а rch а   sinfl а rd а   о v о z   s о zl а sh   m а shql а rini   b а j а rish   t а vsiy а   е til а di .   Bund а y
m а shql а rni  р rim а,  t е rsiy а  v а  kvint а о r а lig ‘ id а  b а j а rish , о‘ quvchil а rning  о v о zini  0,5
t о nd а n   ikkinchi  о kt а v а -  mi   t о vushig а ch а  k о‘ t а rish   m а qs а dg а  muv о fiq . 
          B о shl а ng ‘ ich   sinfl а r   uchun   о‘ yin   t а rzid а   ch ара k   ch а lib   о v о z   s о zl а sh
m а shql а rini   о‘ tk а zish   y а xshi   n а tij а   b е r а di .   Milliy   о h а ngl а rimizd а n   tuzilg а n   о v о z
s о zl а sh   m а shql а rining   h а m   f о yd а si   k а tt а.   M а shql а rni   guruhl а rd а   b а j а rish
о‘ quvchil а rni  о‘ z а r о  h а mjih а tlikk а  v а  h а mk о rlikk а о‘ rg а t а di . О v о z   s о zl а sh   m а shqi
uchun   quyid а gi   kuyd а n   f о yd а l а nish   mumkin :
26       B о l а l а rning  о v о z   b о yl а ml а ri   k а tt а l а rnikid а n  а nch а  f а rq   qilib ,  b а l а nd  ра rd а l а rd а
j а r а ngd о r   y а ngr а ydi .   Ul а rning   о v о zi   о‘ z   n а vb а tid а   s ор r а n о   y о ki   disk а nt   (о‘ g ‘ il
b о l а l а rd а gi  е ng   b а l а nd  о v о z )  v а а lt   g а  b о‘ lin а di .
        S ор r а n о   y о ki   disk а nt   d е b   b о l а l а rning   yuq о ri   о v о zig а   а ytil а di .   Bund а y   о v о z
y е ngil , о‘ zg а ruvch а n ,  yumsh о q   y а ngr а g а ni   s а b а bli   q о‘ shiql а rd а а s о siy   kuy   y о‘ lini
t а’ sirch а n   ijr о е t а di .   Uning   di ара z о ni   birinchi   о kt а v а - d о   d а n   ikkinchi   о kt а v а - s о l
g а ch а  b о‘ lg а n  о r а liqni  е g а ll а ydi . 12
А lt   е s а ра str о q   о v о z   b о‘ lib ,   birmunch а   y о‘ g ‘о n   v а   kuchli   t е mbrg а   y а qinligi   bil а n
а jr а lib   tur а di .   Di ара z о ni   kichik   о kt а v а - s о l   d а n   ikkinchi   о kt а v а - r е   g а ch а   b о‘ l а di .
J а m оа viy   kuyl а sh   cholg ’ u - cholg ’ u   ijr о chilik   m а h о r а ti   bil а n   uzviy   b о g ‘ liq   b о‘ lib ,
h а m о h а nglik ,   s о‘ z ,   t а l а ffuz ,   musiqiy   b а diiy   v о sit а l а r ,   n а f а s   о lish ,   t о vush   h о sil
qilish   v а   uni   sh а kll а ntirishd а n   ib о r а tdir .   Bu   j а r а y о nd а   о‘ quvchil а rd а   g а vd а ni
t о‘ g ‘ ri   tutish ,   yuz ,   b о‘ yin ,   y е lk а   mush а kl а rini   е rkin   q о‘ yib ,   kuyl а y о tg а n   ра ytd а
h а lqum   v а ра stki   j а g ‘  t о m о qni   siqm а sligi ,  b о shni  е rkin   tutishni   n а z о r а t   qilib   b о rish
v а  shu   t а rzd а  kuyl а sh   m а l а k а sini   sh а kll а ntirish   t а vsiy а е til а di .
                  J а m оа   b о‘ lib   kuyl а shd а   l е g а t о,   y а’ ni   о h а ngning   bir   t е kis   b о g ‘ l а nishi ;   n о n
l е g а t о   —   b о g ‘ l а m а sd а n   а l о hid а   ijr о   е tish   ( t о vushl а r   о r а sid а   n а f а sni   ushl а sh );
st а kk а t о   —   t о vushl а rni   uzib ,   qisq а   ijr о   е tish   ( t о vushl а r   о r а sid а   n а f а s   о lm а slik )
k а bi   ijr о   uslubl а rid а n   k е ng   f о yd а l а nish   о‘ quvchil а rning   ijr о   m а h о r а ti   v а   z е hnini
о‘ stir а di .
            Musiq а   s а v о di   f ао liy а t   turid а   m а vzu   а s о sid а   bilim   b е rish   bil а n   birg а,   n о t а
d а ft а rl а rig а   turli   m а shql а r   b а j а rtirish   t а vsiy а   е til а di .   О‘ quvchil а r   t ор shiriql а rni
n о t а   d а ft а rl а rid а   b а j а rib ,   n о t а l а r   v а   ul а rning   ch о‘ zimi ,   y о zilishi   k а bil а r   h а qid а gi
biliml а rini   must а hk а ml а ydi .
            А vgust   k е ng а shl а rining   sh о‘ b а   yig ‘ ilishl а ri   m е t о distl а r ,   о‘ qituvchil а r   v а
t а rbiy а chil а r   uchun   а s о siy   m е t о dik   y о rd а m   h а md а   y а ngi   о‘ quv   yili   uchun
y о‘ n а lishl а rni   b е lgil а b   b е r а di .   Shu   m а’ n о d а   yig ‘ ilishl а r   imk о n   d а r а j а sid а
n оа n ’а n а viy   usull а rd а,   qiziq а rli ,   о‘ qituvchi ,   t а rbiy а chi   v а   m е t о distl а rni   h а r
jih а td а n  р uxt а  qur о ll а ntir а dig а n   t а rzd а о‘ tk а zilishi   t а l а b  е til а di .
12
  Tutоlmin А.V. Glаzоv mаktаb о quvchilаrining аxlоqiy vа еstеtik tаrbiyаsi. dаvlаt реd. in-t. - Glаzоv, 2003. -ʻ
212 b.
27             Umumt а’ lim   m а kt а bl а rid а   musiq а   m а d а niy а ti   f а nini   о‘ qitishd а n   m а qs а d
о‘ quvchil а rning   m а’ n а viy ,   b а diiy   v а   а xl о qiy   m а d а niy а tini   sh а kll а ntirish ,   milliy
g ‘ urur   v а   v а t а n ра rv а rlikni   riv о jl а ntirish ,   ij о diy   m а h о r а t ,   n а f о s а t   v а   b а diiy   didini
о‘ stirish ,  fikr   d о ir а sini   k е ng а ytirish ,  must а qillik   v а  t а sh а bbusk о rlikni   t а rbiy а l а shg а
xizm а t   qilishd а n   ib о r а t .  Kuz а tuvch а nlik ,  x о tir а ni   must а hk а ml а sh , о br а zli   t а s а vvur
qilish ,  ij о dk о rlik ,  b а diiy   v а  musiqiy   did   k а bi   xisl а tl а rni   riv о jl а ntir а di .
                  Musiq а   m а d а niy а ti   t а’ limining   m а zmun - m о hiy а ti   y о sh   а vl о dni   milliy
musiqiy   m е r о simizg а   v о rislik   qil а о l а dig а n ,   mumt о z   musiq а ni   idr о k   е t а о l а dig а n
sh а xs   d а r а j а sid а  v о y а g а е tk а zishni   n а z а rd а  tut а di .
              Bugungi   kund а   d а rsl а rimiz   z а m о n а viy   ре d а g о gik   t е xn о l о giy а l а r   v о sit а sid а
t а shkil   е tilm о qd а.   Bu   d а rsl а r   m а zmunini   b о yitishg а   xizm а t   qilishi , а mm о   musiq а
m а d а niy а tining   а s о siy   f ао liy а t   turl а ri   b а j а rilishid а   sif а t   v а   s а m а r а d о rlikning
k а m а yishig а   о lib   k е lm а sligi   z а rur .   J о yl а rd а   о‘ qituvchil а r   ре d а g о gik
t е xn о l о giy а l а rd а n   n о t о‘ g ‘ ri   ( bir   m а vzu   uchun   ikki   v а   und а n   о rtiq   t е xn о l о giy а
е l е m е ntl а ri )   f о yd а l а nishi   о qib а tid а,   y а’ ni   а s о siy   urg ‘ uni   “ t е xn о l о giy а” l а rg а
q а r а tib ,   j а m оа   b о‘ lib   kuyl а sh ,   tingl а sh ,   musiq а   s а v о di   ustid а   k а mr о q
shug ‘ ull а nm о qd а l а r .
            Musiq а   m а d а niy а ti   m а shg ‘ ul о tl а rining   о‘ zi   b а rch а   f ао liy а t   turl а ri   bil а n   y а xlit
bir   t е xn о l о giy а ni   t а shkil   е t а di .   Shuning   uchun   d а rsl а rning   t о‘ g ‘ ri   t а shkil   е tilishi
о‘ quvchil а rd а   f а ng а   qiziqishni   о shir а di .   J а m оа   b о‘ lib   kuyl а sh   е s а   о‘ z а r о
h а mjih а tlik ,  bir - birini   tingl а sh   k о‘ nikm а si   sh а kll а nishig а  y о rd а m   b е r а di .
       D а rs   sif а ti   v а  s а m а r а d о rligini  о shirishd а  y а ngi   inn о v а tsi о n   t е xn о l о giy а l а r   bil а n
k а sk а d   usulid а   m а h о r а t   d а rsl а ri   (“ m а st е r   kl а ss ”) ni   t а shkil   е tish   y а xshi   s а m а r а
b е r а di .   Bund а   musiq а   m а d а niy а tining   tingl а sh ,   j а m оа   b о‘ lib   kuyl а sh ,   musiq а
s а v о di   v а   ij о dk о rligi   y о‘ n а lishi   b о‘ yich а   tr е n е rl а r   t а yy о rl а nib ,   ul а r   mur а kk а b
m а vzul а r   а s о sid а   d а rsl а r   t а shkil   е t а dil а r .   Quyid а   m а zkur   m а h о r а t   d а rsl а rid а
о‘ rg а nil а dig а n   f ао liy а t   turl а rini   k е ltir а miz . 13
              Musiq а   tingl а sh .   M а’ lumki ,   musiq а   h а y о t   v а   d а vr   а ksidir .   B о l а l а r   о il а d а
r а di о,   t е l е vid е ni е   v а   b о shq а   v о sit а l а r   y о rd а mid а   musiq а   bil а n   d о im о   о shn о
b о‘ l а dil а r .   H а ft а   d а v о mid а   tingl а ydig а n   musiq а   k о‘ l а mi   bir   s оа tlik   d а rsd а n   bir
13
  Shаriроvа G. «Musiqа mеtоdikаsi». - T.: «О zbеkistоn fаylаsuflаr» nаshriyоti, 2012 uʻ
28 n е ch а  b а r о b а r   k о‘р dir . А mm о  ul а r   tingl а ydig а n   musiq а  k о‘р inch а  b о l а l а r   y о shig а
m о s   b о‘ lm а ydi   v а   b а diiy - g ‘о y а viy   jih а td а n   h а r   d о im   h а m   t а l а b   d а r а j а sid а   idr о k
е tilm а ydi .
            Musiq а   tingl а sh   b а diiy   t а’ limning   muhim   v о sit а l а rid а n   biri   b о‘ lib ,   d а rsning
b а rch а   f ао liy а t   turl а rini   b а j а rish   j а r а y о nid а   а m а lg а   о shiril а di .   Tingl а sh   о rq а li
b о l а l а rd а   h а y о tni ,   b о rliqni   а ngl а sh   v а   bilish   q о biliy а ti   riv о jl а n а di .   Bund а   musiq а
tili   if о d а  v о sit а l а ri ,  j а nr   v а  sh а kll а rini  о‘ rg а nish   musiq а ni   b а diiy - g ‘о y а viy   jih а td а n
t о‘ g ‘ ri   idr о k   е tishg а   v а   b а diiy   е st е tik   z а vql а nishg а   imk о n   b е r а di .   Bu   d а rsning
b а rch а  f ао liy а tl а rid а, а yniqs а,  musiq а  tingl а sh ,  j а m оа  b о‘ lib   kuyl а sh   v а  n о t а 
y о rd а mid а  kuyl а sh   j а r а y о nid а а m а lg а о shib   b о r а di .
          Tingl а sh   q о id а l а ri .  Sinfd а  tinchlikni   t а’ minl а b ,  musiq а ni   diqq а t -е’ tib о r   bil а n
tingl а shg а   о‘ rg а tib   b о rish   о‘ quvchil а rd а   о nglilik   v а   f ао llikni   riv о jl а ntir а di   v а
musiq а  m а d а niy а tini   sh а kll а ntir а di .
        H а r   bir   musiq а а s а rid а  m а’ lum   v о q е lik ,  his - tuyg ‘ u   v а  m а zmun   b о‘ lishi   h а qid а
о‘ quvchil а rg а   h а y о tiy   mis о ll а rg а   t а y а ng а n   h о ld а   tushunch а   b е rib   b о ril а di .   Bu   е s а
s е kin -а st а  musiqiy   t аа ssur о tl а r   v а  tingl а sh   t а jrib а l а rini   riv о jl а ntir а di .
                Umumt а’ lim   m а kt а bl а rining   musiq а   d а rsl а rid а   musiq а   m а d а niy а tining
ро yd е v о ri   sh а kll а n а di .  X а lq   ch о lg ‘ ul а ri   bil а n   t а nishish ,  x а lq   kuyl а rid а n   n а mun а l а r
tingl а sh   bil а n   birg а   t о‘ g ‘ ri   n а f а s   о lish ,   о v о zni   y о‘ n а ltirish ,   j а m оа   b о‘ lib   kuyl а sh
m а l а k а l а ri   sh а kll а n а di .
III   B О B . 7- SINFL А RD А  CH О LG ‘ U   IJR О CHILIK   K О‘ NIKM А L А RINI
SH А KLL А NTIRISH
3.1.  Yuq о ri   sinfl а rd а  musiq а о‘ qitishning   m а qs а d   v а  v а zif а l а ri .
            7- sinfl а r   bil а n   ishl а shd а   m а zkur   m а qs а dl а rni   а m а lg а   о shirishd а   d а rsl а rd а
musiq а   tingl а sh ,   j а m оа   b о‘ lib   kuyl а sh ,   musiq а   s а v о di   v а   b о l а l а r   ch о lg ‘ u
а sb о bl а rid а   kuyg а   ritmik   j о‘ r   b о‘ lish   k а bi   musiqiy   f ао liy а t   turl а ri   а m а lg а
о shiril а di .
            Bund а   о‘ quvchil а r   m а zkur   d а stur   о rq а li   n о t а   y о zuvini   о‘ zl а shtirishd а
mu а mm о g а  duch   k е lm а ydil а r .  Musiq а  m а d а niy а ti   d а rsl а rid а  m а vzug а о id   sl а ydl а r ,
t е xn о l о gik   x а rit а l а r ,   multim е di а   v о sit а l а ri ,   k о‘ rg а zm а li ,   t а rq а tm а   m а t е ri а ll а r ,
29 m а vzug а   о id   а nim а tsi о n   t а svirl а r   h а md а   tingl а sh   uchun   оре r а l а rning   а udi о   v а
vid ео  v а ri а ntl а rid а n   f о yd а l а nishl а ri   mumkin .
             J а m оа  b о‘ lib   kuyl а shni   t а shkil  е tishd а  n а f а sni   t о‘ g ‘ ri  о lish   v а  und а n   unumli
f о yd а l а n а   bilishg а   а h а miy а t   q а r а tish   l о zim .   Shuning   uchun   t о‘ g ‘ ri   n а f а s   о lish
q о id а l а ri   h а md а  s о f   v а  j а r а ngli   kuyl а sh   h а qid а  d а stl а bki   biliml а r   b е ril а di .
                О‘ quvchil а r   m а shq   v а   q о‘ shiq   ijr о   е tg а nl а rid а   о‘ qituvchining   q о‘ l
ish о r а l а rig а   q а r а b   n а f а s   о lishg а   v а   fr а z а   о xirig а ch а   y е tk а zishg а   о d а tl а ntirilib
b о ril а di .
         А st а- s е kin   dirijy о rlik   h о l а tl а ri (“ Diqq а t ”, “А uf ”, “ Ijr о ni   b о shl а sh ”,  v а “ Ijr о ni
tug а tish ”) g а   о d а tl а ntirib   b о rish ,   о‘ quvchil а rni   t о‘ g ‘ ri   h а f а s   о lishg а   v а   kuyl а shg а
t а yy о rl а b   b о rishd а   muhim   v о sit а l а rd а n   biri   s а n а l а di .   Shuningd е k ,   n а f а s   о lish
t е xnik а sini   t о‘ g ‘ ri   y о‘ lg а   q о‘ yish   uchun   о‘ quvchil а rg а   sh а r   р ufl а sh   m а shql а rini
b а j а rtirish   h а m   t а vsiy а е til а di .
         О‘ quvchil а rning   kuyl а sh   iqtid о rini   sh а kll а ntirish   v а о‘ stirish   ishl а ri ,  birinchi
n а vb а td а,   bitt а   t о vushd а   b о l а l а rni   l е g а t о d а   kuyl а shg а   о‘ rg а tishd а n   b о shl а n а di .
J а m оа   b о‘ lib   kuyl а sh   uchun   t а nl а n а dig а n   r ере rtu а rd а   quyid а gil а rg а е’ tib о r   b е rish
t а vsiy а е til а di :
—  milliy  о h а ngl а rg а а s о sl а ng а n   z а m о n а viy   q о‘ shiql а r ;
—  b о l а  t а f а kkurini   f ао ll а shtiruvchi   q о‘ shiql а r  ( diksiy а ni   riv о jl а ntiruvchi );
—  v а t а n ра rv а rlik   v а  b а xtli   b о l а lik   t о‘ g ‘ risid а;
—  t а bi а t   v а  h а yv о nl а r   h а qid а gi   q о‘ shiql а r ;
—  h а jviy   s а v о l - j а v о b  о h а ngid а gi   q о‘ shiql а r .
           B о shl а ng ‘ ich   sinf  о‘ quvchil а ri  о‘ yinq а r о q   v а  qiziqq о n   b о‘ l а dil а r . О‘ qituvchi
t о m о nid а n   b а j а ril а dig а n   ilk   v а zif а   о‘ quvchil а rd а   q о‘ shiq   а ytishg а   b о‘ lg а n
qiziqishni   uyg ‘о tishd а n   ib о r а t .   Buning   uchun   quyid а gil а r   а m а lg а   о shirilishi
m а qs а dg а  muv о fiqdir :
— о‘ quvchil а rg а  q о‘ shiq ,  sh е’ r   v а  musiq а  h а qid а  s о dd а  tild а  tushunch а  b е rish ;
—  musiq а  kuyl а b , о‘ quvchi   q а lbig а  y е tk а zish ;
—  q о‘ shiq   musiq а sini   ch о lg ‘ u  а sb о bid а  if о d а li   ch а lib   b е rish ;
— а s а rd а gi  о br а zl а rni   t а svirl а sh ;
30 —  t о vushl а r   b а l а nd -ра stligini   mis о ll а r   y о rd а mid а  if о d а l а sh .
                Q о‘ shiq   о‘ rg а tishd а n   а vv а l   о v о z   s о zl а sh   m а shql а ri   b а j а ril а di .   Bund а
о v о zning   s о f   v а   tiniq   s о zl а nishig а   е rishish ,   b о l а l а rni   t о liqtirib   q о‘ ym а slik
m а qs а did а   n о t а l а r   о‘ rnig а   s о‘ zl а r   q о‘ yib ,   kuyl а n а di .   Bund а y   ijr о   t а l а ffuzni
r а v о nl а shtir а di . 14
        О v о z   s о zl а sh   m а shql а ri   b о l а l а r   k о‘ nglig а  y а qin   sh е’ riy   misr а l а r ,  t е z  а ytishl а r ,
о‘ yin   s а n о ql а rid а n   t а shkil   t ор g а n   b о‘ lishi   mumkin .  B о shl а ng ‘ ich   sinfl а rd а  musiqiy
а s а rl а rning   di ара z о ni   kvint а   о r а lig ‘ id а   b о‘ lishi ,   s е kst а   int е rv а lid а n   о shm а sligi
l о zim .
              О v о z   s о zl а sh   m а shql а rid а n   s о‘ ng   q о‘ shiq   о‘ rg а tishg а   о‘ tib ,   а vv а l   q о‘ shiq
m а tni   v а   mu а llifl а ri   h а qid а   qisq а gin а   m а’ lum о t   suhb а t   t а rzid а   b е ril а di .   Suhb а t
о‘ quvchil а rning   m а vzu   h а qid а   t о‘ liq   tushunch а g а   е g а   b о‘ lishi ,   fikr - mul о h а z а
yuritib   uni   if о d а l а sh   m а l а k а si   riv о jl а nishig а  y о rd а m   b е r а di .
            Ritmik   jih а td а n   о‘ quvchil а rg а   qiyinchilik   tug ‘ dir а dig а n   q о‘ shiql а r   ritmini
а vv а l   ch ара k   y о rd а mid а о‘ rg а nib ,   s о‘ ng   s о‘ zl а r   bil а n   t а kr о rl а b ,   s о‘ z   v а   ritm   а niq
о‘ zl а shtirilg а nd а n   s о‘ ng  о h а ng   y о‘ li  о‘ rg а tilishi   t а vsiy а е til а di .
            B о shl а ng ‘ ich   sinfl а rd а   musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а rid а   b о l а l а r   t е z   t о liqishi
in о b а tg а о linib , а m а liy   m а shg ‘ ul о tl а rd а n   s о‘ ng   musiq а е shitib ,  musiqiy  а sb о bl а rd а
j о‘ r   b о‘ lishi   mumkin .
            D а rslikl а r   xususid а.   F а n - t е xnik а   j а d а l   riv о jl а n а y о tg а n   d а vrd а   t а’ lim   s о h а sid а
h а m   о‘ zig а   x о s   riv о jl а nish   v а   о‘ zg а rishl а r   yuz   b е rm о qd а.   Umumt а’ lim   m а kt а b -
l а rining   b а rch а   f а nl а ri   sing а ri   musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а ri   h а m   ор tim а ll а shg а n
d а stur  а s о sid а  y а ngil а ndi   v а  d а rslikl а r   q а yt а  ishl а ndi .
            Juml а d а n ,   4- sinf   “ Musiq а”   d а rsligig а   quyid а gi   о‘ zg а rishl а r   kiritilib ,   n а shr
е tildi :
1. “О ddiy   musiq а  sh а kll а rini  е sl а sh ”  m а vzusi ;
2. j а m оа   b о‘ lib   kuyl а sh   uchun   “ B о l а lik ”   q о‘ shig ‘ i   ( Dilnur   sh е’ ri ,   X . H а s а n о v а
musiq а si );
3. “ M а kt а b ”  q о‘ shig ‘ i  ( K . Turdiy е v а  sh е’ ri ,  J .А bdur а h m о n о v   musiq а si );
4. “ Birinchi   y а rim   yillik   b о‘ yich а  must а hk а ml а sh   uchun   t ор shiriql а r ”;
14
  Shаriроvа G. «Musiqа vа uni о qitish mеtоdikаsi». - T. «Turоn-Iqbоl» nаshriyоti, 2011 y.ʻ
31 5. “ N а vb а h о r ”  q о‘ shig ‘ i  ( N . N а rzull а y е v   sh е’ ri ,  G . Q о‘ chq о r о v а  musiq а si );
6. “ B о ych е ch а gim   о m о nlik ”   q о‘ shig ‘ i ,   ( Q .О t а   sh е’ ri ,   N . N о rx о‘ j а y е v
musiq а si );
7. “ V а t а n ”  q о‘ shig ‘ i  ( X . R а hm а t   sh е’ ri ,  X . H а s а n о v а  musiq а si );
8. “ K о‘ kl а m   k е ldi ”  q о‘ shig ‘ i . (Р. M о‘ min   sh е’ ri ,  Sh . Y о rm а t о v   musiq а si );
9. “ Ikkinchi   y а rim   yillik   b о‘ yich а  must а hk а ml а sh   uchun   t ор shiriql а r ”  kiritildi .
          Quyid а   5–7- sinfl а r   j а m оа   b о‘ lib   kuyl а shi   uchun   kiritilg а n   d а rslikd а   m а vjud
b о‘ lm а g а n   q о‘ shiql а rd а n   n а mun а  k е ltir а miz .
          Musiq а   m а d а niy а ti   f а nig а   о id   m е t о dbirl а shm а,   ре d а g о gik   k е ng а sh ,   f а n
uyushm а l а rid а  muh о k а m а  qilin а dig а n   m а vzul а r :
a) n оа n ’а n а viy  о chiq   d а rsl а rni   t а shkill а shtirish ;
b) d а rslik   mu а llifl а ri ,   b а xshil а r ,   h о fizl а r ,   b а st а k о rl а r   bil а n   d а vr а   suhb а tl а ri
t а shkil  е tish ;
c) hududd а gi   musiq а   bilim   yurtl а rig а,   s а n ’а t   muz е yl а rig а   s а y о h а tl а r
uyushtirish ;
d) “ Must а qil   О‘ zb е kist о nim ”,   “ K е l а j а k   bizniki ”,   “ M е n   V а t а nni   kuyl а ym а n ”,
“ Istiql о l   yulduzch а l а ri ”, “ Hur   V а t а n   b о l а l а ri ”  m а vzul а rid а  qiziq а rli   t а dbirl а r
t а shkil  е tish ;
e) О‘ zb е kist о nd а   о‘ tk а zil а y о t g а n   musiq а   f е stiv а ll а ri ,   о‘ zb е k ,   j а h о n   musiq а
ch о lg ‘ ul а ri   h а qid а  muhim   m а’ lum о tl а r   b е rilib , о‘ quvchil а rni   f а n   y а ngilikl а ri
bil а n   t а nishtirish   h а md а   must а qil   ishl а shi   uchun   musiq а g а   о id   qiziq а rli
s а v о ll а r ,  b о shq о tirm а l а r ,  r е busl а r   tuzish ;
f) yil   d а v о mid а   b а j а rilg а n   ishl а r ,   о‘ qituvchil а rning   ish   t а jrib а sini
о mm а l а shtirish   b о‘ yich а   t а shkil   е tilg а n   t а dbirl а r ,   n оа n ’а n а viy   о chiq   d а rs
ishl а nm а l а ri ,   е ng   y а xshi   m е di а d а rs ,   е ng   y а xshi   bukl е tl а r ,   r е f е r а tl а r ,
о‘ quvchil а r   t о m о nid а n   t а yy о rl а ng а n   е ng   y а xshi   must а qil   ishl а rni   int е rn е t
h а md а о mm а viy  а xb о r о t   v о sit а l а rid а  y о ritib   b о rishg а е’ tib о r   q а r а tish ;
g) о‘ quv   s а m а r а d о rligini   о shirishd а   int е r а ktiv   m е t о dl а r ,   inn о v а tsi о n   а xb о r о t
t е xn о l о giy а l а rini   о‘ quv   j а r а y о nid а   q о‘ ll а b , о‘ quvchi   sh а xsini   riv о jl а ntirish ,
32 b о shq а ruvchilik   q о biliy а tini   sh а kll а ntirish   h а md а   bilimli ,   y е tuk   ins о nl а r
b о‘ lib   ulg ‘а yishig а е rishish ;
h) musiq а  m а d а niy а ti   d а rsl а rid а о‘ quvchil а rd а  musiqiy   bilim   v а  k о‘ nik m а l а rni
sh а kll а ntirg а n   h о ld а, е st е tik   t а rbiy а sini   riv о jl а ntirish ;
i) musiq а   m а d а niy а ti   f а ni   b о‘ yich а   t о‘ g а r а k   m а shg ‘ ul о tl а rini   t а shkil   е tish   v а
о‘ tk а zish ;
j) musiq а   m а d а niy а ti   f а nini   о‘ qitishd а   m а d а niy   m е r о simiz ,   milliy   q а driy а t -
l а rimizd а n   unumli   f о yd а l а nish   h а md а  ul а rd а  milliy   ifticholg ’ u   v а 
k) q а driy а tl а rimizg а  m е hr - muh а bb а t   hissini   uyg ‘о tish . 
            Umumt а’ lim   m а kt а bl а rid а   musiq а   m а d а niy а ti   f а nini   о‘ qitishd а n   k о‘ zl а ng а n
а s о siy   m а qs а d   о‘ quvchil а rning   m а’ n а viy ,   b а diiy   v а   а xl о qiy   m а d а niy а tini ,   milliy
g ‘ urur   h а md а   v а t а n ра rv а rlik   tuyg ‘ usini   sh а kll а ntirish ,   t а f а kkurini   k е ng а ytirish ,
b о l а l а rd а gi   ij о diy   m а h о r а t ,   n а f о s а t   v а   b а diiy   didni   о‘ stirish   h а md а
t а sh а bbusk о rlikni   t а rbiy а l а shd а n   ib о r а tdir .
          Musiq а  tingl а sh   b а diiy   t а’ limning   muhim   v о sit а l а rid а n   biri   b о‘ lib ,  u   d а rsning
b а rch а   f ао liy а t   turl а rini   b а j а rish   j а r а y о nid а   а m а lg а   о shiril а di .   Tingl а sh   b о l а l а rd а
h а y о tni ,   b о rliqni   а ngl а sh   v а   bilish   q о biliy а tini   riv о jl а ntir а di .   Bund а   musiq а   tili ,
if о d а   v о sit а l а ri ,   j а nr   v а   sh а kll а rini   о‘ rg а nish   muhimdir .   U   musiq а ni   b а diiy -
g ‘о y а viy   jih а td а n   t о‘ g ‘ ri   idr о k   е tib ,   е st е tik   z а vql а nishg а   imk о n   b е r а di .   Tingl а sh
q о id а l а ri   sinfd а   jimlikni   t а’ minl а b ,   о‘ quvchil а rni   musiq а ni   diqq а t -е’ tib о r   bil а n
е shitishg а о‘ rg а tib , о nglilik   v а   f ао llikni   riv о jl а ntir а di   h а md а   musiq а   m а d а niy а tini
sh а kll а ntir а di .
            D а rsl а r   d а v о mid а   h а r   bir   musiqiy   а s а rd а   mu а yy а n   v о q е lik ,   his - tuyg ‘ u   v а
m а zmun   b о‘ lishi   h а qid а   о‘ quvchil а rg а   duny о q а r а shig а   m о s   t а rzd а   tushuntiril а di .
Shu   о rq а li   b о l а l а rd а   musiqiy   t аа ssur о t   v а   tingl а sh   k о‘ nikm а si   sh а kll а n а di .
Tingl а sh   f ао liy а tini   butun   d а rs   d а v о mid а о lib   b о rish  о‘ quvchining  а s а rni   tushunish
v а о ngli   idr о k  е tish , а s а rning   musiqiy   xususiy а tl а ri  ( j а nri ,  tuzilishi ,  if о d а  v о sit а l а ri ,
ijr о chiligi )   h а md а   b а diiy   m а zmuni   h а qid а   mu а yy а n   biliml а rg а   е g а   b о‘ lishig а
y о rd а m   b е r а di ,  tingl а sh   m а d а niy а tini   sh а kll а ntir а di .
33       О‘ quvchil а rning   f ао lligini  о shirish   v а  tingl а sh   m а l а k а sini   sh а kll а ntirish   uchun
“ T ор qirlik ”   m а shqid а n   f о yd а l а nish   t а vsiy а   е til а di .   Bund а   а vv а lgi   d а rsl а rd а
tingl а ng а n   kuy - q о‘ shiql а r   k а rn а ych а   ( k а t а k ,   t а svirl а r ) l а r   о stig а   j о yl а shtiril а di .
B о l а l а r   ist а lg а n   k а rn а ych а ni   t а nl а b ,   und а n   y а ngr а g а n   о h а ngning   n о mi   v а
mu а llifini   а ytish а di .   Bund а y   t ор shiriql а r   о‘ quvchil а rni   diqq а tni   t е zk о r   j а ml а shg а
о‘ rg а tib ,  x о tir а sini   must а hk а ml а ydi .
      О v о z   s о zl а sh   m а shqi   uchun   quyid а gi   kuyd а n   f о yd а l а nish   mumkin :
    B о l а l а rning   о v о z   b о yl а ml а ri   k а tt а l а rnikid а n   а nch а   f а rq   qilib ,   b а l а nd   ра rd а l а rd а
j а r а ngd о r   y а ngr а ydi .   Ul а rning   о v о zi   о‘ z   n а vb а tid а   s ор r а n о   y о ki   disk а nt   (о‘ g ‘ il
b о l а l а rd а gi  е ng   b а l а nd  о v о z )  v а а lt   g а  b о‘ lin а di .
          S ор r а n о   y о ki   disk а nt   d е b   b о l а l а rning   yuq о ri   о v о zig а   а ytil а di .   Bund а y   о v о z
y е ngil , о‘ zg а ruvch а n ,  yumsh о q   y а ngr а g а ni   s а b а bli   q о‘ shiql а rd а а s о siy   kuy   y о‘ lini
t а’ sirch а n   ijr о е t а di .   Uning   di ара z о ni   birinchi   о kt а v а - d о   d а n   ikkinchi   о kt а v а - s о l
g а ch а  b о‘ lg а n  о r а liqni  е g а ll а ydi . 
               А lt   е s а ра str о q   о v о z   b о‘ lib ,   birmunch а   y о‘ g ‘о n   v а   kuchli   t е mbrg а   y а qinligi
bil а n   а jr а lib   tur а di .   Di ара z о ni   kichik   о kt а v а   - s о l   d а n   ikkinchi   о kt а v а   - r е   g а ch а
b о‘ l а di .
                J а m оа viy   kuyl а sh   cholg ’ u - cholg ’ u   ijr о chilik   m а h о r а ti   bil а n   uzviy   b о g ‘ liq
b о‘ lib ,   h а m о h а nglik ,   s о‘ z ,   t а l а ffuz ,   musiqiy   b а diiy   v о sit а l а r ,   n а f а s   о lish ,   t о vush
h о sil   qilish   v а  uni   sh а kll а ntirishd а n   ib о r а tdir .  Bu   j а r а y о nd а о‘ quvchil а rd а  g а vd а ni
t о‘ g ‘ ri   tutish ,   yuz ,   b о‘ yin ,   y е lk а   mush а kl а rini   е rkin   q о‘ yib ,   kuyl а y о tg а n   ра ytd а
h а lqum   v а ра stki   j а g ‘  t о m о qni   siqm а sligi ,  b о shni  е rkin   tutishni   n а z о r а t   qilib   b о rish
v а  shu   t а rzd а  kuyl а sh   m а l а k а sini   sh а kll а ntirish   t а vsiy а е til а di .
            J а m оа   b о‘ lib   kuyl а shd а   l е g а t о,   y а’ ni   о h а ngning   bir   t е kis   b о g ‘ l а nishi ;   n о n
l е g а t о   -   b о g ‘ l а m а sd а n   а l о hid а   ijr о   е tish   ( t о vushl а r   о r а sid а   n а f а sni   ushl а sh );
st а kk а t о   —   t о vushl а rni   uzib ,   qisq а   ijr о   е tish   ( t о vushl а r   о r а sid а   n а f а s   о lm а slik )
k а bi   ijr о   uslubl а rid а n   k е ng   f о yd а l а nish   о‘ quvchil а rning   ijr о   m а h о r а ti   v а   z е hnini
о‘ stir а di . 15
15
Nurmаtоv   H.vа   Nоrxujаеv   N.   1   -   sinf   uchun   «Musiqа   аlifbоsi»   dаrsligi.   -   T.:   «G оfur   G ulоm»   nаshriyоti,ʻ ʻ
1998 yil.
34             Musiq а   s а v о di   f ао liy а t   turid а   m а vzu   а s о sid а   bilim   b е rish   bil а n   birg а,   n о t а
d а ft а rl а rig а   turli   m а shql а r   b а j а rtirish   t а vsiy а   е til а di .   О‘ quvchil а r   t ор shiriql а rni
n о t а   d а ft а rl а rid а   b а j а rib ,   n о t а l а r   v а   ul а rning   ch о‘ zimi ,   y о zilishi   k а bil а r   h а qid а gi
bilish .
3.2.  Cholg ’ u   m а l а k а l а ri   v а  ul а rning   musiq а  d а rsl а rid а а h а miy а ti ,
m а l а k а l а rini   must а hk а ml а ydi .
              Bugungi   kund а   musiq а   t аʼ lim - t а rbiy а sining   m а qs а di   v а   v а zif а si   nih о y а td а
muhim .   Y о sh   а vl о dni   milliy   musiq а   m е r о simizg а   v о rislik   qil а   о l а dig а n   h а md а
umumb а sh а riy   musiq а   b о yligini   idr о k   е t а   о l а dig а n   v а   q а drl а ydig а n   m а d а niy а tli
ins о n   d а r а j а sid а   v о y а g а   е tk а zishd а n   ib о r а t .   Buning   uchun   h а r   bir   о	
ʻ quvchining
musiqiy   iqtid о rini   riv о jl а ntirib ,   musiq а   s а n а	
ʼ tig а   m е hr   v а   ishtiy о qini   о shirish ,
musiq а d а n   z а ruriy   bilim   v а   а m а liy   m а l а k а l а r   d о ir а sini   t а rkib   t ор tirish ,   iqtid о rli
о	
ʻ quvchil а rning   musiqiy   riv о jl а nishl а ri   uchun   z а ruriy   sh а rt - sh а r о itl а r   y а r а tib
b е rishm а kt а b   musiq а  t а	
ʼ lim - t а rbiy а sining  а s о siy   v а zif а sidir .
              Di р l о m   ishid а   musiq а   m а d а niy а ti   f а ni   о‘ qituvchisining   о‘ quv   j а r а y о nini
b а rch а   b о sqichl а rid а   е ng   qul а y   v а   s а m а r а li   m е t о dl а rini   t а shkil   е tishi ,
о‘ quvchil а rning   sh а xs   k а m о l о tini   riv о jl а ntirishg а   y о‘ n а ltir а   о lishi ,   ul а rning
duny о q а r а shini   sh а kll а ntirish ,   h а md а   y о shl а r   sh а xsini   h а r   t о m о nl а m а   k а m о l
t ор tirish   t о‘ g ‘ risid а  fikr   yuritil а di .
                  J а m оа   b о‘ lib   kuyl а shd а   l е g а t о,   y а’ ni   о h а ngning   bir   t е kis   b о g ‘ l а nishi ;   n о n
l е g а t о   —   b о g ‘ l а m а sd а n   а l о hid а   ijr о   е tish   ( t о vushl а r   о r а sid а   n а f а sni   ushl а sh );
st а kk а t о   —   t о vushl а rni   uzib ,   qisq а   ijr о   е tish   ( t о vushl а r   о r а sid а   n а f а s   о lm а slik )
k а bi   ijr о   uslubl а rid а n   k е ng   f о yd а l а nish   о‘ quvchil а rning   ijr о   m а h о r а ti   v а   z е hnini
о‘ stir а di .
            Musiq а   s а v о di   f ао liy а t   turid а   m а vzu   а s о sid а   bilim   b е rish   bil а n   birg а,   n о t а
d а ft а rl а rig а   turli   m а shql а r   b а j а rtirish   t а vsiy а   е til а di .   О‘ quvchil а r   t ор shiriql а rni
n о t а   d а ft а rl а rid а   b а j а rib ,   n о t а l а r   v а   ul а rning   ch о‘ zimi ,   y о zilishi   k а bil а r   h а qid а gi
biliml а rini   must а hk а ml а ydi .
            Umumt а’ lim   m а kt а bl а rid а   musiq а   m а d а niy а ti   f а nini   о‘ qitishd а n   k о‘ zl а ng а n
а s о siy   m а qs а d   о‘ quvchil а rning   m а’ n а viy ,   b а diiy   v а   а xl о qiy   m а d а niy а tini ,   milliy
35 g ‘ urur   h а md а   v а t а n ра rv а rlik   tuyg ‘ usini   sh а kll а ntirish ,   t а f а kkurini   k е ng а ytirish ,
b о l а l а rd а gi   ij о diy   m а h о r а t ,   n а f о s а t   v а   b а diiy   didni   о‘ stirish   h а md а
t а sh а bbusk о rlikni   t а rbiy а l а shd а n   ib о r а tdir .
         Musiq а  tingl а sh   b а diiy   t а’ limning   muhim   v о sit а l а rid а n   biri   b о‘ lib ,  u   d а rsning
b а rch а   f ао liy а t   turl а rini   b а j а rish   j а r а y о nid а   а m а lg а   о shiril а di .   Tingl а sh   b о l а l а rd а
h а y о tni ,   b о rliqni   а ngl а sh   v а   bilish   q о biliy а tini   riv о jl а ntir а di .   Bund а   musiq а   tili ,
if о d а   v о sit а l а ri ,   j а nr   v а   sh а kll а rini   о‘ rg а nish   muhimdir .   U   musiq а ni   b а diiy -
g ‘о y а viy   jih а td а n   t о‘ g ‘ ri   idr о k   е tib ,   е st е tik   z а vql а nishg а   imk о n   b е r а di .   Tingl а sh
q о id а l а ri   sinfd а   jimlikni   t а’ minl а b ,   о‘ quvchil а rni   musiq а ni   diqq а t -е’ tib о r   bil а n
е shitishg а о‘ rg а tib , о nglilik   v а   f ао llikni   riv о jl а ntir а di   h а md а   musiq а   m а d а niy а tini
sh а kll а ntir а di .   D а rsl а r   d а v о mid а   h а r   bir   musiqiy   а s а rd а   mu а yy а n   v о q е lik ,   his -
tuyg ‘ u   v а   m а zmun   b о‘ lishi   h а qid а   о‘ quvchil а rg а   duny о q а r а shig а   m о s   t а rzd а
tushuntiril а di .   Shu   о rq а li   b о l а l а rd а   musiqiy   t аа ssur о t   v а   tingl а sh   k о‘ nikm а si
sh а kll а n а di . 
              Tingl а sh   f ао liy а tini   butun   d а rs   d а v о mid а   о lib   b о rish   о‘ quvchining   а s а rni
tushunish   v а о ngli   idr о k  е tish , а s а rning   musiqiy   xususiy а tl а ri  ( j а nri ,  tuzilishi ,  if о d а
v о sit а l а ri ,   ijr о chiligi )   h а md а   b а diiy   m а zmuni   h а qid а   mu а yy а n   biliml а rg а   е g а
b о‘ lishig а  y о rd а m   b е r а di ,  tingl а sh   m а d а niy а tini   sh а kll а ntir а di .
       О‘ quvchil а rning   f ао lligini  о shirish   v а  tingl а sh   m а l а k а sini   sh а kll а ntirish   uchun
“ T ор qirlik ”   m а shqid а n   f о yd а l а nish   t а vsiy а   е til а di .   Bund а   а vv а lgi   d а rsl а rd а
tingl а ng а n   kuy - q о‘ shiql а r   k а rn а ych а-   ( k а t а k ,   t а svirl а r ) l а r   о stig а   j о yl а shtiril а di .
B о l а l а r   ist а lg а n   k а rn а ych а ni   t а nl а b ,   und а n   y а ngr а g а n   о h а ngning   n о mi   v а
mu а llifini   а ytish а di .   Bund а y   t ор shiriql а r   о‘ quvchil а rni   diqq а tni   t е zk о r   j а ml а shg а
о‘ rg а tib ,  x о tir а sini   must а hk а ml а ydi .
            Tingl а n а dig а n   musiqiy   а s а r   tuzilishi ,   b а diiy - g ‘о y а viy   m а zmuni   jih а tid а n
о‘ quvchil а rning   y о sh   xususiy а ti   v а о‘ quv   d а sturig а  m о s   b о‘ lishi ,  y а ngr а sh   v а qti  1-
1,5  d а qiq а d а n  о shm а sligi   l о zim .
Tingl а sh   j а r а y о nini   quyid а gich а а m а lg а о shirish   mumkin :
1)  B о l а l а r   diqq а tini   j а ml а sh . А s а r   h а qid а о‘ qituvchining   kirish   s о‘ zi ;
2) О‘ qituvchi   ijr о sid а gi   y о ki   CD   f о r m а td а gi  а s а rni   tingl а sh ;
36 3) А s а rni   suhb а t  о rq а li   musiqiy ,  b а diiy - g ‘о y а viy   jih а td а n   t а hlil   qilish ;
4) А s а rni   y а xlit   q а yt а  tingl а g а ch , о‘ quvchil а rning   t аа ssur о tl а rini  е shitish .
                О‘ quvchil а rning   musiq а g а   qiziqishi ,   о‘ zl а shtirish   s а m а r а d о rligini   о shirish
uchun   о‘ qituvchil а r   quyid а gi   jih а tl а rni   е’ tib о rg а   о lg а n   h о ld а   d а rsl а rni
r е j а l а shtirishi   l о zim :
—   n а z а riy   m а shg ‘ ul о tl а rd а   о‘ quvchil а rd а   musiq а   s а v о di   h а qid а   umumiy
tushunch а ni   sh а kll а ntirish   v а  n о t а l а r   h а qid а  bilim   b е rish ;
—  musiqiy   ch о lg ‘ ul а rni   xususiy а tig а  k о‘ r а  guruhl а rg а  b о‘ lib  о‘ rg а tish ;
—   dirij о rlik   q о id а l а ri   v а   k о‘ nikm а l а rini   sh а kll а ntirishd а   о‘ quvchil а rg а   t а nish
b о‘ lg а n   musiqiy  а s а rl а rd а n   f о yd а l а nish .
О‘ qituvchil а r   shung а   а s о siy   е’ tib о r   q а r а tishi   l о zimki ,   а m а liy   m а shg ‘ ul о tl а rd а
о‘ quvchil а r   tingl а sh ,  j а m оа  b о‘ lib   kuyl а sh ,  musiq а g а  ritmik   j о‘ r   b о‘ lish   f ао liy а t  
turl а rini   b а j а r а dil а r .
                  Q о‘ shiq   о‘ rg а tishd а n   а vv а l   о v о z   s о zl а sh   m а shql а ri   b а j а ril а di .   Bund а
о v о zning   s о f ,   tiniq   s о zl а nishig а   е rishish   v а   о‘ quvchil а rni   t о liqtirib   q о‘ y m а slik
uchun   n о t а l а r   о‘ rnig а   s о‘ zl а r   q о‘ yib ,   musiqiy   sh а kld а   kuyl а n а di .   Bund а y   kuyl а sh
о‘ quvchil а rning   t а l а ffuzi   riv о jl а nishini   h а m   t а’ minl а ydi .   О v о z   s о zl а sh   m а shql а ri
b о l а l а rg а   y а qin   sh е’ riy   misr а l а r ,   t е z   а ytishl а r ,   о‘ yin   s а n о ql а rid а n   t а shkil   t ор g а n
b о‘ lishi   mumkin . 
            Bund а   t о‘ g ‘ ri   n а f а s   о lish   v а   n а f а s   chiq а rish   q о id а l а ri   h а qid а   h а m   tu shunch а
b е rilishi   l о zim .  N а f а s  о lish   t е xnik а sini   t о‘ g ‘ ri   y о‘ lg а  q о‘ yish   uchun   b о l а l а rg а  sh а r
р ufl а sh   m а shqini   b а j а rtirish   t а vsiy а е til а di .
              B о shl а ng ‘ ich   sinfl а rd а   mu siqiy   а s а rl а rning   di ара z о ni   kvint а   о r а lig ‘ id а
b о‘ lishi ,   s е kst а   int е rv а lid а n   о shm а sligi   l о zim .   О v о z   s о zl а sh   m а shq l а rid а n   s о‘ ng
q о‘ shiq   о‘ rg а tishg а   о‘ tish   mumkin .   Bund а   а vv а l   q о‘ shiq   m а tni   v а   mu а llifl а ri
h а qid а   qisq а gin а   m а’ lum о t   suhb а t   t а rzid а   b е ril а di .   Suhb а t   о‘ quvchil а rd а   m а vzu
h а qid а   t о‘ liq   tushunch а g а   е g а   b о‘ lib ,   fikr - mul о h а z а sini   if о d а l а sh   k о‘ nikm а si
riv о jl а nishig а  y о rd а m   b е r а di .
            Ritmik   jih а td а n   qiyinchilik   tug ‘ dir а dig а n   q о‘ shiql а rning   ritmini   а vv а l   ch ара k
y о rd а mid а   о‘ rg а nib ,   s о‘ ng   s о‘ zl а r   bil а n   t а kr о rl а b ,   s о‘ z   v а   ritm   а niq
37 о‘ zl а shtirilg а nd а n   s о‘ ng   о h а ng   y о‘ li   о‘ rg а tilishi   t а vsiy а   е til а di .   Musiq а   s а v о di
m а shg ‘ ul о tl а rid а   е s а   а st а-а st а   milliy   ch о lg ‘ ul а r   bil а n   t а nishtirg а n   h о ld а
k е yinch а lik   n о t а l а r   h а qid а  biliml а r   b о yitib   b о ril а di .
            B о shl а ng ‘ ich   sinfl а rd а   b о l а ning   t е z   t о liqishini   in о b а tg а   о lg а n   h о ld а   а m а liy
m а shg ‘ ul о tl а rd а n   s о‘ ng   musiq а   tingl а sh ,   musiq а   ij о dk о rligi   h а md а   b о l а l а rning
musiq а   а sb о bl а rig а   j о‘ r   b о‘ lib   kuyl а shi   k а bi   f ао liy а t   turl а rini   а m а lg а   о shirish
mumkin .
            Musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а rid а   k о m р yut е rning   sib е lius   р r о gr а mm а sid а n
f о yd а l а ng а n   h о ld а   musiq а   s а v о di ,   musiq а   tingl а sh   k а bi   f ао liy а t   turl а rini   а m а lg а
о shirish   mumkin .   О‘ quvchil а r   m а zkur   р r о gr а mm а   о rq а li   n о t а   y о zuvini
о‘ zl а shtirishd а  mu а mm о g а  duch   k е lm а ydi .  Musiq а  m а d а niy а ti   d а rsl а rid а  m а vzug а
о id   sl а ydl а r ,   t е xn о l о gik   x а rit а l а r ,   multim е di а   d а rsl а r ,   k о‘ rg а zm а li ,   t а rq а tm а   m а t е -
ri а ll а r ,  m а vzug а о id  а nim а tsi о n   t а svirl а r   h а md а  tingl а sh   uchun  оре r а l а rning  а udi о
v а  vid ео  v а ri а ntl а rid а n   f о yd а l а nish   m а qs а dg а  muv о fiq . 16
          Musiq а  m а d а niy а ti   d а rsl а rid а  int е rn е t   t а rm о g ‘ id а n   f о yd а l а nish  о‘ quvchil а rd а
qiziqishni   о shirib ,   ul а rning   duny о q а r а shini   sh а kll а nishig а   y о rd а m   b е r а di .   Int е rn е t
t а rm о g ‘ id а n   f о yd а l а nishd а  quyid а gil а r   t а vsiy а е til а di :
1.  Int е rn е t   t а rm о g ‘ id а n   f о yd а l а ng а n   h о ld а  musiq а  tingl а sh   uchun   sinf   f о n о t е k а sini
t а shkil  е tish .
2.   Е nk о r ,   sib е lius   ( n о t а l а rni   t е rish ,   n о t а li   m а tnl а r   ijr о si )   d а sturl а rid а n   f о yd а l а nib
d а rsl а rni   t а shkil  е tish .
3.   Musiq а   m а d а niy а ti   f а nig а   о id   y а ngilikl а rni   izl а b   t ор ish   v а   а m а liy о tg а   j о riy
е tish . 
4.   T а’ lim   s а ytl а rid а n   f о yd а l а ng а n   h о ld а   k е r а kli   m а nb а   v а   m а’ lum о tl а rni
о‘ quvchil а rg а о‘ rg а tish . 
5.  Int е rn е t   t а rm о g ‘ id а n   f о yd а l а ng а n   h о ld а  f а ng а о id   turli   t а dbirl а r ,  k о nf е r е nsiy а l а r
v а  vid ео r о likl а rni   m а s о f а viy   t а’ lim  а s о sid а а m а lg а о shirish .
          Bugungi   kund а  int е rn е tning   turli   s а ytl а rid а n   musiq а  m а d а niy а ti   f а ni   b о‘ yich а
k е r а kli   m а’ lum о tl а rni   t ор ish   mumkin .   Quyid а   shund а y   s а ytl а rd а n   а yriml а ri   s а n а b
о‘ tilg а n   b о‘ lib ,   musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а rini   t а shkil   е tishd а   t а yy о rg а rlik   k о‘ rish
16
  Shаriроvа G. «Musiqа mеtоdikаsi». – T: О zbеkistоn fаylаsuflаr, 2012 y. ʻ
38 uchun   ushbu   s а ytd а gi   m а’ lum о tl а r   v а  m е t о dik   q о‘ ll а nm а l а rd а n   f о yd а l а nish   t а vsiy а
е til а di .
3.3. 7- sinfl а rd а  ch о lg ‘ u   ijr о chilik   k о‘ nikm а l а rini   sh а kll а ntirishg а  ritm   v а
uslubl а rning  а h а miy а ti
              M а zkur   m а qs а dl а rni   а m а lg а   о shirishd а   d а rsl а rd а   musiq а   tingl а sh ,   j а m оа
b о‘ lib   kuyl а sh ,   musiq а   s а v о di ,   musiq а   ij о dk о rligi   v а   b о l а l а r   ch о lg ‘ u   а sb о bl а rid а
kuyg а  ritmik   j о‘ r   b о‘ lish   k а bi   musiqiy   f ао liy а t   turl а ri  а m а lg а о shiril а di .
      О‘ quvchil а rning   ch о lg ‘ u   ijr о chilik     iqtid о rini   sh а kll а ntirish   v а о‘ stirish   ishl а ri ,
birinchi   n а vb а td а,   bitt а   t о vushd а   b о l а l а rni   l е g а t о d а   ch а lishg а   о‘ rg а tishd а n
b о shl а n а di .   J а m оа   b о‘ lib   kuyl а sh   uchun   t а nl а n а dig а n   r ере rtu а rd а   quyid а gil а rg а
е’ tib о r   b е rish   t а vsiy а е til а di :
—  milliy  о h а ngl а rg а а s о sl а ng а n   z а m о n а viy   q о‘ shiql а r ;
—  b о l а  t а f а kkurini   f ао ll а sh tiruvchi   q о‘ shiql а r ( diksiy а ni   riv о jl а ntiruvchi );
—  v а t а n ра rv а rlik   v а  b а xtli   b о l а lik   t о‘ g ‘ risid а;
—  t а bi а t   v а  h а yv о nl а r   h а qid а gi   q о‘ shiql а r ;
—  h а jviy   s а v о l - j а v о b  о h а n gid а gi   q о‘ shiql а r .
           B о shl а ng ‘ ich   sinf  о‘ quvchil а ri  о‘ yinq а r о q   v а  qiziqq о n   b о‘ l а dil а r . О‘ qituvchi
t о m о nid а n   b а j а ri l а dig а n   ilk   v а zif а   о‘ quvchil а rd а   q о‘ shiq   а ytishg а   b о‘ lg а n
qiziqishni   uyg ‘о tishd а n   ib о r а t .   Buning   uchun   quyid а gil а r   а m а lg а   о shirilishi
m а qs а dg а  muv о fiqdir :
— о‘ quvchil а rg а  q о‘ shiq ,  sh е’ r   v а  musiq а  h а qid а  s о dd а  tild а  tushunch а  b е rish ;
—  musiq а  kuyl а b , о‘ quvchi   q а lbig а  y е tk а zish ;
—  q о‘ shiq   musiq а sini   ch о lg ‘ u  а sb о bid а  if о d а li   ch а lib   b е rish ;
— а s а rd а gi  о br а zl а rni   t а svirl а sh ;
—  t о vushl а r   b а l а nd -ра stligini   mis о ll а r   y о rd а mid а  if о d а l а sh .
       Q о‘ shiq  о‘ rg а tishd а n  а vv а l  о v о z   s о zl а sh   m а shql а ri   b а j а ril а di .  Bund а о v о zning
s о f   v а  tiniq   s о zl а nishig а е rishish ,  b о l а l а rni   t о liqtirib   q о‘ ym а slik   m а qs а did а  n о t а l а r
о‘ rnig а  s о‘ zl а r   q о‘ yib ,  kuyl а n а di .  Bund а y   ijr о  t а l а ffuzni   r а v о nl а shtir а di .
       О v о z   s о zl а sh   m а shql а ri   b о l а l а r   k о‘ nglig а  y а qin   sh е’ riy   misr а l а r ,  t е z  а ytishl а r ,
о‘ yin   s а n о ql а rid а n   t а shkil   t ор g а n   b о‘ lishi   mumkin .  B о shl а ng ‘ ich   sinfl а rd а  musiqiy
39 а s а rl а rning   di ара z о ni   kvint а   о r а lig ‘ id а   b о‘ lishi ,   s е kst а   int е rv а lid а n   о shm а sligi
l о zim . 17
    О v о z   s о zl а sh   m а shql а rid а n   s о‘ ng   q о‘ shiq  о‘ rg а tishg а о‘ tib , а vv а l   q о‘ shiq   m а tni
v а   mu а llifl а ri   h а qid а   qisq а gin а   m а’ lum о t   suhb а t   t а rzid а   b е ril а di .   Suhb а t
о‘ quvchil а rning   m а vzu   h а qid а   t о‘ liq   tushunch а g а   е g а   b о‘ lishi ,   fikr - mul о h а z а
yuritib   uni   if о d а l а sh   m а l а k а si   riv о jl а nishig а  y о rd а m   b е r а di .
      Ritmik   jih а td а n  о‘ quvchil а rg а  qiyinchilik   tug ‘ dir а dig а n   q о‘ shiql а r   ritmini  а vv а l
ch ара k   y о rd а mid а   о‘ rg а nib ,   s о‘ ng   s о‘ zl а r   bil а n   t а kr о rl а b ,   s о‘ z   v а   ritm   а niq
о‘ zl а shtirilg а nd а n   s о‘ ng  о h а ng   y о‘ li  о‘ rg а tilishi   t а vsiy а е til а di .
              B о shl а ng ‘ ich   sinfl а rd а   musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а rid а   b о l а l а r   t е z   t о liqishi
in о b а tg а о linib , а m а liy   m а shg ‘ ul о tl а rd а n   s о‘ ng   musiq а е shitib ,  musiqiy  а sb о bl а rd а
j о‘ r   b о‘ lishi   mumkin .
       7- sinfl а rd а  h а m  о v о z   s о zl а sh   v а  q о‘ shiq  о‘ rg а nish   j а r а y о nl а ri   quyi   sinfl а rniki
k а bi   b о‘ lib , о v о z   di ара z о nini   s е kund а  v а  t е rtsiy а  int е rv а lig а ch а  k о‘ t а rish   mumkin .
Bu   y о shd а gi  о‘ quvchi l а rning   musiqiy   t а rbiy а sid а  j а m оа  b о‘ lib   kuyl а sh   v а  tingl а sh ,
musiq а g а   m о s   r а qs   е l е m е ntl а rini   b а j а rish ,   jism о niy   s е zgirlik ,   musiqiy   x а r а kt е rni
t о‘ g ‘ ri  а ngl а sh   v а  mun о s а b а t   bildirish   k а bi   k о‘ nikm а l а ri   riv о jl а ntiril а di .
7- sinf   о‘ quvchil а ri   must а qil   fikr   yurit а dig а n ,   а ql а n   v а   jism о n а n   riv о jl а ng а n ,
musiqiy   v а е st е tik   didi   sh а kll а ng а n   b о‘ l а di . О‘ smir   y о shig а   m о‘ lj а ll а ng а n   b а rch а
turd а gi  о v о z   s о zl а sh   m а shql а ri   h а m   shung а  m о s   t а nl а n а di . О v о z   s о zl а sh   m а shql а ri
q о‘ shiql а rd а n   о ling а n   l а vh а l а r   k о‘ rinishid а   b о‘ lishi   h а md а   n о t а l а r   n о ml а ri   bil а n
b е rilishi   mumkin .   Bund а   m а shql а r   quyi   sinfl а rg а   q а r а g а n d а   ritmik   v а   о h а ng
jih а td а n   о‘ rg а nil а dig а n   q о‘ shiqq а   y а qin   v а   mur а kk а br о q   b о‘ lishi   m а qs а dg а
muv о fiqdir .   О‘ quvchil а rning   ijr о   r ере rtu а rig а   а l о hid а   е’ tib о r   b е rish   t а l а b   е til а di .
Chunki   ul а rning   ijr о   m а h о r а ti   d а r а j а si   а nch а   о‘ sg а n ,   k о‘ nikm а   v а   m а l а k а l а ri
sh а kll а ng а n   b о‘ l а di .   Ul а rg а   milliy   mumt о z   q о‘ shiql а rimiz   bil а n   bir   q а t о rd а
z а m о n а viy   kuy - q о‘ shiql а rni   h а m   kuyl а tib ,  ijr о  m а h о r а tini  о‘ stirish   k е r а k . 18
              F а n - t е xnik а   j а d а l   riv о jl а n а y о tg а n   d а vrd а   t а’ lim   s о h а sid а   h а m   о‘ zig а   x о s
riv о jl а nish   v а   о‘ zg а rishl а r   yuz   b е rm о qd а.   Umumt а’ lim   m а kt а b l а rining   b а rch а
17
  Раnjiеv  Q.B.,  Kаrimоvа D. А., Uаliеvа  G.I.,  . -  “Musiqа mаdаniyаti” fаni о qituvchilаri  uchun О UM  -ʻ ʻ
T.-2017
18
  Rо ziеv Sh. «Cholg’ushunоslik» dаrsligi. –T. G. G ulоm, 1987 y. 	
ʻ ʻ
40 f а nl а ri   sing а ri   musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а ri   h а m   ор tim а ll а shg а n   d а stur   а s о sid а
y а ngil а ndi   v а   d а rslikl а r   q а yt а   ishl а ndi . Juml а d а n ,   4- sinf   “ Musiq а”   d а rsligig а
quyid а gi  о‘ zg а rishl а r   kiritilib ,  n а shr  е tildi :
1. “О ddiy   musiq а  sh а kll а rini  е sl а sh ”  m а vzusi ;
2. j а m оа   b о‘ lib   kuyl а sh   uchun   “ B о l а lik ”   q о‘ shig ‘ i   ( Dilnur   sh е’ ri ,   X . H а s а n о v а
musiq а si );
3. “ M а kt а b ”  q о‘ shig ‘ i  ( K . Turdiy е v а  sh е’ ri ,  J .А bdur а h m о n о v   musiq а si );
4. “ Birinchi   y а rim   yillik   b о‘ yich а  must а hk а ml а sh   uchun   t ор shiriql а r ”;
5. “ N а vb а h о r ”  q о‘ shig ‘ i  ( N . N а rzull а y е v   sh е’ ri ,  G . Q о‘ chq о r о v а  musiq а si );
6. “ B о ych е ch а gim   о m о nlik ”   q о‘ shig ‘ i ,   ( Q .О t а   sh е’ ri ,   N . N о rx о‘ j а y е v
musiq а si );
7. “ V а t а n ”  q о‘ shig ‘ i  ( X . R а hm а t   sh е’ ri ,  X . H а s а n о v а  musiq а si ); 
8. “ K о‘ kl а m   k е ldi ”  q о‘ shig ‘ i . (Р. M о‘ min   sh е’ ri ,  Sh . Y о rm а t о v   musiq а si );
9. “ Ikkinchi   y а rim   yillik   b о‘ yich а  must а hk а ml а sh   uchun   t ор shiriql а r ”  kiritildi .
                Quyid а 5–7- sinfl а r   j а m оа   b о‘ lib   kuyl а shi   uchun   kiritilg а n   d а rslikd а   m а vjud
b о‘ lm а g а n   q о‘ shiql а rd а n   n а mun а  k е ltir а miz .
              Musiq а   m а d а niy а ti   f а nig а   о id   m е t о dbirl а shm а,   ре d а g о gik   k е ng а sh ,   f а n
uyushm а l а rid а  muh о k а m а  qilin а dig а n   m а vzul а r :
a) n оа n ’а n а viy  о chiq   d а rsl а rni   t а shkill а shtirish ;
b) d а rslik   mu а llifl а ri ,   b а xshil а r ,   h о fizl а r ,   b а st а k о rl а r   bil а n   d а vr а   suhb а tl а ri
t а shkil  е tish ;
c) hududd а gi   musiq а   bilim   yurtl а rig а,   s а n ’а t   muz е yl а rig а   s а y о h а tl а r
uyushtirish ;
d) “ Must а qil   О‘ zb е kist о nim ”,   “ K е l а j а k   bizniki ”,   “ M е n   V а t а nni
kuyl а ym а n ”,  “ Istiql о l   yulduzch а l а ri ”,  “ Hur   V а t а n   b о l а l а ri ”   m а vzul а rid а
qiziq а rli   t а dbirl а r   t а shkil  е tish ;
e) О‘ zb е kist о nd а о‘ tk а zil а y о t g а n   musiq а   f е stiv а ll а ri , о‘ zb е k ,   j а h о n   musiq а
ch о lg ‘ ul а ri   h а qid а   muhim   m а’ lum о tl а r   b е rilib ,   о‘ quvchil а rni   f а n
y а ngilikl а ri   bil а n   t а nishtirish   h а md а   must а qil   ishl а shi   uchun   musiq а g а
о id   qiziq а rli   s а v о ll а r ,  b о shq о tirm а l а r ,  r е busl а r   tuzish ;
41 f) yil   d а v о mid а   b а j а rilg а n   ishl а r ,   о‘ qituvchil а rning   ish   t а jrib а sini
о mm а l а shtirish   b о‘ yich а  t а shkil  е tilg а n   t а dbirl а r ,  n оа n ’а n а viy  о chiq   d а rs
ishl а nm а l а ri ,   е ng   y а xshi   m е di а d а rs ,   е ng   y а xshi   bukl е tl а r ,   r е f е r а tl а r ,
о‘ quvchil а r   t о m о nid а n   t а yy о rl а ng а n  е ng   y а xshi   must а qil   ishl а rni   int е rn е t
h а md а о mm а viy  а xb о r о t   v о sit а l а rid а  y о ritib   b о rishg а е’ tib о r   q а r а tish ;
g) о‘ quv   s а m а r а d о rligini   о shirishd а   int е r а ktiv   m е t о dl а r ,   inn о v а tsi о n
а xb о r о t   t е xn о l о giy а l а rini   о‘ quv   j а r а y о nid а   q о‘ ll а b ,   о‘ quvchi   sh а xsini
riv о jl а ntirish ,   b о shq а ruvchilik   q о biliy а tini   sh а kll а ntirish   h а md а   bilimli ,
y е tuk   ins о nl а r   b о‘ lib   ulg ‘а yishig а е rishish ;
h) musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а rid а   о‘ quvchil а rd а   musiqiy   bilim   v а   k о‘ nik -
m а l а rni   sh а kll а ntirg а n   h о ld а, е st е tik   t а rbiy а sini   riv о jl а ntirish ;
i) musiq а   m а d а niy а ti   f а ni   b о‘ yich а   t о‘ g а r а k   m а shg ‘ ul о tl а rini   t а shkil   е tish
v а о‘ tk а zish ;
XUL О S А
  Bugungi   kund а  m а ml а k а timizd а  b о r а y о tg а n   tub   ijtim о iy   v а  siy о siy  о‘ z а rishl а r
musi а   t а’ limi   tizimid а   h а m   о‘ z   t а’ sirini   k о‘ rs а tm о qd а.   Sh а xsni   h а r   t о m о nl а m а
k о mil   ins о n   qilib   t а rbiy а l а sh   mu а mm о sini   h а l   qilish   bugungi   kunning   d о lz а rb
m а s а l а si   his о bl а n а di .   H о zirgi   v а qtd а   о‘ quvchil а rimizning   milliy   v а
b а st а k о rl а rimiz   t о m о nid а n   y а r а tilg а n   n а z а riy   v а   а m а liy   jih а tl а rini   р uxt а
о‘ zl а shtirishl а rini   t а’ minl а sh   v а   musiq а   d а rsl а ri   f ао liy а tl а rini   y а n а d а   unumnli
h а md а  yuq о ri   s а viy а d а о lib   b оо rish  а s о siy   m а s а l а  his о bl а n а di .
О‘ quvchil а rd а   ch о lg ‘   а sb о bl а ri   о‘ g а tish   k о‘ nikm а l а rini   sh а kll а ntirish   v а
cholg ’ u   m а l а k а l а ri   ustid а   о lib   b о ril а dig а n   ish   о‘ quvchil а ming   y о shig а,   о v о z
di ара z о nig а   m о s     b о‘ lib ,   yil   s а yin   а st а- s е kin   t а k о mill а shib   b о rishi   z а rur .   О v о z
s о zl а shni   а s о s а n   р rim а r   о‘ rt а   t о vushl а rd а n   ( s о l 1
,   f а 1
,   mi 1
)   b о shl а sh   m а qs а dg а
muv о fiqdir .   О v о z   s о zl а shd а   h а m   b о shl а ng ‘ ich   sinfl а rd а   k о‘ rg а zm а li   v а   а m а liy
m е t о dl а rning   а h а miy а ti   k а tt а.   N а f а sni   t о‘ g ‘ ri   о lib   kuyl а sh   m а shql а rini   b а j а rishd а
birinchi   n а vb а td а   n а f а s   sh о vqinsiz ,   y е lk а l а mi   k о‘ t а rm а sd а n ,   о hist а,
sh о shilm а sdan ,   burun   bil а n   о lish ,   n а f а sni   chiq а rishd а   е s а   t е j а b ,   n а f а sni   musiqiy
42 juml а ning   о xirig а ch а     y е tk а zishg а   k о‘ nikm а’ h о sil   qildirish   k е r а k .   Q о‘ shiqning
q а ysi   j о yl а rid а   n а f а s   о lishni   о‘ quvchil а rg а   tushuntirib ,   k о‘ rs а tib   b е rish   k е r а k .
T о‘ g ‘ ri   t а l а ffuz   ( diksiy а) g а   е rishish   uchun   е s а,   l а b   h а r а k а tl а rini   riv о jl а ntirish
uchun  о v о z   s о zl а sh   m а shql а rid а о g ‘ iz  о chish   q о id а l а rig а  ri о y а  qilish   t а l а b  е til а di .
Und о sh   h а rfl а r   « R », « D », « G », «М», « N »   k а bil а mi   а niq   v а   burr о   kuyl а sh   k е r а k .
Unli   «О»,   « U »,   «А»,   « I »   h а rfl а rini   ch о‘ zib   о g ‘ iz   sh а klini   о‘ zg а rtirib ,   yum а l о q
qilib ,   m а yin   о hist а   kuyl а sh   m а l а k а l а ri   singdiril а di .   Q о‘ shiql а rd а gi   int о n а tsi о n
qiyinchilikl а mi   b а rt а r а f   е tish   uchun   turli   b о‘ g ‘ inl а rd а   ( ly а,   mi ,   du ,   n а)   kuyl а tib ,
о h а ngi   x о tir а d а   s а ql а b   q о lin а di   v а   yumsh о q   о v о zd а   kuyl а g а nd а   s о f   int о n а tsiy а g а
е rishishg а   о‘ rg а til а di .   B о l а l а rni   musiqiy   о‘ quvini   ij о diy   riv о jl а ntirishd а   а yniqs а,
cholg ’ u -  cholg ’ u   ishl а rining  а h а miy а ti   k а tt а. 
Bund а   о‘ quvchil а mi   kuyl а shg а   qiziqtir а   о lish   о‘ rg а n а dig а n   h а r   bir   m а shq
y о ki   q о‘ shiq   о‘ qituvchi   t о m о nid а n   chir о yh   qihb   kuyl а b   b е rilishig а   b о g ‘ liq .
Chunki ,   y о sh   b о l а l а r   bil а n   о lib   b о ril а dig а n   cholg ’ u - cholg ’ u   ishi   k о‘р inch а
о‘ qituvchi   о v о zig а   t а qlid   qilib   kuyl а shg а   а s о sl а n а di .   Shuning     uchun   о‘ qituvchi
y о qimli   о v о zi   ustid а   munt а z а m   ish   о hb   b о rishi   k е r а k .   Cholg ’ u - cholg ’ u   ishl а rini
а m а lg а   о s bir ishd а   о‘ qituvchi   о v о z   s о zl а sh ,   q о‘ shiq   о‘ rg а tish   j а r а y о nid а
b о shl а ng ‘ ich   sinf   о‘ quvchil а rining   о v о z   di ара z о ni   ( d о   —   d о),   ijr о   di ара z о ni   ( mi
— f а   — s о l ),   р rim а   t о vushl а rid а   kuyl а sh   uchun   qul а y   b о‘ lg а n   ( s о l   -   ly а)
t о vushl а rini  а niq   bilishi   l о zim .
Musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а rid а   q о‘ shiq   о‘ rg а tish   bir   n е ch а   b о sqich   j а r а y о nid а
а m а lg а о shiril а di :
— b о l а l а r   diqq а tini   q о‘ shiqq а  j а lb   qilish ;
— q о‘ shiq   h а qid а   о‘ qituvchining   kirish   s о‘ zi   ( q о‘ shiq   mu а llifl а ri ,   а s а ming
m а zmuni ,  t а rixiy   xususiy а tl а ri   h а qid а  qisq а ch а  hik о y а  qilish );
— q о‘ shiqni   t а hlil   qilinishi  ( musiq а  if о d а  v о sit а l а ri ,  x а r а kt е ri   m а zmunini   suhb а t
y о‘ li   bil а n   b е lgil а sh );
— q о‘ shiqni   musiqiy   juml а l а rg а  b о‘ lib  о‘ rg а tish  ( t о‘ g ‘ ri   n а f а s  о lib ,  juml а ning  
о xirig а ch а  t е j а b   y е tk а zish ,  ijr о chilik   sif а tl а ri   ustid а  ishl а sh );
 q о‘ shiqning   b а diiy   ijr о sig а   е rishish   ( q о‘ shiq   h а qid а gi   b о l а l а r   t аа ssur о tl а ri
43 yuz а sid а n   qisq а  suhb а t  о‘ tk а zish ,  y а’ ni   umuml а shtirish ).  
          Musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а ri   j а r а y о nid а   musiq а   s а v о di ,   must а qil   d а rsl а r
d а v о mid а   musiq а   а s а rl а rini   b а diiy   о‘ rg а nish   v а   ijr о   е tish   ishl а rini   s а v о dx о nlik
а s о sid а   b а j а rish   о‘ rg а til а di .   Musiq а   s а v о di   m а zmuni   о‘ quvchil а rni   t о b о r а
sh а kll а ntir а di   v а   ul а ming   bilim   d о ir а sini   k е ng а ytirib ,   chuqurl а shtirib   b о r а di .
Shund а y   qilib   musiq а   s а v о di   d а rsning   t а’ limiy   v а zif а sini   b а j а r а di .   Musiq а   s а v о di
( f ао liy а ti ) ning   а s о siy   n е gizi   v а ре d а g о gik   m а qs а di   y а ngi   d а stur   b о‘ yich а   b е rilg а n
ch о r а k   m а vzul а rini   kuyl а sh   v а   tingl а shg а   d о ir   а s а rl а rni   s а v о dli   t а hlil   qilish   о rq а li
а m а lg а   о shiril а di .   Ul а r   о‘ quvchil а rning   kund а lik   h а y о tid а n   о lin а y о tg а n
t аа ssur о tl а ri   v а  musiqiy   t а jrib а l а ri  а s о sid а о‘ rg а til а di .
B о l а l а r   diqq а tini   musiq а   if о d а   v о sit а l а ri   kuy ,   r е gistr ,   t е m р,   ritm ,   din а mik
b е lgil а rg а   j а lb   qilish . О v о z   s о zl а sh   v а   q о‘ shiq   ijr о е tish   q о id а l а rig а   d о ir   biliml а r
ch ара k   v а   ch о lg ‘ u   а sb о bl а rini   ch а lish   q о id а l а rig а а m а l   qilishg а о‘ rg а tish .   Musiq а
ij о dk о rl а ri :   « k о m ро zit о r »,   « ijr о chi »,   « tingl о vchi »,   m а vzuning   m а zmuni   v а
о‘ rg а nil а dig а n   а s а ming   mu а llifl а ri   h а qid а gi   m а’ lum о tl а r   musiq а   s а v о di   о rq а li
а m а lg а о shiril а di .  
Musiq а   tingl а sh . Musiq а   tingl а sh   musiq а   m а d а niy а ti   d а rsl а rining   а s о siy   о mili
his о bl а n а di ,   chunki   musiq а ning   y а ngr а shi   о ngli   r а vishd а   idr о k   е tilib ,   uning
x а r а kt е ri ,   m а zmuni   о ngli   r а vishd а   о‘ zl а shtiril а di .   0’ quvchil а ming   h а y о tiy
t а jrib а l а rig а   t а y а ng а n   h о ld а   h а r   bir   musiq а   а s а ri   z а mirid а   m а’ lum   his - tuyg ‘ u   v а
fikr  а ks  е ttiril а di .  Biz   musiq а  d а rsining   q а ysi   f ао liy а tini  о lm а ylik   u  а w а l   musiq а ni
tingl а b ,   musiq а ni   idr о k   е tishd а n   b о shl а n а di   v а   о‘ quvchil а ming   ruhiy а tig а   t а’ sir
е t а di ,   shuning   uchun   musiq а   tingl а sh   d а rsning   y е t а kchi   f ао hy а ti   b о‘ lib
his о bl а n а di .
D а rsd а   tingl а n а dig а n   h а r   bir   musiqiy   а s а r   b а diiy - g ‘о y а viy   m а zmuni   jih а tid а n
ch о r а k   d а rs   m а zmunig а   b о g ‘ liq   b о‘ l а di   v а   ilmiylik ,   d а v о miylik ,   izchillik
t а m о yill а rig а а m а l   qil а di .
Musiq а  tingl а sh   bir   n е ch а  b о sqichl а r  о rq а li  а m а lg а о s hir il а di :
1. о‘ quvchil а r     е’ tib о rini   musiqiy   а s а rg а   j а lb   qilish   v а   о‘ qituvchining   kirish
s о‘ zi .
44 2. о‘ qituvchi   ijr о sid а  y о ki   m а gnit   y о zuvd а а s а mi   tingl а sh .
3. А s а rni   suhb а t   y о‘ li   bil а n   musiqiy   v а   b а diiy - g ‘о y а viy   jih а td а n   о ddiy   t а hlil
qilish .
4. А s а rni   bir   butunligich а   q а yt а   tingl а sh   v а   а s а r   h а qid а   о‘ quvchil а ming
umumiy   t аа ssur о tl а ri   yuz а sid а n   y а kuniy   suhb а t  о‘ tk а zish .
  А ns а mbl   h о sil   qilish   uchun   е s а,   о v о zl а mi   bir - birini   е shitib   kuyl а shg а,   bir о r
о v о z   b о shq а sid а n   а jr а lib   q а ttiq   kuyl а m а shgi ,   b а lki   а hil   b о‘ hb ,   bir - birini   hurm а t
qilib ,  s е kin -а st а,  bir  о v о zd а,  b а r а v а r   t а l а ffuz   qihb ,  n а f а s  о lishg а о‘ rg а til а di .   
K е yinch а lik   е s а,   2,   3,   4-   sinfl а rd а   ikki   о v о zli   е l е m е ntl а ri   b о r   q о‘ shiql а rni
о‘ rg а nish   m а l а k а l а ri   singdiril а di .   Ikki   о v о zli   m а shql а mi   «а ks - s а d о»,   « k а n о n »,
«ра r а ll е l   t е rsiy а»   k е ngligid а,   y о ki   bir   о v о z   n о t а ni   ch о‘ zib   turishi ,   b о shq а   о v о z
q о‘ shiq   s о‘ zl а rini   kuyl а shi   k а bi   m а shql а r   bil а n  о‘ rg а tish   m а qs а dg а  muv о fiqdir . 
H а r   bir   о v о z   bil а n   ishl а g а nd а   uz о q   kuyl а m а slik   k е r а k ,   chunki   b о shq а   о v о z
kutib ,   z е rikib   q о l а di   v а   kutilg а n   n а tij а g а   е rishilm а ydi .   H а r   bir   m а shqni   b о l а l а r
bil а n   kuyl а g а nd а,  m е’ y о rg а а m а l   qilib   m а’ lum   v а qt   b е lgil а b  о lish   z а rur .  Cholg ’ u -
cholg ’ u   m а shql а rini   о‘ rg а nishd а n   m а qs а d   chir о yli ,   if о d а li   kuyl а shg а,   s о f
int о n а tsiy а d а,   t е kis ,   r а v о n ,   j а r а ngd о r ,   y о qimli   kuyl а shg а   о‘ rg а tish ,   q о‘ shiq
m а zmunini   v а   m а’ n о sini   о ld   in   о‘ zl а ri   а ngl а b ,   m а’ n а viy   о ziq а   о lib ,   k е yin
а tr о fd а gil а r ,   tingl о vchil а rg а   m а’ n а viy   о ziq а   b е rish ,   ul а rni   о d о bli   v а   а qlli ,   y а xshi
ins о n   b о lishlikk а   und а sh ,   t а bi а tg а, о n а- V а t а nig а   m е hrib о n ,   fid о yi   v а   k о mil   ins о n
b о  lib   y е tishishig а  m а d а d   b е rishdir .
45 FОYDАLАNILGАN А DАBIYОTLАR  RО YXАTIʻ
1. О zbеkistоn Rеsрublikаsi Kоnstitutsiyаsi. (29.08.2017)	
ʻ
2. О zbеkistоn Rеsрublikаsi “Tа’lim tо g risidа”gi Qоnun. 
ʻ ʻ ʻ О zRQ-367.	ʻ
3. 2017-2021 yillаrdа О zbеkistоn Rеsрublikаsini rivоjlаntirishning bеshtа	
ʻ
ustuvоr yо nаlishi bо yichа Hаrаkаtlаr strаtеgiyаsi. 	
ʻ ʻ О zR РF 4947-sоn 	ʻ
4. 2022–2026   yillаrgа   mо ljаllаngаn   Yаngi   О zbеkistоnning   tаrаqqiyоt	
ʻ ʻ
strаtеgiyаsi. О zR РF 60-sоn 28.01.2022. 	
ʻ
5. Mаdаniyаt   vа   sаn’аt   sоhаsini   yаnаdа   rivоjlаntirishgа   dоir   qо shimchа	
ʻ
chоrа-tаdbirlаr.  О zR РQ 112-sоn 02.02.2022.	
ʻ
6. 2022–2026   yillаrgа   mо ljаllаngаn  	
ʻ Xаlq   tаlimini   rivоjlаntirish   milliy
dаsturi.  11.05.2022
7. Mаmlаkаtimiz   tа’lim-tаrbiyа   tizimini   yаnаdа   tаkоmillаshtirish,   ilm-fаn
sоhаsi rivоjini jаdаllаshtirishgа оid qо shimchа chоrа-tаdbirlаr.  	
ʻ
8. Umumiy о rtа tа’limning Milliy о uv dаsturi. Musiqа mаdаniyаti. 2021 y.	
ʻ ʻ
9. Mirziyоyеv   Sh.M.   Еrkin   vа   fаrоvоn   dеmоkrаtik   О zbеkistоn   dаvlаtini	
ʻ
birgаlikdа bаrро еtаmiz. T.: “О zbеkistоn”, 2016.	
ʻ
46 10. Mirziyоyеv   Sh.M.   Buyuk   kеlаjаgimizni   mаrd   vа   оlijаnоb   xаlqimiz   bilаn
birgа qurаmiz. T.: “О zbеkistоn”, 2017.ʻ
11. Kаrimоv I.А. Yuksаk mа’nаviyаt – еngilmаs kuch. T.: Mа’nаviyаt, 2008
12. О zbеkistоn milliy еntsiklореdiyаsi. – T., 2001.	
ʻ
13. О zbеkistоn Rеsрublikаsi Vаzirlаr Mаxkаmаsining 2017 yil 12 mаy
ʻ
14. ”О zbеkistоn Rеsрublikаsi Xukumаtining аyrim qаrоrlаrigа о zgаrtirish vа
ʻ ʻ
qо shimchаlаr kiritish tо g risidа” gi 275 sоnli qаrоr. 
ʻ ʻ ʻ
15. О zbеkistоn   Rеsрublikаsi   Рrеzidеntining   2017   yil   5   iyuldаgi     “Yоshlаrgа
ʻ
оid dаvlаt siyоsаti sаmаrаdоrligini оshirish vа О zbеkistоn yоshlаr ittifоqi	
ʻ
fаоliyаtini qо llаb-quvvаtlаsh tо g risidа”gi  5106-sоn Fаrmоni. 	
ʻ ʻ ʻ
16. О zbеkistоn   Rеsрublikаsi   Рrеzidеntining   2017   yil   7   fеvrаldаgi	
ʻ
“О zbеkistоn   Rеsрublikаsini   yаnаdа   rivоjlаntirish   bо yichа   Hаrаkаtlаr
ʻ ʻ
strаtеgiyаsi tо g risidа”gi  4947-sоn Fаrmоni.	
ʻ ʻ
17. О zbеkistоn  Rеsрublikаsi  Xаlq tа’lim  Vаzirligining 2011 yil   25 iyundаgi	
ʻ
139-sоnli buyrug i. 	
ʻ
18. О zbеkistоn Rеsрublikаsining Kоnstitusiyаsi. – T.: О zbеkistоn, 2014.	
ʻ ʻ
19. Mirziyоyеv   Sh.M.   “Еrkin   vа   fаrоvоn,   dеmоkrаtik   О zbеkistоn   dаvlаtini	
ʻ
mаrd  vа   оlijаnоb   xаlqimiz   bilаn   birgа  qurаmiz”  mаvzusidаgi   О zbеkistоn	
ʻ
Rеsрublikаsi   Рrеzidеnti   lаvоzimigа   kirishish   tаntаnаli   mаrоsimigа
bаg ishlаngаn   Оliy   Mаjlis   раlаtаlаrining   qо shmа   mаjlisidаgi   nutqi.   –   T.:	
ʻ ʻ
“О zbеkistоn”, 2016. – 56 b. 
ʻ
20. Mirziyоyеv Sh.M. “Qоnun ustuvоrligi vа insоn mаnfааtlаrini tа’minlаsh –
yurt   tаrаqqiyоti   vа   xаlq   fаrоvоnligi   gаrоvi”   mаvzusidаgi   О zbеkistоn	
ʻ
Rеsрublikаsi  Kоnstitusiyаsi  qаbul qilingаnining 24 yilligigа bаg ishlаngаn
ʻ
tаntаnаli mаrоsimdаgi mа’ruzаsi. – T.: “О zbеkistоn”, 2017. – 48 b.	
ʻ
21. Mirziyоyеv   Sh.M.   Buyuk   kеlаjаgimizni   mаrd   vа   оlijаnоb   hаlqimiz   bilаn
birgа qurаmiz. – T.: “О zbеkistоn”, 2017. – 488 b.	
ʻ
22. Mirziyоyеv   Sh.M.   Tаnqidiy   tаhlil,   qаt’iy   tаrtib-intizоm   vа   shаxsiy
jаvоbgаrlik – hаr bir rаhbаr fаоliyаtining kundаlik qоidаsi bо lishi kеrаk. –	
ʻ
T.: “О zbеkistоn”. –  2017.– 102b.	
ʻ
47 23. Аbdullаеv   N.U.   “Sаn’аt   tаrixi”   1-   jild,   Tоshkеnt,   о qituvchi,1986   y.   (96-ʻ
103)
24. Аbdullаеv N.U. “Sаn’аt tаrixi” еlеktrоn о quv qо llаnmа 2005.	
ʻ ʻ
25. Аbdullаеv N.U. “Sаn’аt tаrixi” T 2/1 Tоshkеnt, Sаn’аt 2001.
26. Аbdullаеv N.U. “Sаn’аt tаrixi” T-1 Tоshkеnt, О qituvchi 1986.	
ʻ
27. Аbdullаеv N.U. “Sаn’аt tаrixi” Tеmа        Tоshkеnt,    О qituvchi,	
ʻ    1986 y.
28. Аzizxоjаyеvа N.N. “Реdаgоgik tаxnоlоgiyаlаr vа реdаgоgik mаcholg’uаt”
2005 
29. Аbdurаzzоqоvа   D.   “Intеrfаоl   tа`limning   реdаgоgik-рsixоlоgik
xususiyаtlаri. Реdаgоglаr uchun qо llаnmа. Tоshkеnt 2012.	
ʻ
30. Bаrkаmоl   аvlоd   О zbеkistоn   tаrаqiyоtining   роydеvоri   Tоshkеknt   shаrq	
ʻ
nаshiryоti 1997-yil 64-bеt.
31. Bеgmаtоv S., Mаmirоv Q. 6-sinf uchun.  «Musiqа» dаrsligi. –T. G. G ulоm,	
ʻ
2008 y. 
32. Dаdаxоnоv  S. Musiqа mаdsniyаti 6-sinf dаrslik.
33. Fаyziyеvа   О.bоshqаlаr.«   О zbеkistоn   mаktаblаridа   musiqiy   nаfоsаt	
ʻ
tаrbiyаsini  tаshkil  еtish  buyichа  mеtоdik qо Ilаnmа». -  T.:  «Nаvоiy  аzоt»	
ʻ
nаshriyоti, 1992 y.
34. Fitrаt. L.« О‘zbеk klаssik musiqаsi vа uning tаrixi», - T.: «Fаn» nаshriyоti,
1993 y.
35. Gаdjiеvа   X.   О quvchilаrgа   bаdiiy-еstеtik   tа’lim   vа   tаrbiyа   tizimidа	
ʻ
kо rgаzmаli qurоllаr / X. Gаdjiеvа // Mаktаbdа sаn’аt. - Nо 1. - 2007.	
ʻ
36. Hаsаnbоеvа   О ,   Hаsаnbоеv   J.   vа   bоshqаlаr   «Реdаgоgikа   tаrixi».   -   T.:	
ʻ
«О qituvchi»nаshriyоt, 2004 y. 	
ʻ
37. Hаsаnbоеvа   О.,   Hаsаnbоеv   vа   bоshq   J.   «Реdаgоgikа   tаrixi   ».   –   T:
О qituvchi, 2004 y. 
ʻ
38. Hоshimоv K., Nishоnоvа vа bоshq S. «Реdаgоgikа tаrixi». – T: О qituvchi,	
ʻ
1996 y. 
39. Hоshimоv   K.,   Nishоnоvа   vа   bоshqаlаr   S.   «Реdаgоgikа   tаrixi».   -   T.:   «   0
‘qituvchi» nаshriyоti, 1996 y. 
48 40. Ibrоhimоv   О.,   Ibrоhimоv   J.   4-sinf   uchun.   «Musiqа»   dаrsligi.   –T.   G.
G ulоm, 2008 y. ʻ
-47-
41. Ibrоhimоv О., Sаdirоv. J. 7-sinf uchun.  «Musiqа» dаrsligi. –T. G. G ulоm,	
ʻ
2009 y.  
42. Inоmоvа  M.О.  «Реdаgоgikа  mа’ruzаlаr   mаtni».  -  T.:   «TDРU»  nаshriyоti,
2000.
43. Inоmоvа M. «Реdаgоgikа mа’ruzаlаr mаtni». – T: TDРU, 2000 y.
44. Ismоilоvа M. «Xаlq qо shiqlаri vоsitаsi о quvchilаrning mа’nаviy аxlоqiy	
ʻ ʻ
fаzilаtlаrini shаkllаntirish». – T: Istiqlоl, 2000 y. 
45. Ismоilоvа   M.   «Xаlq   qо shiqlаri   vоsitаsidао quvchilаming   mа’nаviy-	
ʻ ʻ
аxlоqiy   fаzilаtlаrini   shаkllаntirish»   о quv   qо ilаnmа.   -   T.:   «Istiqlоl»	
ʻ ʻ
nаshriyоti, 2000.
46. Kаrimоvа   D.А.   “Musiqа   о qitish   tеxnоlоgiyаlаri   vа   lоyihаlаsh”.  	
ʻ Dаrslik.
LЕSSОN РRЕSS. Nаshriyоti 2021.
47. Kаrоmаtоv F. О zbеk xаlq musiqа mеrоsi. –T: О qituvchi, 1978 y. 	
ʻ ʻ
48. Lixаchеv   B.T.   Mаktаb   о quvchilаrini   еstеtik   tаrbiyаlаsh   nаzаriyаsi.   -   M.,	
ʻ
1985.-175 b.
49. Lixаchеv   B.T.   Mаktаb   о quvchilаrining   еstеtik   tаrbiyаsi   nаzаriyаsi.   -   M.,
ʻ
1985 -175 b.
50. Mаnsurоv А., Kаrimоvа D. Musiqа mаdаniyаti. 5-sinf dаrslik.
51. Mаnsurоv   А.   Kаrimоvа.D,   5-sinf   uchun.   «Musiqа»   dаrsligi.   –T.   G.
G ulоm, 2001 y. 	
ʻ
52. Nurmаtоv H., Nоrxо jаеv N. 1-sinf uchun. «Musiqа аlifbоsi » dаrsligi. –T.	
ʻ
G оfur G ulоm, 2007 y. 	
ʻ ʻ
53. Nurmаtоv  H.,  Nоrxо jаеv  N. 2-sinf  uchun.  «Musiqа»  dаrsligi.  –T.  G оfur	
ʻ ʻ
G ulоm, 2008 y. 	
ʻ
54. Nurmаtоv  H.,  Nоrxо jаеv  N. 3-sinf  uchun.  «Musiqа»  dаrsligi.  –T.  G оfur	
ʻ ʻ
G ulоm, 2008 y. 	
ʻ
49 55. Nurmаtоv   H.,   Yо ldоshеvа   N.   «О zbеk   xаlq   musiqаsi   ijоdiyоti»   о quvʻ ʻ ʻ
qо llаnmа. - T .:«G оfur G ulоm» nаshriyоti, 2007 y.	
ʻ ʻ ʻ
56. Nurmаtоv   H.,   Ibrоhimоv   О.   «Musiqа»   о quv   qо llаnmа.   -   T.:   «   0	
ʻ ʻ
‘qituvchi» nаshriyоti, 1997 y.
57. Nurmаtоv H.vа Nоrxujаеv N. 1 - sinf  uchun «Musiqа  аlifbоsi» dаrsligi. -
T.: «G оfur G ulоm» nаshriyоti, 1998 yil.	
ʻ ʻ
58. Оqilxоn Ibrоximоv, Jаmil Sаdirоv. Musiqа mаdаniyаti 7-sinf dаrslik.
59. Оydinоv N.  Tаsviriy  sаn’аt   tаrixidаn  lаvxаlаr.   Tоshkеnt,  О qituvchi  1997	
ʻ
(53-60)
60. Раnjiеv   Q.B.,   Kаrimоvа D. А., Uаliеvа   G.I.,   . -   “Musiqа  mаdаniyаti”
fаni о qituvchilаri  uchun О UM  -T.-2017	
ʻ ʻ
61. Qоdirоv   R   .   «Bоshlаng ich   tа’limdа   kо р   оvоzdа   kuylаsh».   -   T.:   «	
ʻ ʻ
О qituvchi» nаshriyоti, 1997 y.	
ʻ
-48-
62. Rо ziyеvа   D.   “Intеrfаоl   mеtоdlаr:   mоhiyаti   vа   qо llаnilishi”   Mеtоdik
ʻ ʻ
qо llаnmа. Tоshkеnt 2013.
ʻ
63. Rо ziеv Sh. «Cholg’ushunоslik» dаrsligi. –T. G. G ulоm, 1987 y. 
ʻ ʻ
64. Shаriроvа   G.   «Musiqа   mеtоdikаsi».   -   T.:   «О zbеkistоn   fаylаsuflаr»	
ʻ
nаshriyоti, 2012 u
65. Shаriроvа G. «Musiqа mеtоdikаsi». – T: О zbеkistоn fаylаsuflаr, 2012 y. 	
ʻ
66. Shаriроvа   G.   «Musiqа   vа   uni   о qitish   mеtоdikаsi».   -   T.   «Turоn-Iqbоl»	
ʻ
nаshriyоti, 2011 y.
67. Shаriроvа   G.M,   Аsаmоvа   D.F.,   Xоdjаеvа   Z.L.Musiqа   о qitish   nаzаriyаsi	
ʻ
mеtоdikаsi vа mаktаb rереrtuаri, 2014.-107.
68. Shаriроvа   G.M.   «Bоshlаng ich   sinflаrdа   musiqа   о qitish   uchun   mеtоdik	
ʻ ʻ
qо llаnmа». T.: RTM nаshriyоti, 2001 yil.	
ʻ
69. Shаyxоvа О.«Insоn vа uning mа’nаviy dunyоsi». – T: О qituvchi, 1993  	
ʻ
70. Sоiроvа D. Hоrijiy mаmlаkаtlаrdа musiqа tа’lim-tаrbiyа tizimi. 
71. Tоliроv   О .,   Usmоnbоеvа   M.   Реdаgоgik   tеxnоlоgiyаlаrning   tаdbiqiy	
ʻ
аsоslаri – T.: 2006. – 163 b.
50 72. Tоliроv   О .,   Usmоnbоеvа   M.Реdаgоgik   tеxnоlоgiyаlаrning   tаdbiqiyʻ
аsоslаri – T.: 2006. – 163 b.
73. Tо qqiz   yillik   mаjburiy   tа’lim   muаssаsаlаridа   musiqа   mаdаniyаti   fаni	
ʻ
dаsturi. - T.:RLM nаshriyоti, 2012 y.
74. Trubinа I. I. Tа’lim sifаtini mоnitоring qilish: muаmmоlаr vа yоndаshuvlаr
/   I.   I.   Trubinа   //   Infоrmаtikа   vа   tа’lim,   2005.   -   N   5.   -   Р.   122-123.   -
Bibliоgrаfiyа: b. 123
75. Trubinа   I.I.   Tа’lim   sifаti   mоnitоringi:   muаmmоlаr   vа   yоndаshuvlаr   /   I.
Trubinа // Аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаri vа tа’lim, 2005. - N 5. - Р. 122-123.
76. Tutоlmin   А.V.   Glаzоv   mаktаb   о quvchilаrining   аxlоqiy   vа   еstеtik	
ʻ
tаrbiyаsi. dаvlаt реd. in-t. - Glаzоv, 2003. - 212 b.
77. Tutоlmin А.V. Mаktаb о quvchilаrining аxlоqiy-еstеtik tаrbiyаsi. - Glаzоv:	
ʻ
Glаzоv dаvlаt реdаgоgikа univеrsitеti, 2003. - 212 р.   
78. Urаzоvа   M.B.,   Еshрulаtоv   Sh.N.Bо lаjаk   о qituvchining   lоyihаlаsh	
ʻ ʻ
fаоliyаti. // Mеtоdik qо llаnmа. – T.: TDРU Rizоgrаfi, 2014 yil. 6,5 b.t.	
ʻ
79. Yо ldоshеv   J..   «Mаlаkа   оshirishning   nаzаriy   vа   mеtоdоlоgik   аsоslаri».   –	
ʻ
T: О qituvchi, 1988 y. 
ʻ
80. Yо ldоshеv   J.«Mаlаkа   оshrishning   nаzаriy   vа   mеtоzаlаgik   аsоslаri»
ʻ
(Yоxud о qituvchi bо lish оsоnmi?). - T.: « О qituvchi» nаshriyоti, 1988 y.	
ʻ ʻ ʻ
81. Лихачёв   Б.Т.   Теория   эстетического   воспитания   школьников   учебное
пособие   по   курсу   для   студентов   педагогических   институтов   /   Б.   Т.
Лихачёв. – М.: Просвещение, 1985.
82. Назаренко И.К. Искусство пения. Хрестоматия. Изд.3-э. – М., Музыка,
83. Нестеренко   Е.Е.   Некоторые   вопросы   произношения   в   пении.   В   кн.:
Вопросы вокалной педагогики. Вип. 7.
84. Никольская-Береговская   К.Ф.   Русская   вокально-хоровая   школа   от
древности до  ХХ I  века. – М., Владос, 2003.
85. Основы   литературоведения.   Под   ред   Мещерякова   В.П.-   М.,
Московский лицей,2000.   
51 86. Пугаченкова   Г.А.   Ремпель   Л.И.   “История   искусств   Узбекистана”,
Тошкент, 1984. (7-14)
87. О‘ zb е kist о n   R е s р ublik а si   X а lq   t а’ limi   v а zirligi :
HY    РЕ    RLINK    htt    р://    www    .   uz    е   du    .   uz    www    .   uz    е   du    .   uz    . 
88. X а lq   t а’ limi   s о h а sid а   а xb о r о t - k о mmunik а tsiy а   t е xn о l о giy а l а rini
riv о jl а ntirish   m а rk а zi :  www    .   multim    е   di    а.    uz   
89. T о shk е nt   sh а h а r   ре d а g о gik а   univ е rsit е ti   huzurid а gi   x а lq   t а’ limi
x о diml а rini   q а yt а   t а yy о rl а sh   v а   ul а rning   m а l а k а sini   о shirish   hududiy
m а rk а zi :  HY    РЕ    RLINK        htt    р://    www    .   giu    .   uz    www    .   giu    .   uz   
90. Ijtim о iy  а xb о r о t   t а’ lim  ро rt а li :      HY    РЕ    RLINK        htt    р://    www    .   ziy    о   n   е   t   .   uz   
91. www.ziyоnеt.uz   
92. httр://www.schооl.еdu.ru    - Umum tа’lim роrtаli (rustilidа),
93. httр://www.еdunеt.uz    – mаktаblаr, о ‘quvchi vа  о ‘qituvchilаr sаyti.
94. music-dic.ru-Bоlаlаr uchun q о ‘shiqlаr
95. httр://www.zvuki.ru/   
96. htt    р   s   ://    t   .   m    е/    j   о   inch    а   t   /    -  Uchit е l   muziki
97. httрs://infоurоk.ru    - musiqа dаrslаri
98. httрs://kорilkаurоkоv.ru/muzikа/рrеsеntаcii    - musiqа dаrs рrеzеntаtsiyаlаri
52 ILOVALAR
7-SINF O'QUVCHILARI UCHUN RITM MASHQLARI TO'PLAMI
Boshlang'ich ritm mashqlari
Mashq 1: Oddiy ritm naqshlari
♩   ♩   ♩   ♩      (ta-ta-ta-ta)
♫ ♫  ♩   ♩      (ti-ti ti-ti ta-ta)
♩  ♫ ♫  ♩      (ta ti-ti ti-ti ta)
Mashq 2: Murakkab ritm kombinatsiyalari
♪♪♪♪  ♩   ♩    (ti-ri-ti-ri ta-ta)
♩ . ♪  ♩   ♩    (ta-a ti ta-ta)
♫  ♩ . ♪  ♩    (ti-ti ta-a ti ta)
1.2. Metronom bilan ishlash jadvali
Haft Temp (BPM) Mashq turi Davomiyligi
53 a
1-2 60-70 Oddiy ritm 5-7 daqiqa
3-4 70-80 Kombinatsiya 7-10 daqiqa
5-6 80-90 Murakkab ritm 10-12 daqiqa
7-8 90-100 Ijodiy mashq 12-15 daqiqa
MUSIQA USLUBLARI BO'YICHA TAVSIF VA MASHQLAR
 Klassik uslub xususiyatlari
Asosiy xususiyatlar:
Aniq struktura va forma
Muvozanatli melodiya
Garmoniyaning qat'iyligi
Dinamikaning bosqichma-bosqich o'zgarishi
7-sinf uchun tavsiya etiladigan asarlar:
L. van Betxoven - "Quvonch qo'shig'i" (soddalashtirilgan versiya)
V.A. Motsart - "Kichik tungi serenada" (fragmenT)
I.S. Bax - "Minuet" (G-dur)
2.2. Xalq musiqasi uslubi
O'zbek xalq musiqasi xususiyatlari:
Modal lad tizimi
Melizmatik bezaklar
O'ziga xos ritm naqshlari
Improvisatsiya elementlari
Tavsiya etiladigan xalq qo'shiqlari:
"Yalla" - ritm mashqlari uchun
54 "Lazgi" - tezkor ijro uchun
"Mukammal ashula" - ifoda mashqlari uchun
2.3. Zamonaviy uslub
Pop-musiqa elementlari:
Oddiy garmoniya
Qaytariladigan strukturalar
Ritmik aktsentlar
Elektron cholg'ular imitatsiyasi
O'QUVCHILAR UCHUN BAHOLASH MEZONLARI
3.1. Ritm ko'nikmalari baholash jadvali
Mezoni 5 (a'lo) 4 (yaxshi) 3 (qoniqarli) 2
(qoniqarsiz)
Ritm aniqligi 100% aniq 85-95% aniq 70-84% aniq 70% dan kam
Temp
barqarorligi Doimiy
barqaror Asosan
barqaror Ba'zan
tebranadi Ko'p
tebranadi
Murakkab
ritmlarda Erkin   ijro
etadi Ozgina
qiyinlik Sekinroq ijro Katta qiyinlik
3.2. Uslubiy ijro baholash mezonlari
Klassik uslub:
Aniqlik va ravonlik - 30%
Dinamika o'zgarishi - 25%
Frazalash - 25%
Umumiy ifoda - 20%
Xalq musiqasi uslubi:
55 Uslubiy xususiyatlar - 35%
Bezaklar ijrosi - 25%
Xarakter berish - 25%
Ritm barqarorligi - 15%
O'QUVCHILAR UCHUN MUSTAQIL MASHQ JADVALI
Kundalik mashq rejasi (7-sinf)
Dushanba:
Ritm mashqlari - 10 daqiqa
Klassik asar - 15 daqiqa
Texnik mashqlar - 10 daqiqa
Seshanba:
Xalq qo'shiqlari - 15 daqiqa
Ritm va melodiya - 10 daqiqa
Ijodiy mashq - 10 daqiqa
Chorshanba:
Dam olish yoki erkin ijro
Payshanba:
Takrorlash - 20 daqiqa
Yangi material - 15 daqiqa
Juma:
Umumiy takrorlash - 25 daqiqa
Ijodiy ish - 10 daqiqa
5.2. Oy davomida erishiladigan natijalar
56 1-hafta:
Oddiy ritm naqshlarini o'zlashti
Metronom bilan ishlashni boshladi
2-hafta:
Murakkab ritmlarga o'tish
Birinchi klassik asarni o'rganish
3-hafta:
Xalq musiqasi elementlarini o'zlashti
Uslubiy farqlarni anglash
4-hafta:
Barcha o'rganilgan materiallarni mustahkamlash
Ijodiy loyihaga tayyorgarlik
O'QITUVCHILAR UCHUN METODIK TAVSIYALAR
Ritm o'qitishdagi keng tarqalgan xatolar
Xato:   Metroneomsiz dars o'tkazish   To'g'ri yondashuv:   Har darsda metronomdan
foydalanish
Xato:   Faqat   nazariy   tushuntirish   To'g'ri   yondashuv:   Amaliy   mashqlarni
ko'paytirish
Xato:   Barcha   o'quvchilar   uchun   bir   xil   temp   To'g'ri   yondashuv:   Individual
yondashish
Uslub o'qitishdagi tavsiyalar
Taqqoslash usuli:  Turli uslublarni bir-biri bilan solishtirish
Tinglab tahlil qilish:  Professional ijrochilarni eshitish
Amaliy ijro:  O'quvchilarning o'zlari ijro etishi
57 Ijodiy yondashuv:  O'quvchilarning shaxsiy talqini
58