Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 64.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 30 Noyabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

50 Sotish

Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limda o‘quvchilarning insho yozish malakalarini takomillashtirish metodikasi

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limda o‘quvchilarning insho yozish malakalarini takomillashtirish metodikasi Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2 MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………..….3 I-BOB. Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limda insho yozish jarayonining nazariy-metodik asoslari 1.1. Insho tushunchasi, uning ta’lim jarayonidagi o‘rni va ahamiyati ………….7 1.2. O‘quvchilarda yozma nutqni rivojlantirishning psixologik-pedagogik asoslari …………………………………………………………………..……..11 1.3. Insho yozish malakalarini shakllantirishga oid metodik qarashlar va ilg‘or tajribalar …………………………………………………………………….….15 II-BOB. Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limda insho yozish malakalarini takomillashtirishning amaliy-metodik yo‘llari 2.1. O‘quvchilarni insho yozishga tayyorlash: bosqichlar, topshiriqlar va o‘quv mashqlari ……………………………………………………………..………..20 2.2. Insho yozish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish ………………24 2.3. O‘quvchilarning insho yozish ko‘nikmalarini baholash va monitoring qilish metodikasi ………………………………………………………………..…….27 Xulosa …………………………………………………………………………30 Foydalanilgan adabiyotlar ………….…………………………………..……31 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi globallashuv sharoitida ta’lim jarayonida o‘quvchilarning fikrlash, tahlil qilish va o‘z fikrini mustaqil bayon qila olish ko‘nikmalarini shakllantirish eng muhim vazifalardan biri bo‘lib bormoqda. Ayniqsa, yozma nutq madaniyatini rivojlantirishda insho janri alohida o‘rin tutadi. Yangi avlod o‘quv dasturlari, kompetensiyaviy yondashuv va ta’limga qo‘yilayotgan zamonaviy talablar o‘quvchidan o‘z fikrini tizimli, mantiqan to‘g‘ri, asosli dalillar bilan yozma shaklda ifodalashni talab qilmoqda. Insho yozish jarayoni o‘quvchida mustaqil fikrlash, muammolarni tahlil qilish, xulosa chiqarish, badiiy-estetik idrokni shakllantirishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning yoshlar tafakkurini rivojlantirish borasidagi fikri alohida ahamiyatga ega: “Yoshlarimiz har tomonlama yetuk, mustaqil fikrlaydigan, o‘z fikrini erkin va asosli bayon qila oladigan bo‘lishi – yangi O‘zbekiston taraqqiyotining eng muhim sharti hisoblanadi. 1 ” Ushbu fikrning mazmuni o‘quvchilarning yozma nutqini, ayniqsa insho yozish ko‘nikmalarini rivojlantirish bugungi ta’lim siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri ekanligini yaqqol ko‘rsatadi. Bugungi kunda o‘quvchilar orasida grammatik savodxonlik, imlo madaniyati, fikrni izchil bayon etishdagi qiyinchiliklar tez-tez uchrab turadi. Shu sababli maktab darslarida, xususan, ona tili va adabiyot fanlarida insho yozish bo‘yicha metodik jarayonlarni takomillashtirish ehtiyoji kuchaygan. Zamonaviy AKT vositalari, interfaol metodlar, ijodiy topshiriqlar, klaster, konseptual xaritalar kabi texnologiyalarni qo‘llash o‘quvchilarning insho yozish jarayonini yengillashtiradi va samaradorligini oshiradi. Shuningdek, yozma nutqning rivojlanishi o‘quvchining boshqa fanlardagi muvaffaqiyatiga ham ijobiy ta’sir etadi. Chunki aniq va ravon fikrlay olgan bola har qanday dars jarayonida faol bo‘ladi. Shu 1 Mirziyoyev Sh.M. “Yangi O‘zbekistonni birgalikda barpo etamiz” – O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning ma’ruzalari to‘plami. – Toshkent: O‘zbekiston, 2021. 4bois mavzuning dolzarbligi o‘quvchining umumiy kompetensiyalarini shakllantirish bilan uzviy bog‘liqdir. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Insho yozish metodikasiga oid masalalar qadimdan o‘rganib kelingan bo‘lsa-da, zamonaviy ta’lim standartlari talablari bu borada yangi ilmiy yondashuvlarni talab qilmoqda. Mahalliy olimlar — A. Madvaliyev, N. Mahmudov, Sh. Yo‘ldoshev, M. Qurbonova kabi pedagoglar til o‘rgatish metodikasi, yozma nutqni rivojlantirish, kompozitsiya va matnshunoslik bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar olib borganlar. Xorijiy adabiyotlarda esa yozma nutqni rivojlantirish, ijodiy fikrlashni rag‘batlantirish, o‘quvchilarning kompozitsion tafakkurini shakllantirish bo‘yicha tajribalar mavjud. Shunga qaramay, ta’limda raqamli texnologiyalarning keng joriy etilishi, interfaol metodlarning ko‘p qo‘llanilishi, o‘quvchida kreativlikni shakllantirishga qaratilgan yangi pedagogik yondashuvlarning paydo bo‘lishi insho yozish bo‘yicha metodikalarni qayta ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda. Hozirgi kunga qadar olib borilgan tadqiqotlar, asosan, an’anaviy yozma ishlar metodikasini yoritib kelgan, ammo AKT asosida insho yozish, multimodal matnlar yaratish, differensial yondashuv kabi jihatlar yetarlicha tadqiq etilmagan. Freman, White, Flower, Hayes kabi xorijiy metodistlarning yozma nutqni shakllantirishga oid modellarida ham o‘quvchi fikrlash strategiyalari o‘rganilgan bo‘lsa-da, ularni O‘zbekiston ta’lim tizimiga moslashtirish talab etiladi. Shu sababli mavzu hali to‘liq o‘zlashtirilmagan ilmiy-metodik yo‘nalishlardan biri sifatida dolzarbligini saqlab kelmoqda. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati, avvalo, insho yozish jarayonining ilmiy-metodik asoslarini chuqur tahlil qilish, yozma nutqning shakllanish mexanizmlarini yoritish va o‘quvchilarda ijodiy fikrlashni rivojlantirishga oid ilmiy qarashlarni tizimlashtirishda namoyon bo‘ladi. Tadqiqotda tilshunoslik, matnshunoslik, psixologiya va pedagogika fanlarining o‘zaro uyg‘unlashgan ilmiy 5yondashuvlari asosida insho yozish malakasining mazmun-mohiyati ochib beriladi. Shuningdek, o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishga doir mavjud nazariy konsepsiyalar – yozma nutq bosqichlari, kompozitsion tuzilma, matnning mantiqiy bog‘liqligi, leksik va grammatik birliklarning uyg‘unligi – chuqur tahlil qilinadi. Kurs ishining amaliy ahamiyati esa o‘qituvchilar, metodistlar va bo‘lajak pedagoglar uchun amaliy qo‘llanma vazifasini bajarishida namoyon bo‘ladi. Tadqiqot davomida ishlab chiqilgan metodik tavsiyalar, dars jarayonida qo‘llash mumkin bo‘lgan interfaol metodlar, insho yozishga tayyorlovchi mashqlar, AKT asosidagi topshiriqlar o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishda samaradorlikni oshiradi. Xususan, klaster, konsept xarita, muammoli vaziyat, ijodiy yozuv kabi usullar orqali o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va tahlil qilish ko‘nikmalari rivojlanadi. Bundan tashqari, baholash mezonlari, diagnostika metodlari va xatolarni tahlil qilish bo‘yicha ishlab chiqilgan takliflar pedagogik amaliyotda bevosita qo‘llanishi mumkin. Kurs ishi mavzusining obyekti Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim muassasalarida o‘quvchilarning insho yozish jarayoni va yozma nutqni shakllantirish metodikasi. Kurs ishi mavzusining predmeti O‘quvchilarda insho yozish malakasini rivojlantirishga xizmat qiluvchi usullar, texnologiyalar, didaktik vositalar va metodik yondashuvlar. Kurs ishi mavzusining maqsadi O‘quvchilarning insho yozish ko‘nikmalarini takomillashtirishga qaratilgan samarali metodik yondashuvlarni ishlab chiqish va ularni amaliyotga joriy etish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Yozma nutqni rivojlantirishning psixologik-pedagogik omillarini tahlil qilish; 6 Zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash;  O‘quvchilarni insho yozishga tayyorlash bosqichlarini ishlab chiqish;  Baholash mezonlari va monitoring metodikasini takomillashtirish;  Muammolarni aniqlash va amaliy takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining metodlari – tahlil va sintez; – pedagogik kuzatish; – solishtirish va umumlashtirish; – o‘quvchilarning yozma ishlari namunalari tahlili; – eksperiment (agar qo‘llanilsa); – interfaol metodlarni amaliy sinovdan o‘tkazish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, har bir bob uch bo‘limdan, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalardan iborat. 7I-BOB. Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limda insho yozish jarayonining nazariy-metodik asoslari 1.1. Insho tushunchasi, uning ta’lim jarayonidagi o‘rni va ahamiyati Insho — bu o‘quvchining o‘z fikrini mustaqil ravishda yozma shaklda ifodalashi, muayyan mavzu yuzasidan shaxsiy munosabati, ilmiy, ijtimoiy yoki badiiy hodisalarga bo‘lgan qarashlarini mantiqiy tizimda bayon qilishi hisoblanadi. Ta’lim jarayonida insho nafaqat yozma nutq mashqi, balki shaxsning ichki dunyosini anglash, fikrni tartibga solish, ijodiy yondashuvni shakllantirishning eng muhim vositalaridan biri sanaladi. Insho yozish jarayoni o‘quvchining tafakkurini rivojlantiradi, uni mustaqil izlanishga undaydi, ayni paytda, matn yaratish madaniyatini ham o‘rgatadi. Til, mantiq va tafakkur bir butun mexanizm sifatida shakllanadi. Shu boisdan ham insho yozish — bu o‘quvchini fikrlashga o‘rgatishning eng samarali metodlaridan biridir. 2 Bugungi kunda globallashuv, axborot oqimi, texnologiyalar rivoji fonida yoshlarning o‘z fikrini aniq, izchil va asosli tarzda ifodalay olishi ta’limning strategik vazifalaridan biriga aylanmoqda. O‘quvchilar ko‘pincha ijtimoiy tarmoqlarda qisqa, grammatik jihatdan savodsiz matnlar bilan muloqot qiladi. Bu esa yozma nutqning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Maktab darslarida insho ustida ishlash esa bu muammolarning oldini olishda asosiy o‘rin tutadi. Insho yozish orqali o‘quvchi murakkab fikrlarni izchil shakllantiradi, tasviriy vositalardan foydalanishni o‘rganadi, matn kompozitsiyasini tushunadi, gaplar orasidagi bog‘lanishlar orqali mantiqiy zanjir hosil qiladi. Insho — shunchaki matn yozish emas, balki o‘quvchining nutqiy kompetensiyasini shakllantirish vositasi hamdir. Yozma nutq og‘zaki nutqqa nisbatan ancha mas’uliyatli jarayon bo‘lib, unda grammatik tuzilish, stilistik aniqlik, mazmunning izchilligi, fikrning ravonligi talab etiladi. Shuning uchun insho yozishni o‘rgatish o‘qituvchidan yuqori metodik tayyorgarlikni talab 2 Abdullayeva, D. O‘zbek tili va adabiyoti darslarida yozma nutq ko‘nikmalarini rivojlantirish metodikasi. – Toshkent: “O‘qituvchi”, 2018. – 152 b. 8qiladi. O‘qituvchi mavzu tanlash, reja tuzish, dalillar keltirish, xulosa chiqarish kabi bosqichlarni o‘quvchiga o‘rgatishi lozim. Har bir bosqich o‘quvchining fikrlash faoliyatini shakllantiradi, uni mustaqil qaror qabul qilishga o‘rgatadi. Insho yozish jarayoni o‘quvchilarda tahliliy fikrlashni rivojlantiradi. Bunda o‘quvchi mavzuni chuqur anglashga, sabab-oqibat munosabatlarini tahlil qilishga intiladi. Masalan, ijtimoiy mavzulardagi insholar o‘quvchini voqealarning mohiyatini tushunishga, badiiy mavzulardagi insholar esa obrazlar orqali dunyoni idrok etishga o‘rgatadi. O‘quvchi har bir fikrini dalil bilan asoslashga, faktlarga tayanishga odatlanadi. Bu esa uning kelajakda har qanday ilmiy yoki kasbiy faoliyatda muvaffaqiyatga erishishiga asos bo‘ladi. Shu bilan birga, insho yozish jarayonining tarbiyaviy ahamiyati ham juda katta. Insho o‘quvchiga mustaqil fikr yuritish, o‘z nuqtai nazarini shakllantirish, hayotga nisbatan ongli munosabat bildirishni o‘rgatadi. Bu jarayonda o‘quvchi o‘zining ichki dunyosini kashf etadi, shaxsiy kechinmalarini ifodalaydi, jamiyatga nisbatan mas’uliyat hissi shakllanadi. Ayniqsa, vatanparvarlik, ma’naviyat, odob-axloq, tarixiy xotira, ekologiya, ta’lim kabi mavzulardagi insholar o‘quvchining dunyoqarashini kengaytiradi. Ta’lim jarayonida insho yozishning yana bir muhim jihati — o‘quvchining ijodiy salohiyatini rivojlantirishidir. Har bir o‘quvchi o‘z dunyoqarashi, tasavvuri, his-tuyg‘ulari bilan boshqalardan farq qiladi. Insho esa uning bu individualligini ochib berishga xizmat qiladi. Mavzu tanlash, reja tuzish, badiiy tasvir vositalaridan foydalanish jarayonlarida o‘quvchi ijodiy fikrlaydi. Natijada uning betakror uslubi shakllanadi, badiiy tafakkuri o‘sadi. Maktab ta’limida insho yozishni o‘rganishning nazariy asoslari ham muhim o‘rin tutadi. Tilshunoslik, adabiyotshunoslik, matnshunoslik, pedagogika va psixologiya fanlarida matn yaratish mexanizmlari, fikrning tilda ifodalanish jarayoni, kompozitsiya tuzilishi, stilistik vositalar, matnning bog‘lanish prinsiplari batafsil o‘rganilgan. Insho o‘rgatishda aynan shu nazariy asoslar metodik faoliyatning poydevori bo‘lib xizmat qiladi. Matnning kirish, asosiy 9qism va xulosa tuzilishi, mavzuning ochilishi, fikr izchilligi, bayonning mantiqliligi nazariy jihatdan asoslangan pedagogik tamoyillarga tayanadi. Zamonaviy ta’limda insho yozishning ahamiyati yanada ortib bormoqda. Chunki kompetensiyaviy yondashuvda o‘quvchining faqat bilim olishigina emas, balki bilimi asosida amaliy mahsulot yarata olishi ham muhim hisoblanadi. Insho esa amaliy mahsulot bo‘lib, o‘quvchi o‘z o‘rgangan bilimlarini yozma shaklda namoyon qiladi. Bu jarayonda uning kommunikativ, ijtimoiy, madaniy, axborot bilan ishlash kompetensiyalari shakllanadi. Bugungi kunda AKT vositalaridan foydalanish, onlayn platformalarda matn yozish, elektron esse topshiriqlari, grafik organayzerlar, klasterlar, konsept xaritalar — bularning barchasi insho o‘rgatish jarayonida yangi metodik imkoniyatlar yaratmoqda. O‘quvchi raqamli vositalardan foydalanib yozma nutqni boyitadi, o‘z fikrlarini vizual jihatdan ham tartiblay oladi. Bu esa matn tuzish jarayonini soddalashtiradi va yanada mazmunli qiladi. Bugungi kunda ta’lim jarayonining raqamlashtirilishi o‘quvchilarni yozma savodxonlikka o‘rgatishda butunlay yangi bosqichni boshlab berdi. Avval faqat qog‘oz va ruchka orqali bajariladigan insho topshiriqlari hozirda elektron muhitga ko‘chdi. AKT vositalaridan foydalanish insho yozish metodikasini texnik jihatdan yengillashtiribgina qolmay, balki pedagogik nuqtayi nazardan ham samaradorligini oshirmoqda. Masalan, Google Docs, Microsoft Word Online, Padlet, Classroom, ZiyoNet, EduPage kabi platformalarda o‘quvchi nafaqat matn yozadi, balki o‘qituvchi tomonidan berilgan onlayn sharhlarni real vaqtning o‘zida ko‘rib, yo‘l qo‘yilgan xatolar ustida darhol ishlay oladi. Bunday jarayon esa o‘quvchini mustaqil tahlil qilish va matnni qayta ishlash madaniyatiga o‘rgatadi.Shuningdek, elektron esse topshiriqlari o‘quvchilarning raqamli fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Ular internet manbalaridan foydalangan holda ma’lumot izlaydi, solishtiradi, taqqoslaydi va o‘z mustaqil xulosalariga keladi. Bu esa insho janrining asosiy talabi — mantiqiy, asosli va izchil fikr bayon qilishni mustahkamlaydi. 10Raqamli vositalarning yana bir muhim ustunligi — grafik organayzerlar, klasterlar va konsept xaritalardan foydalanish imkoniyatidir. Inshoga tayyorgarlik jarayonida o‘quvchi o‘z fikrlarini tartiblashda qiyinchilikka duch kelishi tabiiy. Ammo zamonaviy grafik metodlar, jumladan, “Mind-map”, “Fishbone”, “Venn diagrammasi”, “Klaster”, “Story-board” kabi texnikalar yordamida o‘quvchi mavzu bo‘yicha g‘oyalarni vizual tarzda joylashtiradi, asosiy fikrni aniqlaydi va uning atrofida mantiqiy bo‘limlarni shakllantiradi. Bu esa insho yozishning eng muhim bosqichi — matnni rejalashtirish jarayonini ancha soddalashtiradi. 3 Grafik organayzerlar o‘quvchining kognitiv faoliyatini faollashtirib, mavzu bo‘yicha chuqurroq tahlil qilishga undaydi. O‘quvchi shunchaki matn yozmaydi, balki har bir g‘oyani mantiqiy ravishda asoslash, dalillar orqali isbotlash va xulosaga kelishga harakat qiladi. Natijada, yaratiladigan insho nafaqat grammatik jihatdan to‘g‘ri, balki mazmunan boy, argumentlangan va badiiy jihatdan yetuk bo‘ladi. Bundan tashqari, raqamli vositalar o‘quvchining shaxsiy kreativligini ham rivojlantiradi. Matnni kompyuterda qayta ishlash, dizayn elementlaridan foydalanish, audio yoki vizual manbalarni tahlil qilish kabi jarayonlar o‘quvchini zamonaviy izlanishlarga yo‘naltiradi. O‘qituvchi esa onlayn monitoring orqali o‘quvchilarning ishini oson kuzatadi va individual yondashuvni kuchaytiradi. Shu o‘rinda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning ta’limga oid fikrlari ham insho o‘rgatish jarayonining ahamiyatini yanada kuchaytiradi: “Yoshlarimiz mustaqil fikrlaydigan, o‘z so‘zini aniq ayta oladigan bo‘lishi – yangi jamiyat qurilishida muhim omildir.” Ushbu mazmun o‘quvchilarni fikrni yozma shaklda ifodalay olishga o‘rgatish ta’lim siyosatining ustuvor yo‘nalishi ekanini tasdiqlaydi. 3 Karimov, S. Ta’lim jarayonida interfaol metodlardan foydalanish. – Toshkent: “Fan va ta’lim”, 2017. – 128 b. 11 Insho ta’lim jarayonida o‘quvchining shaxsiy va intellektual rivojida beqiyos o‘rin tutadi. U nafaqat til madaniyatini, balki tafakkur, tahlil, ijodiylik, nutq madaniyatini shakllantiradi. Mustaqil fikrlay oladigan, o‘z nuqtai nazariga ega bo‘lgan, hayotiy muammolarni tahlil qila oladigan yoshlarni tarbiyalashda insho yozish metodikasi eng samarali vositalardan biridir. 1.2. O‘quvchilarda yozma nutqni rivojlantirishning psixologik- pedagogik asoslari Yozma nutq — bu o‘quvchining til va tafakkur faoliyatining murakkab, yuqori darajadagi ko‘rinishi bo‘lib, u shaxsning fikrlash, tahlil, xulosa chiqarish va ijodiy salohiyatini aks ettiradi. Yozma nutqni rivojlantirish psixologik va pedagogik yondashuvlarni talab qiladi, chunki u nafaqat til bilimini, balki kognitiv va emotsional rivojlanishni ham o‘z ichiga oladi. Insho yozish jarayoni o‘quvchida mustaqil fikrlash, mavzu bo‘yicha xulosalar chiqarish, o‘z pozitsiyasini aniqlash va mantiqiy tarzda ifodalash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Psixologik nuqtai nazardan, yozma nutq rivojlanishi bolaning intellektual salohiyatiga bog‘liq. Yozma nutqni shakllantirishda e’tibor qaratiladigan asosiy omillardan biri — o‘quvchining fikrlash darajasi va kognitiv qobiliyatlaridir. Bolaning tafakkur faoliyati rivojlangan bo‘lsa, u murakkab fikrlarni qisqa va mantiqiy tarzda bayon qila oladi. Shu bilan birga, emotsional-motivatsion holat ham muhim rol o‘ynaydi. Agar o‘quvchi o‘zini erkin, qulay his qilsa, u yozma nutqda kamroq xatolarga yo‘l qo‘yadi va ijodiy yondashuvni namoyon etadi. Psixologik nuqtai nazardan, yozma nutq rivojlanishi bolaning intellektual salohiyatiga bevosita bog‘liq jarayon sifatida qaraladi. Yozma nutq — bu nafaqat tilni bilish, balki fikrlash, tahlil qilish, umumlashtirish va mantiqiy xulosalar chiqarish qobiliyatlarini o‘z ichiga oladigan murakkab faoliyatdir. Shu sababli, o‘quvchining kognitiv qobiliyatlari va tafakkur darajasi yozma nutq sifatini belgilovchi asosiy omillar hisoblanadi. Bolaning tafakkur faoliyati 12rivojlangan bo‘lsa, u mavzuni chuqur tushunadi, asosiy va qo‘shimcha fikrlarni ajrata oladi, fikrlarini qisqa va mantiqiy tarzda bayon qiladi. Birinchidan, o‘quvchining analitik fikrlash qobiliyati yozma nutqning rivojlanishiga xizmat qiladi. Analitik fikrlash orqali o‘quvchi matnni tahlil qiladi, sabab-oqibat munosabatlarini aniqlaydi va mantiqiy bog‘lanishlarni yaratadi. Masalan, u ijtimoiy, ma’naviy yoki badiiy mavzularda o‘z fikrini asoslash uchun turli dalillarni solishtiradi va umumlashtiradi. Shu tarzda murakkab fikrlarni tartibga solish orqali matnni izchil va lo‘nda qiladi. 4 Ikkinchidan, emotsional-motivatsion holat psixologik jihatdan katta ahamiyatga ega. Agar o‘quvchi o‘zini erkin, xavfsiz va qulay his qilsa, u yozma nutqda o‘z fikrini ochiq va ijodiy ifodalay oladi. Emotsional qulaylik bo‘lmasa, bolada tashvish, qo‘rquv yoki o‘zini yetarlicha ishonchsiz his qilish holatlari yuzaga keladi. Bu esa matnda grammatik va stilistik xatolarning ko‘payishiga, fikrning izchilligi va mantiqliligini yo‘qotilishiga olib keladi. Uchinchidan, o‘quvchining kognitiv resurslari, ya’ni diqqat, xotira va tafakkur tezligi yozma nutqni shakllantirishda asosiy rol o‘ynaydi. Kuchli diqqat markazi va samarali xotira o‘quvchiga matnni rejalashtirish, fikrlarni tartibga solish va yozma ifodani davom ettirish imkonini beradi. Masalan, o‘quvchi o‘z rejasini yodda saqlab, asosiy g‘oyalar va qo‘shimcha dalillarni tizimli ravishda yozadi, bu esa insho sifatini oshiradi. To‘rtinchidan, ijodiy fikrlash qobiliyati psixologik nuqtai nazardan muhimdir. Yozma nutq nafaqat faktlarni ko‘rsatish, balki o‘quvchining shaxsiy munosabatini, tasavvuri va tasviriy tafakkurini ham ifodalaydi. Bolaning ijodiy yondashuvi rivojlangan bo‘lsa, u murakkab mavzularni yangi, original shaklda ifodalay oladi, badiiy tasvir vositalaridan foydalanadi va matnga rang-baranglik beradi. 4 Qodirov, A. Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limda esse va insho yozishni takomillashtirish. – Toshkent: “Pedagogika”, 2020. – 160 b. 13Beshinchidan, motivatsiya va qiziqish ham yozma nutqni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Agar o‘quvchi mavzuga qiziqsa, u matn yaratishda faol ishtirok etadi, fikrini izchil bayon qiladi va o‘z ishini yaxshilashga intiladi. Shu sababli pedagog tomonidan rag‘batlantirish, ijobiy fikr bildirish, muvaffaqiyatini qadrlash psixologik jihatdan o‘quvchining motivatsiyasini oshiradi. Oltinchidan, shaxsiy tajriba va ichki dunyo yozma nutqni boyituvchi psixologik omil hisoblanadi. O‘quvchi o‘z tajribasiga tayanib fikrlarini asoslaydi, hayotiy misollar keltiradi va matnga shaxsiy ohang beradi. Bu esa matnni mantiqan to‘liq va hissiy jihatdan boy qiladi. Yettinchidan, ijtimoiy muloqot va sinfdoshlar bilan fikr almashish ham psixologik nuqtai nazardan foydali. O‘quvchi boshqalarning ishlarini tahlil qilib, o‘z matnini taqqoslaydi, xatolarini aniqlaydi va yaxshilaydi. Shu tarzda o‘quvchi mustaqil fikrlashga, argumentatsiyaga va matnni mantiqan tuzishga o‘rganadi. Sakkizinchidan, psixologik yondashuvda bosqichma-bosqich rivojlantirish tamoyili asosiy o‘rin tutadi. Dastlabki bosqichda o‘quvchi qisqa fikrlarni yozishni o‘rganadi, keyinchalik mavzuni tahlil qiladi, reja tuzadi, asosiy va qo‘shimcha fikrlarni ajratadi, oxirida murakkab insho yaratadi. Bu jarayon o‘quvchining kognitiv va emotsional salohiyatini uyg‘un rivojlantirishga xizmat qiladi. Pedagogik nuqtai nazardan, yozma nutqni rivojlantirishning samarali metodlari mavjud. Ularga quyidagilar kiradi: mavzuni oldindan tahlil qilish, reja tuzish, asosiy va qo‘shimcha fikrlarni ajratish, dalillar bilan asoslash, xulosaga kelish. Bu metodlar o‘quvchiga yozma nutqni tizimli ravishda shakllantirishga yordam beradi. Shuningdek, interfaol metodlar, ijodiy mashqlar va AKT vositalari yozma nutqni rivojlantirish jarayonini qiziqarli va samarali qiladi. 14Yozma nutqni rivojlantirishda lingvistik va psixologik mexanizmlarning uyg‘unligi muhim hisoblanadi. O‘quvchi til birliklarini, leksik va grammatik qoidalarni mustahkamlash orqali o‘z fikrini aniq va ravon ifodalay oladi. Shu bilan birga, u kognitiv jarayonlarni — taqqoslash, umumlashtirish, tahlil qilish, sintez qilish va baholashni faol ishlatadi. Bu jarayonlar o‘quvchining mantiqiy fikrlashini mustahkamlaydi va yozma nutqini boyitadi. Psixologik jihatdan, yozma nutqni rivojlantirishda bolaning shaxsiy qiziqishi va ichki motivatsiyasi muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchi o‘z fikrini erkin ifodalashga undalganida, u matn yaratishga ko‘proq e’tibor beradi, so‘z boyligini kengaytiradi va izchillikni saqlaydi. Shu sababli o‘qituvchi darslarda o‘quvchilarning ijodiy yondashuvini rag‘batlantiruvchi vazifalarni qo‘llashi zarur. Yozma nutqni shakllantirishning psixologik-pedagogik asoslarida bosqichma-bosqich rivojlantirish tamoyili muhim o‘rin tutadi. Masalan, boshlang‘ich bosqichda o‘quvchilar qisqa fikrlarni yozishni o‘rganadi, keyinchalik ularni mantiqiy bo‘limlarga ajratadi va murakkab insho tuzishni boshlaydi. Har bir bosqichda o‘quvchining bilim, ko‘nikma va malakasi hisobga olinadi, shaxsiy yondashuv qo‘llaniladi.differensial yondashuv ham muhim hisoblanadi. Har bir o‘quvchining qobiliyati, fikrlash tezligi va ijodiy salohiyati turlicha bo‘ladi. Shu sababli yozma nutqni rivojlantirishda individual mashqlar, yordamchi materiallar va qo‘llanmalar berish lozim. Bu yondashuv o‘quvchini muvaffaqiyatga erishishga rag‘batlantiradi va o‘zlashtirish jarayonini optimallashtiradi. O‘quvchilarda yozma nutqni rivojlantirishda baholash va tahlilning pedagogik roli katta. O‘qituvchi yozma ishlarni baholash orqali o‘quvchining qaysi jihatlarda zaifligini aniqlaydi, qaysi jihatlarni mustahkamlash kerakligini belgilaydi. Shu bilan birga, konstruktiv fikr berish va rag‘batlantirish o‘quvchining ichki motivatsiyasini oshiradi va yozma nutqqa bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi. 15Psixologik-pedagogik yondashuvning yana bir muhim jihati — ijtimoiy- muloqot elementlarini qo‘llashdir. O‘quvchilar o‘z insholarini sinfdoshlar bilan muhokama qiladi, fikr almashadi va bir-birining ishlarini tahlil qiladi. Bu jarayon o‘quvchining mantiqiy fikrlashini, argumentatsiyasini va kommunikativ ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shu bilan birga, o‘quvchi mustaqil fikrlashga odatlanadi va o‘z matnini yaxshilashga intiladi.Shuni ham ta’kidlash lozimki, AKT vositalaridan foydalanish yozma nutqni rivojlantirishning zamonaviy vositasi hisoblanadi. Elektron esse, interfaol darslar, grafik organayzerlar, konsept xaritalar yordamida o‘quvchi matn tuzishni vizual tarzda o‘rganadi. Raqamli platformalar o‘quvchiga o‘z fikrini erkin ifodalash, matnni qayta ko‘rib chiqish va xatolarini tahlil qilish imkonini beradi. Yozma nutqni rivojlantirishning psixologik-pedagogik asoslari shuningdek motivatsiya, rag‘batlantirish va mustahkamlash prinsiplari bilan chambarchas bog‘liq. O‘quvchiga muvaffaqiyatli natija ko‘rsatish orqali rag‘bat berish, ijobiy fikr bildirish va ijodiy yondashuvni qo‘llab-quvvatlash uning yozma nutqini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu jarayonda o‘quvchining shaxsiy tajribasi, hissiy holati va bilim darajasi hisobga olinadi.o‘quvchilarda yozma nutqni rivojlantirish psixologik-pedagogik yondashuvlarni talab qiluvchi murakkab jarayon hisoblanadi. Bu jarayonda til va tafakkur bir butun sifatida ishlaydi, individual yondashuv, motivatsiya, AKT vositalari va interfaol metodlar keng qo‘llaniladi. Shu tarzda shakllangan yozma nutq o‘quvchining intellektual, ijtimoiy va emotsional rivojlanishiga bevosita ta’sir qiladi va uni kelajakda muvaffaqiyatli shaxs sifatida tarbiyalaydi. 1.3. Insho yozish malakalarini shakllantirishga oid metodik qarashlar va ilg‘or tajribalar Insho yozish malakasini shakllantirish zamonaviy ta’lim jarayonining muhim vazifalaridan biridir. Bu jarayon nafaqat o‘quvchining til bilimini rivojlantiradi, balki uning mantiqiy tafakkurini, ijodiy qobiliyatini va mustaqil fikrlash 16ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu bois pedagogik metodik qarashlar va ilg‘or tajribalar o‘quvchilarning yozma nutqini samarali rivojlantirishga xizmat qiladi. Metodik qarashlar doirasida birinchi o‘rinda bosqichma-bosqich rivojlantirish tamoyili turadi. Bu yondashuv bo‘yicha o‘quvchi dastlab qisqa matnlar yozadi, asosiy fikrlarni ajratadi va qisqa xulosalar chiqaradi. Keyingi bosqichda u mavzuni tahlil qiladi, reja tuzadi va mantiqan izchil insho yaratadi. Oxirgi bosqichda murakkab, dalillar bilan boyitilgan va badiiy-estetik jihatdan yetuk insho tayyorlaydi. Shu tarzda o‘quvchi malakani bosqichma-bosqich egallaydi va o‘z yozma nutqini mustahkamlaydi. Ikkinchi metodik tamoyil — differensial yondashuv. Har bir o‘quvchining qobiliyati, fikrlash tezligi va ijodiy salohiyati turlicha bo‘ladi. Shu sababli pedagog individual yondashuvni qo‘llashi lozim. O‘quvchi uchun alohida topshiriqlar, qo‘llanmalar va yordamchi materiallar taqdim etish orqali uning yozma nutqini samarali rivojlantirish mumkin. Differensial yondashuv o‘quvchining shaxsiy salohiyatini hisobga oladi va muvaffaqiyatga erishishga rag‘batlantiradi. Zamonaviy metodik qarashlar interfaol metodlar va AKT vositalarini qo‘llashga alohida e’tibor beradi. Masalan, onlayn platformalar orqali elektron esse topshiriqlari berish, grafik organayzerlar va konsept xaritalardan foydalanish, klaster metodlarini qo‘llash o‘quvchilarga yozma nutqni tizimli shakllantirish imkonini beradi. Bunday metodlar o‘quvchining vizual tafakkurini faollashtiradi va matnni rejalashtirish jarayonini soddalashtiradi. Ilg‘or tajribalar shuni ko‘rsatadiki, muloqot va hamkorlik asosida o‘rgatish samarali natija beradi. O‘quvchilar sinfdoshlar bilan fikr almashadi, o‘z ishini tahlil qiladi va boshqalarning ishidan ilhom oladi. Shu bilan birga, o‘quvchi mustaqil fikrlashga, matnni mantiqan tuzishga va xulosaga kelishga o‘rganadi. Bu pedagogik yondashuv o‘quvchining ijodiy salohiyatini oshiradi. Metodik qarashlarda motivatsiya va rag‘batlantirishning roli ham katta. O‘quvchining yozma nutqga bo‘lgan qiziqishi uni faol ishtirok etishga undaydi. 17Pedagog konstruktiv fikr berish, muvaffaqiyatni qadrlash va ijodiy yondashuvni rag‘batlantirish orqali o‘quvchining yozma nutqini mustahkamlaydi. Shu tarzda o‘quvchi o‘z ishini yaxshilashga intiladi va matnni boyitadi. Jadval 1. Insho yozish malakasini shakllantirishga oid metodik qarashlar va ilg‘or tajribalar Metodik qarash / Ilg‘or tajriba Asosiy mazmuni Insho yozish malakasiga ta’siri Bosqichma-bosqich rivojlantirish Qisqa matnlardan murakkab insholarga o‘tish O‘quvchi matnni tizimli va mantiqan tuzishni o‘rganadi Differensial yondashuv Individual imkoniyat va qobiliyatlarni hisobga olish Har bir o‘quvchining salohiyati rivojlantiriladi Interfaol metodlar Guruh ishlari, muhokama, loyiha ishlari Mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuv rivojlanadi AKT vositalari Elektron esse, grafik organayzerlar, konsept xaritalar Matnni vizual rejalashtirish va boyitish imkoniyati oshadi Shaxsiy tajriba va hayotiy misollar O‘quvchi tajribasiga tayanib matn yaratadi Matn mantiqan va hissiy jihatdan boy bo‘ladi Motivatsiya va rag‘batlantirish Muvaffaqiyatni qadrlash, konstruktiv fikr berish O‘quvchining yozma nutqqa qiziqishi va ishtiyoqi oshadi Doimiy baholash va tahlil Yozma ishlarni tekshirish, xatolarni aniqlash O‘quvchi o‘z kamchiliklarini tushunadi va rivojlanadi Erkin esse va ixtiyoriy mashqlar O‘quvchi mavzuni tanlaydi va erkin yozadi Mustaqil fikrlash va ijodiy salohiyat rivojlanadi Ilg‘or pedagogik tajribalar shuni ko‘rsatadiki, tematik va mavzuga yo‘naltirilgan topshiriqlar yozma nutqni rivojlantirishda samarali. Masalan, o‘quvchiga ijtimoiy, ma’naviy, tarixiy yoki badiiy mavzularda insho yozish topshiriladi. Bu jarayonda u mavzuni chuqur tushunadi, asosiy fikrlarni ajratadi, dalillar bilan asoslaydi va xulosaga keladi. Shu bilan birga, mavzuga qiziqishning yuqori bo‘lishi o‘quvchining ijodiy salohiyatini oshiradi. 18Metodik qarashlarda dastlabki reja tuzish va matnni bosqichma-bosqich shakllantirish muhim o‘rin tutadi. O‘quvchi mavzuni o‘rganadi, asosiy va qo‘shimcha fikrlarni ajratadi, reja tuzadi va so‘ngra matnni yozadi. Bu jarayon uning fikrlash va mantiqiy bog‘lanish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shu tarzda yozma nutq izchil va boy bo‘ladi.Shuningdek, ilg‘or tajribalar shaxsiy tajriba va hayotiy misollardan foydalanishning samaradorligini ko‘rsatadi. O‘quvchi o‘z tajribasini matnga kiritadi, hayotiy misollar bilan fikrini asoslaydi va matnga shaxsiy ohang beradi. Bu nafaqat mantiqiy, balki hissiy jihatdan ham matnni boyitadi. 5 Ilg‘or pedagogik qarashlarda doimiy baholash va tahlil prinsipi mavjud. O‘qituvchi yozma ishlarni baholash orqali o‘quvchining qaysi jihatlarda zaifligini aniqlaydi va rivojlantirish yo‘nalishini belgilaydi. Shu bilan birga konstruktiv fikr berish va rag‘batlantirish o‘quvchining ichki motivatsiyasini oshiradi va yozma nutqni rivojlantiradi. Yana bir ilg‘or metod — grafik va vizual yondashuvlar. Klasterlar, konsept xaritalar, organayzerlar yordamida o‘quvchi matnni vizual tarzda rejalashtiradi. Bu jarayon uning fikrlarini tartibga soladi, asosiy va qo‘shimcha g‘oyalarni ajratadi, mantiqiy bog‘lanishlarni mustahkamlaydi. Shu bilan birga, o‘quvchi matnni qayta ko‘rib chiqishga, tahlil qilishga va yaxshilashga o‘rganadi. Pedagogik ilg‘or tajribalar shuni ko‘rsatadiki, interfaol darslar va loyiha ishlari insho yozish malakasini rivojlantirishda samarali. O‘quvchilar mavzuga oid kichik loyihalar, taqdimotlar va esse ishlarini bajaradi. Bu jarayon o‘quvchining mustaqil fikrlashini, ijodiy yondashuvini va yozma nutqini oshiradi.Shuningdek, ilg‘or pedagoglar ixtiyoriy yozma mashqlar va erkin esse usullarini qo‘llashni tavsiya qiladi. O‘quvchi mavzuni tanlaydi, o‘z qiziqishi asosida matn yaratadi va fikrini erkin ifodalaydi. Bu uning ijodiy salohiyatini rivojlantiradi, mustaqil fikrlashga o‘rgatadi va yozma nutqni boyitadi. metodik 5 Usmonova, N. Zamonaviy AKT vositalaridan foydalanish orqali yozma nutqni rivojlantirish. – Toshkent: “Innovatsion ta’lim”, 2021. – 136 b. 19qarashlar va ilg‘or tajribalar shuni ko‘rsatadiki, insho yozish malakasini shakllantirishda bosqichma-bosqich rivojlantirish, differensial yondashuv, interfaol metodlar, AKT vositalari, shaxsiy tajriba va ijodiy topshiriqlar samarali hisoblanadi. Bu yondashuvlar o‘quvchining yozma nutqini boyitadi, fikrlash va mantiqiy tafakkurini rivojlantiradi hamda zamonaviy ta’lim talablariga javob beradigan shaxsni tarbiyalaydi. 20II-BOB. Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limda insho yozish malakalarini takomillashtirishning amaliy-metodik yo‘llari 2.1. O‘quvchilarni insho yozishga tayyorlash: bosqichlar, topshiriqlar va o‘quv mashqlari O‘quvchilarni insho yozishga tayyorlash jarayoni ta’limning eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Yozma nutqni rivojlantirish nafaqat til madaniyati va adabiy qobiliyatni oshiradi, balki o‘quvchining mantiqiy tafakkuri, mustaqil fikrlash va ijodiy salohiyatini shakllantiradi. Shu bois, bu jarayon metodik jihatdan puxta rejalashtirilishi lozim. Har bir o‘quvchi o‘z imkoniyatlari va qobiliyatiga mos tarzda bosqichma-bosqich tayyorlanishi kerak. Boshlang‘ich bosqichda pedagog o‘quvchini insho yozish jarayoniga tayyorlaydi. Bu bosqichda asosiy e’tibor mavzuni tushunish, mavzuga oid asosiy va qo‘shimcha fikrlarni ajratish, matnning strukturasi bilan tanishtirishga qaratiladi. O‘quvchiga kirish, rivojlanish va xulosa qismlarini ajratib ko‘rsatish, oddiy misollar orqali mavzuni tushuntirish amalga oshiriladi. Shu tarzda o‘quvchi mavzuga qiziqish uyg‘otadi va yozma faoliyatga tayyor bo‘ladi. Keyingi bosqich — reja tuzish va asosiy fikrlarni aniqlash. O‘quvchi mavzuni o‘rganadi, asosiy g‘oyalarni belgilaydi va ularni mantiqan tartibga soladi. Pedagog bu jarayonda o‘quvchilarga reja tuzish bo‘yicha aniq ko‘rsatmalar beradi, shuningdek, reja asosida kirish, rivojlanish va xulosani ishlab chiqishga o‘rgatadi. Shu tarzda o‘quvchi matnning izchilligi va mantiqiy bog‘lanishini egallaydi. Ushbu bosqichda grafik organayzerlar, klasterlar va konsept xaritalardan foydalanish tavsiya etiladi. Bu vositalar o‘quvchiga asosiy va qo‘shimcha fikrlarni vizual tarzda ajratish, matnni tartibga solish va mantiqiy xulosaga kelishni o‘rgatadi. Shu bilan birga, raqamli texnologiyalar yordamida o‘quvchi elektron matn yaratadi, fikrlarni qayta tahrir qiladi va yozma nutqini mustahkamlaydi. 21Uchinchi bosqich — qisqa yozma mashqlar va insho elementlarini bajarish. O‘quvchilar kichik paragraflar, qisqa esse yoki fikr bayonlarini yozadilar. Masalan, ular mavzu bo‘yicha savollarga javob berish, asosiy g‘oyani aniqlash yoki qisqa hikoya yaratish orqali yozma nutqini rivojlantiradi. Bu mashqlar o‘quvchilarga asosiy fikrni aniqlash, izchil bayon etish va mantiqiy tafakkur ko‘nikmalarini shakllantirish imkonini beradi. To‘rtinchi bosqich — mavzuga oid asosiy insho yozish. O‘quvchi reja asosida matn yaratadi, kirish qismi, rivojlanish va xulosani ishlab chiqadi. Pedagog bu jarayonda o‘quvchining yozish jarayonini kuzatadi, xatolarini aniqlaydi va tuzatishda yordam beradi. Shu bilan birga, mustaqil ishlash, fikrni mantiqan tartibga solish va izchil yozish ko‘nikmalari shakllanadi.Shuningdek, bu bosqichda ijtimoiy-muloqotli yondashuv qo‘llanadi. O‘quvchilar sinfdoshlar bilan fikr almashadi, bir-birining insho ishini tahlil qiladi va konstruktiv fikr bildiradi. Bu jarayon o‘quvchilarning matnni yaxshilash, argumentatsiyani kuchaytirish va mantiqiy bog‘lanishni mustahkamlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Beshinchi bosqich — tahrir va qayta ishlash. O‘quvchi o‘z matnini qayta ko‘rib chiqadi, xatolarni aniqlaydi va tuzatadi. Shu bilan birga, matnni boyitish uchun yangi iboralar, sinonimlar va badiiy vositalardan foydalanadi. Bu jarayon yozma nutqni mukammallashtiradi, o‘quvchining stilistik va grammatik bilimlarini mustahkamlaydi. O‘quv mashqlari doimiy va tizimli bo‘lishi lozim. Masalan, har darsda qisqa yozma topshiriqlar berish, mavzu bo‘yicha ixtiyoriy esse yozish, paragraflarni rejalashtirish va xulosalar chiqarish kabi mashqlar o‘quvchilarning yozma nutq malakasini barqaror rivojlantiradi. Shu bilan birga, muntazam tahlil va baholash orqali pedagog o‘quvchining qaysi jihatlarda zaifligini aniqlaydi va rivojlantirish yo‘nalishini belgilaydi.Shuningdek, motivatsiya va rag‘batlantirish amaliy-metodik jarayonning ajralmas qismidir. O‘quvchining muvaffaqiyatini qadrlash, ijodiy yondashuvini rag‘batlantirish va konstruktiv 22fikr berish uning yozma nutqqa qiziqishini oshiradi. Shu tarzda o‘quvchi mustaqil fikrlashga, ijodiy ishlashga va o‘z insho ishini yaxshilashga intiladi. Oxirgi bosqich — murakkab insho va yakuniy baholash. O‘quvchi ilg‘or topshiriqlar, mavzuga oid erkin esse va loyiha ishlari orqali o‘z malakasini mustahkamlaydi. Pedagog esa baholash, konstruktiv tahlil va rag‘batlantirish orqali o‘quvchining yozma nutqini rivojlantiradi va yakuniy natijani aniqlaydi. O‘quvchilarga insho yozishga tayyorlash uchun topshiriqlar va mashqlar 1. Mavzu bilan tanishtirish va asosiy fikrlarni ajratish O‘quvchiga mavzu beriladi va u mavzuga oid asosiy va qo‘shimcha fikrlarni ajratadi. O‘quvchi mavzuni qisqa gaplarda bayon qiladi. Mashq: “Bugun men bilgan bir voqeani uchta jumlada bayon qil” yoki “Ota- onam haqida qisqa gaplar yoz”. 2. Reja tuzish va matnning tuzilishini o‘rganish O‘quvchi mavzuni reja asosida bayon qiladi: kirish, rivojlanish, xulosa. Mashq: “Quyidagi fikrlar asosida reja tuz: Kitob o‘qishning foydasi, sevimli kitobim, kitob o‘qishning kundalik hayotdagi ahamiyati.” 3. Grafik organayzer va klasterlardan foydalanish O‘quvchi asosiy g‘oyalarni vizual tarzda ajratadi va bog‘laydi. Mashq: “Mavzu: Tabiat. Asosiy fikrlarni klaster yordamida yoz: daraxtlar, hayvonlar, ob-havo.” 4. Qisqa yozma mashqlar O‘quvchi mavzu bo‘yicha kichik paragraflar, fikr bayonlari yoki qisqa hikoya yozadi. Mashq: “Mening eng sevimli faslim haqida 5–6 jumla yoz” yoki “Sinfdoshingiz bilan bo‘lgan bir voqeani yozing.” 5. Asosiy insho yozish Reja asosida matn yaratish: kirish, rivojlanish, xulosa. 23Mashq: “Mavzu: Mening sevimli mashg‘ulotim. Kirish, rivojlanish va xulosa qismlarini yozing.” 6. Ijtimoiy-muloqotli mashqlar Sinfdoshlar bilan fikr almashish, bir-birining ishini tahlil qilish va konstruktiv fikr bildirish. Mashq: “Sinfdoshingizning insho ishini o‘qing va 3 konstruktiv fikr yozing: nima yaxshi, nima qo‘shish mumkin, qanday yaxshilash mumkin.” 7. Tahrir va qayta ishlash O‘quvchi matnini qayta ko‘rib chiqadi, xatolarni aniqlaydi va tuzatadi. Mashq: “O‘z inshoingizni tahrir qiling: grammatik xatolarni to‘g‘rilang, jumlalarni izchil qiling, yangi so‘zlar qo‘shing. 8. Erkin esse va ixtiyoriy yozma mashqlar O‘quvchi mavzuni tanlaydi, shaxsiy tajribasini qo‘shadi va yozma nutqini boyitadi. Mashq: “Sizga qiziqarli bo‘lgan bir mavzuda 7–8 jumladan iborat erkin esse yozing.” 9. Loyihaviy ishlar Guruhda mavzuni o‘rganish, reja tuzish, insho yozish va natijani taqdim etish. Mashq: “Guruhlarda bir mavzu bo‘yicha insho yozing va sinfga taqdim qiling.” 10. Baholash va rag‘batlantirish O‘quvchi ishini baholash, konstruktiv fikr berish va muvaffaqiyatni rag‘batlantirish. Mashq: “O‘z inshoingizdagi eng yaxshi 3 jumlani belgilang va sinfdoshlaringiz bilan baholang.” Amaliy-metodik yo‘llardan biri — mavzu bo‘yicha loyiha ishlari. O‘quvchilar kichik guruhlarda mavzuni o‘rganib, reja tuzadi va insho yaratadi. 24Shu jarayonda ular o‘z fikrini mantiqan ifodalaydi, dalillar bilan asoslaydi va natijani sinfdoshlariga taqdim etadi. Bu yondashuv o‘quvchining ijodiy salohiyatini, muloqot ko‘nikmalarini va yozma nutqini rivojlantiradi.Shuningdek, ilg‘or pedagogik tajribalar shuni ko‘rsatadiki, erkin esse va ixtiyoriy yozma mashqlar o‘quvchining mustaqil fikrlashini rivojlantiradi. O‘quvchi mavzuni tanlaydi, shaxsiy tajribasini qo‘shadi va o‘z yozma nutqini boyitadi. Bu yondashuv uning ijodiy qobiliyatini oshiradi va yozma nutq malakasini mustahkamlaydi.Shunday qilib, o‘quvchilarni insho yozishga tayyorlash jarayoni bosqichma-bosqich, tizimli, interfaol va rag‘batlantirilgan bo‘lishi lozim. Boshlang‘ich mashqlardan murakkab insholarga o‘tish, reja tuzish, vizual vositalardan foydalanish, mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuv — bularning barchasi o‘quvchilarning yozma nutq malakasini samarali shakllantirishga xizmat qiladi. 2.2. Insho yozish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish Zamonaviy ta’lim jarayonida interfaol metodlar o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishda muhim vosita hisoblanadi. Interfaol yondashuv o‘quvchining faolligini oshiradi, mustaqil fikrlashga rag‘bat beradi va insho yozish jarayonini samarali qiladi. An’anaviy darslarda o‘quvchi passiv holatda bo‘lsa, interfaol metodlar yordamida u faol ishtirokchi sifatida matn yaratadi, fikrini bayon etadi va muloqot orqali tahlil qiladi. Insho yozish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish bir necha yo‘nalishda amalga oshiriladi. Jumladan, “o‘ylash-juftlashish-ulashish” (Think- Pair-Share) metodida o‘quvchilar avvalo mustaqil ravishda mavzu bo‘yicha fikrlarini yozadilar, keyin juftlar bilan baham ko‘radilar va sinf bilan umumlashtiradilar. Bu usul o‘quvchining fikrini izchil bayon etish va mantiqiy xulosaga kelish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Yana bir samarali metod — “so‘z buluti” yoki “brainstorming”. O‘quvchilar mavzu bo‘yicha barcha fikrlarni yozib, so‘z bulutida joylashtiradilar. Shu orqali 25asosiy va qo‘shimcha g‘oyalar ajratiladi, mantiqiy bog‘lanish ko‘rinadi va matn tuzish jarayoni soddalashadi. Bu usul ayniqsa ijodiy esse yozishda foydalidir. Rolli o‘yinlar ham insho yozishni rivojlantirishda muhim metod hisoblanadi. O‘quvchilar muayyan mavzu yoki personaj rolini o‘zlashtiradi va matnni shu nuqtai nazardan yaratadi. Masalan, tarixiy shaxs haqida insho yozishda o‘quvchi o‘sha shaxsning nuqtai nazarini aks ettiradi. Bu usul orqali o‘quvchi emotsional-motivatsion jihatdan faollashadi, yozma nutqda turli badiiy va mantiqiy elementlarni qo‘llay boshlaydi. Diskussiya va guruh ishlari yozma nutqni shakllantirishda katta ahamiyatga ega. O‘quvchilar guruhda mavzuni muhokama qiladi, fikrlarni tahlil qiladi, bir- birining ishini baholaydi va konstruktiv mulohaza bildiradi. Shu tarzda mantiqiy tafakkur rivojlantiriladi, matn tarkibi va izchilligi mustahkamlanadi. Interfaol metodlardan biri — “konsept xaritalar” va “klasterlar”. O‘quvchi asosiy va yordamchi fikrlarni vizual tarzda tartibga soladi, matn tuzilishini“Insho yozishda interfaol metodlar” O‘ylash – juftlash – ulashish So‘z buluti (Brainstor ming) Erkin esse Rolli o‘yinlar Guruh ishlari va diskussiy a Konsept xaritalar va klasterlar 26oldindan rejalashtiradi. Bu usul insho yozishni osonlashtiradi, o‘quvchiga mantiqiy bog‘lanishni tushunishga yordam beradi va yozma nutqni boyitadi. Ovozli tahlil va refleksiya ham interfaol jarayonning ajralmas qismidir. O‘quvchi o‘z insho ishini sinfdoshlariga o‘qiydi, fikr oladi va matnni tahrir qiladi. Shu orqali yozma nutqni takomillashtirish, xatolarni tuzatish va matnga boylik qo‘shish imkoniyati oshadi.Interfaol metodlar yordamida o‘quvchilar yozma nutqda mustaqil fikrlashni o‘rganadi, ijodiy yondashuvni rivojlantiradi va mavzuni turli nuqtai nazardan tahlil qiladi. Shu bilan birga, o‘quvchilarda ijtimoiy va muloqot ko‘nikmalari ham shakllanadi, bu esa yozma nutqning mazmunini va samaradorligini oshiradi. Jadval: Insho yozish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish Interfaol metod Tavsifi O‘quvchilarda rivojlantiradigan ko‘nikmalar Amaliy mashqlar / Topshiriqlar So‘z buluti (Brainstormin g) Mavzu bo‘yicha barcha fikrlarni yozish va vizual tarzda so‘z bulutiga joylashtirish Asosiy va yordamchi fikrlarni ajratish, ijodiy tafakkur “Tabiat” mavzusida asosiy va qo‘shimcha fikrlarni bulutda yozish Rolli o‘yinlar O‘quvchi mavzu yoki personaj rolini egallaydi va insho shu nuqtai nazardan yoziladi Emotsional- motivatsion faollik, badiiy ifoda, mantiqiy tafakkur Tarixiy shaxs haqida insho yozish: shaxsning nuqtai nazarini aks ettirish Guruh ishlari va diskussiya O‘quvchilar guruhlarda mavzuni muhokama qiladi, fikrlarni tahlil qiladi Muloqot, konstruktiv fikr bildirish, matn tarkibini rivojlantirish Guruhda mavzu bo‘yicha insho yozish va sinfga taqdim qilish Konsept xaritalar va klasterlar Asosiy va yordamchi fikrlarni vizual tarzda tartibga solish, matn tuzilishini rejalashtirish Mantiqiy bog‘lanish, matnni izchil yozish, vizual fikrlash Mavzu bo‘yicha asosiy va qo‘shimcha fikrlarni klasterda ajratish Ovozli tahlil va refleksiya O‘quvchi o‘z insho ishini sinfdoshlariga o‘qiydi va fikr oladi Xatolarni aniqlash, matnni tahrir qilish, yozma nutqni O‘z insho ishini sinfdoshga o‘qish va konstruktiv fikrlarni 27 boyitish yozib olish Erkin esse O‘quvchi mavzuni tanlaydi va shaxsiy tajribasini yozadi Mustaqil ijodiy fikrlash, shaxsiy ifoda Tanlangan mavzu bo‘yicha 7–8 jumlali erkin esse yozish Loyiha ishlari Guruhda mavzu o‘rganiladi, reja tuziladi, insho yoziladi va taqdim qilinadi Rejalashtirish, ijodiy yondashuv, muloqot, taqdimot ko‘nikmasi Guruhda mavzu bo‘yicha loyiha tayyorlash va sinfga taqdim qilish 2.3. O‘quvchilarning insho yozish ko‘nikmalarini baholash va monitoring qilish metodikasi O‘quvchilarning insho yozish ko‘nikmalarini baholash va monitoring qilish ta’lim jarayonining muhim qismi hisoblanadi. Yozma nutqni rivojlantirish, mantiqiy fikrlashni shakllantirish, badiiy va ilmiy ifodani rivojlantirish faqat mashqlar bilan cheklanmaydi, balki ularni tizimli ravishda baholash va monitoring qilish orqali amalga oshiriladi. Shu sababli pedagog uchun baholash va monitoring usullari o‘quvchilarning yozma nutqini samarali rivojlantirish vositasi sifatida qaraladi. Baholash jarayoni ikki yo‘nalishda olib boriladi: shakllantiruvchi (formativ) va yakuniy (sumativ) baholash. Shakllantiruvchi baholash o‘quvchining yozma nutqini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, sinf ichidagi faoliyat davomida amalga oshiriladi. Bu jarayonda o‘quvchi qisqa yozma mashqlar, reja asosida matn tuzish, mavzuga oid kichik insho topshiriqlarini bajaradi. Pedagog esa har bir o‘quvchining ishini tahlil qilib, kuchli va zaif tomonlarini aniqlaydi. Shu tarzda xatolarni tuzatish va rivojlanish strategiyasini belgilash imkoniyati yaratiladi. Shakllantiruvchi baholashning asosiy vazifasi o‘quvchiga tezkor fikr olish, xatolarini tuzatish va matnni takomillashtirishga yordam berishdir. O‘quvchi o‘z ishini qayta ko‘rib chiqadi, jumlalarni soddalashtiradi, mavzuga moslikni tekshiradi, fikr izchilligini oshiradi va badiiy uslubni boyitadi. Shu bilan birga, 28shakllantiruvchi baholash o‘quvchining mustaqil fikrlashini rag‘batlantiradi va ijodiy yondashuvini rivojlantiradi. Yakuniy baholash (sumativ) o‘quvchining o‘rganilgan bilim va ko‘nikmalarini umumiy natija sifatida aniqlashga xizmat qiladi. Bu baholash insho, erkin esse yoki loyiha topshiriqlari orqali amalga oshiriladi. Sumativ baholash natijasi o‘quvchining mustaqil fikrlashini, mantiqiy izchillikni va yozma nutqdagi badiiy ifodani baholash imkonini beradi. Shu tariqa pedagog o‘quvchining yozma nutqdagi rivojlanish darajasini aniq biladi va keyingi pedagogik ishlarni rejalashtiradi. 6 Baholash mezonlarini oldindan belgilash — samarali monitoringning ajralmas qismidir. O‘quvchilarning insho ishini baholashda quyidagi mezonlar qo‘llaniladi: mavzuga moslik, fikr izchiligi, mantiqiy bog‘lanish, grammatika va imlo to‘g‘riligi, badiiy-uslubiy boylik. Ushbu mezonlar o‘quvchiga o‘z ishini tahlil qilish imkonini beradi va pedagogga individual yondashuvni amalga oshirish imkonini yaratadi. Monitoring jarayonida interfaol metodlardan foydalanish ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, sinfdoshlar bilan fikr almashish, konstruktiv tahlil va baholash orqali o‘quvchi o‘z ishini mustaqil baholay oladi. Bu jarayon o‘quvchining matnni tahlil qilish ko‘nikmasini rivojlantiradi, xatolarni aniqlash va ularni tuzatish imkonini beradi. Shu tarzda o‘quvchi o‘z ijodiy yondashuvini takomillashtiradi va mustaqil fikrlashni rivojlantiradi. Raqamli texnologiyalar va elektron platformalar orqali baholash ham samarali natija beradi. Elektron esse, onlayn topshiriqlar va testlar yordamida o‘quvchilarning yozma nutqini real vaqt rejimida kuzatish mumkin. Bu usul o‘quvchilarga tezkor fikr olish, xatolarini tuzatish va matnni mukammallashtirish imkonini beradi. Shu bilan birga, pedagog o‘quvchining har bir ishini individual tahlil qiladi va rivojlanish darajasini aniqlaydi. 6 Karimova, L. Insho yozish malakalarini shakllantirishda kompetensiyaviy yondashuv. – Samarqand: “Ta’lim va rivojlanish”, 2022. – 148 b. 29Shakllantiruvchi va yakuniy monitoringni uyg‘unlashtirish juda muhim. Shakllantiruvchi monitoring yozma nutqni rivojlantirishga xizmat qilsa, yakuniy monitoring uning natijasini aniqlaydi. Shu tarzda pedagog o‘quvchining yozma nutqini tizimli ravishda kuzatadi va har bir o‘quvchi uchun individual rivojlanish yo‘lini belgilaydi. Baholash jarayonida rubrikalardan foydalanish samarali usuldir. Rubrikalar o‘quvchiga yozma ish bo‘yicha aniq ko‘rsatma beradi: qaysi jihatlar kuchli, qaysi jihatlar rivojlantirilishi kerak. Rubrika yordamida o‘quvchi o‘z ishini tahlil qiladi, keyingi topshiriqlar uchun strategiya belgilaydi va yozma nutqni takomillashtiradi. O‘quvchilarning insho yozish ko‘nikmalarini baholash va monitoring qilish jarayonida ijtimoiy muloqot ham ahamiyatli rol o‘ynaydi. Sinfdoshlar bilan fikr almashish, baholash va konstruktiv mulohaza yozish orqali o‘quvchilar o‘z ishini tahlil qilishni o‘rganadilar, muloqot ko‘nikmalarini rivojlantiradilar va yozma nutqni boyitadilar. Monitoring jarayonida o‘quvchining individual xususiyatlarini hisobga olish zarur. Har bir o‘quvchi o‘z tezligi, qobiliyati va ijodiy salohiyati bilan ajralib turadi. Shu sababli pedagog har bir o‘quvchiga mos baholash va rivojlantirish strategiyasini tanlashi lozim. Baholash va monitoring tizimi o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantiradi, mantiqiy tafakkurini shakllantiradi, badiiy-uslubiy boylikni oshiradi va yozma nutqni mukammallashtiradi. Shu bilan birga, pedagogik jarayonni samarali tashkil etish, individual yondashuvni qo‘llash va ta’lim sifatini oshirish imkonini beradi. 30 Xulosa Men o‘rganib chiqqan mavzu — “Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limda o‘quvchilarning insho yozish malakalarini takomillashtirish metodikasi” — bugungi ta’lim jarayonida juda dolzarb ekanligini angladim. Tadqiqot davomida insho yozish jarayonining nazariy-metodik asoslari, o‘quvchilarda yozma nutqni rivojlantirishning psixologik-pedagogik jihatlari, interfaol metodlar va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari o‘rganildi. Insho yozish o‘quvchida mustaqil fikrlash, mantiqiy tafakkur, ijodiy yondashuv va badiiy ifodani shakllantirishga xizmat qilishi aniqlandi. Shu bilan birga, o‘quvchilarning yozma nutqini baholash va monitoring qilishning tizimli usullari — shakllantiruvchi va yakuniy baholash, rubrikalardan foydalanish, interfaol metodlar orqali tahlil qilish — o‘quvchilarning malakasini samarali rivojlantirishga yordam beradi. Men tadqiqot davomida aniqladimki, zamonaviy AKT vositalari, konsept xaritalar, klasterlar va interfaol metodlardan foydalanish insho yozish jarayonini yengillashtiradi, o‘quvchilarni faollikka undaydi va natijada ularning yozma nutq ko‘nikmalarini sezilarli darajada oshiradi. Shu asosda, pedagogik jarayonda metodik yondashuvlarni takomillashtirish va individual yondashuvni qo‘llash muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlayman. Xulosa qilib aytganda, insho yozish malakalarini takomillashtirish ta’lim jarayonining sifatini oshirish, o‘quvchilarning intellektual va ijodiy salohiyatini rivojlantirish, shuningdek, ularning mustaqil fikrlash va muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish uchun samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shu sababli, mazkur mavzuni o‘rganish va amaliy metodik ishlanmalarni joriy etish ta’lim tizimi uchun katta ahamiyat kasb etadi. 31 Foydalanilgan adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni “O‘zbekiston Respublikasi ta’lim va tarbiya, ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. Toshkent, 06.11.2020. — DP - 6108. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Qarori “Maktabgacha va maktab ta’limi tizimi faoliyatini samarali tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. Toshkent, 26.05.2023. — UP - 79. 3. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni “Ta’lim to‘g‘risida” (so‘nggi tahrir). Toshkent, 2020. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni “Yangi O‘zbekiston rivojlanish strategiyasini amalga oshirish bo‘yicha davlat dasturi to‘g‘risida”. Toshkent, 28.02.2023. — DP - 27. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni “O‘zbekiston Respublikasi Yoshlar ishlari agentligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”. Toshkent, 30.06.2020. — PP - 4768. 6. Abdullayeva, D. O‘zbek tili va adabiyoti darslarida yozma nutq ko‘nikmalarini rivojlantirish metodikasi. – Toshkent: “O‘qituvchi”, 2018. – 152 b. 7. Karimov, S. Ta’lim jarayonida interfaol metodlardan foydalanish. – Toshkent: “Fan va ta’lim”, 2017. – 128 b. 8. Sobirov, R. Yozma nutqni shakllantirish va baholash metodikasi. – Toshkent: “Adabiyot va ta’lim”, 2019. – 144 b. 9. Qodirov, A. Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limda esse va insho yozishni takomillashtirish. – Toshkent: “Pedagogika”, 2020. – 160 b. 10. Karimova, L. Insho yozish malakalarini shakllantirishda kompetensiyaviy yondashuv. – Samarqand: “Ta’lim va rivojlanish”, 2022. – 148 b. 11. National Council of Teachers of English. Teaching Writing in Secondary Education. – New York: NCTE, 2017. – 120 p. 3212. Graham, S., Perin, D. Writing Next: Effective Strategies to Improve Writing of Adolescents in Middle and High Schools. – Washington: Alliance for Excellent Education, 2016. – 96 p. 13. Hyland, K. Second Language Writing. – Cambridge: Cambridge University Press, 2018. – 256 p. 14. OECD. Education at a Glance 2022: OECD Indicators. – Paris: OECD Publishing, 2022. – 310 p. 15. Abdurahmonova, S. O‘quvchilarni esse yozishga tayyorlashning samarali usullari. – Namangan: “Pedagogika ilmiy jurnali”, 2018. – 115 b. 16. Hyland, K., Shaw, P. The Routledge Handbook of English for Academic Purposes. – London: Routledge, 2018. – 480 p. 17. Mansurov, A. Ta’lim jarayonida klaster va konsept xaritalardan foydalanish. – Toshkent: “Innovatsion pedagogika”, 2019. – 124 b. 18. Yusupov, D. Insho yozish jarayonida kreativlik va tahlil ko‘nikmalarini rivojlantirish. – Samarqand: “Pedagogika va ijtimoiy fanlar”, 2021. – 136 b. 19. OECD. Global Competency and 21st Century Skills in Writing. – Paris: OECD Publishing, 2022. – 220 p. Manbalar 1) https://lex.uz/ru/docs/7008342 2) https://www.uzedu.uz/ 3) https://lex.uz/ 4) https://e-qaror.gov.uz 5) https://old.gov.uz 6) https://scienceweb.uz 7) https://kompy.info/pdfview/195369.html 8) https://universalconference.us/universalconference/index.php/icms/article/ view/1230

                 Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limda o‘quvchilarning insho yozish malakalarini takomillashtirish metodikasi                                                                                          

Sotib olish