Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	70000UZS
Размер	156.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobi va auditi bitiruv ishi

 Ustav kapitalini haqiqatda shakllantirish vaqt bo‘yicha chegeralanadi.
O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq, korxonalar ustav kapitalini
shakllantirishning oxirgi muddati bo‘lib ta’sis etilgan sanadan boshlab bir yil;
 Ustav kapitaliga ta’sischilarning hissalari uzoq va qisqa muddatli aktivlar
bilan, ya’ni asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, kapital va moliyaviy
investitsiyalar, tovar-moddiy boyliklar va pul mablag‘lari bilan kiritilishi
mumkin;
 Ta’sischilarning ustav kapitalidagi hissalari korxonaning sof foydasini
hissali usulda taqsimlashga, aksiyalarning soni esa sof foydani ularning har
biriga mos ravishda taqsimlashga asos bo‘lib hisoblanadi. Davlat korxonalarida
sof foyda taqsimlanmaydi va ustav kapitalining miqdorini oshirishga
yo‘naltiriladi.
3-chizma . Xususiy kapitalning shakllanish manbalari
12Xususiy kapitalning shakllanish manbalari
Korxona ihtiyorida
qolgan foyda Tashqi manbalar
Ichki manbalar
Asosiy vosita va
nomoddiy aktivlarning
amortizatsiya ajratmalari
Xususiy kapitalni
shakllantirishning boshqa
ichki manbalari Xususiy kapitalni
shakllantirishning
boshqa tashqi manbalariQaytarib berilmaslik sharti
bilan olingan moliyaviy
yordamlar
(grant,subsidiya )Qo’shimcha aksionerlik
kapitalini jalb etish

26. Y. Itkin i dr. Buхgаlterskiy uchet v usloviyaх rinochnoy ekonmiki
Uzbekistаnа. Tom-1,2. Tаshkent-2000.
27. R. Do’stmurodov “Buхgаlteriya hisobi nаzаriyasi”, T.: “Аlisher
nаvoiy nomidаgi O’zbekiston Milliy kutubхonаsi” nаshriyoti, 2007 yil.
28. Pаrdаev А. «Boshqаruv hisobi».- T.: Аkаdemiya, 2002.
29. Аbdug’аniev А.А. Boshqаruv hisobini tаshkil etish muаmmolаri,
ulаrning echimlаri. - T.: TIMI nаshr. 2003 y.
VI. Internet sаytlаri.
30. www.buhgalteriya.com.ua
31. www.referat.uz
32. www.glavbukh.ru
33. www.saldo.ru

73

13. Mаhsulot (ish, хizmаtlаr) ni ishlаb chiqаrish vа sotish хаrаjаtlаri
tаrkibi hаmdа moliyaviy nаtijаlаrini shаkllаnish tаrtibi to’g’risidаgi Nizomini
tаsdiqlаsh to’g’risidаgi O’zbekiston respublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 1999
yil 5 fevrаldаgi 54-sonli Qаrori.
14. Buхgаlteriya hisobining milliy stаndаrtlаri. №0-23. T.: - 1998-
2002 yil.
IV. Dаrsliklаr.
15. А. Kаrimov vа boshqаlаr. «Buхgаlteriya hisobi». T.: «Sh а rq» NM А K,
2004 yil. 591 bet.
16. O. Bobojonov «Moliyaviy hisob». – T.: «Sh а rq» NM А K, 2000 yil.
476 bet.
17. А . А bdull а ev «Moliyaviy hisob».– T.: «F а n v а te х n а logiya», 2005
yil. 286 bet.
18. I. Ochilov «Moliyaviy hisob». – T.: «Iqtisod v а moliya», 2006 yil.
396 bet.
19. А . V а hobov, А . Ibr а gimov «Moliyaviy t а hlil». – T.: «Sh а rq» NM А K,
2002 yil.
20. Y. Itkin, А .S. Sotiboldiev «Z а mon а viy bu х g а lteriya hisobi». T.: 2002
yil.
V. O’quv qo’llаnmа.
21. N. Qo’ziev “Boshqа tаrmoqlаrdа buхgаlteriya hisobining
хususiyatlаri”, T.: “Iqtisod-moliya”, 2007.
22. I.T. Аbdukаrimov «Moliyaviy hisobotni o’qish vа tаhlil qilish
yo’llаri». – T.: Iqtisodiyot vа huquq dunyosi, 1999 yil. 3-son.
23. А.Po’lаtov vа boshqаlаr «Boshqаruv hisobi», T.: TIMI, 2007 yil.
24. B. Хаsаnov «Boshqаruv hisobi», T.: TIMI, 2005 yil.
25. Z.S. Аbdullаev vа boshqаlаr «Iqtisodiyotdа ахborot teхnologiyalаr»,
T.: TIMI, 2007 yil. 242 bet.
72

Moddiy xususiy kapital deganda, korxona va tashkilotlarining moddiy
bo'lgan barcha aktivlari tushuniladi. Korxonalarning barcha moddiy xususiy
kapitali barcha aktivlaming bir qismi sifatida buxgalteriya balansining
«AKTIV» qismida joylashadi. Nomoddiy xususiy kapital o'z ifodasini
nomoddiy aktivlarda topadi. Bu ham buxgalteriya balansining aktiv qismida
joylashadi
Xizmat muddati belgisi bo'yicha xususiy kapital korxona va tashkilotlarda
qancha muddatda iqtisodiy samara berishi, ya'ni foyda keltirish bilan
tasniflanadi. Ushbu belgi bo'yicha barcha xususiy kapitalni uzoq muddatli va
qisqa muddatli xususiy kapitalga ajratish mumkin. Xizmat muddati belgisi
sifatida buxgalteriya hisobida, odatda, bir yillik muddat qabul qilingan. Ushbu
muddatga ko'ra bir yildan ko'p xizmat qiladigan xususiy kapital uzoq muddatli,1
yilgacha amal qiladigan xususiy kapital esa qisqa muddatli xususiy kapital
hisoblanadi.
Uzoq muddatli xususiy kapitalga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar
(patent, litsenziya, turli huquqlar, yangi g'oyalar va boshqalar) va bir yildan kam
bo'lmagan muddatga qo'yilgan qo'yilmalar kiradi. Qisqa muddatli xususiy
kapitalni adabiyotlarda (shu jumladan, 2004 yil 1 yanvardan qo'llanilib
kelinayotgan buxgalteriya balansida) «aylanma aktivlar» deb ham ataydilar.
Ularga ishlab chiqarish zaxiralari, tovar moddiy boyliklar, pul mablag'lari va
boshqalar kiradi.
Faoliyatda ishtirok etish darajasiga ko'ra barcha xususiy kapitallar faol
va faol bo'lmagan xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin. Odatda, aylamna
mablag'lar, asosiy vositalarning faol qismi (mashina va mexanizmlar) korxona
faoliyatida faol ishtirok etadi va ko'proq foyda keltiradi. Hisob-kitoblar bo'yicha
boshqa mijozlarda bo'lgan xususiy kapital, ya'ni Debetorlik qarzlar korxona
faoliyatining rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Turgan joyiga ko'ra xususiy kapital ekspluatatsiyadagi, ya'ni
foydalanishdagi va zaxiradagi (konservatsiya qilingan) xususiy kapitalga
bo'linadi. Foydalanishdagi kapital - bu korxona va tashkilotlarning moliyaviy -
10

Korxona rahbariyati tomonidan dividendlarni to'lash e'lon qilinganidan
so'ng, agar ular kelasi yil uchun to'lanadigan bo'lsa, joriy majburiyatlar sifatida
hisobda aks ettiriladi.
Grantlar, subsidiyalar va beg'araz yordamlarni hisobga olish 1998-
yil 3-dekabrda Adliya Vazirligi tomonidan 562-raqam bilan tasdiqlangan
“Davlat subsidiyalari hisobi va davlat yordamini izohlash” nomli 10-son BHMS
bilan tartibga solinadi.
 Grantlar deganda ijtimоiy хususiyatgа egа mаqsаdlаr, iqtisоdiyotni
rivоjlаntirish, ilmiy-tехnik vа innоvаtsiоn dаsturlаrni bаjаrish uchun Hukumаt,
nоdаvlаt, хоrijiy hаmdа хаlqаrо tаshkilоtlаr vа jаmg’аrmаlаr tоmоnidаn
ko’rsаtilаdigаn tеkin, gumаnitаr yoki mоddiy-tехnik mаblаg’lаr tushunilаdi.
 Subsidiyalar – bu korxonaga uning faoliyatini rivojlantirish maqsadida
ma’lum bir shartlarga ko’ra davlat tomonidan pul va moddiy aktivlar bilan
berilgan yordam summasi. Shu bilan birgalikda subsidiya va grantlar turli
nodavlat, xalqaro tashkilotlar va jamg'armalar tomonidan muhim dasturlarni
amalga oshirish uchun korxonalar tomonidan taqdim etilishi mumkin.
 A’zolik badallari – bu jamiyatning ta’sis hujjatlariga muvofiq
belgilangan a’zolik badallari summasi. Yig’ilgan a’zolik badallari jamiyatning
faoliyatini rivojlantirishga sarflanadi. Jamiyat tugatilganda to‘plangan a’zolik
badallari uning qarzlarini qoplashga yo’naltiriladi.
 Maqsadli foydalanish uchun soliq imtiyozlari- bu davlat qonunlari
asosida korxonani maqsadli vazifalarni bajarish uchun soliqlardan ozod etish
natijasida to’plangan mablag’lar majmuasi. Ushbu maqsadli tushumlarning
hisobi maxsus Nizomga, shuningdek 21- son BHMS ga muvofiq yuritiladi.
 “Kelgusi davr xarajatlari va to'lovlar rezerv” hisobvarag’i bir
maromda xarajat va to'lovlarani ishlab chiqarish yoki muomala xarajatlariga
kiritish yo'li bilan belgilangan tartibda rezerv qilingan summalar holati va
harakati to'g'risidagi ma'lumotlami jamlash uchun qo'llaniladi. Xususan, ushbu
hisobvaraqda asosiy vositalami ta'mirlash bo'yicha kelgusi xarajatlar summasini
aks ettirish mumkin.
18

Aksionerlik jamiyatlari va aksiya chiqargan ma’suliyati cheklangan
jamiyatlar o‘zlarining xususiy aksiyalarini qayta sotish yoki ularni bekor qilish
uchun qayta sotib olishlari mumkin. Sotib olingan bunday xususiy
aksiyalarning hisobi
 8610 “Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar”
 8620 “Sotib olingan xususiy imtiyozli aksiyalar” schyotlarida yuritiladi.
Ushbu schyotlar mos ravishdagi 8310 “Oddiy aksiyalar” va 8320
“Imtiyozli aksiyalar” schyotlariga kontrpassiv schyotlar bo‘lib hisoblanadi,
ya’ni ushbu schyotlarning summalari balansda alohida qatorda oldiga manfiy
(-) belgini qo‘yish yoki qizil rang bilan yozish orqali aks ettiriladi. Demak,
xususiy kapitalning balans qiymatini topishda hamma vaqt sotib olingan
xususiy aksiyalarning qiymati, agar ular mavjud bo‘lsa, chegirib tashlanadi.
Sotib olingan xususiy aksiyalar sotib olish vaqtida sotib olingan qiymatida
quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 8610 “Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar” va 8620 «Sotib
olingan xususiy imtiyozli aksiyalar»
Kredit 5010 “ Kassa ” , 5110 “ Hisob-kitob schyoti ” , 6620 “ Chiqib ketgan
ta’sischilarga ularning hissasi bo‘yicha qarz ” .
Keyingi davrlarda sotib olingan aksiyalar qayta sotilishi yoki bekor
qilinishi mumkin. Sotib olish qiymatidan yuqori qiymatga qayta sotilgan
aksiyalarga quyidagi yozuvlar qilinadi:
1) Sotib olish qiymatiga
Debet 5010 “ Kassa ” , 5110 “ Hisob-kitob schyoti ”
Kredit 8610 “ Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar ” va 8620 “ Sotib
olingan xususiy imtiyozli aksiyalar ”
2) Sotib olish qiymatidan ortiq qismiga
Debet 5010 “ Kassa ” , 5110 “ Hisob-kitob schyoti ”
Kredit 9590 “ Moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar ”
Sotib olish qiymatidan past qiymatga qayta sotilgan aksiyalarga quyidagi
yozuvlar qilinadi:
22

hаjmi o’sish sur’аtlаri bilаn tаqqоslаgаn hоldа ko’rib chiqilаdi; хususiy vа
qаrzgа оlingаn kаpitаlning o’zаrо munоsаbаtlаri vа uning hаrаkаtlаri
аniklаnаdi; qаrzgа оlingаn kаpitаl tаrkibidа uzоq vа qisqа muddаtli mоliyaviy
mаjburiyatlаr o’rtаsidаgi o’zаrо munоsаbаt tаdqiq etilаdi; muddаti
o’zgаrtirilgаn mоliyaviy mаjburiyatlаrning miqdоri аniqlаnаdi vа uzаytirish
sаbаblаri o’rgаnilаdi.
2. Kаpitаlgа bo’lgаn umumiy tаlаbni аniqlаsh.
Sаvdо kоrхоnаsining kаpitаlgа bo’lgаn umumiy tаlаbi uning аylаnmа vа
аylаnishdаn tаshqаridаgi аktivlаrining (ushbu ko’rsаtkichlаrni hisоblаsh usullаri
ilgаrirоq ko’rib chiqilgаn) rеjаlаshtirish summаsini аniqlаshgа аsоslаndi. Bu
аktivlаrning summаsi sаvdо kоrхоnаsining rеjаlаshtirilgаn dаvrdа kаpitаlgа
bo’lgаn umumiy tаlаbni ifоdаlаydi.
3. Аktivlаrni mоliyalаshtirish siyosаti kritеriysi bo’yichа
kаpitаl tаrkibiy tuzilishini mаqbullаshtirish. Kаpitаl tаrkibiy
tuzilishini mаqbullаshtirishning ushbu usuli kоrхоnа аktivlаrini turli tаrkibiy
qismlаrini mоliyalаshtirish mаnbаlаrini diffеrеntsiаl tаnlаsh jаrаyoni bilаn
uzviy bоg’liqdir. Ushbu mаqsаdlаrdа sаvdо kоrхоnаsining bаrchа аktivlаri
mаnа, shu uch guruhgа bo’linаdi:
а) аylаnishdаn tаshqаridаgi аktivlаr.
b) аylаnmа аktivlаrning dоimiy qismi.
U o’zidа tоvаr аylаnishining mаvsumiy vа bоshqа tеbrаnishlаrigа tоbе
bo’lmаgаn vа mаvsumiy sаklаnish, zudlik еtkаzib bеrish vа mаqsаdli
bеlgilаngаn tоvаr zаhirаlаrini shаkllаnishi bilаn bоg’liq bo’lmаgаn аktivlаr
miqdоrining o’zgаrmаs qismini ifоdаlаydi. Bоshqаchа qilib аytgаndа, u
kоrхоnа jоriy хo’jаlik fаоliyatini аmаlgа оshirish uchun zаrur bo’lgаn аylаnmа
аktivlаrning kеlmаydigаn minimumi sifаtidа qаrаlаdi.
d) Аylаnmа аktivlаrning o’zgаruvchаn qismi.
U o’zidа tоvаrlаr sоtilishi hаjmining mаvsumiy o’sishi sаvdо kоrхоnаsi
fаоliyatining аlоhidа dаvrlаridа mаvsumiy sаqlаsh, zudlik bilаn еtkаzib
bеrilаdigаn vа mаqsаdli bеlgаlаngаn tоvаr zаhirаlаrini shаkllаntirish zаruriyati
63

Amaldagi qonunchilikka binoan bepul olingan mol-mulk qiymati foyda
solig’i bazasini oshiradi. Bepul olingan mol-mulk ekspert yuli bilan yoki
o’tkazma xujjatlar asosida aniqlangan adolatli qiymat bo’yicha hisobda aks
ettiriladi.
2.2. Shahrisabz “Don –xalq rizqi” OAJda qo’shilgan va rezerv
kapitallarini hisobga olish xususiyatlari
O’zbekistоn Respublikаsining “Buхgаlteriya hisоbi to’g’risidа”gi
Qоnunining 16-mоddаsi vа BХMS-1 gа, hаmdа “Mоliyaviy hisоbоt shаkllаrini
to’ldirish bo’yichа qоidаlа 4
”gа аsоsаn mоliyaviy hisоbоt quyidаgi
hisоbоtlаrning umumiy shаkllаridаn ibоrаt bo’lаdi:
I. Yillik mоliyaviy hisоbоt
1. Buхgаlteriya bаlаnsi - 1-shаkl;
2. Mоliyaviy nаtijаlаr to’g’risidаgi hisоbоt - 2-shаkl;
3. Аsоsiy vоsitаlаr hаrаkаti to’g’risidаgi hisоbоt -3-shаkl;
4. Pul оqimlаri to’g’risidаgi hisоbоt - 4-shаkl;
5. Хususiy kаpitаl to’g’risidаgi hisоbоt - 5-shаkl;
6.Debitоrlik vа kreditоrlik qаrzi shаklidа mа’lumоtnоmа - 2 а
-shаkl;
7. Mоliyaviy hisоbоtgа tushuntirish хаti;
8. Аuditоrlik хulоsаsi.
II. Chоrаklik vа yarim yillik mоliyaviy hisоbоtlаr:
1. Buхgаlteriya bаlаnsi - 1-shаkl;
2. Mоliyaviy nаtijаlаr to’g’risidа hisоbоt - 2-shаkl;
3. Debitоrlik vа kreditоrlik qаrzi hаqidа mа’lumоtnоmа - 2 а
-shаkl.
Kichik kоrхоnа vа mikrоfirmаlаr fаqаt Buхgаlteriya bаlаnsi -
1shаkl; Mоliyaviy nаtijаlаr to’g’risidа hisоbоt - 2 – shаkl; hаmdа Debitоrlik vа
kreditоrlik qаrzlаri to’g’risidа mа’lumоtnоmа - 2 а
- shаkldаn ibоrаt bo’lgаn
4
O’zbekistоn Respublikаsi Mоliya vаzirligining 2002 yil 27 dekаbrdаgi «Mоliyaviy hisоbоt shаkllаrini to’ldirish bo’yichа
Qоidаlаr» to’g’risidаgi 40-sоn buyrug’i O’zbekistоn Respublikаsi Аdliya vаzirligi tоmоnidаn 2003 yil 24 yanvаrdа 1209 -
sоn bilаn ro’yхаtdаn o’tgаn.
38

II-BOB. SHAHRISABZ “DON –XALQ RIZQI” OAJDA USTAV,
QO’SHILGAN VA REZERV KAPITALINI TASHKIL ETISH
2.1. Shahrisabz "Don –xalq rizqi " OAJda ustav kapitali hisobini yuritish

Bugungi kunda respublikamizda turli mulkchilik shaklidagi korxonalar
o’z faoliyatlarini amalga oshirib kelmoqda. Bularga davlat mulki shaklidagi,
aktsiyadorlik jamiyati shaklidagi, ma’suliyati cheklangan jamiyat shaklidagi,
qo’shma korxona shaklidagi va boshqa korxonalar kiradi.
Ustav kapitali - davlat tomonidan korxonaning doimiy tasarrufiga
tekinga berilgan moddiy va pul mablag’lari summasidir. Ustav kapitali
h iobiga asosiy va aylanma mablag’lar shakllanadi.
Korxonaga asosiy vosita mavjud ishlab chiqarish hajmiga va ishlab
chiqarishga xizmat ko’rsatish ob’ektlariga qarab, aylanma mablag’lar esa
normativlar asosida beriladi. Normativ yuqori tashkilot tomonidan belgilanadi,
ammo ularni taqsimlashni korxonaning o’zi mustaqil amalga oshiradi.
Amaldagi tartibga ko’ra korxona ustav kapitali miqdori uning ta’sis
xujjatlarida kayd etilgan miqdoriga muvofiq bo’lishi kerak Davlat korxonasi
uchun yuqori turgan tashkilotning korxonani tashkil etish va uning balansiga
ustav kapitalini o’tkazish to’g’risidagi buyrugi ta’sis xujjati hisoblanadi.
Ba’zi hollarda davlat korxonasining ustav kapitali hajmi o’zgarishi
mumkin. Ustav kapitali miqdorini faqatgina yuqori tashkilot o’zgartirishi
mumkin.
Aktsiyadorlik jamiyati ustav kapitali uning aktsiyadorlari sotib
oladigan aktsiyalarining nominal qiymatidan iborat bo’ladi. Bunda
chiqariladigan jami aktsiyalar ning nominal qiymati bir xil bo’lishi mumkin.
Aktsiyadorlik jamiyatining ustav kapitali miqdori ko’payishi yoki kamayishi
mumkin. Ustav kapitalini ko’paytirish qo’shimcha aktsiyalarni joylashtirish
yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin. Jamiyat tomonidan qo’shimcha
aktsiyalar faqat jamiyat ustavida belgilangan e’lon qilingan aktsiyalar miqdori
doirasida joylashtirilishi mumkin. Aktsiyadorlik jamiyati ustav kapitalini
kamaytirish favqulodda hollarda yuz beradi va uni ko’paytirishdagi singari
32

Debet 8710 -“Hisobot davridagi taksimlanmagan foyda (koplanmagan
zarar)”
Kredit 8330 -“Paylar va ulushlar”.
MCHJda muassis jamiyat tarkibidan chiqishga hamda o’z ulushini
olishga q aror qilganda quyidagi provodkalar beriladi:
Debet 8330-“Paylar va ulushlar”
Kredit 6620-“Chiqib ketayotgan muassislardan ulushlari bo’yicha
qarzlar”.
Agar muassis chiqib ketayotgan paytda MCHJ ma’lum jamg’arilgan
foydaga ega bo’lsa, u xolda ta’sis xujjatlariga belgilangan nisbatga muvofiq
muassislarning unga ham haqi bor.
Debet 8720-“Jamg’arilgan foyda”
Kredit 6620-“Chiqib ketayotgan muassislardan ulushlari bo’yicha
qarzlar”.
Muassis chiqib ketayotganida olgan jamg’arilgan foyda summasidan
olgan jismoniy shaxslardan undiriladigan daromad solig’ini to’lashi lozim.
Muassis ustav sarmoyasidan o’z ulushini olib chiqib ketayotganida xech
qanday chegirma va ajratmalarsiz ham olib chiqib ketishi mumkin.
Muassis chiqib ketayotganida uning qarzining to’lanishiga quyidagicha
provodka beriladi:
Debet 6620-“Chiqib ketayotgan muassislardan ulushlari bo’yicha
qarzlar”
Kredit 5010, 5110-“Pul mablag’lari”.
Ta’sischilar bilan hisoblashishlar. Korxona ro’yxatdan o’tganidan so’ng
ro’yxatdan o’tkazilgan ustav kapitali summasiga korxona oldida muassislarning
qarzi vujudga keladi. Ta’sischilarning ustav kapitaliga bo’lgan qarzlari
bo’yicha olib boriladigan xisob- kitoblarning hisobi 4610-«Ustav kapitaliga
badallar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari» h isobvarag’ida olib boriladi. 4610-
hisobvaraq aktiv bo’lib, debet sal’dosi ta’sischilar ning oy boshiga bo’lgan
sal’dosini ko’rsatadi. Debet oboroti hisobot oyida vujudga kelgan
35

13.1- sonl i “Hisob siyosat i va m ol iyaviy hi sobot” O’ zbekiston
Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy andozasi
(BHMA). O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i M o l i y a V a z i r l i g i t o m o n i d a n
1 9 9 8 - y i l 2 6 - i yul da 17- 07/ 86- son bi l an t asdi ql angan.
14. 19-sonli “Inventarlashni tashkil etish va o’tkazish”
O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i B H M S s i . O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i M o l i y a
V a z i r l i g i t o m o n i d a n 1 9 9 9 - y i l 1 9 - o k t y a b r d a E G / 1 7 - 1 9 - 2 0 7 5 - s o n b i l a n
tasdiqlangan.
1 5 . O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i M o l i y a V a z i r l i g i v a D a v l a t S o l i q
Qo’mitasi tomonidan 2002-yil 14-yanvarda 15, 2002-12-son bilan
t asdi ql angan “Huquqi y shaxsl ar dar om ad ( f oyda) l ar i
bo’ yi cha s o l i q l a r n i h i s o b l a s h v a b y u d j e t g a t o ’ l a s h t a r t i b i t o ’ g ’ r i s i d a
N i z o m ” .
1 6 . D a s t l a b k i h u j j a t l a r v a h i s o b r e g i s t r l a r i .
N i z o m , q o ’ s h i l g a n , z a h i r a k a p i t a l i v a z a h i r a l a r n i s h a k l l a n i s h i
v a h a r a k a t i n i n g a u d i t o r l i k t e k s h i r u v i n i o ’ t k a z i s h u c h u n a u d i t o r
( a u d i t o r l i k t a s h k i l o t i ) t o m o n i d a n q u y i d a g i a s o s i y h u j j a t l a r d a n
foydal ani l adi :
- kor xona Ni zom i ;
- t a’ s i s s h a r t n o m a s i ;
- t a ’ s i s c h i l a r m a j l i s l a r i n i n g b a y o n n o m a l a r i ;
- d a v l a t r o ’ y x a t i d a n o ’ t g a n l i g i t o ’ g ’ r i s i d a g i g u v o h n o m a ;
- k o r x o n a l a r n i x u s u s i y l a s h t i r i s h v a a k t s i o n e r l a s h b i l a n b o g ’ l i q
b o ’ l g a n h u j j a t l a r ;
- st at i st i ka, davl at sol i q i dor al ari , naf aqa j am g’ ar m asi ,
ba nd l i k j am g’ a r m as i , i j t i m o i y su g’ ur t a j a m g’ ar m a si i d or a l a r i d a
r o’ y xa t d an o’ t ga nl i g i t o’ g’ r i si da gu vo hn om al ar ;
- b a n k x i z m a t i k o ’ r s a t i s h t o ’ g ’ r i s i d a g u v o h n o m a ;
t a’ si s huj j at l ar i ga ki ri t i l gan va ro’ yxat ga ol i ngan
o ’ z g a r i s h l a r ;
59

2) Rezervning ishlatilishi
Debet 8910 “Kutilayotgan harajatlar va to‘lovlar uchun rezervlar”
Kredit qilingan sarflarni aks ettiruvchi schyotlar (1010-1090,
6710,6520,6890,2310,2510,2710 va boshqalar)
3) Ishlatilmay qolgan rezerv summasi hisob siyosatida ko‘zda
to’tilgan tartibga ko‘ra kelgusi yilga o‘tkazilishi, shuningdek harajatlarni
kamaytirishga olib borilishi yoki korxona daromadiga olib borilishi mumkin,
ya’ni:
Debet 8910 “Kutilayotgan harajatlar va to‘lovlar uchun rezervlar”
Kredit 2010,2310,2510,2710,9420,9430 ,9390
Rezervlarning analitik hisobi ularning turlari bo‘yicha yuritiladi.
31

- ta’sischilar mulk shaklida qo’shadigan ulushlarining to’g’ri
baholanishini tekshirish;
- ustavda ko’rsatilgan faoliyat turlarining qonuniyligini tekshirish;
- ustav kapitali hajmining ta’sis xujjatlari va O’zbekiston Respublikasi
qonunchiligiga muvofiqligi;
- ustav kapitalining to’liq va to’g’ri shakllantirilganligi;
- ta’sischilarning ustav kapitaliga o’z ulushlarini qo’shish bo’yicha
yakuniy xisob-kitoblar uchun qonunda belgilangan muddatlarga rioya qilinishi;
- ustav kapitalini shakllantirishga doir muomalalarning buxgalteriya
hisobi schyotlarida to’g’ri aks ettirilganligini tekshirish;
- ustav kapitaliga ulushlarning haqiqatdan ham qo’shilganligini
aniqlash;
- ustav kapitali hajmi o’zgarishining asosliligi va ustav hamda ta’sis
shartnomasining qayta ro’yxatdan o’tkazilganligini hamda bu xolda tegishli
hisob registrlari va hisobotda aks ettirilganligi.
Ushbu vazifalarni bajarish uchun quyidagi ma’lumot manbalari tahlil
qilinadi:
- korxonaning huquqiy maqomini, ustav kapitalini shakllantirish va
hisobga olish masalalarini tartibga soladigan asosiy qonun xujjatlari va
yuriqnomalari;
- ta’sis xujjatlari (notarial idora tomonidan tasdiqlangan ustav va ta’sis
shartnomasi);
- moliyaviy, statistik va boshqa tegishli xisobotlar;
- ustav kapitalini shakllantirish bo’yicha muomalalar hisobga olingan
dastlabki xujjatlar, analitik va sintetik xisob registrlari;
Me’yoriy xujjatlarga muvofiqlik masalasini tekshirish uchun ustav
kapitalini shakllantirish va hisobga olish qoidalarini o’zida mujassamlashtirgan
me’yoriy hujjatlar to’plami zarur. Bunday to’plam tekshirilayotgan
korxonaning o’ziga xos jihatlarini hisobga olgan holda shakllantiriladi.

42

Хususiy mоliyaviy rеsurslаrni shаkllаntirish bo’yichа ishlаb chiqilgаn
rеjаning sаmаrаdоrligi kеlgusi dаvrdаgi kоrхоnа rivоjini o’zini o’zi
mоliyalаshtirish kоeffitsеnti yordаmidа bаhоlаnаdi. Uning dаrаjаsi qo’yilgаn
mаqsаdgа mоs tushishi shаrt.
Dоimiy rаvishdа qаrzgа оlingаn vоsitаlаrni jаlb qilib turmаsdаn kоrхоnа
хo’jаlik fаоliyatini sаmаrаli tаshkil qilish mumkin emаs. Ushbu vоsitаlаrni
qo’llаsh tоvаrlаr sоtilish hаjmini vа shаkllаntirilgаn tоvаr zаhirаlаrini sеzilаrli
dаrаjаdа kеngаytirishgа, хususiy kаpitаldаn yanаdа sаmаrаlirоq fоydаlаnishni
tа’minlаshgа, turli mаqsаdli fоndlаr tuzilishini tezlаshtirishgа, охir оqibаtdа -
kоrхоnа bоzоr qiymаtini оshirishgа imkоn berаdi.
Hаr qаndаy biznеsning bоshlаng’ich nuqtаsini хususiy kаpitаl tаshkil
etsаdа, sаvdо kоrхоnаlаridа qаrzgа оlingаn vоsitаlаr hаjmi хususiy kаpitаl
hаjmigа ko’rа sеzilаrli dаrаjаdа ko’prоq bo’lаdi.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Buxgalteriya hisobi fanidan ma'lumki korxona, tashkilot va firmalarni
moliyaviy mablag'lar bilan ta'minlash manbai bo'lib quyidagilar hisoblanadi:
• O’z mablag'lar manbai;
• Qarz mablag’lari.
Sobiq ittifoq davrida esa bu mablag'lar manbaiga byudjetdan ajratmalar
ham kirgan. Lekin bozor iqtisodiyotiga o'tganimizdan keyin bu mablag'lar
manbai bekor qilingan. Chunki bu manbaning yo'q qilinishi Respublikamizdagi
boqimandalik tizimini tugatishni ta’minladi.
Endilikda esa yuqorida sanab o'tgilganlar korxonalarni mablag'lar bilan
ta'minlash manbai bo'lib kelmoqda. Korxona, tashkilot yoki firma ochilish
davrida o'z mablag'larini belgilab olishi lozim.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona o'z moliyaviy ehtiyojlarini
o'zi mustaqil qondirishi mumkin. Resurslarni ta'minlash manbai bo’lib, uning
68

shu jumladan ma’suliyati cheklangan jamiyatlarning ham rivojlanishiga kafillik
beruvchi muhim element bo'lib hisoblanadi.
Xususiy kapital hisobi hozirgi erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim
ahamiyatga ega bo’lib, u korxonaning o’z qudrat darajasi qay darajada
ekanligini bildiradi. Shu taraflarni e’tiborga olgan holda O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaqiriq 6 – sessiyasida qabul qilingan
“Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunida ham xususiy kapital hisobiga
katta e’tibor berilgan. Uning 16 – moddasiga ko’ra moliyaviy hisobotlar
tarkibida 5 – shakl “Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot” deb nomlanib, bu
shakl har yili boshqa hisobotlarga qo’shilgan holda yuqori organlarga
topshirilishi lozim.
Ma’suliyati cheklangan jamiyatlarda ham boshqa mulk shaklidagi
korxonalar singari buxgalteriya hisobining ob'ekti bo'lib, moliyaviy xo'jalik
faoliyatini shakllantiruvchi aktivlar va majburiyatlar hisoblanadi. Lekin shu
bilan birgalikda ma’suliyati cheklangan jamiyatlarida shu mulk shaklining
o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadigan va buxgalteriya hisobida inobatga
olish shart bo'lgan ob'ektlar ham mavjud. Buxgalteriya hisobining shunday
ob'ektlaridan biri korxona va tashkilotlarda mulkni tasarruf etish, boshqarish va
unga egalik qilish usuli yordamida liberal iqtisodiy-ijtimoiy faoliyat
ko'rsatishdir. Buxgalteriya hisobida bu jarayon o'ziga xos xususiyatlarga ega.
Bularga aksiya chiqarish va uning muomalasi bilan bog'liq operatsiyalar,
xususiy (ustav) kapitali, qimmatli qog'ozlar, daromad (foyda), dividend
to'lovlari, maxsus shakllanadigan fondlar va foydaning taqsimoti kabi
jarayonlar kiradi. Bu jarayonlarning barchasi ma’suliyati cheklangan
jamiyatlarda buxgalteriya hisobining o'ziga xos bo'lgan hisob ob'yektlardir.
Ushbu ob'yektlarni tadqiq qilishda buxgalteriya hisobining muhim
fundamental tamoyillaridan biri bo'lgan ikki yoqlama yozuv tamoyiliga
asoslaniladi. Buning zamirida quyidagi tenglik yotadi:
AKTIV = XUSUSIY KAPITAL + MAJBURIYATLAR
7

 Qaytarib bermaslik sharti bilan kelib tushgan mulk evaziga .
4) Bunday yo‘l bilan vujudga kelgan rezerv kapitali:
Debet kelib tushgan mulkni aks ettiruvchi schyotlar (0110-0190,0710-
0720,0610, 0800, 1000, 5810)
Kredit 8530 “Bepul olingan mulk”
O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksiga muvofiq bepul kelib
tushgan mulklar bitta tizim korxonalarida yuqori tashkilotning qarori bilan
balansdan balansga o‘tkazish tarzida amalga oshirilgan bo‘lsa, daromad
solig‘iga tortilmaydi. Boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda bepul kelib
tushgan mulk ularning yalpi daromadiga kiradi va soliqga tortiladi.
1-jadval
8710 – “Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi” bilan bog'liq
operatsiyalar.
T/
r Хo’jаlik muоmаlаlаrining mаzmuni Schyotlаrning
bоg’lаnishi
Dеbеt Krеdit
1.
1 Hisоbоt dаvridа аniqlаngаn yakuniy mоliyaviy
nаtijа tаqsimlаnmаgаn fоydа (qоplаnmаgаn zаrаr)
schyotigа o’tkаzildi:
fоydа summasi
zаrаr summasi 9910
8710 8710
9910
2. Hisоbоt dаvrining tаqsimlаnmаgаn fоydаsi dividеnd
to’lаshgа yo’nаltirildi 8710 6610
3. Tаqsimlаnmаgаn fоydа rеzеrv kаpitаlini
shаkllаntirishgа yo’nаltirildi 8710 8520
4. Hisоbоt dаvrining tаqsimlаnmаgаn fоydаsi qоldig’i
jаmg’аrilgаn fоydаgа o’tkаzildi:
Fоydа
Zаrаr 8710
8720 8720
8710
Rezerv kapitali schyotlari bo‘yicha analitik hisob uning turlari va tashkil
topish manbalariga qarab yuritiladi.
27

o‘zgartirishlar o‘sish tomonga yuz bergan bo‘lsa, o‘rtadagi ijobiy farq rezerv
kapitalini vujudga kelishiga sabab bo‘ladi.
1) Qayta baholash evaziga vujudga kelgan rezerv kapitalining hisobi
Debet asosiy asosiy vositalar schyotlarining ( 0110-0190)
Kredit 8510 “Mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotida aks
ettiriladi.
8510 “Mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotining kredit
oboroti va debet oboroti summalari o‘rtasidagi ijobiy farq balansda qayta
baholashdan vujudga kelgan maxsus rezerv kapitali sifatida aks ettiriladi. Agar
qayta baholash natijasida ushbu schyotning debet oboroti kredit oboroti
summasidan katta bo‘lsa, u holda korxona qayta baholashdan zarar ko‘rgan
bo‘ladi va u 9430 “Boshqa operatsion harajatlar” schyotining debetida va 8510
“Mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotining kreditida aks
ettiriladi. Mulkni qayta baholash natijasida vujudga kelgan rezerv kapitali
korxona tugatilganda ta’sischilarning hissalariga mos ravishda taqsimlanadi,
bunga debet 8510 “Mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyoti va
kredit 6620 “Chiqib ketgan ta’sischilarga ularning hissalari bo‘yicha qarz”
schyoti kreditlanadi.
 Korxonaning sof foydasi hisobidan . O‘zbekiston Respublikasi
qonunlari va ta’sis hujjatlariga muvofiq korxonalar o‘zlarining sof foydasi
evaziga rezerv kapitalini shakllantirishlari mumkin.
2) Rezerv kapitaliga qilingan ajratmalar:
Debet 8710 “Hisobot davrning taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan
zarari)”
Kredit 8520 “Rezerv kapitali”.
3) Rezerv kapitalini ishlatilishi:
Debet 8520 “Rezerv kapitali”
Kredit 6610 “To‘lanadigan dividendlar”, 8710 “Hisobot davrning
taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)” va boshqa schyotlar.
26

tugatish tartibini soddalashtirish chora - tadbirlari to'g'risida”gi Farmoni chiqdi.
Bu farmonga ko'ra moliya - xo'jalik faoliyatini amalga oshirmayotgan va
qonunchilikda belgilangan muddatlarda о'zlarining ustav jamg'armalarini
shakllantirmagan korxonalar faoliyati tuzilgan maxsus hududiy komissiyalar
ko'rsatmasiga ko'ra to'xtatiladi.

40

Хаrаjаtlаrgа qo’shilаdigаn summalаrni rеzеrvlаsh qоnun hujjаtlаri,
shuningdеk O’zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 1999-yil 5-
fеvrаldаgi 54-sоnli qаrоri bilаn tаsdiqlаngаn “Mаhsulоt (ishlаr, хizmаtlаr)ni
ishlаb chiqаrish vа sоtish хаrаjаtlаrining tаrkibi hаmdа mоliyaviy nаtijаlаrni
shаkllаntirish tаrtibi to’g’risidа”gi Nizоmi bilаn tаrtibgа sоlinаdi.
Buxgalteriya Hisobi Xalqaro Standartlariga muvofiq bunday rezervni
tashkil qilish tavsiya qilinmaydi. Chunki korxona uni tashkil etishda o'z
hisobotida amalga oshirilmagan xarajatlarni aks ettiradi va foydani kamaytiradi.
Tijorat korxonalari, agar hisob siyosatida bu aks ettirilgan bo'lsa, faqat
sof foyda hisobiga rezerv tashkil etishlari mumkin. Ishlab chiqarish ehtiyojlari
uchun rezervdan foydalanishda soliq solinadigan baza mazkur xarajatlar
summasiga kamaytiriladi. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobiga rezerv tashkil
qilish O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda, asosan
mavsumiy ishlaydigan korxonalar uchun ruxsat etiladi.
1.3. Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitalni buxgalteriya hisobida
hisobga olish
Korxonalarda b uхgаltеriya hisоbini yuritishning аsоsiy mаqsаdi -
хo’jаlik sub’еkt lar ining bаrchа хo’jаlik muоmаlаlаrini rаsmiy rаvishdа hisоbdа
аks ettirish vа mа’lum bir dаvrlаrdа fоydаlаnuvchilаrgа zаruriy mа’lumоtlаrni
bеrish hisоblаnаdi. Shu bilan birga,
korxona xususiy kapitali harakati, o’zgarishi va tarkibini buxgalteriya hisobida
hisobga olish, uni moliyaviy hisobotda aniq va to’liq aks ettirish xo’jalik
yurituvchi sub’yekt uchun iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun muhimdir.
Korxonalar xususiy kapitalining muhim turi bo‘lib ustav kapitali hisoblanadi.
Ustav kapitali bo’yicha buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari bo’lib
quyidagilar hisoblanadi:
 Ustav kapitalini korxonalarning ta’sis etilgan kuniga aks ettirish;
 Ta’sischilar tomonidan o’z ulushlarini belgilangan muddatlarda
kiritilishi ustidan nazorat o’rnatish;
19

ota –onalarning bolalar bog‘chasi uchun to‘lovlari, boshqa korxonalardan
tushgan mablag‘lar va boshqalar kiradi. 21-son BHMS ga muvofiq boshqa
maqsadli tushumlarning hisobi 8890 “Boshqa maqsadli tushumlar” schyotining
kreditida va pul mablag‘lari schyotlarining debetida aks ettiriladi. Ushbu
schyotning debetida maqsadli tushumlarning ishlatilishi aks ettiriladi.
1) Xizmat qiluvchi xo‘jaliklarning harajatlarini bir qismi ushbu maqsadli
tushumlar hisobidan qoplanganda:
Debet 8890 “Boshqa maqsadli tushumlar”
Kredit 2710 “Xizmat qiluvchi xo‘jaliklar”
Ishlatilmay qolingan boshqa maqsadli tushumlar korxonalarning rezerv
kapitaliga yoki boshqa daromadlariga olib boriladi, ya’ni:
Debet 8890 “Boshqa maqsadli tushumlar”
Kredit 8530 “Bepul olingan mulk”, 9390 “Boshqa operatsion daromadlar
Boshqa maqsadli tushumlarning analitik hisobi ularning turlari va
manbalari bo‘yicha yuritiladi.
Korxonalar o‘zlarining yaqin kelajakda kutilayotgan harajatlari va
to‘lovlari uchun, masalan joriy va kapital ta’mirlash uchun, xodimlarga mehnat
ta’tili hisoblash uchun va boshqalar uchun, rezerv tashkil qilishlari mumkin.
Bunday rezervni tashkil etishdan asosiy maqsad bo‘lib kutilayotgan harajat va
to‘lovlarni hisobot yili oylari bo‘yicha teng taqsimlab borish hisoblanadi.
Rezerv tashkil qilishning me’yorlari va tartibi korxonaning hisob siyosatida
belgilangan bo‘lishi lozim.
1) Tashkil etilgan rezerv korxonaning harajatlariga olib boriladi va u
quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan aks ettiriladi:
Debet 2010,2310,2510,2710,9420,9430 (harajatni aks ettiruvchi
schyotlar)
Kredit 8910 “Kutilayotgan harajatlar va to‘lovlar uchun rezervlar”
30

 Ustav kapitalidagi o’zgarishlarni o’z vaqtida va to’g’ri hisobga
olish;
 Chet el investorlari tomonidan chet el valyutasida kiritilgan
mablag‘lar bo’yicha valyuta kurslari o’rtasidagi farqlarni to’g’ri hisobga olish;
 Ta’sischilar bilan olinadigan dividendlar va ularning hissalari
bo’yicha hisob-kitoblarni to’g’ri olib borish;
 Ustav kapitaliga doir ma’lumotlarni moliyaviy hisobotlarda to’g’ri
aks ettirish va boshqalar.
21- son BHMS ga muvofiq ustav kapitalining hisobi quyidagi schyotlarda
olib boriladi:
8310 “Oddiy aksiyalar”,

8320 “Imtiyozli aksiyalar” – aksionerlik jamiyatlarida
 8330 “Pay va badallar” – xususiy korxonalarda (xususiy savdo va
ishlab chiqarish korxonalarida, ma’suliyati cheklangan jamiyatlarda, qo‘shma
korxonalarda, xorijiy korxonalarda, sho’ba korxonalarida, qaram xo’jalik
jamiyatlarida).
Ushbu schyotlarning barchasi passiv schyotlar bo’lib, ularning kreditida
ustav kapitalini vujudga kelishi va ko’payishi, debetida esa uning kamayishi aks
ettiriladi.
Debet 4610 “ Ta’sischilarning ustav kapitaliga hissalari bo’yicha qarzi”
Kredit 8300 “Ustav kapitali”, 8310 “Oddiy aksiyalar”, 8320 “Imtiyozli
aksiyalar”, 8330 “Pay va badallar”.
Davlat korxonalari asosida tashkil qilingan aksionerlik jamiyatlarida
oldingi mavjud ustav kapitali va yangi ustav kapitali o’rtasidagi farq gudvill
deb atalib, nomoddiy aktiv sifatida hisobga olinadi va quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 0480 “Gudvill”
Kredit 8310 “Oddiy aksiyalar”, 8320 “Imtiyozli aksiyalar”
Keyingi davrlarda korxonalarning ustav kapitalini ko‘payishi ta’sischilar
safini kengayishi yoki oldingi ta’sischilarning hissalarini oshirilishi,
aksionerlik jamiyatlarida esa yangi aksiyalarning chiqarilishi yoki oldingi
20

Ta’sis xujjatlarini tekshirishda amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq har
bir tashkiliy-huquqiy shakldagi xo’jalik yurituvchi sub’ekt uchun turli
mas’uliyatlar belgilanishini inobatga olish zarur.
Korxona ta’sischilarining soni va ularning ustav kapitalidagi ulushini
tekshirish chog’ida auditor ta’sischilarning eng ko’p soni va bir ta’sischining
ustav kapitalidagi eng ko’p ulushi, hamda ustav kapitalining eng kam ko’lami
tegishli yuridik shaxs uchun qo’llaniladigan qonun bilan aniqlanadi. Masalan,
«Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq ochiq turdagi
aktsiyadorlik jamiyatlari (OAJ) ustav kapitalining eng kam miqdori jamiyat
ro’yxatdan o’tkazilgan paytda qonun xujjatlarida belgilab qo’yilgan to’rt yuz
ming AQSh dollar miqdordan kam bo’lmasligi, yopiq turdagi aktsiyadorlik
jamiyatlari (YoTAJ) ustav kapitali esa jamiyat ro’yxatdan o’tkazilgan paytda
qonun hujjatlarida belgilab qo’yilgan bir yuz ellik ming AQSh dollar miqdordan
kam bo’lmasligi kerak.(20-modda)
Ushbu talablarga rioya qilinishi korxonaning faoliyat ko’rsatishi, hamda
kreditorlarning manfaatlarini huquqiy va iqtisodiy himoyalash shartlaridan biri
hisoblanadi. Korxona sof aktivlari miqdori ning utav kapitali dan oshib ketishi
(yoki teng bulishi) to’g’risidagi majburiy talablarga rioya qilinishi shu
maqsadlardagina tekshiriladi.
Korxonaning xususiy kapitalini tekshirish uchun zarur ma’lumotlar
moliyaviy hisobotning quyidagi shakllarida aks ettiriladi:
Buxgalteriya balansida (OKUD buyicha 1-shakl):
Ta’sischilarning ustav kapitaliga qo’shadigan ulushlari bo’yicha qarzlari
– aktivdagi II-“Aylanma aktivlar” bo’limining “Ta’sischilar bilan
hisoblashishilar” moddasi (4710-schyot) (280-satr);
Passivdagi “O’z mablag’lari manbalari” bo’limida ustav kapitali (320
satr), qo’shilgan kapitali (330 satr), zaxira kapitali (340 satr), taqsimlanmagan
foyda (350 satr);
46

ta’sischilarning qarzlarini aks ettirsa, kredit oboroti ta’sischilar tomonidan
utkazib berilgan pul mablag’lari, moddiy qiymatliklar va mulklar qiymatini
ko’rsatadi.
Ta’sischilar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarning analitik hisobini
yuritish uchun asos bulib ta’sis xujjatlari, asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlarni qabul-qilish-topshirish dalolatnomalari, kirim kassa orderlari va
boshqalar hisoblanadi.
Ro’yxatdan o’tkazilgan ustav kapitali summasiga
Debet 4610 -“Ustav kapitaliga badallar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari”
Kredit 8310 -“Oddiy aktsiyalar”, 8320 -“Imtiyozli aktsiyalar” va
8330-“ Paylar va ulushlar”
2-jadval
4610-“Ustav kapitaliga badallar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari”
hisobvarag’i bo’yicha hisobvaraqlar korrespondentsiyasi
№ Xo’jalik muomalalarining mazmuni Hisobvaraqlar
korrespondentsiyasi
debet kredit
1. Ustav kapitaliga ulushlari bo’yicha ta’sischilar
qarzlarining tashkil etilishi 4610 8310, 8320,
8330
2. Ta’sischilar qarzlarining asosiy vositalar tarzida
to’lanishi 0110-0190 4610
3. Ta’sischilar qarzlarining nomoddiy aktivlar tarzida
to’lanishi 0410-0490 4610
4. Ta’sischilar qarzlarining pul mablag’larini berish
yuli bilan t o’ lanishi 5010,
5110, 5210 4610
5. Ta’sischilar qarzlarining boshqa aktivlar tarzida
t o’ lanishi 1010-1090,
2910 4610
Korxonada qo’shilgan kapital hisobi quyidagi hisobvaraqlarda yuritiladi:
8410- “ Emission daromad ”
8420- “ Ustav kapitalini shakllantirish bo’yicha kursdagi far q” .
Ushbu hisobvaraqlar passiv bulib, ular oddiy va imtiyozli aktsiyalar
bo’yicha nominal qiymatdan yuqori bahoda olingan summalarni va ularning
harakatini umumlashtirish uchun muljallangan.
36

III-BOB. KORXONALARDA USTAV, QO’SHILGAN VA REZERV
KAPITALI AUDITINI TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI
3.1. Shahrisabz "Don –xalq rizqi " OAJda ustav kapitali auditini
o’tkazish tartibi
Korxona ustav kapitali uning ustavi va ta’sis shartnomasiga muvofiq
qoidaga ko’ra, ta’sischilarning hissalari hisobiga barpo etiladi. U korxonaning
xo’jalik faoliyatidan olinadigan foydasi hisobiga, zarur bo’lganda
ta’sischilarning maqsadli badallari hisobiga xam to’ldirilishi mumkin.
Korxona ustav kapitaliga hissa sifatida binolar, inshootlar, qurilmalar va
boshqa moddiy qiymatliklar: yer, suv va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish
xuquqlari, shuningdek, boshqa mulkiy xuquqlar (shu jumladan, kashfiyotlardan
foydalanish uchun, “nou-xau” va boshqa nomoddiy aktivlar); qo’shma korxona
ishtirokchi davlatlarining valyutalaridagi erkin ayirboshlanadigan valyutalarda
pul mablag’lari qo’shishlari mumkin.
Ustav kapitalini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishdan maqsad, ustav
kapitalining holati aks ettiriladigan moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining
ishonchliligi, hamda uni hisobga olish uslubiyotining me’yoriy xujjatlarga
muvofiqligi to’g’risida fikr shakllantirishdan iborat.
Tekshiruvni korxona yuridik maqomini va ustavida belgilangan faoliyat
turlarini, ta’sischilar va ular ulushlarining tarkibi xamda summasini, ustav
kapitalining moliyaviy-xo’jalik faoliyatini amalga oshirish uchun yetarliligini
aniqlashdan boshlash maqsadga muvofiq.
Ta’sis xujjatlari, ustav kapitalini shakllantirishga doir dastlabki xujjatlar,
xisob registrlari va xisobot ma’lumotlarini tekshirish quyidagi tartibda amalga
oshiriladi:
- ta’sis xujjatlari (ustav, ta’sis shartnomasi) mavjudligi, shakllari va
to’g’ri rasmiylashtirilganligi;
- ta’sis xujjatlari mazmunining amaldagi konunchilak va me’yoriy
xujjatlar talablariga muvofiqligi;
- ta’sischilar ulushlarining ustav kapitaliga tuliq va o’z vaqtida
qo’shilishi;
41

- emissiya prospekti;
- a k t s i y a d o r l i k j a m i y a t l a r i u c h u n a k t s i y a d o r l a r r e e s t r i ;
a k t s i y a d o r l a r n i n g y i l l i k m a j l i s i b a y o n n o m a l ar i d a n k o’ c h i r m a ;
- aktsiyador lar, ta’ si schi larning majl isi bayonnom al ar idan
ko’ chi r m a;
- d i r e k t o r l a r K e n g a s h i m a j l i s l a r i n i n g q a r o r l a r i d a n k o ’ c h i r m a ;
- i j r o d i r e k t s i y a s i n i n g b u yr u q l a r i v a f ar m o y i y u l l a r i ;
- m a ’ l u m b i r f a o l i y a t n i a m a l g a o s h i r i s h u c h u n l i t s e n z i y a l a r
v a ruxsatnomalar;
- t a ’ s i s c h i l a r v a a k t s i y a d o r l a r b i l a n y o z i s h u v l a r ; i c h k i N i z o m l a r ;
- N i z o m k a p i t a l i g a t a ’ s i s c h i l a r t o m o n i d a n o ’ z u l u s h l a r i n i p u l ,
natura, nomoddiy shaklda yoki qimmatli qog’ozlar ko’rinishida
k i r i t i l g a n i n i t a s d i q l o v c h i h u j j a t l a r ( b a n k k o’ c h i r m a l a r i , k i r i m
kassa orderlari, Nizom kapitaliga ulush sifatida natura ko’ r in i sh i da
t aqd im e t i lga n mo l - m ulk n i k ir i m q i l i sh t o’ g’ r i s id a d a l o l a t n o m a l a r v a
b o s h q a l a r ) ; Ni zom kapi talig a natu ra va nom oddiy ko’rini sh ida
k i r i t i l a d i g a n u l u s h l a r n i n g b a h o l a s h u s l u b i ;
- x o ’ j a l i k y u r i t u v c h i su b ’ e k t d av l a t r o ’ y x a t i d a n o ’ t g a n i da n
k e y i n g i b o s h l a n g ’ i c h f a o l i y a t d a v r i b o ’ y i c h a h i s o b o t ;
- yi l l i k hi s ob o t .
Kоrхоnа va tashkilotlаrdа invеstitsiyalаngаn хususiy vа qаrzgа оlingаn
kаpitаllаr turli ko’rinishlаrdа hаrаkаt qilаdi.
Kоrхоnа va tashkilotning хususiy kаpitаli quyidаgi shаkl bo’yichа
ifоdаlаdi:
1. Ustаv fоndi. Ustаv fоndi kоrхоnаning tаshkil tоpishi vа хo’jаlik
fаоliyatining bоshlаng’ich bоsqichi uchun yo’nаltirilgаn хususiy kаpitаlning
dаstlаbki summаsini tаvsiflаydi.
Uning miqdоri ustаv bilаn bеlgаlаnаdi. Tаshkiliy-huquqiy ko’rinishdаgi
bir qаtоr sаvdо kоrхоnаlаri uchun (mаs’uliyati chеklаngаn jаmiyat, hissаdоrlik
60

Xususiy kapital to’g’risidagi xisobot (5-shakl) da
Xususiy kapitalning tarkibi bo’yicha yil boshiga qoldig’i (010 satr
3,4,5,6,7,8,-ustunlar), yil davomidagi o’zgarishi (020-070 satrlar) va yil oxiriga
koldig’i (080-satr).
Ta’sischilar ulushlarining ustav kapitaliga qo’shilganligini tasdiqlovchi
hujjatlarga dalolatnomalar, nakladnoylar, bank ko’chirmalari, to’lov-
topshiriqnomalari nusxalari, kassa kirim orderlarining kvitantsiyalari va boshqa
dastlabki hujjatlar misol bo’la oladi. Ustav kapitaliga ulush sifatida
qo’shiladigan mulklarga egalik qilish huquqini tasdiqlovchi hujjatlarga
ko’chmas mulk, yer uchastkalari, transport vositalari, intellektual mulk va
shunga ‘xshashlarga egalik qilish huquqini tasdiqlovchi guvoxnomalar kiradi.
Tashkiliy hujjatlar:
- davlat ro’yxatiga olinganligi to’g’risida guvoxnoma;
- buyruqlar va farmoyishlar;
- aktsiyadorlar va ta’sischilar bilan yozishmalar;
- aktsiyalarga obuna bo’lish natijalari to’g’risidagi, savdo natijalari
to’g’risidagi, ta’sischilar yoki aktsiyadorlar majlisining bayonnomalari;
- soliq inspektsiyada xisobga olinganligi to’g’risida ma’lumotnoma,
davlat statistika organlari, tegishli sug’urta tashkilotlari va boshqa
byudjetdan tashqari tashkilotlarda ro’yxatga olinganligi to’g’risida
guvoxnoma;
- amaldagi qonunchilikka muvofiq litsenziyalanishi lozim bo’lgan
faoliyat turlari uchun berilgan litsenziyalar;
- yuritilayotgan xisob shaklidan qat’iy nazar ochiq turdagi
aktsiyadorlik jamiyatlari aktsiyadorlar reestrini xam tekshiruvga taqdim
qiladi.
Ustav kapitaliga ta’sischilar tomonidan ulushlarni qo’shish muddatlariga
rioya qilinishini va to’liqligini tekshirishda quyidagilarga e’tibor berilishi lozim:
- ustav kapitalining to’liq shakllanganligi;
47

4. O’zbekiston Respublikаsi Prezidentining “2004-2006 yillаrdа
fermer хo’jаliklаrini rivojlаntirish Kontseptsiyasi to’g’risidа”gi Fаrmoni. 2003
yil 27 oktyabr.
II. O’zbekiston Respublikаsi Prezidentning аsаrlаri.
5. Kаrimov I.А. «Erishilgаn yutuqlаrni mustаhkаmlаb, mаrrаlаr sаri
hаrаkаt qilishimiz lozim», «Хаlq so’zi» gаzetаsi 11.02.2006 yil.
6. Kаrimov I.А. «Yangilаnish vа bаrqаror tаrаqqiyot yo’lidаn yanаdа
izchil хаrаkаt qilish, хаlqimiz uchun fаrovon turmush tаrzini yarаtish аsosiy
vаzifаmizdir», «Хаlq so’zi» gаzetаsi 13.02.2007 yil.
7. Kаrimov I.А. «Mаmlаkаtimiz tаrаqqiyotining qonuniy аsoslаrini
mustаhkаmlаsh fаoliyatimiz mezoni bo’lishi dаrkor», «Хаlq so’zi» gаzetаsi
25.02.2008 yil.
8. Kаrimov I.А. «Jаhon-moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston
shаroitidа uni bаrtаrаf etishning yo’llаri vа chorаlаri» - T.: «O’zbekiston», 2009
yil. 56 bet.
9. Kаrimov I. А. “Аsosiy vаzifаmiz – vаtаnimiz tаrаqqiyoti vа
хаlqimiz fаrovonligini yanаdа yuksаltirishdir” – T.: “O’zbekiston”, 2010.
10. I.А. Kаrimov “Bаrchа rejа vа dаsturlаrimiz Vаtаnimiz
tаrаqqiyotini yuksаltirish, хаlqimiz fаrovonligini oshirishgа хizmаt qilаdi”,
Хаlq so’zi gаzetаsi 22 yanvаr 2011 yil 16-soni.
11. I.A.Karimov. 2012 yil vatanimizni yuksak bosqichlarga
ko’taradigan yil bo’ladi. T.: O’zbekiston, 2012. – 36 b.
12. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va
modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish. Toshkent oqshomi,
21.01.2013 y.
III. O’zbekiston Respublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining meyoriy
huquqiy hujjаtlаri.
71

Bu tenglikdan ko'rinib turibdiki, xususiy kapital har bir xo'jalik yurituvchi
sub'yektlar faoliyatining mulkiy va moliyaviy holatini ifodalaydi.
O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2004 yil 15
yanvaridagi 5-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “Moliyaviy hisobot”ning 5-
shaklida xususiy kapitalning tuzilmasi quyidagilardan iboratdir deb ko'rsatilgan:
ustav kapitali, qo'shilgan kapital, rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda,
xususiy kapital bilan qoplanmagan zarar.
1-chizma . Xususiy kapitalning tashkil topish manbalari
Xususiy kapital deganda, xo'jalik yurituvchi sub'ektga tegishli bo'lgan
mulkning qiymati tushuniladi. Bu kapital jami kapital bilan qarzga olingan
kapitalning o'rtasidagi farq sifatida aniqlanishi mumkin, ya'ni:
Kx = Kj - Kq
Bunda:
Kx - xususiy kapital.
Kj - jami kapital.
Kq -qarzga olingan kapital
Xususiy kapitalni buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun ularni bir
qancha belgilar bo'yicha tasniflashni taqozo qiladi. Aksariyat olimlar xususiy
kapitalni tasniflash belgilari sifatida ularning turlarini, xizmat muddatlarini,
tashkil etish manbalarini olish zarur deb hisoblaydilar.
Ularni tasniflashda moddiylik belgisini, turgan joyi, faoliyatda ishtirok
etish darajasini ham e'tirof etish maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari,
8Xususiy kapital
Ustav
kapitali Qo’shilgan
kapital Zaxira
kapitali Taqsimlan
magan
foyda Maqsadli
jamg’arma
lar

xususiy kapital tarkibida qo’shilgan kapitalning shakllanishini to’g’ri aks
ettirish va x.k. Bunda asosan quyidagi buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi.
1) Korxona davlat ro’yxatidan o’tganidan so’ng ishtirokchilar
(ta’sischilar) qo’shadigan ulushlar (obuna bo’4lingan aktsiyalar) summasi ustav
kapitalida aks ettirilganda:
Debet 4710 –“Ustav kapitali (fondi)ga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning
qarzlari”(agar aktsiyaga obuna bo’linsa-obunachilar bo’yicha ochilgan analitik
schyotlar);
Kredit 8510-“Ustav kapitali (fondi)ni xisobga oladigan
schyotlar”(8511,8512,8513-schyotlardan tegishlisi,agar aktsiyaga obuna
bo’linsa, uning nominal qiymatiga Kt-8511,8512-schyotlar )
Kredit 8521-schyot – aktsiya nominal qiymatidan birja baxosining
oshgan qismiga (emission daromad)
2) Ta’sischilar (ishtirokchilar) tomonidan ta’sis shartnomasiga muvofiq
ulushlar (moddiy, nomoddiy, pul mablag’lari va x.k ko’rinishida) tegishli
dastlabki xujjatlar (qabul qilish-topshirish dalolatnomalari, nakladnoylar, kassa
kirim orderlari, bank ko’chirmalari)ga asosan topshirilganda:
Debet 0110-0199, 0440-0490, 0710, 0720, 0810, 1010-1090, 1110,
1210, 2810, 2820, 2910, 5010, 5110, 5210 –schyotlardan tegishlilari.
Kredit 4710- schyot (ta’sischilar bo’yicha ochilgan tegishli analitik
schyotlar)
Auditor 8521-“Emission daromadlar”, 8522-“Ustav kapitalini
shakllantirishda kursdagi farqlar” va 8523 –“qaytarib berilmaslik sharti bilan
olingan mol-mulk” schyotlari bo’yicha analitik hisobning tashkil etilishi va
yuritilishining to’g’riligini tekshirishi lozim. Bunda qo’shimcha to’langan
kapitalning xisobi oddiy va imtiyozli aktsiyalar bo’yicha alohida
yuritilayotganligiga e’tibor berishi zarur. Shuningdek, hisobdan chiqarilgan va
sotilgan aktsiyalarning turlari, ular egalarining schyotlari yoki ta’sischilar va
xissadorlarning shaxsiy schyotlari bo’yicha axborotlarni yetkazib berish
imkoniyatlariga xam jiddiy e’tibor berishi kerak.
55

1) Sotib olish qiymatiga
Debet 5010 “ Kassa ” , 5110 “ Hisob-kitob schyoti ”
Kredit 8610 “ Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar ” va 8620 “ Sotib
olingan xususiy imtiyozli aksiyalar ”
2) Sotib olish qiymatidan kam qismiga
Debet 9690 “ Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa harajatlar ”
Kredit 8610 “Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar” va 8620 “Sotib
olingan xususiy imtiyozli aksiyalar”
Nominal qiymatidan yuqori qiymatga sotib olingan aksiyalar bekor
qilinganda quyidagi yozuvlar qilinadi:
1) Sotib olish qiymatiga
Debet 8310 “ Oddiy aksiyalar ” , 8320 “ Imtiyozli aksiyalar ”
Kredit 8610 “ Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar ” va 8620 “ Sotib
olingan xususiy imtiyozli aksiyalar ”
2) Sotib olish qiymatidan ortiq qismiga
Debet 9690 “ Moliyaviy faoliyat bo‘yicha harajatlar ” , 8410 “ Emission
daromad ”
Kredit 8610 “Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar” va 8620 “Sotib
olingan xususiy imtiyozli aksiyalar”.
Sotib olish qiymatidan past qiymatga qayta sotib olingan aksiyalar bekor
qilinganda quyidagi yozuvlar qilinadi:
1) Sotib olish qiymatiga
Debet 8310 “ Oddiy aksiyalar ” , 8320 “ Imtiyozli aksiyalar ”
Kredit 8610 “ Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar ” va 8620 “ Sotib
olingan xususiy imtiyozli aksiyalar ”
2) Sotib olish qiymatidan kam qismiga
Debet 8310 “ Oddiy aksiyalar ” , 8320 “ Imtiyozli aksiyalar ”
Kredit 9590 “ Moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar ”
Hususiy kapitalning tarkibiy elementi bo‘lgan qo‘shilgan kapital quyidagi
ikkita holatda vujudga kelishi mumkin:
23

Korxonada qo’shilgan kapital quyidagi operatsiyalar natijasida vujudga
kelishi mumkin:
♦ emission daromadni yuzaga keltiruvchi nominal qiymatdan
yuqori bahoda aktsiyalar birlamchi sotilishida;
♦ kursdagi farqni keltirib chiqaruvchi xorijiy investitsiyali
korxonalar ustav kapitalini shakllantirish paytida.
OAJ rezerv kapitali ustavda belgilangan miqdorga yetguniga qadar har yili
sof foydadan ajratmalar yo’li bilan shakllantiriladi:
Debet 8710 -“Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan
zarar)”
Kredit 8520 -“Rezerv capital”.
Rezerv kapitali korxona ko’rgan zararini qoplash, imtiyozli aktsiyalar
uchun dividend to’lash, aktsiyadorlar talabiga ko’ra aktsiyalarni qayta sotib
olish uchun ishlatiladi.
Masalan, hisobot davrida foyda mavjud bo’lmaganida imtiyozli aktsiyalar
uchun dividendlar to’landi:
Debet 8520 -“Rezerv capital”
Kredit 6610 -“To’lov uchun dividendlar”.
Korxona tugatilayotganida turli debitorlarning qarzlari hisobdan chiqarildi:
Debet 8520 -“Rezerv capital”
Kredit 4010 -“Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar”.
Ta’sis xujjatlari va hisob siyosatiga muvofiq turli maqsadlar uchun rezerv
fondi boshqa mulkchilik shaklidagi korxonalarda ham tashkil etilishi mumkin.
Mol-mulk tekinga olinganida quyidagi provodka beriladi:
Debet 0110-0190 - “ Asosiy vositalar ”
Debet 0410-0490 - “ Nomoddiy aktivlar ”
Debet 0610 - “ Qimmatli qog’ozlar ”
Debet 1010 - “ Xomashyo va materiallar ”
Kredit 8530 - “ Beg’araz olingan mol-mulk ” .
37

va analitik hisob vedomostlari qo’llaniladi. Buxgalteriya hisobi ustav kapitaliga
qo’shiladigan hissalar hisobda va balansda ularning haqiqatda kirim qilinish
me’yoriga qarab aks ettiriladi: asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, tovar-
moddiy qiymatliklar uchun qabul qilish-topshirish dalolatnomasining tuzilgan
sanasi, pul mablag’lari uchun mablag’larining korxona schyotiga kelib tushgani
(bank ko’chirmasi va unga ilova qilingan tegishli hujjat). Bunda ushbu
hissalarning analitik hisobi har bir ishtirokchi bo’yicha yuritiladi.
H issalarning belgilangan miqdori kirim qilinganidan so’ng ustav
kapitalining tashkil etilishi hisobda aks ettiriladi.
Ustav kapitalining miqdori ta’sis hujjatlarida belgilanganidan oshib
ketmasligini ta’kidlab o’tish zarur.
Korxona ta’sischilari ulushlarining yig’indisi (ulushlar, aktsiyalar, pay
badallari) ta’sis xujjatlarida qayd kilingan ustav kapitalining miqdori va
summalari tegishli dastlabki xujjatlarga (dalolatnomalar, bank ko’chirmalari,
bank kassasiga naqd pul topshirilganligi to’g’risida kvitantsiya va x.k) asosan
schyotlar aloqasi tuzilib, dastlabki buxgalteriya balansida aks ettiriladi.
Ustav kapitali summasi ta’sis xujjatlari, hisob registrlari va hisobotdagi
ma’lumotlarga teng bo’lishi lozim.
№21 –BHMS ga muvofiq ustav kapitalini hisobga oladigan schyotlar
(8511-“Oddiy aktsiyalar”, 8512-“Imtiyozli aktsiyalar”, 8513-“Pay va ulushlar”)
krediti va 4710 –“Ustav kapitali (fondi)ga ulushlar buyicha ta’sischilarning
qarzlari” schyotining debeti buyicha yozuvlar korxona davlat ruyxatidan
o’tganidan so’ng amalga oshiriladi. Ustav kapitalining miqdori tu g’ risidagi
ma’lumotlar tengligi quyidagi chizma bo’yicha tekshiriladi
Ustav kapitali to’liq va tug’ri shakllanishi 4710 –“Ustav kapitali
(fondi)ga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari” schyoti ma’lumotlari bilan
8511 –“Oddiy aktsiyalar”, 8512 –“Imtiyozli aktsiyalar” schetlari yoki 8513
–“Paylar va ulushlar” schyoti (xo’jalik yurituvchi sub’ekt tashkiliy-huquqiy
shakliga qarab tegishli schyot) ma’lumotlarini solishtirish asosida tekshiriladi.
49

 Korxona aksiyalari nominal qiymatidan yuqori qiymatga sotilganda .
Ushbu holatda sotish va nominal qiymatlar o‘rtasida vujudga kelgan farq
emissiya daromadi deb ataladi. Ushbu daromad qo‘shilgan kapitalni tashkil
etadi va maxsus 8410 “Emission daromad” schyotining kreditida pul
mablag‘lari schyotlarining (5010,5110 va boshqalar) debeti bilan
korrespondensiyalangan holda aks ettiriladi. Emission daromad korxonalarning
soliqqa tortiladigan daromadiga kiritilmaydi. Kelgusida emission daromad
aksiyalarni nominal qiymatidan past qiymatda sotishdan ko‘rilgan zararlarni,
shuningdek sotib olingan xususiy aksiyalarini bekor qilishdan ko‘rilgan
zararlarni qoplash uchun ishlatiladi. Bunda quyidagicha buxgalteriya yozuvlari
aks ettiriladi :
Debet 8410 “ Emission daromad”,
Kredit 8610 “Sotib olingan oddiy xususiy aksiyalar”, 8620 “Sotib olingan
imtiyozli xususiy aksiyalar”. Emission daromad sifatida to‘planib qolgan
qo‘shilgan kapital faqatgina korxona tugatilishida taqsimlanmagan foydaga
qo‘shiladi va ta’sischilar o‘rtasida taqsimlanadi.
 Ustav kapitalini shakllantirish davrida valyuta kursalari o‘rtasida
farq vujudga kelganda. Bunday qo‘shilgan kapital, odatda, chet el
investitsiyasi kiritilgan qo‘shma korxonalarda mavjud bo‘lishi mumkin. Ustav
va ta’sis shartnomasiga muvofiq chet el investorining qo‘shma korxonaning
ustav kapitaliga hissasi korxonaning davlat ro‘yxatidan o‘tgan sanasidagi
rasmiy kurs bilan baholanadi. Shuning uchun chet el investori tomonidan
hissani haqiqatda kiritilishi vaqtida vujudga kelgan valyuta kurslari o‘rtasidagi
ijobiy va salbiy farqlar ustav kapitaliga tegishli bo‘lmaydi va ular qo‘shma
korxonada alohida 8420 “Ustav kapitalini shakllantirishda vujudga kelgan
kurslar o‘rtasidagi farq” schyotida hisobga olinadi. Valyuta kurslari o‘rtasida
vujudga kelgan ijobiy farq, bir tomondan, investorning hissasi sifatida kiritilgan
uzoq va qisqa muddatli aktivlarning ( asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, TMZ,
pul mablag‘lari) qiymatiga qo‘shiladi (ya’ni 0110-0190, 0410-0490, 1010-
1090,2810,2910-2990,5010,5110,5210,5210 va boshqa schyotlar debetlanadi),
24

va aksiyad о rlarning huquqlarini him о ya qilish to’g’risida”gi O’zbekist о n
Respublikasi Q о nuniga muv о fiq о chiq turdagi aksiyad о rlik jamiyatlari ( О AJ)
ustav kapitalining eng kam miqd о ri jamiyat ro’y х atdan o’tkazilgan paytda
q о nun hujjatlarida belgilab qo’yilgan to’rt yuz ming AQSh dllar miqdordan
kam bo’lmasligi, yopiq turdagi aksiyad о rlik jamiyatlari (YAJ) ustav kapitali esa
jamiyat ro’y х atdan o’tkazilgan paytda q о nun hujjatlarida belgilab qo’yilgan bir
yuz ellik ming AQSh dollar miqdordan kam bo’lmasligi kerak 3
.
Aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitali miqdori ko'payishi yoki
kamayishi mumkin. “Aksiyad о rlik jamiyatlari va aksiyad о rlarning huquqlarini
him о ya qilish to’g’risida”gi O’zbekist о n Respublikasi q о nunining 21-
m о ddasiga muv о fiq “Jamiyatning ustav f о ndi aksiyalar n о minal qiymatini
о shirish yoki qo’shimcha aksiyalarni j о ylashtirish yo’li bilan ko’paytirilishi
mumkin”.
Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalini kamaytirish favqulodda hollarda yuz
beradi va uni ko'paytirishdagi singari tartibda amalga oshiriladi. Ustav kapitali
miqdorining kamayishi aksiyalar umumiy sonining qisqarishi bilan bog'liq
bo'ladi. Shu jumladan, jamiyatning o'zi haqini keyinchalik to'lash bilan
aksiyalami sotib olishi ham shu hisobga kiradi.
Amaldagi qonunlarga binoan aksiyadorlik jamiyati ustav kapitaliga hissa
tariqasida pul bilan baholanadigan va ta'sischilar tomonidan jamiyat aksiyalari
haqini to'lash uchun kiritiladigan moddiy boylik, mulkiy yoki o'zga huquqlami
to'lashlari mumkin. Jamiyat ta'sis etilayotganda uning aksiyalari pulini to'lash
shakllari jamiyatni tashkil etish to'g'risidagi shartnoma yoki jamiyat ustavida,
qo'shimcha akiyalar va boshqa qimmatli qog'ozlar pulini to’lash ularni
joylashtirish to’g’risidagi qarorda ko’rsatiladi.
Aksiyador ta’sis yig’ilishi belgilangan muddatlarda, ammo jamiyat
ro’yxatdan o’tgandan keyin bir yildan kechikmay aksiyalarning to’liq pulini
to’lashi kerak. Aksiyalarni sotib olish muddati o’tganidan keyin aksiyadorlar
jamiyati ularni o’z ixtiyoriga qarab sotishga haqli.
3
«Aksiyadоrlik jamiyatlari va aksiyadоrlarning huquqlarini himоya qilish to’g’risida»gi O’zbekistоn Respublikasi
Qоnunining 20-mоdda.
15

foydasi, qimmatbaho qog'ozlarini sotishdan kelgan tushum, aksionerlarning pay
va boshqa to'lovlari, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va boshqa to'lovlari
hamda qonundan tashqari bo'lmagan holda kirim qilingan mablag'lar kiradi.
Bunday asosda kiritilgan mablag'lar korxona tashkilotlar uchun xususiy kapital
deb qaraladi. Xususiy kapital hisobi bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim
ahamiyatga ega bo'lib, u korxonaning o'z qudrat darajasini qay darajada
ekanligini bildiradi.
Hususiy kapital qiymatini ko'paytirishning eng asosiy omili bo'lib
korxonaning hisobot yilida olgan sof foydasi hisoblanadi. Faoliyat ko'rsatuvchi
tashkilotlar shu omil hisobiga o'z jamg'armalarini oshirishlari eng optimal
variant deb qaraladi. Sababi, bu omilning o'zgarishi faqatgina korxonaning
o'ziga bog'liq bo'lib, uning har tomonlama to'liq imkoniyatlarini ishga solib
faoliyatini boshlashini taqozo etadi. Bundan tashqari boshqa ko'rsatkichlaming
o'zgarishi ham ushbu omil bilan bevosita bog'liq bo’ladi. Mazkur vazifalarni hal
etishda korxona va tashkilotlar «Mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari
hamda moliyaviy natijalarni aniqlash tartibi to'g'risidagi Nizom»ni chuqur
bilishlari lozim.
Yuqоridаgi хulоsаlаrdаn kеlib chiqqаn hоldа quyidаgilаrni tаklif qilаmаn:
- Korxona va tashkilotlarda ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobini
xalqaro andozalar asosida olib borish;
- Korxonalarda moliyaviy hisobot xalqaro standartlarining kapital
konsepsiyasini qo’llash;
- Korxona va tashkilotlar o’zlarining sof foydasi o’sishini ta’minlash;
- Korxona va tashkilotlarda “Hususiy kapital” to’g’risidagi 5-shakl
Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etishda dasturiy ta’minotlardan
foydalanish.
69

ichki mаnbаlаr hisоbidаn jаlb qilingаn хususiy mоliyaviy rеsurslаr summаsi
ulаrgа bo’lgаn umumiy tаlаbni to’lаligichа tа’minlаy оlsа, tаshqi mаnbаlаr
hisоbidаn bu rеsurslаrni jаlb qilishgа zаruriyati qоlmаydi.
Tаshqi mаnbаlаr hisоbidаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrni jаlb qilishgа
bo’lgаn tаlаb quyidаgа fоrmulа bo’yichа hisоblаnаdi:
ХMR
tаshqi = T
хmr - ХMRichki
ХMR
tаshqi - tаshqi mаnbаlаr hisоbidаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrni jаlb
qilishgа bo’lgаn tаlаb;
T
хmr - sаvdо kоrхоnаsining rеjаlаshtirilgаn dаvrdа хususiy mоliyaviy
rеsurslаrgа bo’lgаn umumiy tаlаbi;
ХMR
ichki - ichki mаnbаlаr hisоbidаn jаlb qilish rеjаlаshtirilgаn хususiy
mоliyaviy rеsurslаr summаsi;
Tаshqi mаnbаlаr hisоbidаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrgа bo’lgаn tаlаbni
qоndirishni tа’minlаsh ko’shimchа hissаdоrlik kаpitаlini (kоrхоnа egаlаrining
vа bоshqа invеstоrlаrning) jаlb qilish hisоbidаn, аktsiyalаrning qo’shimchа
emissiyasi yoki bоshqа mаnbаlаr hisоbidаn rеjаlаshtirilаdi.
5. Хususiy mоliyaviy rеsurslаrni shаkllаntiruvchi ichki vа tаshqi
mаnbаlаrning o’zаrо munоsаbаtlаrini mаqbullаshtirish.
Ushbu mаqbullаshtirish jаrаyoni quyidаgi ikki kritеriylаrgа
аsоslаnаdi:
а) хususiy mоliyaviy rеsurslаrni jаlb qilishining minimаl yig’indi
qiymаtini tа’minlаsh. Аgаr tаshqi mаnbаlаr hisоbidаn хususiy mоliyaviy
rеsurslаrni jаlb qilish qiymаti qаrzgа оlingаn vоsitаlаrning rеjаlаshtirilgаn
qiymаtidаn yuqоri bo’lsа, хususiy rеsurslаrni shаkllаntirishning bundаy
usulidаn vоz kеchish mаqsаdgа muvоfiqdir;
b) kоrхоnа tоmоnidаn uning bоshlаng’ich tаshkilоtchilаrini bоshqа-
ruvchilik imkоniyatlаrini sаklаb qоlishni tа’minlаsh. Tоmоnlаr
invеstitsiyalаrining vоsitаlаri hisоbidаn qo’shimchа hissаdоrlik yoki аksiоnеrlik
kаpitаlining o’sishi bundаy bоshqаruvning yo’qоlishigа оlib kеlishi mumkin.
67

- ta’sischilar haqiqatda qo’shgan ulushlarining ta’sis hujjatlarida
belgilangan shartlarga mosligi;
- ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga ulushlarni qo’shishda
qonunchilik va ta’sis hujjatlarida belgilangan muddatlarga rioya qilinishi.
Davlat korxonalarida davlat mulki hisoblangan ustav fondi
shakllantiriladi.
Auditor tekshiruv chog’ida barcha ta’sischilar qonunchilikka muvofiq
o’z ulushlarini ustav kapitaliga o’z vaqtida va to’g’ri hamda to’liq
qo’shganliklarini aniqlashi kerak.
Masalan, mas’uliyati cheklangan jamiyat (MCHJ) ustav kapitaliga
jamiyatni ro’yxatga olish paytida har bir ishtirokchi kamida 30 % ulushini
qo’shgan bo’lishi kerak.
Korxona ustav kapitaliga ta’sischilar tomonidan ulushlar qo’shilmagan
yoki to’liq qo’shilmagan holatlarning aniqlanishi, tegishli boshqaruv organlari
uchun korxona ta’sis etilmagan va tugatilishi kerak deb topilishiga asos bo’ladi.
Ta’kidlash joizki, ta’sischilar tomonidan ustav fondiga ulush sifatida
qo’shiladigan mablag’lar O’zbekiston Respublikasida amaldagi qonunchilikka
muvofiq QQ S ga tortilmaydi. Shuningdek, korxonalarni tugatish yoki qayta
tashkil etish chog’ida pay (ulush) ko’rinishida, natura yoki pul shaklida olingan
mablag’lar ham, ularning ustav fondidan hamda yuridik shaxslar pay
(ulushi)dan oshib ketmagan miqdorda, QQ S ga tortilmaydi.
Ustav kapitaliga ulushlar pul, qimmatli qog’ozlar, boshqa buyumlar yoki
mulkiy huquqlar hamda pulda baxolanadigan boshqa huquqlar shaklida
qo’shilishi mumkin. Shu boisdan auditor ta’sischilar ulushlarini pulda
baxolashning to’g’riligini tekshirishi muhimdir. Xo’jalik jamiyati
ta’sischisining ulushini pulda baholash jamiyat ta’sischilar o’rtasidagi
kelishuvga muvofiq amalga oshiriladi. qonunda ko’zda tutilgan ayrim hollarda
esa mustaqil ekspert tomonidan baholanishi kerak.
Buxgalteriya xisobining jurnal-order shakli qo’llaniladigan korxonalarda
amaldagi qoidalarga muvofik 8511-8513 schyotlar buyicha №13- jurnal-order
48

• Ustav kapitalini shakllanishi va ulardan foydalanishni nazorat qilish;
• Korxona muassislari, kapitalining shakllanish bosqichlari va aksiyalar
turlari bo'yicha axborot to'plash;
• Ustav kapitalininig holati va harakati xususida hisobot tuzish bo'yicha
ma'lumotlar olishni ta'minlash;
• Qo'shilgan kapital hamda rezerv kapitalininig shakllanishi bilan
bog'liq muomalalani o’z vaqtida hisobda aks ettirish;
• Korxona sof foydasining shakllanishi va uning taqsimlanishini o'z vaqtida
hisobga olish hamda nazorat qilish.
Bugungi kunda respublikamizda turli mulkchilik shaklidagi korxonalar
o'z faoliyatlarini amalga oshirib kelmoqda. Bularga davlat mulki shaklidagi,
aksiyadorlik jamiyati shaklidagi, ma'suliyati cheklangan jamiyat shaklidagi,
qo'shma korxona shaklidagi va boshqa korxonalar kiradi.
Davlat korxonasining ustav kapitali - davlat tomonidan korxonaning
doimiy tasarrufiga tekinga berilgan moddiy resurslar va pul mablag'lari
summasidir. Ustav kapitali hisobiga asosiy va aylamna mablag'lar shakllanadi.
Korxonaga asosiy vosita mavjud ishlab chiqarish hajmiga va ishlab chiqarishga
xizmat ko'rsatish ob'ektlariga qarab, aylanma mablag'lar esa normativlar asosida
beriladi. Normativ yuqori tashkilot tomonidan belgilanadi, ammo ularni
taqsimlashni korxonaning o'zi mustaqil amalga oshiradi.
Amaldagi tartibga k о ’ra korxona ustav kapitali miqdori uning ta’sis
hujjatlarida qayd etilgan miqdoriga muvofiq bo'lishi kerak. Davlat korxonalari
uchun yuqori turgan tashkilotning korxonani tashkil etish va uning balansiga
ustav kapitalini o'tkazish to'g'risidagi buyrug’i ta'sis hujjati hisoblanadi.
Ba'zi hollarda davlat korxonasining ustav kapitali hajmi o'zgarishi
mumkin. Ustav kapitali miqdorini faqatgina yuqori tashkilot o'zgartirishi
mumkin.
Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitali uning aksiyadorlari sotib oladigan
aksiyalarining nominal qiymatidan iborat bo'ladi. Bunda chiqariladigan jami
aksiyalaming nominal qiymati bir xil bo'lishi mumkin. “ Akiyad о rlik jamiyatlari
14

- aktsiyadorlik jamiyati aktsiyalari uni ta’sis etish chog’ida ustavda
ko’rsatilgan muddat davomida tuliq to’lanishi lozim. Ammo ustav kapitalining
kamida 50% bir oy ichida, qolgan qismi esa jamiyat ro’yhatdan o’tgan paytdan
boshlab bir yil ichida to’lanishi lozim;
- To’lov shakllari (pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar, pulda
baholangan boshqa buyumlar yoki mulkiy huquqlar) aktsiyadorlik jamiyatining
ustavi va ta’sis shartnomasiga mos kelishi lozim;
- ochiq va yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlarining chiqarilgan
aktsiyalari reestrda ro’yxatga olingan bo’lishi shart;
- aktsiyalarning analitik xisobi ta’sischilar, ustav kapitalining
shakllanish bosqichlari va aktsiyalarning turlari buyicha batafsil ma’lumot
olishni ta’minlashi lozim.
Auditor tekshiruv jarayonida oddiy aktsiyalardan iborat aktsiyadorlik
kapitali (8511-schyot), imtiyozli aktsiyalar ko’rinishidagi aktsiyadorlik kapitali
(8512-schyot), qaytarib sotib olingan oddiy xususiy aktsiyalar(8610-schyot) va
qaytarib sotib olingan imtiyozli aktsiyalar (8620-schyot) ni aloxida tekshiradi.
№21 BHMS ga muvofiq aktsiyadorlik jamiyati davlat ro’yxatidan o’tgan
paytdan boshlab oddiy va imtiyozli aktsiyalarning obuna summasi mos ravishda
8511 va 8512- schyotlar kreditida aks ettirilishi lozim (Dt 4710-schyot, Kt
8511,8512-schyotlar).
Aktsiyalar qiymati pul, qimmatli qog’ozlar, pulda baholangan boshqa
buyumlar yoki mulkiy huquqlar bilan to’lanishi mumkin.
Ustav kapitalining shakllanishini tekshirishda aktsiyalar qiymatini to’lash
uchun topshirilgan mulklarni baxolashning to’g’riligini aniqlash zarur. Bu
mulklarni baxolash ta’sischilarning kelishuviga muvofik amalga oshirilishi,
qonunda ko’zda tutilgan hollarda esa mustaqil ekspert baxolashi lozim.
Ustav kapitaliga ulushlarning haqqoniy qo’shilganligini auditor
ta’sischilar bilan hisob-kitoblarni tasdiqlovchi hujjatlarning mavjudligi va
to’g’ri rasmiylashtirilganligini tekshirish orqali aniqlaydi. Tasdiqlovchi
xujjatlarda ustav kapitalini shakllantirish to’g’risida ko’rsatilgan bo’lishi
51

bilаn bоg’liq bo’lgаn ulаrning аsоsiy qismini ifоdаlаydi. Аylаnmа аktivlаrning
ushbu o’zgаruvchаn qismi tаrkibidа ulаrgа bo’lgаn mаksimаl vа o’rtаchа tаlаb
аjrаtilаdi.
4.Sаvdо kоrхоnаsi аktivlаrining turli guruhlаrini mоliyalаshtirishgа
bo’lgаn uch аsоsiy yondаshuv mаvjud.
а) Аktivlаrni mоliyalаshtirishgа bo’lgаn kоnsеrvаtiv yondаshuv хususiy vа
uzоq muddаtli qаrzgа оlingаn kаpitаl hisоbidаn аylаnishdаn tаshqаridаgi
аktivlаr, аylаnmа аktivlаrning dоimiy qismi vа аylаnmа аktivlаr o’zgаruvchаn
qismining yarmi mоliyalаshtirilishi lоzimligini iаzаrdа tutаdi. Аylаnmа аktivlаr
o’zgаruvchаn qismining ikkinchi yarmi qisqа muddаtli qаrzgа оlingаn kаpitаl
hisоbidаn mоliyalаshtirilishi shаrt. Аktivlаrni mоliyalаshtirishning bundаy
mоdеli kоrхоnаning rivоjlаnishi jаrаyonidа uning yuqоri dаrаjаdаgi mоliyaviy
mustаhkаmligini tа’minlаydi.
b)Аktivlаrni mоliyalаshtirishgа bo’lgаn mo’tаdil, ya’ni o’rtаchа
yondаshuv хususiy vа uzоq muddаtli qаrzgа оlingаn kаpitаl hisоbidаn
аylаnishdаn tаshqаridаgi аktivlаr vа аylаnmа аktivlаrning dоimiy qismi
mоliyalаshtirilishi lоzimligini vа shu vаqtning o’zidа qisqа muddаtli qаrzgа
оlingаn kаpitаl hisоbidаn - аylаnmа аktivlаr o’zgаruvchаn qismining
butun hаjmi mоliyalаshtirilishi lоzimligini nаzаrdа tutаdi.
Аktivlаrni mоliyalаshtirishning bundаy mоdеli kоrхоnа mоliyaviy
mustаhkаmligini mаqbul dаrаjаsini tа’minlаydi.
d) Аktivlаrni mоliyalаshtirishning аgrеssiv yondаshuvi хususiy vа uzоq
muddаtli qаrzgа оlingаn kаpitаl hisоbidаn fаqаtginа аylаnishdаn tаshqаridаgi
аktivlаrni mоliyalаshtirilishi vа аyni shu pаytdа hаmmа аylаnmа аktivlаr
qisqа muddаtli qаrzgа оlingаn kаpitаl (qоidа bo’yichа: jоriy аktivlаr jоriy
mаjburiyatlаr bilаn qоplаnishi shаrt) hisоbidаn mоliyalаshtirilishi lоzimligini
nаzаrdа tutаdi. Аktivlаrni mоliyalаsh-tirishning bundаy mоdеli sаvdо
fаоliyatini хususiy kаpitаlgа minimаl tаlаb dаrаjаsidа аmаlgа оshirishgа
imkоn bеrsаdа, kоrхоnа to’lоv qоbiliyati vа mоliyaviy
mustаhkаmligini tа’minlаshdа jiddiy muаmmоlаrni kеltirib chiqаrаdi.
64

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………… 3
I. BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH
SHAROITIDA KORXONADA USTAV, QO’SHILGAN VA REZERV
KAPITALNI HISOBGA OLISHNING NAZARIY ASOSLARI….………..6
1.1. Korxonada ustav, qo’shilgan va rezerv kapitalini hisobga olishning
ahamiyati ………………………………………………………….……………6
1.2. Korxona ustav, qo’shilgan va rezerv kapitalining tarkibi
va uni shakllantirish manbalari ……………………………………...…….11
1.3. Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitalini buxgalteriya hisobida
hisobga olish ……………………………………………………………..……19

II. BOB. SHAHRISABZ “DON –XALQ RIZQI” OAJDA USTAV,
QO’SHILGAN VA REZERV KAPITALI HISOBINI TASHKIL
ETISH………………………………………………………………………… 31
2.1. Shahrisabz “Don –xalq rizqi” OAJda ustav kapitali hisobini
yuritish…………………………………………………………………………..31
2.2. Shahrisabz “Don –xalq rizqi” OAJda qo’shilgan va rezerv
kapitallarini hisobga olish xususiyatlari
…………………………………………………………………………………37

III. BOB. KORXONALARDA USTAV, QO’SHILGAN VA
REZERV KAPITALI AUDITINI TAKOMILLASHTIRISH
YO’LLARI………………………………………………………………..….. 39
3.1. Shahrisabz “Don –xalq rizqi” OAJda ustav kapitali auditini
o’tkazish……………..…………………………………………………………39
3.2. Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali auditini tartibga soluvchi
me’yoriy-huquqiy hujjatlarni takomillashtirish …………………...…………..55
XULOSA …………………………………………..…………………66
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ……..…...….68
2

orderlar, daftarlar, jurnal-orderlar, mashinagrammalar va x.k) ma’lumotlarini
tekshirish bilan aniqlanadi.
Ustav kapitalining analitik xisobini tekshirishda nafaqat uning sintetik
xisob ma’lumotlariga tengligi, balki aktsiyalarning turlari, ularning egalari,
aktsiyalar uchun xisob-kitoblarning axvoli va boshqalar bo’yicha axborot olish
imkoniyatlari ham aniqlanadi.
Shuningdek, auditor “Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyalarning
xuquqlarini himoya qilish to’g’risida”gi qonunning 47-50 moddalariga muvofiq
aktsiyadorlar reestri ni yuritish qoidalariga rioya qilinishini xam tekshiradi.
Barcha bajarilgan tekshiruv amallari va aniqlangan nomuvofiqliklar
auditorning ishchi hujjatlarida aks ettiriladi.
Tekshiruv yakunida auditor ustav kapitalini hisobga olish va hisobotda
aks ettirish bo’yicha aniqlangan tafovutlarning qanchalik ahamiyatliligi (katta-
kichikligi)ni me’yoriy hujjatlar talablariga nisbatan aniqlaydi. Agar auditor
aniqlangan tafovut ustav kapitaliga doir xisobot ko’rsatkichlariga unchalik ta’sir
qilmaydi deb xisoblasa, u ushbu ko’rsatkichlarning ishonchliligi to’g’risida
ijobiy auditorlik xulosasi tuzishi mumkin. Agar axvol bunga teskari bo’lsa,
ya’ni aniqlangan tafovutlar ustav kapitaliga doir xisobot ko’rsatkichlarini
sezilarli darajada buzib ko’rsatilganligi aniqlansa, u holda auditor ushbu
kamchiliklarni aks ettirib salbiy auditorlik xulosasi tuzadi.
№21 BHMS ga muvofiq 8520-qo’shilgan kapitalni hisobga oladigan
schyotlarda oddiy va imtiyozli aktsiyalarni nominal qiymatidan yuqori bahoda
dastlabki sotishdan olingan emission daromadlar ( 8521), ustav kapitalini
shakllantirishda hosil bo’lgan kurs tafovutlari (8522), hamda qaytarib
berilmaslik sharti bilan olingan mol-mulk (8523) aks ettiriladi. Auditor
ushbu kapital tarkibining to’g’ri shakllanishi va o’zgarishlarini tegishli asos
bo’luvchi xujjatlarga muvofiq tekshirib, natijalarini uzining ishchi xujjatlarida
qayd qilib borishi zarur. Jumladan, aktsiyalarni sotishdan olingan mablag’lar
kirimi, nominal va birja (bozor) bahosi urtasidagi farqni aniqlash hamda
54

hususiy kapital 2. Kapitalga bo'lgan umumiy talabni
aniqlash
tarkibiy
tuzilishini
maqullashtirish 3. Aktivlarni moliyalashtirish siyosati
prinsipi bo'yicha kapital strukturasini
optimallashtirish
jarayonining
asosiy bosqichlari 4. Kapital qiymatini uning o'lchovi
bo'yicha optimallashtirish
Yuqоridаgi chizmadа kоrхоnа kаpitаl tаrkibiy tuzilishini mаqbullаshtirish
jаrаyonining аsоsiy bоsqichlаri tаrkibi tаsvirlаngаn.
O’zbekiston respublikasining qonunchiligiga ko’ra, mulkchilik turidan
qat’iy nazar har bir korxona, tashkilot va birlashmalar, aksiyadorlik jamiyatlari,
ma’suliyati cheklangan jamiyatlar o’z hususiy kapitallarini shakllantirib
borishlari zarur.
Hozirgi kunda O’zbekiton respublikasi qonunchiligiga ko’ra, Nizom
fondida chet ellik sarmoyadorlar tomonidan kiritilgan investitsiya bo’lsa,
Sаvdо kоrхоnаsi kаpitаlining mоliyaviy tаrkibini mаqbullаshtirish jаrаyoni
quyidаgi bоsqichlаr bo’yichа аmаlgа оshirilаdi.Korxona va tashkilotlar hususiy
kapitalini ko’paytirish yo’llarini yaxshilashda avvalambor korxaona buxgalteri
va iqtisodchisi tomonidan korxona mavjud kapitalni tahlil maqsadga
muvofiqdir.
1. Kоrхоnа kаpitаlini tаhlil qilish. Bu tаhlilning аsоsiy mаqsаdi
bo’lib rеjаlаshtirishgаchа bo’lgаn dаvrdа kаpitаl hаjmi vа tаrkibining
dinаmik hаrаkаtini vа ulаrning kаpitаldаn fоydаlаnish sаmаrаdоrligi vа
mоliyaviy mustаqilligigа tа’sirini аniqlаshdаn ibоrаt.
Bunda asosan korxona , tashkilot iqtisodchisi tomonidan kаpitаlning
umumiy hаjmi vа аsоsiy tаrkibiy qismlаri o’sish sur’аtlаrini sоtilаdigаn tоvаrlаr
62

Tаdqiqot predmeti bo’lib, ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobining
uslubiy аsoslаri, xususiy kapital hisobini yaхshilаsh yo’llаrini аniqlаsh, hаmdа
milliy vа хаlqаro tаjribаlаri аsosidа bozor iqtisodiyotigа moslаshtirish
hisoblаnаdi.
Bitiruv mаlаkаviy ishining ilmiy yangiligi . Bitiruv mаlаkаviy ishining
ilmiy yangiligi quyidаgilаrdаn iborаt:
- ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobini Shahrisabz “Don –xalq rizqi”
OAJ misolidа аniq o’rgаnish;
- ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobini yaхshilаsh bo’yichа
tаvsiyalаr berish;
- ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobini yaхshilаsh mаqsаdidа
buхgаlteriya hisobining аvtomаtlаshtirilgаn shаklini qo’llаsh bo’yichа tаklif vа
tаvsiyalаr berilgаn.
Bitiruv mаlаkаviy ishining tuzilishi . Bitiruv mаlаkаviy ishi kirish, 3 tа
bob, хulosа vа tаkliflаr, foydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro’yхаtidаn iborаt. Ishning
tаrkibi uning mаqsаdi vа yo’nаlishlаrini ifodаlаydi .
5

Auditor ustav kapitali kamaytirilishining asosliligini ham tekshiradi.
Yuqorida nomi qayd qilingan qonunning 22-moddasiga muvofiq
“Jamiyatning ustav fondi aktsiyalarning nominal qiymatini yoki ularning
umumiy sonini qiskartirish yo’li bilan, shu jumladan aktsiyalarning bir qismini
jamiyatning o’zi keyinchalik muomaladan chiqarish sharti bilan sotib olish yo’li
bilan kamaytirilishi mumkin” (18)
Auditor ustav kapitalining korxona xususiy manbalarining
kapitallashtirilishi hisobiga ko’paytirilishi, yoki yuqoridagi holatda
kamaytirilishi to’g’risida aktsiyadorlar majlisining qarori mavjudligini ham
aniqlaydi. Ustav kapitali ko’paytirilganda qo’shimcha aktsiyalar qiymatini
to’lash shakli ularni joylashtirish tug’risidagi qaror bilan belgilanadi.
Keyinchalik auditor asosiy va qo’shimcha chiqarilgan aktsiyalar
kiymatining to’lanishini tekshiradi. “Aktsiyadorlik jamiyatlari va
aktsiyadorlarning xuquqlarini himoya qilish to’g’risida”gi qonunning 37-
moddasiga muvofiq “Jamiyat aktsiyalariga haq to’lash bozor qiymatida amalga
oshiriladi” (18).
Faqat quyidagi hollardagina aktsiyalar ularning bozor qiymatidan
arzonroq narxda joylashtirilishi mumkin:
- jamiyatning qo’shimcha oddiy aktsiyalari oddiy aktsiyalar egalari
bo’lgan aktsiyadorlarga joylashtirilib, ular oddiy aktsiyalarni bozor qiymatining
to’qson foizidan past bo’lmagan narxda sotib olishdan iborat o’z imtiyozli
xuquqlarini ro’yobga chiqargan hollarda;
- qo’shimcha aktsiyalar vositachi ishtirokida joylashtirilib, ularning
bahosi bozor bahosidan ko’pi bilan bunday aktsiyalarni joylashtirish baxosiga
nisbatan foizlarda belgilangan vositachilik xaqi miqdorida arzon bo’lganida.
Ustav kapitali auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning yakunlovchi
bosqichida uning eng kam miqdori to’g’risidagi qonunchilik talablariga rioya
qilinishi ham aniqlanadi.
Ustav kapitalining sintetik va analitik hisobini yuritishning to’g’riligi
mazkur korxonada qo’llanilayotgan xisob shaklining registrlari (memorial-
53

Bugungi kundа аyniqsа, bundаy nаtijаgа bevosita yurtboshimizning
kichik biznesni rivojlantirishga qaratilgan dastur va chora - tadbirlari bevosita
bog’liqdir. Zero, xususiylashtirish, davlat tasarrufidan chiqarish va
aksiyadorlashtirish jarayonlari bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga kelgan va
turli mulkchilikka asoslangan xo'jalik yurituvchi sub 'ektlarning salohiyatini
ularning xususiy kapitali ko'rsatkichi xarakterlaydi. Xususiy kapitalga u
darajada ega bo'lmagan xo'jalik yurituvchi sub'ekt faoliyatini uzluksiz
rivojlantira olmaydi va bozorda vujudga keladigan raqobatga bardosh berish
qobiliyati sust bo'ladi. Shuning uchun ham xususiy kapitalga ega bo'lish, uni
doimiy tarzda ko'paytirib borish bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday
xo'jalik yurituvchi sub'ektning, shu jumladan aksionerlik jamiyatlarining
rivojlanishiga kafillik beruvchi muhim element bo'lib hisoblanadi.
Bitiruv mаlаkаviy ishining mаqsаdi vа vаzifаlаri. Bitiruv mаlаkаviy
ishining аsosiy mаqsаdi xususiy kapital hisobini nаzаriy jihаtdаn keng yoritish,
аmаliy jihаtidаn hozirgi holаtini o’rgаnish vа ulаrni milliy vа хаlqаro
buхgаlteriya hisobi аndozаlаri аsosidа yaхshilаshdаn iborаtdir.
Ushbu mаqsаdаn kelib chiqqаn hоlda bitiruv malakaviy ishida quyidagi
vazifalar bеlgilandi:
- korxonalarda xususiy kapitalning ahamiyatini o’rganish ;
- xususiy kapitalni hisobgа olishning nаzаriy аsoslаrini o’rgаnish;
- korхonаni аsosiy fаoliyatini tаhlili, uning iqtisodiy ko’rsаtkichlаrini
o’rgаnish;
- xususiy kapitalni hisobgа olishni yaхshilаsh yo’llаrini аniqlаsh;
- xususiy kapitalni ko’paytirish va undan sаmаrаli foydаlаnish yo’llаrini
yoritishdаn iborаt. Yuqoridаgilаrdаn kelib chiqqаn holdа xususiy kapital
hisobini tаkomillаshtirish yo’llаrini o’rgаnib chiqishdаn iborаt.
Bitiruv mаlаkаviy ishining tаdqiqot obekti vа predmeti . Tаdqiqot
obekti bo’lib, Shahrisabz "Don –xalq rizqi " OAJ ning buхgаlteriya hisobi vа
hisoboti mа’lumotlаri hisoblаnаdi.
4

ikkinchi tomondan, qo‘shilgan kapital sifatida tan olinadi va 8420 “Ustav
kapitalini shakllantirishda vujudga kelgan kurslar o‘rtasidagi farq” schyotining
kreditida aks ettiriladi. Xuddi emission daromadga o‘xshab, valyo’ta kurslari
o‘rtasidagi ijobiy farqlar evaziga vujudga kelgan ushbu qo‘shilgan kapital ham
soliqga tortiladigan daromadga kiritilmaydi, u faqatgina korxona tugatilishida
taqsimlanmagan foydaga qo‘shiladi va ta’sischilar o‘rtasida taqsimlanadi.
 Valyuta kurslari o‘rtasida salbiy farq vujudga kelsa:
Debet 8420 “Ustav kapitalini shakllantirishda vujudga kelgan kurslar
o‘rtasidagi farq”
Kredit 4610 “Ta’sischilarning ustav kapitaliga hissalari bo‘yicha qarzi”
schyotida aks ettiriladi.
Kurslar o‘rtasidagi vujudga kelgan salbiy farq korxonaning zarariga
olib boriladi va uning umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foydasidan qoplanadi.
Bunda:
Debet 9620 “Valyo’ta kurslari farqida ko‘rilgan zararlar” aks ettiriladi.
Kredit 8420 “Ustav kapitalini shakllantirishda vujudga kelgan kurslar
o‘rtasidagi farq”
Qo‘shilgan kapitalning analitik hisobi ta’sischilar va aksiyalarning turlari
bo‘yicha olib boriladi.
Rezerv kapitali asosan quyidagi manbalar hisobidan vujudga keladi:
 Mavjud mulkni qayta baholash natijasida paydo bo‘ladigan yangi
qiymat evaziga. Tasdiqlangan Nizomga ko‘ra korxonalar har yilning oxirida
o‘zlarining asosiy vositalarini, tugallanmagan qurilish ob’ektlarini qayta
baholaydilar. Qayta baholashda asosiy vositalarning oldingi boshlang‘ich
qiymati va jamlangan eskirishi real bozor baholaridan kelib chiqgan holda
ko‘payish yoki kamayish tomonlariga o‘zgartirilishi mumkin. Agar
25

I. BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH
SHAROITIDA KORXONADA USTAV, QO’SHILGAN VA REZERV
KAPITALNI HISOBGA OLISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Korxonada ustav, qo’shilgan va rezerv kapitalni hisobga olishning
ahamiyati
Bоzоr iqtisоdiyoti qarоr tоpib, rivоjlanib bоrish shartlaridan eng muhimi
fоyda оlib ishlash hisоblanadi. Shu ma’nоda har qanday iqtisоdiy harakat
natijasi albatta fоydalilikni, manfaatlikni ta’minlashi kеrak. Bugungi rеjali
bоzоr iqtisоdiyotining asоsiy jihati shundaki, sоtsialistik tuzumdagi rеjali
iqtisоdiyotda farqli o’larоq har bir iqtisоdiy sub’yеkt uchun kеng imkоniyotlar
оchib bеradi.
Ma’muriy bоshqarish yoki rеjalashtirishda, хo’jalik fоaliyatini tashkil
qilish, bоshqarishning shakl va uslublari tizimidagi tubdan o’zgarishlar asоsida
bоshlangan bоzоr iqtisоdiyotiga o’tib bоrish, iqtisоdiy harakatga bo’lgan
ishtiyoq va erkinlikni o’stirgan hоlda, aniq va o’z nоmidan mulk va yutuqlar
egasi sifatida chiquvchi harakat sub’yektlarini qarоr tоpishiga imkоn bеrmоqda.
Eng katta yutug’imiz shuki, ayni paytda kоrхоnalar to’la davlat tasarrufidan
chiqarildi va turli mulkchilik shaklida fоaliyat yuritayotgan kоrхоnalarga
aylantirildi. Erkin bоzоr munоsоbatlariga asоslangan sharоitda ishlab chiqarish,
tijоrat va tadbirkоrlik faоliyatini yo’lga qo’yish va yuritishdan eng asоsiy
maqsad yuqоri natijaviylikga erishish hisоblanadi.
Xususiylashtirish, davlat tasarrufidan chiqarish va aksiyadorlashtirish
jarayonlari bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga kelgan va turli mulkchilikka
asoslangan xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning salohiyatini ularning xususiy
kapitali ko'rsatkichi xarakterlaydi. Xususiy kapitalga yetarli darajada ega
bo'lmagan xo'jalik yurituvchi sub'ekt faoliyalini uzluksiz rivojlantira olmaydi va
bozorda vujudga keladigan raqobatga bardosh berish qobiliyati sust bo'ladi.
Shuning uchun ham xususiy kapitalga ega bo'lish, uni doimiy tarzda ko'paytirib
borish bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo'jalik yurituvchi sub'ektning,
6

Ustav kapitali korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllariga va mulk
shakllariga bog‘liqdir. Davlat korxonalarida ustav kapitali unga davlat
tomonidan birkitilgan mulklar majmuasidan tashkil topadi. Xususiy mulkchilik
asosida tashkil etilgan korxonalarda ustav kapitali ta’sischilarning pay va
badallaridan iborat bo‘ladi. Aksionerlik jamiyatlarida ustav kapitali chiqarilgan
oddiy va imtiyozli aksiyalarning nominal qiymatidagi summalarining
yig‘indisidan tashkil topadi.
K о r хо na ustav kapitali uning ustavi va ta’sis shartn о masiga muv о fiq
q о idaga ko’ra, ta’sischilarning hissalari his о biga barp о etiladi. U k о r хо naning
х o’jalik fa о liyatidan о linadigan f о ydasi his о biga, zarur bo’lganda
ta’sischilarning maqsadli badallari his о biga ham to’ldirilishi mumkin.
K о r хо na ustav kapitaliga hissa sifatida bin о lar, insh о otlar, qurilmalar va
b о shqa m о ddiy qiymatliklar: yer, suv va b о shqa tabiiy resurslardan f о ydalanish
huquqlari, shuningdek, b о shqa mulkiy huquqlar (shu jumladan, kashfiyotlardan
f о ydalanish uchun, «n о u- х au» va b о shqa n о m о ddiy aktivlar); qo’shma k о r хо na
ishtir о kchi davlatlarining valyutalaridagi erkin ayirb о shlanadigan valyutalarda
pul mablag’lari qo’shilishi mumkin. Korxona, tashkilotlar, birlashmalar,
aksiyadorlik jamiyatlari va ma’suliyati cheklangan jamiyatlar ustav kapitaliga
chet el valyutasida qo’shiladigan ulushlar «Chet el valyutasida amalga
о shiriladigan mu о malalarni bu х galteriya his о bi, statistik va b о shqa his о b о tlarda
aks ettirish tartibi tog’risida”gi Qonun 2
talablariga muv о fiq amalga о shiriladi
Ustav kapitalini tashkil qilish amaldagi qonunlar va ta'sis hujjatlari
asosida amalga oshiriladi.
Ustav kapitaliga hissa shaklida qo’shiladigan moddiy va nomoddiy
aktivlar ta'sischilar kelishuviga yoki yuridik shaxs ijroiya organining qaroriga
ko'ra baholanadi va hisobga olinadi.
Barcha mulk shakllaridagi korxonalarda kapital rezervlar va
taqsimlanmagan foyda bo'yicha buxgalteriya hisobining vazifalari
quyidagilardan iborat:
2
O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligida 3 iyun 2000 yilda №931 bilan ro’yхatga оlinga n.
13

K о r хо n а ning b а rch а yill а r bo’yich а f ао liyati v а his о b о t d а vrid а gi
t а qsiml а nm а g а n f о yd а yoki q о pl а nm а g а n z а r а r summasining h о l а ti v а h а r а k а ti
to’g’risid а gi ах b о r о tl а rni umuml а shtirish quyid а gi schyotl а rd а а m а lg а
о shiril а di:
8710 “His о b о t d а vrining t а qsiml а nm а g а n f о yd а si (q о pl а nm а g а n z а r а r)”;
8720 “J а mg’ а rilg а n f о yd а (q о pl а nm а g а n z а r а r)”
Korxonalarning xususiy kapitaliga unga turli manbalardan kelib tushgan
maqsadli tushumlar ham kiradi. Maqsadli tushumlarning asosiy turlari bo‘lib
quyidagilar hisoblanadi:
Grantlar - 21-son BHMS ga muvofiq grantlarning hisobi 8810
“Grantlar” schyotida olib boriladi. Grantlarning olinishi va kelib tushushi ushbu
passiv schyotning kreditida mablag‘larni aks ettirishga mo‘ljallangan
schyotlarning (0110-0190, 0410-0490, 0610, 5810,1010-1090, 2810, 2910-
2990, 5010, 5110, 5210 ,4890 va boshqa schyotlar) debeti bo‘yicha
korrespondensiyalangan holda aks ettiriladi.
1) Grantlar asosida faoliyat ko‘rsatayotgan nodavlat tashkilotlarida
olingan grantlarning ishlatilishi:
Debet 8810 “ Grantlar ”
Kredit harajatlar schyotlarining (2010,2310,2510,9420,9430 va boshqalar)
2) Xo‘jalik yurituvchi korxonalarda olingan grantlarning ustav
kapitaliga va rezerv kapitaliga qo‘shilishi:
Debet 8810 “ Grantlar ”
Kredit 8300 “ Ustav kapitali ” , 8530 “ Bepul olingan mulk ”
Grantlarning analitik hisobi ularning turlari va maqsadlari bo‘yicha
yuritiladi.

Subsidiyalar – 10-son BHMS “ Davlat subsidiyalarining hisobi va davlat
yordamini tavsifi ” , BHMS ga asoslanib yuritiladi. Ushbu me’yoriy hujjatlarga
muvofiq olingan subsidiyalarning kelib tushushi 8820 “ Subsidiyalar ”
schyotining kreditida mablag‘larni aks ettirishga mo‘ljallangan schyotlarning
(0110-0190, 0410-0490, 0610, 5810, 1010-1090, 2810, 2910-2990, 5010, 5110,
28

xo'jalik faoliyatini yuritishda qatnashayotgan kapitaldir. Zaxiradagi kapital esa
vaqtinchalik qurilishi tugatilmagan binolar, sexlar, ishlab chiqarishga
mo'ljallanib sotib olingan, lekin mablag' yetishmasligi sababli vaqtincha
omborda turib qolgan uskuna va jihozlardan iboratdir.
Turi va ko'rinish belgisiga ko'ra xususiy kapital real moddiy-tovar
boyliklaridan iborat bo'ladi, ya'ni u, bino, inshootlar, materiallar, tayyor
mahsulotlar, tovarlar, pul mablag'lari va boshqalar hisobiga shakllanadi. Bular
ham buxgalteriya balansida o'z aksini topgan.
Korxona, tashkilot, turli jamiyatlarning xususiy kapitali, asosan, quyidagi
manbalar hisobidan shakllanishini kuzatish mumkin, ya'ni: mulk egalarining
mablag'laridan, ta'sischilar ulushidan, faoliyatdan olingan foydadan, qaytarib
bermaslik sharti bilan olingan mablag'lardan va hokazolardan.
1.2. Korxona ustav, qo’shilgan va rezerv kapitalining tarkibi va
uni shakllantirish manbalar i
Bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi tashkil etilayotgan korxonalar o'z
moliyaviy va moddiy resurslarini mustaqil shakllantiradi. Bunday resurslar,
odatda, korxona ta'sischilari tomonidan o'z xususiy mulklarini ustav kapitaliga
ulushi sifatida qo’shish bilan yaratiladi.
Ustav kapitali - huquqlar va imtiyozlar olish uchun korxona muassislari
tomonidan ta'sis hujjatlariga muvofiq qo'shilgan (to'langan) hamda korxonaning
xo'jalik faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan moddiy boyliklar, pul
mablag'lari va xarajatlar majmuidir.
Ustav kapitalining xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
 Ustav kapitalining miqdori korxona ustavi va ta’sis shartnomasiga
muvofiq belgilanadi va nisbatan doimiy harakterga ega bo‘ladi. Uning
birlamchi miqdorini o‘zgarishi faqat korxona ustavini davlat qaydnomasidan
qayta o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi;
11

Har bir ta’sischi tomonidan ustav kapitaliga ulushlarning haqiqatan
qo’shilganligi tasdiqlovchi buxgalteriya hujjatlarining mavjudligi va to’g’ri
rasmiylashtirilganligini tekshirish orqali aniqlanadi. Natura shaklidagi ulushlar
(asosiy vositalar, materiallar va x.k) tegishli shakldagi dalolatnomalar, pul
mablag’lari, kassa va bank xujjatlari bilan tasdiqlanadi. Tasdiqlovchi hujjatlarda
tegishli mablag’larning aynan ustav kapitaliga ulush sifatida ta’sis xujjatlariga
muvofiq topshirilganligi xaqida ma’lumotlar bo’lishi lozim. Bu nafaqat ustav
kapitaliga qo’shiladigan ulushlarni buxgalteriya xisobida to’g’ri
rasmiylashtirish uchun, balki soliqqa tortish masalalari uchun ham zarurdir.
Shuningdek, tekshiruv chog’ida ushbu xujjatlar shakl va mazmunlarining
O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya xisobi to’g’risida” gi Qonun 9-
moddasi talablariga muvofiqligi ham aniqlanadi.
Ustav kapitaliga ulushlarning ta’sischilar tomonidan haqiqatda
qo’shilganligi tegishli dastlabki xujjatlar va 4710-“Ustav kapitali (fondi)ga
ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari”, 6620-“Chiqib ketayotgan
ta’sischilarning ulushlari buyicha qarzlar” schyotlari bo’yicha hisob
registrlaridagi yozuvlar asosida tekshiriladi. 4710-schyotning debet qoldig’i
ta’sischilarning ustav kapitaliga qo’shadigan ulushlari bo’yicha qarzlarni, 6620-
schyotning kredit qoldig’i korxonaning chiqib ketayotgan ta’sischilardan ustav
kapitalidagi ulushlari bo’yicha qarzlarni bildiradi. Auditor ustav kapitaliga
ulushlar bo’yicha qarzlarning o’z vaqtida to’lanishi va 4710 va 6620 schyotlar
bo’yicha qoldiqlarning haqqoniyligini aniqlash lozim.
Aktsiyadorlik jamiyatlarida ustav kapitalining to’g’ri shakllantirilishini
tekshirishda quyidagi talablarga rioya qilinganligi tekshiriladi:
- ustav kapitali aktsiyadorlar tomonidan sotib olingan aktsiyadorlik
jamiyati aktsiyalarining nominal qiymatidan tashkil topganligi;
- barcha aktsiyalar egasi yozilgan aktsiya ekanligi va ta’sis etishda
ta’sischilar o’rtasida joylashtirilgan bo’lishi lozim;
- joylashtirilgan imtiyozli aktsiyalarning nominal qiymati
aktsiyadorlik jamiyati ustav kapitalining 20% dan oshmasligi lozim;
50

tasniflash belgilarining tartibini to'g'ri asoslash ham uni o'rganishda muhim
omildir. Chunki, bu tizimni aniq belgilash xususiy kapital elementlarini
bosqichma-bosqich birinchi, ikkinchi va uchinchi darajali schyotlarda aks
ettirish, ular to'g'risidagi ma'lumotlarni umumiylikka qarab yig'ish, jamlash,
to'plashning yaxlit tizimini yaratishga imkon beradi. Bu esa nazariy va
metodologik jihatdan katta ahamiyat kasb etadi.
Xususiy kapitalni tasniflashning tarkibiy tizimi quyidagi ketma –
ketlikdan tashkil topishi lozim:

2 – chizma . Xususiy kapitalni tasniflashning tarkibiy tizimi

Ushbu chizmaga ko’ra, xususiy kapitalni tasniflashning yuqori
bo'g'inida uning moddiylik belgisi turadi. Ushbu belgisiga ko'ra, korxona va
tashkilotlarning barcha xususiy kapitalini ikki guruhga, ya'ni moddiy xususiy
kapital va nomoddiy xususiy kapital ga ajratish mumkin.
9Moddiyligi bo’yicha
Xizmat muddati bo’yicha
Faoliyatda ishtirok etish darajasi bo’yicha
Turgan joyi bo’yicha
Turi yoki ko’rinishi bo’yicha
Tashkil topish manbasi bo’yicha

- amaldagi qonunchilikda ko’zda tutilgani hamda ta’sischilar bilan
kelishilgan, lekin qonunchilikka zid kelmaydigan boshqa zarur masalalar.
Shuningdek, ta’sis xujjatlarini tekshirishda korxonaning tashkiliy-huquqiy
shaklini e’tiborga olish zarur. Masalan, aktsiyadorlik jamiyatining ta’sischilari
tomonidan tasdiqlangan ustavida, ustav kapitalining ko’lami to’g’risidagi
ma’lumotlar bilan birga jamiyat tomonidan chiqariladigan aktsiyalarning
toifalari, ularning nominal qiymati va miqdori, aktsiyadorlarning huquqlari
to’g’risidagi shartlar xar xil bo’lishi lozim. Aktsiyadorlik jamiyatining barcha
aktsiyalari bir aktsiyador tomonidan sotib olinganda, aktsiyadorlik jamiyatini
bir kishi tashkil etgan xisoblanadi yoki bir aktsiyadordan iborat bo’ladi. Bu
xoldagi ma’lumotlar aktsiyadorlik jamiyati ustavida qayd qilingan, ro’yxatga
olingan va hamma tanishishi uchun e’lon qilingan bo’lishi kerak.
Ishtirokchilar tarkibini tahlil qilishda, aktsiyadorlik jamiyati va
mas’uliyati cheklangan jamiyat yagona ishtirokchisi sifatida, bitta shaxsdan
iborat xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’la olmasligiga e’tibor berishi kerak.
Aktsiyadorlik jamiyatlari va mas’uliyati cheklangan jamiyatlarda ham
yuridik shaxslar, ham jismoniy shaxslar ta’sischi sifatida ishtirok etishlari
mumkin.
Qo’ shma korxona ustav kapitaliga o’zbekistonlik ishtirokchi tomonidan
qo’shiladigan hissa xorijiy ishtirokchilar bilan kelishuvga ko’ra milliy valyutada
qanday baholansa, kelishilgan baholar bo’yicha chet el valyutasida xam jahon
bozoridagi baxoni hisobga olgan holda shunday baholanadi.
Xorijiy ishtirokchining hissasi ham shu tartibda qo’shma korxonani
tashkil etish haqidagi shartnoma imzolangan kundagi yoki uning ishtirokchilari
kelishgan boshqa sanaga amalda bo’lgan O’zbekiston Respublikasi Markaziy
Bankining rasmiy valyuta kursi bo’yicha sumga hisoblab o’tkazish yo’li bilan
baholanadi.
Jaxon bozori baxosi bo’lmaganda qo’shilayotgan mulklar qiymati
ishtirokchilarning kelishuviga muvofiq aniqlanadi.
45

lozim. Bu nafaqat muomalani buxgalteriya xisobi schyotlarida to’g’ri aks
ettirish uchun, balki soliqlar bo’yicha imtiyozlarni qo’llashning to’g’riligini
asoslash uchun ham muhimdir.
Dastlabki hujjatlar (asosiy vositalarni, nomoddiy aktivlarni qabul qilish-
topshirish dalolatnomalari, yuk xatlari, schyotlar,kassa xisobotlari, bank
ko’chirmalari, to’lov topshiriqnomalari va b.) bo’yicha ustav kapitaliga
qo’shilgan ulushlarning tegishli schyotlarda to’g’ri aks ettirilganligi tekshiriladi.
Ustav kapitaliga qo’shilgan ulushlarni tekshirishda auditor ishtirokida
inventarizatsiya o’tkazish maqsadga muvofiq. Bunda ustav kapitaliga ulush
sifatida ishlashga yaroqsiz asosiy vositalar, amaliy qiymatini yo’qotgan
nomoddiy aktivlar qo’shilgan holatlar aniqlanishi mumkin.
Ustav kapitali o’zgarishining asosliligini tekshirish 8510-“Ustav kapitali
(fondi) ni hisobga oladigan schyotlar”(8511,8512,8513-schyotlar) bo’yicha
hisob registrlarining yozuvlarini tekshirish yo’li bilan amalga oshiriladi.
Bunday yozuvlar ustav kapitali beligilangan tartibda kupaytirilgan yoki
kamaytirilgan holatdagina, faqat aktsiyadorlik jamiyatining ta’sis hujjatlariga
tegishli tarzda o’zgartirishlar kiritilganidan so’ng amalga oshiriladi.
Tekshiruv chog’ida ustav kapitalini ko’paytirish manbalari aniqlanadi.
Ular asosan quyidagilar hisobiga bo’lishi mumkin:
- emitent-aktsiyadorlik jamiyatining o’z aktsiyalarini ularning
nominal qiymatidan yuqori bahoda sotishdan olingan mablag’lar ya’ni emission
daromad (Kt 8521-schyot);
- jamg’arma, iste’mol va boshqa fondlar hamda ishlatilmagan
zaxiralar mablag’lari;
- oldingi yil yakuni bo’yicha taqsimlanmagan foyda;
- grantlar, subsidiyalar va kaytarib berilmaydigan yordamlar
xisobiga (Kt 8810-schyot);
- aktivlarni qayta baxolashdan xosil bo’lgan manba hisobiga (Kt
8531-schyot);
- dividendlar h isobiga.
52

O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi IV–bob, 62–moddasiga
muvofiq, mas’uliyati cheklangan jamiyat deb bir yoki bir necha sha х s
t о m о nidan ta’sis etilgan, ustav f о ndi (ustav kapitali) ta’sis hujjatlari bilan
belgilab qo’yilgan miqd о rlardagi ulushlarga bo’lingan jamiyat tan о linadi.
Bunday jamiyat ustav kapitalidagi bo'lingan hissalar miqdori ta'sis hujjatlarida
belgilab qo'yiladi. Uning ishtirokchilari majburiyatlar bo’yicha faqat o'z mulki
doirasida javob beradi.
Ma'suliyati cheklangan jamiyatning ustav kapitali faqat muassislarning
hissalari hisobiga tashkil topadi va uning ko’payishi yoki kamayishi
hammaning roziligi bilan hissa qo’shuvchilarning ko'payishi yoki kamayishi
bilan yuz berishi mumkin.
Jamiyat ishtirokchisi o'z hissasini jamiyat ro’yxatga olingan sanadan
keyin bir yil davomida to’lashi lozim.
Amaldagi qonunchilikka binoan korxona,tashkilot va jamiyatlarda rezerv
kapitali tashkil etiladi. Uning miqdori jamiyat ustav kapitalining 20 foizidan
kam bo'lmasligi kerak. Rezerv kapitali har yili sof foydadan ajratmalar o'tkazish
yo'li bilan jamiyat ustavida belgilangan miqdorga yetguncha tashkil etiladi.
Rezerv kapitali korxona ko'rgan zararini qoplash, imtiyozli aksiyalar uchun
dividend to'lash, aksiyadorlar talabiga ko'ra aksiyalarni qayta sotib olish uchun
ishlatiladi. Shu bilan birgalikda rezerv kapitali hisobvaraqlari uzoq muddatli
aktivlarni qayta baholashda yuzaga keladigan inflyatsion rezervlarga muvofiq
foyda hisobidan tashkil qilinadigan rezerv hisobi uchun mo'ljallangan.
Amaldagi qonunchilikka binoan bepul olingan mol-mulk qiymati foyda
solig'i bazasini oshiradi. Bepul olingan mol-mulk ekspert yo'li bilan yoki
o'tkazma hujjatlar asosida aniqlangan adolatli qiymat bo'yicha hisobda aks
ettiriladi.
Qo’shilg а n k а pit а l - а ksiyal а rni n о min а l qiym а tid а n yuq о ri bo’lg а n
n а r х l а r bo’yicha birinchi b о r s о tilishid а vujudg а k е lg а n emissiya d а r о m а di
v а Ustav k а pit а lini sh а kll а ntirishd а gi kurs f а rql а rini his о bg а о lish uchun
mo’lj а ll а ng а n.
16

yillik mоliyaviy hisоbоtni tаqdim etаdilаr. Ushbu buyruqqа ko’rа mоliyaviy
hisоbоt shаkllаridа ko’zdа to’tilgаn hаmmа ko’rsаtkichlаr to’ldirilishi lоzim.
Jamiyat har yilning har chorakda, yarim yilda bir marta yoki yilda bir
marta uning sof foydasini Jamiyat ishtirokchilari o'rtasida taqsimlash to'grisida
qaror qabul qilishga haqlidir. Shunga tegishli qarorlar Jamiyat ishtirokchilari
o'rtasida ishtirokchilarning umumiy yig’ilishida qabul qilinadi va sof foydaning
taqsimlashga mo'ljallangan qismi ularning ustav fondidagi ulushlariga
mutanosib ravishda taqsimlanadi.
Agar jamiyatning ustav fondi to'liq bo'lsa, qarorlar qabul qilish paytida
jamiyat qonunlariga muvofiq bankrotlik belgilariga javob bersa yoki mazkur
belgilar jamiyat qaror qabul qilinishi natijasida yuzaga kelsa, agar shunday
qarorlar qabul qilish paytida jamiyatning sof aktivlarining uning ustav
fondidan va zahira fondidan kam bo'lsa, yoki shunday qaror qabul qilinishi
natijasida paydo bo'lsa va qonun hujjatlarida nazarda tutulgan boshqa hollarda
jamiyat o'z foydasini taqsimlash to'g’risida qaror qabul qilishga va
ishtirokchilarga foydani to'lashga haqli emas. Barcha ko'rsatilgan holatlar va
xavflar bartaraf etilgandan so'ng jamiyatning 5 modda 2 bandiga muvofiq
ishtirokchilar o'rtasida taqsimlanishi to'qrisida qaror qabul qilingan foydani
to'lashi shart.
Jamiyatning boshqaruv organi bo'lib jamiyat ishtirokchilarining umumiy
yig’ilishi bo'lib qisoblanadi. Jamiyatining joriy faoliyatiga rahbarlik qilish
jamiyatning yakka boshchilik asosida ijro etuvchi organi tomonidan amalga
oshiriladi va Jamiyatning ijro etuvchi organi jamiyat ishtirokchilarining
umumiy yig’ilishiga javobgardir.
Jamiyatning boshqa ishtirokchilarining roziligidan qat'iy nazar qonunga va
jamiyat ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda istalgan vaqtda jamiyatdan
chiqishga haqli.
1999-yil 28-iyunda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Moliya -
xo'jalik faoliyatini amalga oshirayotgan va qonunchilikda belgilangan
muddatlarda o'zlarining ustav jamg'armalarini shakllantirmagan korxonalarni
39

5 . “Ayrim faoliyat turlarini litsenziyalash to’g’risida”gi
O’zbekiston Respublikasi qonuni (keyingi o’zgarishlar va
qo’shimchalar bilan). 2001 -yil 12-mayda qabul qilingan.
6. “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi
Qonuni. 1996-yil 30-avgustda qabul qilingan
7. “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuni. 2000- yil 26- mayda qabul qilingan.
8. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002-yil 7-
fevraldagi 31-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “Moliyaviy
hisobot shakillari va ularni to’ldirish qoidalari” (keyingi
o’zgarishlar va qo’shimchalar bilan).
9. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat Soliq
Qo’mitasi tomonidan 2002- yil 17- aprelda 51 va 002-40-sonli Qarori bilan
qabul qilingan “Amaldagi qonunchilik bilan belgilangan muddatlarda
Nizom kapitallarini (jamg’armalarini) shakllantir m a g a n x o r i j i y
i n v e s t i t s i y a l a r g a e g a b o ’ l g a n k o r x o n a l a r d a n soliqlarni undirib olish
tartibi to’g’risidagi Nizom”.
10. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, Davlat Mulk
Qo’ mi tasi va Davlat Soli q Qo’mi tasi tomoni dan 2002- yi l 25- mar tda
47, 10-1-48, 2002-33-sonli Qarori bilan qabul qilingan “Xo’jalik
yurituvchi sub’ektlar tomonidan davlat tasaruffidagi (davlat
ulushi) aktsiyalar bo’yicha dividendlarni hisoblash, to’lash va
maqsadli foydalanish tartibi to’g’risida Nizom”.
11O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 2002- yil 9-
sentyabrdagi 37-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “Korxonalar
moliyaviy-xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar
rejasi”
1 2 . O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i M o l i y a v a z i r l i g i t o m o n i d a n 1 9 9 8 -
y i l 2 6 - i y u l d a 1 7 - 0 7 / 0 6 - s o n l i b u y r u g ’ i b i l a n t a s d i q l a n g a n “ M o l i y a v i y
h i s o b o t n i t a y y o r l a s h v a t a q d i m e t i s h n i n g k o n t s e p t u a l a s o s i ” .
58

xujjatlariga o’zgartirishlar kiritilgan bo’lsa, qayta ro’yxatdan o’tkazilganligini
tekshirish lozim.
Auditor ta’sis shartnomasi bilan tanishishda, unda qanday shartlar
keltirilganligini aniqlaydi. Jumladan:
- mulklarni ulush sifatida qo’shish (topshirish);
- faoliyatda ishtirok etish;
- foyda va zararlarni ta’sischilar o’rtasida taqsimlash;
- korxona faoliyatini boshqarish va unda ta’sischilarning ishtiroki;
- ta’sischilarning korxonadan chiqishi.
OAJ ta’sis shartnomasida yuqorida sanab o’tilgan ma’lumotlardan tashqari
quyidagi shartlar ham bo’lishi lozim:
- ustav kapitalining tarkibi va hajmi to’g’risida;
- har bir ta’sischi ulushining hajmi va uni o’zgartirish tartibi;
- ta’sischilar ulushlarining tarkibi, xajmi va topshirish muddatlari;
- ulushlarni qo’shishga doir majburiyatlarni buzganlik uchun
javobgarlik;
- ta’sischilar tomonidan qo’shiladigan ulushlarning jami summasi.
Auditor korxona ustavi bilan tanishish chog’ida unda quyidagilar
ko’rsatilganligini aniqlaydi:
- korxonaning o’ziga xos xususiyatlari va tashkiliy-huquqiy shaklini
ifodalaydigan nomi;
- korxonaning davlat ro’yxatidan o’tkaziladigan, joylashgan o’rni;
- ustav kapitalining ko’lami va uning barcha ta’sischilar o’rtasida
ulushlarga taqsimlanishi;
- korxonaning maqsadi va faoliyat turlari;
- ijro organlarini saylash yoki tayinlash tartibi;
- korxona boshqaruv organining tarkibi va vakolatlari hamda ular
tomonidan qaror qabul qilish tartibi;
- dividendlar taqsimlash tartibi;
44

jаmiyati) ustаv fоndining minimаl qiymаti qоnun yo’li bilаn tаrtibgа sоlib
turilаdi.
2.Zаhirа fоndi. Zаhirа fоndi o’zidа kоrхоnа хo’jаlik fаоliyatining ichki
sug’urtаsi uchun mo’ljаllаngаn kоrхоnа хususiy kаpitаlning zаhirаlаngаn
qismini ifоdаlаydi. Zаhirа fоndinining miqdоrini tаshkiliy hujjаtlаrdа
bеlgilаb qo’yilаdi. Zаhirа fоndini shаkllаntirish kоrхоnа dаrоmаdi hisоbidаn
аmаlgа оshirilаdi (fоydаning minimаl miqdоrini zаhirа fоndigа o’tkаzish qоnun
yo’li bilаn tаrtibgа sоlinаdi).
3. Mаqsаdli mоliyaviy fоndlаr. Mаqsаdli mоliyaviy fоndlаrgа
yig’ilgаn mоliyaviy vоsitаlаrni kеlgusidа mаqsаdli sаrflаsh mаqsаdidа sаvdо
kоrхоnаsidа shаkllаntirilgаn turli mахsus fоndlаr kirаdi. Bu fоndlаr
tаrkibidа аmоrtizаtsiya fоndi, mеhnаtni rаg’bаtlаntirish fоndi, ishlаb
chiqаrishni rivоjlаntirish fоndi vа bоshqа bir qаtоr fоndlаr vоsitаlаrining
shаkllаnish vа qo’llаnilish tаrtibi sаvdо kоrхоnаsining ustаvi vа bоshqа
tаshkiliy hujjаtlаri bilаn tаrtibgа sоlib turilаdi.
4. Tаqsimlаnmаgаn fоydа. Tаqsimlаnmаgаn fоydа o’zidа fоydаning
tаqsimlаngаn, ishlаtilgаn qismi vа оlingаn fоydаning umumiy summаsi
o’rtаsidаgi fаrqni ifоdаlаydi. O’zining iqtisоdiy tаrkibigа ko’rа sаvdо kоrхоnаsi
хususiy mоliyaviy vоsitаlаrining zаhirа ko’rinishlаridаn biri hisоblаnаdi.
5. Хususiy kаpitаlning bоshqа shаkllаri. Хususiy kаpitаlning bоshqа
shаkllаrigа bаlаns pаssivining birinchi bo’limidа ko’rsаtilаdigаn mulk uchun
hisоb-kitоb (uni ijаrаgа bеrilgаn hоlаtdа), ishtirоkchilаr bilаn hisоb-kitоb
(umumiy dаrоmаddаn ulаrgа fоiz yoki dividеnd to’lаsh hоlаtidа) vа bоshqаlаr
kirаdi.
3-jadval
Kоrхоnа kаpitаl tаrkibiy tuzilishi
Korxona 1. Korxona kapitalini tahlil qilish
61

Auditor ta’sis hujjatlarini tekshirishda quyidagilarni aniqlaydi:
- ta’sis hujjatlarida qanday faoliyat turlari ko’zda tutilgan;
- haqiqatda amalga oshirayotgan faoliyat turlarining ta’sis hujjatlariga
muvofiqligi;
- O’zbekiston Respublikasining “Ayrim faoliyat turlarini
litsenziyalash tug’risida”gi Qonuniga muvofiq litsenziyalanishi lozim bo’lgan
faoliyat turlari va litsenziyalarning mavjudligi.
Litsenziyalanishi lozim bo’lgan faoliyat turlari bo’yicha litsenziyalar
mavjudligi va ularning amal qilish muddatlari tekshiriladi. Chunki, korxona
bunday faoliyat turlari bilan shug’ullanish huquqiga litsenziya olingan yoki
unda ko’rsatilgan vaqtdan boshlab ega bo’ladi va ushbu huquq litsenziya amal
qilish muddati o’tishi bilan to’xtatiladi. Tegishli litsenziyalarga ega bo’lmasdan
amalga oshirilgan faoliyat turlari noqonuniy xisoblanadi. Agar korxona bitta
ta’sischi tomonidan tashkil etilgan bo’lsa, bunda u mazkur ta’sischi tomonidan
tasdiqlangan, tegishli hokimiyat organidan ro’yxatdan o’tgan va notarial idora
tomonidan tasdiqlangan ustav asosida faoliyat ko’rsatadi. Ta’sis xujjatlari bilan
tanishish auditorga mulk egasi kim ekanligini va kimning manfaati uchun
tekshiruv o’tkazilayotganligini aniqlashga imkon beradi.
Agar korxona bir necha ta’sischilar tomonidan tashkil etilgan bo’lsa, u
holda ta’sis shartnomasi tuzilishi lozim, ustav esa ta’sischilar tomonidan
tasdiqlangan bo’lishi lozim. Masalan, mas’uliyati cheklangan jamiyatlar
(MCHJ) barcha ta’sischilar tomonidan imzolangan ta’sis shartnomasi va ustav
asosida tashkil etiladi va faoliyat ko’rsatadi.
Auditor tegishli ta’sis xujjatlarining mavjudligini va ularni tasdiqlash
xamda davlat ro’yxatidan o’tkazish qoidalariga rioya qilinishini aniqlaydi.
Korxona ta’sischilar tomonidan uni tashkil etish o’ug’risidagi qaror qabul
kilingan vaqtdan boshlab emas,balki davlat ro’yxatidan o’tgan kundan boshlab
yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan deb hisoblanadi. Shu boisdan, davlat
ro’yxatidan o’tganlik to’g’risidagi guvoxnoma ning mavjudligini, agar ta’sis
43

Auditor ushbu kapitalning to’g’ri tashkil etilishi va to’ldirilib borishini
tekshirishda ajratmalar xisobiga yaratilgan zaxira kapitali ustav kapitalining
20% dan oshmaganligi, mulklar (asosiy vositalar)ni qayta baholashda hosil
bo’lgan inflyatsion zaxiralarning xammasi 8531-schyot kreditiga olib
borilganligini aniqlaydi.
H isobotlarni umumlashtirishda vujudga keladigan kurs farqlarini (8530-
schyot) tekshirishda O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi
to’g’risida»gi qonunining 17-moddasi va №8-“Umumlashtirilgan moliyaviy
xisobotlar va shu’ba korxonalarga qilingan investitsiyalar hisobi” nomli BHMS
talablariga rioya qilinganligini aniqlaydi.

3.2. Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali auditini tartibga
soluvchi meyoriy-huquqiy hujjatlarni takomillashtirish
Ustav , qo’ shil gan va zahira kapi tall ari ni shakl lani shi va h ar ak at i ,
sh un i n gd ek z ah i r al ar ni t as hk i l e t i sh v a f o yd al an i s h auditini
o’tkazishda auditor quyidagi asosiy qujjatlarga amal qilishi lozim .
1. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi 2002 - yil 30 -
avg ust holatiga o’zgarishlar bilan. 1996-yil 29-avgustda 257-1-sonli
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qarori bilan 1997-yil 1-mart dan
kuchga kiritilgan.
2. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi 2002-yil 9- may
holatiga o’zgarishlar bilan. 1997-yil 24-aprelda 391-6-sonli
O’zbekiston Respublikasi Qonuni bilan tasdiqlangan.
3. “Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlar huquqlarini
himoya qilish to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni (keyingi
o’zgarishlar va qo’shimchalar bilan). 1996-yil 26-aprelda qabul
qilingan.
4. ”Mas’uliyati cheklangan va qo’shimcha mas’uliyatli jamiyatlar
to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 2001-yil 6-dekabrda
qabul qilingan
57

5210 ,4890 va boshqa schyotlar) debeti bo‘yicha korrespondensiyalangan holda
aks ettiriladi.
1) Olingan subsidiyalarning ustav kapitaliga va rezerv kapitaliga
qo‘shilishi:
Debet 8820 “ Subsidiyalar ”
Kredit 8300 “ Ustav kapitali ” , 8530 “ Bepul olingan mulk ”
 A’zolik badallari – 21-son BHMS ga muvofiq a’zolik badallarining
hisobi 8830 “A’zolik badallari” schyotining kreditida va pul mablag‘lari
schyotlarining ( 5010,5110,5210 ) debetida aks ettiriladi. Yig‘ilgan a’zolik
badallari jamiyatning faoliyatini rivojlantirishga sarflanadi. Jamiyat
tugatilganda to‘plangan a’zolik badallari uning qarzlarini qoplashga
yo‘naltiriladi.
 Maqsadli foydalanish uchun soliq imtiyozlari - Ushbu maqsadli
tushumlarning hisobi maxsus Nizomga, shuningdek 21- son BHMS ga muvofiq
8840 “Maqsadli ishlatishga doir soliq imtiyozlari” schyotida yuritiladi. Ushbu
imtiyozlarga ega xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar soliqlarni Soliq Kodeksi va
ularga doir yo‘riqnomalar asosida hisoblaydilar. Hisoblangan soliq summasi
korxona ixtiyorida qoldirilganda quyidagi yozuv qilinadi:
Debet 6410 “Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (turlari bo‘yicha)”
Kredit 8840 “Maqsadli ishlatishga doir soliq imtiyozlari”
Soliq imtiyozlari ma’lum muddatga berilgan bo‘lsa, ushbu muddat
tugagach, boshqa hollarda esa hisobot yilning oxirida maqsadli ishlatishga doir
berilgan soliq imtiyozlari korxonaning rezerv kapitaliga qo‘shiladi va unga
quyidagi yozuv qilinadi:
Debet 8840 “Maqsadli ishlatishga doir soliq imtiyozlari”
Kredit 8530 “Bepul olingan mulk”
Soliq imtiyozlari sifatida olingan maqsadli tushumlarning analitik hisobi
soliq to‘lovlari turlari bo‘yicha olib boriladi.
 Boshqa maqsadli tushumlar- bu turli yuridik va jismoniy jaxslardan
ma’lum maqsadlar uchun olingan mablag‘larning majmuasi. Ularga, masalan,
29

S о tib о ling а n х ususiy aksiyal а rni j а miyat o’z b а l а nsid а ushl а b turishi
yoki ul а rni j а mg’ а rm а b о z о rid а q а yt а d а n s о tishi mumkin. Aksiya eg а l а ri
q а r о ri bil а n ustav k а pit а li s о tib о ling а n х ususiy aksiyal а r summasig а
k а m а ytirilishi, aksiyal а rning o’zi es а b е k о r qilinishi mumkin. L е kin,
O’zbekiston Respublikasining "Aksiyad о rlik j а miyatl а ri v а aksiyad о rl а r huquqini
him о ya qilish to’g’risid а "gi Q о nunig а muv о fiq bund а y a k s i y a l а r h i s о b d а
b i r y i l d а n о r t i q b o ’ l g а n m u d d а t d а u s h l а b t ur i l i s h i m u m k i n e m а s .
Taqsimlanmagan foyda – foydaning jamg’arilayotganini ifodalaydi va
mulkdorlarning qaroriga binoan ustav kapitaliga qo’shilishi mumkin.
Xo’jalik yurituvchi sub’yektning barcha yillar bo’yicha faoliyati va
hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda yoki qoplanmagan zarar summasi bir –
biridan farq qiladi.
Foydani taqsimlash to’g’risidagi qarorni xo’jalik yurituvchi
sub’yektning mulkdorlari (aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi, MCHJ
ishtirokshilarining yig’ilishi, xususiy korxona egasining qarori) qabul qiladi.
Taqsimlanmagan foyda quyidagilarga ishlatilishi mumkin:
 Ustav kapitalini ko’paytirishga;
 Rezerv kapitalini yaratish va to’ldirishga;
 Aksionerlarga dividend to’lashga;
 Zararlarni qoplashga;
 Mulkdorlarning qarori bo’yicha boshqa maqsadlarga.
Aksiyadorlar o'rtasida taqsimlanishi lozim bo'lgan majburiy to'lovlar va
barcha soliqlar to'langandan keyin korxonada qoladigan foydaning bir qismi
dividend hisoblanadi.
Odatda, dividendlar hisobot yili yakunlari bo'yicha hisoblanadi. Biroq
aksiyadorlik jamiyatlari har chorakda va yarim yilda bir marta, agar bu jamiyat
ustavida taqiqlanmagan bo'lsa, joylashtirilgan aksiyalar bo'yicha dividendlar
to'lash to'g'risida qaror qabul qilishga haqli. Yillik dividendlarni to'lash sanasi
aksiyadorlik jamiyati ustavida yoki aksiyadorlar yig'ilishi qarori bilan
belgilanadi.
17

aksiyalarning nominal qiymati oshirilishi evaziga yuz beradi. Ustav
kapitalining bunday yo‘llar bilan ko‘payishi ham yuqorida keltirilgan birinchi
yozuv bilan hisobga olinadi. Davlat korxonalarida ustav kapitalini hisobot
yilning sof foydasi evaziga ko‘payishi quyidagi yozuv bilan aks ettiriladi:
Debet 8710 “Hisobot yilning taqsimlanmagan foydasi(qoplanmagan
zarari)”
Kredit 8300 “Ustav kapitali”
Ustav kapitalining kamayishi ta’sischilarning hissalarini kamaytirilishi
yoki ularni ta’sischilar safidan chiqarilishi, aksionerlik jamiyatlarida esa mavjud
aksiyalarning nominal qiymatini kamaytirilishi yoki aksiyalar sonini kamayishi
evaziga yuz beradi. Davlat korxonalarida ustav kapitali summasi hisobot yilning
qoplanmay qolingan zararlariga kamayadi.
Ustav kapitalini kamayishi hisobda quyidagi yozuvlar bilan aks ettiriladi:
1) Ta’sischilarning hissalari kamaytirilganda yoki ayrim ta’sischilar
o‘z hissalari bilan ta’sischilar qatoridan chiqib ketganda:
Debet 8330 “Pay va badallar”.
Kredit 6620 “Chiqib ketgan ta’sischilarga ularning hissalari bo’yicha
qarz”
2) Aksiyalarning nominal qiymati pasaytirilganda yoki aksiyalar soni
kamaytirilganda:
Debet 8310 “Oddiy aksiyalar», 8320 «Imtiyozli aksiyalar”
Kredit 6620 “Chiqib ketgan ta’sischilarga ularning hissalari bo‘yicha
qarz”
3) Davlat korxonalarida hisobot yilning zararlari qoplanganda
Debet 8300 “Ustav kapitali“
Kredit 8710 “Hisobot yilning taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan
zarari)”
Ustav kapitalining analitik hisobi korxona ta’sischilar va aksionerlari
bo‘yicha yuritiladi.
21

8310-“Oddiy aktsiyalar”
8320-“Imtiyozli aktsiyalar”
8330-“Pay va qo’yilmalar”.
Ushbu hisobvaraqlar passiv hisoblanadi hamda davlat korxonalari
ustav fondining, aktsionerlik jamiyatlar va shirkatlar ustav kapitalining
shakllanishi va uning harakatini hisobga oladi. Aktsiyadorlik sarmoyasi
ro’yxatga olingan hajmda, biroq hali tugallanmagan emissiya sifatida hisobda
aks ettirilar ekan, e’lon qilingan (chiqarilishga ruxsat etilgan), joylashtirilgan
(ularga aktsiyadorlar obunasi amalga oshirilgan) hamda muomaladagi, ustavga
muvofiq qo’shimcha joylashtirilgan oddiy aktsiyalarning analitik h isobini
yuritish lozim.
Misol. Karimov o’zining 1000000 sumlik miqdordagi ulushini Ergashevga
sotdi:
Debet 8330 -“Ustav kapitali Karimov kuyilmasi”-1000000 sum
Kredit 8330 -“Ustav kapitali Ergashev qo’ yilmasi”-1000000 sum.
Ikkinchi xolatda yangi muassis mavjud sarmoyaga qo’shimcha sifatida
ustav kapitaliga o’z ulushini qo’ shganda muassislar ulushlarining foiz nisbati
o’zgaradi.
Misol . 5000000 sum miqdorida ruyxatga olingan ustav kapitaliga ega
bo’lgan va muassislari ulushi: Karimovniki-60%, Juraevniki 40% bo’lgan
“Bobur” MCHJ yangi a’zo Xasanov B.ni jalb etish h io s biga o’z ustav
kapitalini 6000000 so’ mgacha oshirishga q aror qildi. Mazkur xolatda ulushlar
nisbati o’zgaradi va quyidagicha k o’ rinishga ega bo’ladi:
Karimov-50% (3000000/6000000);
Juraev-33,3% (2000000/6000000);
Hasanov-16,7% (1000000/6000000).
MCHJ ustav kapitali miqdorining ko’payishi taqsimlanmagan foyda
hi sobidan ham bo’lishi mumkin. Bu xolatda quyidagicha yozuv qilinadi:
34

KIRISH
Mаvzuning dolzаrbligi. Bozor munosаbаtlаri shаroitidа mаvjud moddiy,
moliyaviy vа boshqа resurslаrdаn oqilonа vа sаmаrаli foydаlаnish lozim.
Rаqobаtgа bаrdosh berish – bu rivojlаnishning muhim omillаridаn sаnаlаdi.
Аyniqsа, mulkchilik shakli turlicha bo’lgan korxonalarda xususiy kapital
miqdorini ko’paytirish hamda undan samarali foydalanish muhim аmаliy
аhаmiyat kаsb etаdi.
Jumlаdаn Prezidentimiz o’z nutqidа “Iqtisodiyotimizdа yuz berаyotgаn
ijobiy o’zgаrishlаrni yaqqol tаsаvvur qilish uchun quyidаgi rаqаmlаrni keltirib
o’tmoqchimаn. 2012 yilda O'zbekistonda, dastlabki hisob-kitoblarga ko'ra, 77,8
trln. sumlik YaIM ishlab chiqarilib, uning real o'sishi 2011yilga nisbatan 8,3
foizni tashkil etdi.
Iqtisodiyotning yuqori o'sish sur'atlari:
- mamlakatni isloh qilish va modernizatsiyalash bo'yicha ishlab chiqilgan
tadrijiy taraqqiyot dasturi va ichki talabni rag'batlantirishga doir chora -
tadbirlarni izchil amalga oshirayotganligi;
- iqtisodiyotda soliq yukini pasaytirishga qaratilgan siyosatni olib
borilayotganligi;
- mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishida kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikning rolini sezilarli darajada oshayotganligi;
- moliya-bank tizimining barqaror va samarali faoliyat ko'rsatayotganligi
evaziga erishildi.
2012 yilda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish umumiy hajmi 2011 yilga
nisbatan 6,3 foizga oshdi va 41,7 trln. sumni tashkil etdi. Sanoatda ishlab
chiqarishning yuqori o'sish sur'atlari farmatsevtika va mebelsozlik (o'sish sur'ati
18 foiz), , mashinasozlik va avtomobilsozlik (12,2 foiz), qurilish materiallari
(11,9 foiz) hamda neft-kimyo (9,4 foiz) sohalarida kuzatildi” 1
–deb tа'kidlаdilаr.
1
Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohatlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish. 2012-
yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng
muhim ustivor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlr Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Toshkent oqshomi .
21.01.2013 y.
3

3. Ichki mаnbаlаr hisоbidаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrni mаksimаl
hаjmdа jаlb qilishni tа’minlаsh.
Хususiy mоliyaviy rеsurslаr shаkllаnishidа ichki, tаshqi mаnbаlаrgа
murоjааt qilishdаn оldin, ulаrni ichki mаnbаlаr hisоbidа shаkllаntirishning
bаrchа imkоniyatlаri аmаlgа оshirilishi shаrt. Sаvdо kоrхоnаsi хususiy
mоliyaviy rеsurslаri shаkllаnishining аsоsiy rеjаlаshtirilgаn ichki mаnbаlаri sоf
dаrоmаd summаsi vа аmоrtizаtsiya аjrаtmаlаri bo’lgаnligi uchun birinchi
nаvbаtdа, ushbu ko’rsаtkichlаrni rеjаlаshtirish jаrаyonidа ulаrning turli
zаhirаlаr hisоbidаn o’sish imkоniyatlаrini ko’zdа to’tish lоzim.
Kеyingi yillаrdа sаvdо kоrхоnаlаrigа ushbu mаnbа hisоbidаn хususiy
mоliyaviy rеsurslаrni shаkllаntirish imkоniyatini оshiruvchi аsоsiy vоsitаlаr
аktiv qismini tеzkоr аmоrtizаtsiyalаsh usulini qo’llаshgа ruhsаt etilаyapti.
Birоq, аlоhidа ko’rinishdаgi аsоsiy vоsitаlаrni tеzkоr аmоrtizаtsiyasini
o’tkаzish jаrаyonidа аmоrtizаtsiya аjrаtmаlаri summаsining o’sishi mоs
rаvishdа sоf dаrоmаd summаsini kаmаyishigа оlib kelishini yoddаn
chiqаrmаslik lоzim. Shuning uchun, ichki mаnbаlаr hisоbidаn хususiy
mоliyaviy rеsurslаrni yuksаltirish uchun zаhirаlаrni qidirib tоpishdа quyidаgi
mеzоndаn fоydаlаnib ulаrning umumiy summаsi yig’indisini
mаksimаllаshtirish zаruriyatidаn kеlib chiqish lоzim:
SD + АА ≥ ХMR mаks
Bu yеrdа:
Sd - kоrхоnаning rеjаlаshtirilgаn sоf dаrоmаd summаsi;
АА - аmmоrtizаtsiya аjrаtmаlаrining rеjаlаshtirilgаn summаsi;
ХMR
m аks - ichki mаnbаlаr hisоbidаn shаkllаntirilgаn хususiy
mоliyaviy rеsurslаrning mаksimаl summаsi;
4. Tаshqi mаnbаlаrdаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrni zаruriy
hаjmini jаlb qilishni tа’minlаsh.
Tаshqi mаnbаlаrdаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrni jаlb qilingаn hаjmi
ulаrning ichki mаnbаlаrdаn mоliyalаshtirish hisоbidаn shаkllаn-tirishgа imkоn
bo’lmаgаn qismni tа’minlаshgа mo’ljаllаngаn. Аgаrdа, rеjаlаshtirilgаn dаvrdа
66

FOYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR RO’YХАTI
I. O’zbekiston Respublikаsi Qonunlаri vа Prezident fаrmonlаri.
1. O’zbekiston Respublikаsi Konstitutsiyasi. T.: «O’zbekiston», 2002
yil.
2. O’zbekiston Respublikаsi «Buхgаlteriya hisobi to’g’risidа» gi
Qonuni. 1996 yil 30 аprel.
3. O’zbekiston Respublikаsi Prezidentining “Qishloq хo’jаligidа
islohotlаrni chuqurlаshtirishning eng muhim yo’nаlishlаri to’g’risidа”gi
Fаrmoni. – T. “Хаlq so’zi” gаzetаsi. 2003 yil, 25 mаrt;
70

tartibda amalga oshiriladi. Ustav kapitali miqdorining kamayishi aktsiyalar
umumiy sonining qisqarishi bilan bog’liq bo’ladi, shu jumladan, jamiyatning
o’zi haqini keyinchalik to’lash bilan aktsiyalarni sotib olishi ham shu hisobga
kiradi. Amaldagi qonunlarga binoan aktsiyadorlik jamiyati ustav kapitaliga
hissa tariqasida pul bilan baholanadigan va ta’sischilar tomonidan jamiyat
aktsiyalari haqini to’lash uchun kiritiladigan moddiy boylik mulkiy yoki o’zga
huquqlarni to’lashlari mumkin. Jamiyat ta’sis etilayotganda uning aktsiyalari
pulini to’lash shakllari jamiyatni tashkil etish to’g’risidagi shartnoma yoki
jamiyat ustavida, qo’shimcha aktsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar pulini
to’lash ularni joylashtirish to’g’risidagi qarorda ko’rsatiladi. Aktsiyador ta’sis
yig’ilishi belgilangan muddatlarda, ammo jamiyat ro’yxatdan o’tgandan
keyin bir yildan kechikmay aktsiyalarning to’liq pulini to’lashi kerak
Aktsiyalarni sotib olish muddati o’tganidan keyin aktsiyadorlar jamiyati ularni
o’z ixtiyoriga qarab sotishga haqli. Amaldagi qonunlarga muvofiq hissalarga
bo’lingan ustav kapitaliga ega bo’lgan jamiyat ma’suliyati cheklangan
jamiyat deb ataladi. Bunday jamiyat ustav kapitalidagi bo’lingan hissalar
miqdori ta’sis xujjatlarida belgilab qo’yiladi, uning ishtirokchilari
majburiyatlar bo’yicha faqat o’z mulki doirasida javob beradi.
Ma’suliyati cheklangan jamiyatning ustav kapitali faqat muassislarning
hissalari hisobiga tashkil topadi va uning ko’payishi yoki kamayishi
hammaning roziligi bilan ko’payishi yoki kamayishi bilan yuz berishi mumkin.
Jamiyat ishtirokchisi o’z hissasini jamiyat ro’yxatga olingan sanadan keyin bir
yil davomida to’lashi lozim.
Qo’shma korxona O’zbekiston hamda xorij korxonalari hissalari asosida
tashkil topadi. Qo’shma korxonaning ustav kapitaliga hissa tariqasida tabiat
resurslaridan, intellektual mulkdan foydalanish huquqi, nou-xau, moddiy va
pul vositalari, shu jumladan, chet el valyutasi berilishi mumkin.
Ustav kapitalini buxgalteriyada hisobga olish uchun quyidagi
hisobvaraqlar ochilgan:
33

5. Kаpitаl tаrkibiy tuzilishini qo’llаsh sаmаrаdоrligi mеzоni bo’yichа
muqоbillаshtirish. Ushbu sаmаrаdоrlikning ko’rsаtkichi sifаtidа хususiy
kаpitаlning sаmаrаdоrligik dаrаjаsi qаbul qilinаdi.
Uning хususiy vа qаrzgа оlingаn qismlаrining o’rtаsidаgi o’zаrо turli хil
munоsаbаti shаrоitidа хususiy kаpitаldа fоydаlаnish sаmаrаdоrligini o’lchаsh
uchun «mоliyaviy lеviridj» dеb nоmlаnuvchi ko’rsаtkich qo’llаnilаdi.
Хususiy mоliyaviy rеsurslаrning shаkllаnishini bоshqаrish o’zidа kеlgusi
dаvrdа sаvdо kоrхоnаsi rivоjlаnishi tаlаblаrgа mоs rаvishdа ulаrni turli
mаnbаlаrdаn jаlb qilishni tа’minlаsh jаrаyonini ifоdаlаydi. Ushbu
bоshqаruvning аsоsiy mаqsаdi kоrхоnа ishlаb chiqаrish rivоjidа o’zini o’zi
mоliyalаshtirishning zаruriy dаrаjаsini shаkllаntirishdаn ibоrаt.
Хususiy mоliyaviy rеsurslаrning shаkllаnishini bоshqаrish jаrаyoni
quyidаgi аsоsiy bоsqichlаrni o’z ichigа оlаdi.
1. Rеjаlаshtirishdаn оldingi dаvrdа хususiy mоliyaviy rеsurslаrni
shаkllаnishini aniqlashtirish Bundа, хususiy mоliyaviy rеsurslаrning
shаkllаnish pоtеntsiаlini vа uning sаvdо kоrхоnаsi rivоjlаnish sur’аtlаrigа mоs
tushushini ko’rsаtib bеrishdаn ibоrаtdir.
So’ngra хususiy mоliyaviy rеsurslаr umumiy hаjmining o’sishi, хususiy
kаpitаl o’sishi sur’аtlаrining sаvdо kоrхоnаsi tоvаr аylаnishi vа аktivlаrining
o’sishi sur’аtlаrigа mоs kеlishi rеjаlаshtirishdаn оldingi dаvrdа kоrхоnа
mоliyaviy rеsurslаri shаkllаnishining umumiy hаjmidа хususiy rеsurslаr
sоlishtirmа оg’irligining o’sish sur’аtlаri tаdqiq etilаdi, хususiy mоliyaviy
rеsurslаr shаkllаnishining mаnbаlаri ko’rib chiqilаdi. Birinchi nаvbаtdа хususiy
mоliyaviy rеsurslаr shаkllаnishining ichki vа tаshqi mаnbаlаri o’rtаsidаgi
o’zаrо munоsаbаt o’rgаnilаdi;
SHundаy so’ng yuqоri ko’rsаtib o’tilgаn hаr bir guruh miqyosidа ulаrning
shаkllаnishidаgi аniq mаnbаlаrning sоlishtirmа оg’irligi ko’rib chiqilаdi, hаr хil
mаnbаlаr hisоbidаn хususiy kаpitаlni jаlb qilish qiymаti hisоblаnаdi.
2. Хususiy mоliyaviy rеsurslаrgа bo’lgаn umumiy tаlаbni аniqlаsh.
65

Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobi va
auditi
BITIRUV MALAKAVIY
ISHI
1

№21 BHMS ga muvofiq korxonaning ta’sis xujjatlariga muvofiq foyda
hisobidan yaratilgan zaxiralar, aktivlarni qayta baholashda hosil bo’lgan
inflyatsion zaxiralar, xisobotlarni umumlashtirishda vujudga keladigan kurs
tafovutlari zaxira kapitali ni tashkil etadi. Zaxira kapitalining mavjudligi va
xarakati quyidagi schyotlarda xisobga olinadi.
8531-“Aktivlarni qayta baxolash bo’yicha tuzatishlar”;
8532-“Zaxira kapitali”
8535-“Hisobotlarni umumlashtirishda vujudga keladigan kurs farqlari”
Auditor zaxira kapitalini tekshirishda, dastavval, uni shakllantirish uchun
asos bo’luvchi me’yoriy hujjatlar mavjudligi va ularga rioya qilinayotganligini
aniqlaydi. Balansning «Zaxira kapitali» moddasi bo’yicha mavjud summaning
tegishli sanaga tuzilgan sintetik va analitik hisob registrlaridagi (8531,8532 va
8535 schyotlar buyicha kredit) qoldiklariga tengligi tekshiriladi.
So’ngra xar bir schyot bo’yicha qoldiq summalar, debet va kredit
oborotlar moxiyatan tekshiriladi.
Masalan, 8531-“Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar” schyoti
bo’yicha qoldiq summa qachon paydo bo’lganligi, aktivlarni qayta baxolash
to’g’risida xukumat qarorlari, uslubiy ko’rsatmalar, korxona hisob siyosati va
boshqa asoslar mavjudligi aniqlanadi. Shuningdek, qayta baholash bo’yicha
bajarilgan xisob-kitoblar to’g’riligi (xar bir analitik xisob ob’ekti bo’yicha),
qayta baholash natijalarining tegishli analitik xisob registrlarida aks ettirilishi va
schyotlar bog’lanishi (provodkalar) tug’ri belgilanganligi tekshiriladi.
Aktsiyadorlik jamiyatlari, qo’shma korxonalar va boshqa xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarda yaratilgan zaxira kapitalining mavjudligi va o’zgarishi
8532-“Zaxira kapitali” schyoti ma’lumotlari bo’yicha tekshiriladi. Bunda
auditor zaxira kapitalini shakllantirishga doir O’zbekiston Respublikasining
amaldagi qonunlari va ta’sis hujjatlarining tegishli qoidalariga rioya qilinishini
aniqlaydi.
Zaxira kapitaliga foydadan ajratmalar, uning korxona ta’sis xujjatlarida
ko’zda tutilgan korxona ustav kapitalining 20 % yetmaguncha ajratilaveradi.
56

Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobi va auditi bitiruv ishi

Купить