Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024
96 SotishUyushgan gap qoliplarining nutqiy voqelanishi
![UYUSHGAN GAP QOLIPLARINING NUTQIY VOQELANISHI
MUNDARIJA:
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI ............................................................................... 1
KIRISH .......................................................................................................................... 3
I BOB. NUTQDA UYUSHIQLIK HODISASI LISONIY TIZIMDA TAHLILI .......... 5
1.1. Nutqda uyushiqlik hodisasilarning lisoniy tizimda tutgan o rniʻ ............................ 5
1.2. O zbek tilida nutqda uyushiqlik hodisasilarning qo llanishi xususiyatlari.
ʻ ʻ ......... 13
II BOB. NUTQDA UYUSHIQLIK HODISASILARNING LISONIY – SINTAKTIK
XUSUSIYATLARI. ..................................................................................................... 23
2.1. [Pm] uyushtiruvchisi vosita sifatida. .................................................................... 23
2.2. [W] yoki [Pm] kengaytiruvchilari bilan farqlanuvchi uyushgan nutqda uyushiqlik
hodisalarining nutqdagi ko rinishi.
ʻ .............................................................................. 25
XULOSA ..................................................................................................................... 33
2](https://docx.uz/documents/a6295b3a-3b36-4eea-93ba-34b127d84e4d/page_2.png?v=1)
![I BOB. NUTQDA UYUSHIQLIK HODISASI LISONIY TIZIMDA
TAHLILI
1.1. Nutqda uyushiqlik hodisasilarning lisoniy tizimda tutgan o rniʻ
O zbek tilshunosligida uyushish hodisasi bilan bog liq uchta hodisa mavjud:
ʻ ʻ
- gapda uyushgan so z shakllar
ʻ
- qo shma gapdagi uyushiq gaplar
ʻ
- uyushgan gaplar.
Uyushiqlik umumiy holat bo lib, sodda gapga ham, qo shma gapga ham
ʻ ʻ
xosdir. Sodda gapda so z shakllar uyushib kelsa, qo shma gapda so zshakllar, sodda
ʻ ʻ ʻ
gaplar uyushib keladi. Aytilganidek, uyushiklik ikki birlik (unsur)dan iborat bo ladi:
ʻ
Uyushuvchi unsur. Bu ikki unsur barcha uyushish hodisalarida mavjud
bo ladi. Xo sh, uyushgan gap nima va u uyushiq gaplardan nimasi bilan farqlanadi?
ʻ ʻ
Ma’lumki, har qanday gap grammatik yoki semantik-funktsional shakllangan bo lishi
ʻ
lozim. Shu bois ular kesimga ega bo lib, bu kesim WPm (kesimlik ko rsatgichlari
ʻ ʻ
bilan shakllangan atov birligi) yoki WP (semantik-funktsional shakllangan gap)
tarzida bo lishi lozim. WPm sodda gaplarda bitta, qo shma gaplarda esa birdan ortiq
ʻ ʻ
bo ladi.
ʻ
Quyidagi gaplarni qiyoslaylik:
1. Ukang rasm chizar edi . Bu gapning lisoniy qolipi quyidagicha:
[E QWPm]
2. Ukam rasm chizar edi va singlim televizor ko rar edi
ʻ gapining qolipi esa
quyidagicha: [E – WPm] va [E – WPm] .
Ko rinadiki, birinchi gapda WPm va uning kengaytiruvchilari majmui bitta,
ʻ
ikkinchi gapda ikkita va ular o zaro teng bog lovchi yordamida bog langan. Endi
ʻ ʻ ʻ
uchinchi gapga diqqat qilaylik: Ukam rasm chizar va singlim televizor ko rar edi
ʻ . Bu
oldingi gapimizdagi kesimlarning W qismlari o zgarmasdan saqlanganligi va Pm
ʻ
qismi bittaga qisqarganligi bilan undan farqlanadi. Demak, gapda W lar ikkita va Pm
5](https://docx.uz/documents/a6295b3a-3b36-4eea-93ba-34b127d84e4d/page_5.png?v=1)
![bitta bo lib, u ikkita W uchun ham umumiydir. Shu boisdan uni qavsdan tashqarigaʻ
chiqarish mumkin. Bu gapning qolipi quyidagicha: [((E1- W1)va(E2-W2 ))Pm]
Ko rinadiki, bitta umumiy Pm ga ega bo lgan birdan ortiq W dan tashkil
ʻ ʻ
topgan gaplar ham tilimizda mavjud. Bunday gaplar uyushgan gaplar deyiladi. Shuni
aytib o tish kerakki, uyushgan gaplar uyushiq kismli qo shma gaplardan farqlanadi.
ʻ ʻ
Buning uchun quyidagilarni qiyoslaymiz: 1. Bahor kelsa, bog lar yashnasa, sayilga
ʻ
chiqamiz.
Gapning qolipi: [((E1- WPm)- (E
2 -WPm)-(E
3 -Pm)] 1
2. Bahor kelsa, bog lar yashnaydi va sayilga chiqamiz
ʻ . (E
1 –WPm1) ((E2–
WPm2)(E–WPm))
Bu ikkala gap uyushiq qismli qo shma gapdir. Birinchi gapda ergash gaplar
ʻ
( Bahor kelsa, bog lar yashnasa
ʻ ) uyushib, bosh gapga tobelanib kelgan. Ikkinchi
gapda esa bosh gaplar ( bog lar yashnaydi va sayilga chiqamiz
ʻ ) uyushib kelgan va
ergash gap (bahor kelsa) ularga bab-baravar tegishlidir. Bular uyushiq gaplardir.
Ma’lum bo ladiki, uyushiq gaplar qo shma gaplar tarkibida bo ladi. Uyushgan gaplar
ʻ ʻ ʻ
esa o zbek tilida sodda va qo shma gaplar orasidagi alohida sintaktik qurilmadir. U
ʻ ʻ
kesimdagi W si birdan ortiqligi bilan qo shma gapga, Pm ning bittaligi bilan esa
ʻ
sodda gapga yaqinlashadi. Sodda va qo shma gapni belgilashda asosiy omil gapda
ʻ
nechta shakllangan kesimning mavjudligidir. Eganing bor-yo qligi, ifodalangan-
ʻ
ifodalanmaganligi ahamiyatsizdir. Uyushgan gaplarni belgilashda esa bosh omil
ikkita: bitta shakllangan kesimning mavjudligi va birdan ortiq uyushgan eganing
mavjudligi. Bu xususiyatlari bilan uyushgan gaplar egali sodda gaplardan ham
( Jahongir, Jamshid, Isroil o qidi
ʻ ), uyushiq kesimli sodda gaplardan ham (egasi yo q ʻ
yoki bor bo lsa bitta, kesimning lug aviy qismi birdan ortiq, Pm qismi bitta - (Ular
ʻ ʻ
borgan va ko rgan edilar, qolipi [W-W] Pm]) farqlanadi. Shakl vazifaviy talqinda
ʻ
uyushiq kesimli sodda gaplarda, demak, ega bitta Pm qismlari umumiy bo lgan
ʻ
kesimlar birdan ortiq bo ladi. Aytilganlar asosida sodda gap, uyushiq kesimli sodda
ʻ
1
Сайфуллаева Р. Ўзбек тилида қўшма гапларнинг формал – функционал тадқиқи. – Т., 1994.
6](https://docx.uz/documents/a6295b3a-3b36-4eea-93ba-34b127d84e4d/page_6.png?v=1)
![gap, qo shma gap, uyushiq kesimli qo shma gap va uyushgan gaplarning eng kichikʻ ʻ
struktur sxemalarini beramiz: Qulaylik uchun eng kichik qurilish qoliplarini berish
ma’qul. Chunki, WPm da ular (W va Pm) ning kengaytiruvchilari ham
mujassamlangandir.
1. Sodda gap : [WPm]
2. Uyushiq kesimli sodda gap : [W1 + W2]Pm
3. Qo shma gap : [WPm U WPm]
ʻ
4 Uyushgan qismli qo shma gap [([WPm] →[WPm]),[WPm]] yoki:
ʻ
(WPm]→([WPm],[WPm]).
5. Uyushgan gap. [((E –W2),(E2–W2)) Pm] 2
Uyushgan gaplarga misollar keltiramiz:
1. Otam rais, onam brigadir bo lgan edi
ʻ .
2. Do kondorlarning ba’zilari kitob o qib, ba’zilari tasbeh o girib, ba’zilari
ʻ ʻ ʻ
esnab o tirishardi.
ʻ
3. Uning qo llari ishda, ko zi Shudgorda, ammo xayoli Zebixonda edi.
ʻ ʻ
4. Chakkasi tirishib, ko zi qizarib ketdi
ʻ .
Uyushgan gapdagi umumiy bo lak Pm ni har bir shakllanmagan W ga alohida
ʻ
alohida qo shish bilan osongina qo shma gap hosil qilish mumkin: Qiyoslang: 1.
ʻ ʻ
Chakkasi tirishib, ko zi qizarib ketdi
ʻ - uyushgan gap. 2. Chakkasi tirishib ketdi va
ko zi qizarib ketdi
ʻ - qo shma gap. Ayrim hollarda uyushgan gaplarda ham Pm nol ʻ
shaklda bo lishi mumkin:
ʻ U baroqqosh, ko zi chaqchaygan, afti ishshaygan. ʻ Gap
mazmundan nol shakl oxirgi so z shaklda ekanligi sezilib turibdi. Bunga gapni o tgan
ʻ ʻ
zamonga aylantirish bilan amin bo lish mumkin: U baroqqosh, ko zi chaqchaygan,
ʻ ʻ
afti burishgan edi. Uyushgan gaplar tarkibidagi sodda gaplarning o zaro umumiyligi
ʻ
(va shu asosda umumlashtiruvchi bo lagi) turli xil bo ladi: Hamma qismlari xususiy
ʻ ʻ
(farqli) bo lib, faqat [Pm] qismi umumiy bo lgan uyushiq gaplar:
ʻ ʻ Jamshid yozar,
Isroil o qir edi
ʻ . Hamma qismlari xususiy bo lib, faqat kesimning lug aviy qismi va ʻ ʻ
2
Сайфуллаева Р. Ўзбек тилида қўшма гапларнинг формал – функционал тадқиқи. – Т., 1994.
7](https://docx.uz/documents/a6295b3a-3b36-4eea-93ba-34b127d84e4d/page_7.png?v=1)
![kesimlik qo shimchalari umumiy bo lgan uyushgan gaplar: Jamshid tez, Isroil sekinʻ ʻ
yozar edi. [WPm] va uning kengaytiruvchi bo laklari umumiy bo lib, faqat ega va
ʻ ʻ
[WPm] kengaytiruvchining kengaytiruvchisi bilan farqlanuvchi uyushgan gaplar:
Jamshid oq, Isroil qizil gul oldi .
Nutqda uyushiqlik hodisa si sintaksisida sodda nutqda uyushiqlik hodisasi
tarkibida kelib, ularni murakkab nutqda uyushiqlik hodisasilarga aylantiruvchi
sintaktik konstruksiya va kategoriyalar o rganiladi. Bular quyidagilar:
ʻ
a). nutqda uyushiqlik hodisasining ajratilgan bo laklari.
ʻ
b). nutqda uyushiqlik hodisasining uyushiq bo laklari.
ʻ
c). undalmalar.
d). kirish bo laklar.
ʻ
Murakkab nutqda uyushiqlik hodisasi sintaksisida sodda nutqda uyushiqlik
hodisasi tarkibida kelib, ularni murakkab nutqda uyushiqlik hodisasilarga
aylantiruvchi sintaktik konstruksiyalardan biri sifatida nutqda uyushiqlik hodisasining
ajratilgan bo laklari ko rsatiladi. Ularda mazmunan ma’lum maqsad ifodalanadi;
ʻ ʻ
ma’lum darajada predikativlik, hukm anglashiladi: Bu tomonning har yoni ochiq,
atrofdagi tog lar baralla ko rinar, bu yerning havosiyam boshqacha– toza, o pka
ʻ ʻ ʻ
to lib nafas olar edi. Keyin bu tomonda bo sh yerlar, ya’ni
ʻ ʻ bedazorlar mo l, u ʻ
yerlarda bemalol chopqillab o ynash mumkin edi.
ʻ
Biror nutqda uyushiqlik hodisasi bo lagini ajratishda “so z tartibi, ajratilgan
ʻ ʻ
bo lakning hajmi, o ziga
ʻ ʻ xos intonatsiyasi , pauza, so z aloqasining xarakteri” ʻ 3
kabi
belgilar e'tiborga olinadi. Ajratilgan bo lakning o ziga xos semantik funksiyasi
ʻ ʻ
bo ladi. Bu hususiyat shundan iboratki, ajratish orqali ma’lum bo lakning ma’nosi
ʻ ʻ
ajratib, bo rttirib ko rsatiladi, boshqa nutqda uyushiqlik hodisasi bo laklaridan
ʻ ʻ ʻ
ayirib, diqqat shu bo lakka jalb etiladi. Bu logik ajratish intonatsiyada ham o z
ʻ ʻ
ifodasini topadi, ajratilgan bo lak boshqa nutqda uyushiqlik hodisasi bo laklaridan
ʻ ʻ
farqlanuvchi alohida intonatsiya bilan talaffuz etiladi. Ajratilgan bo lak orqali sabab,
ʻ
3
Abdurahmonov G . Ajratilgan ikkinchi darajali bo laklar. -T.: Fan, 1955.
ʻ ʻ
8](https://docx.uz/documents/a6295b3a-3b36-4eea-93ba-34b127d84e4d/page_8.png?v=1)
![II BOB. NUTQDA UYUSHIQLIK HODISASILARNING LISONIY –
SINTAKTIK XUSUSIYATLARI.
2.1. [Pm] uyushtiruvchisi vosita sifatida.
1. Kun qaytgan va bahor kunlarining uchdan ikki qismi o tgan edi.ʻ (S.A.)
2. Erta yog ib o tgan yomg ir chang va g uborni yuvib ketgan, daraxtlarning
ʻ ʻ ʻ ʻ
yaproqlari tiniq va toza edi.
3. Paxta dalalarida endi salqin kuchaygan, tunggi yellar esar..edi . (Oybek.)
4. Siddiqjon o ziga bundoq savol bermas va bundoq savol xayoliga ham
ʻ
kelmas edi. (A.Q.)
5. Sayyora birinchi, ukam ikkinchi ekan . («Tong yulduzi».)
6. Ahmad tikuvchi, Salim bog da qorovul emishmi
ʻ ?
7. Alpomishu Rustamlar sizga yor, Ravshanbek va Avazxonlar madadkor
bo lsin
ʻ .
8. Doklad ishning borishi, munozara esa butunlay boshqa masala haqida .
[WPm] 11
Uyushtiruvchi vosita sifatida.
1. Yaxshi topib, yomon qopib so zlar
ʻ . (Maqol.)
2. Onasi o qisin, opasi ishlasin dedi
ʻ . (M. Ismoiliy.)
3. Savr oyining bulutlari havoda o kirib, sellar quyib utdi
ʻ . (Oybek.)
4. Jamshid bittalab, Jahongir juftlab sanay boshladi .
5. Nilufar kitob, Feruza jurnal o qib o tirardi.
ʻ ʻ
6. Mehnatdan do st, g iybatdan dushman ortar
ʻ ʻ .
7. Qiziq, Irodani Akbar, Akbarjonni Gulchehra sevadi .
8. Seni endi Azroil ham uradi, shayton ham .
9. Uning kelganini na qurbon ota payqadi, na Siddiqjon (A.Q.)
Nutqda uyushiqlik hodisasida ba’zan, nutqda uyushiqlik hodisasining bo lagi
ʻ
vazifasidagi so zlardan tashqari, shunday so z yoki so z guruhi ham bo ladiki, ular
ʻ ʻ ʻ ʻ
11
Сайфуллаева Р. Ўзбек тилида қўшма гапларнинг формал – функционал тадқиқи. – Т., 1994.
23](https://docx.uz/documents/a6295b3a-3b36-4eea-93ba-34b127d84e4d/page_23.png?v=1)
![kesimli gap) – Siz a’lochisiz va jamoatchisiz (qo‘shma gap) . 2. U vaqtlarda otam kosib,
onam tikuvchi edi (uyushgan sodda gap) - U vaqtlarda otam kosib edi va onasi tikuvchi
edi (qo‘shma gap).
Ikkinchi gapning har bir kesimini ( P
m ) bilan to‘la shakllantirib, qo‘shma gap
tarzida qo‘llash uslubiy g‘alizlikni keltirib chiqaradi. Shu bois ushbu o‘rinda qo‘shma
gap emas, balki uyushiq kesimli sodda gapni ishlatish o‘ng‘ay.
Aktual vazifa nuqtai nazaridan gapni tashkil etuvchi unsurlar tema (ma’lum) va
rema (yangi) qismlarga bo‘linadi. Gapning rema qismi kommunikativ (axborot) nuqtai
nazardan ahamiyatli bo‘ladi. Savol ana shu remani aniqlash uchun beriladi. Gapning
tema qismi ma’lum bo‘lganligi so‘roq gapda aynan takrorlanadi.
Aktual bo‘linish – sof nutqiy hodisa. Lekin aktuallashish lisoniy strukturadan
mutlaqo uzilgan deyish noto‘g‘ri. Har qanday hodisa muayyan mohiyatning
namoyandasi bo‘lganligi kabi aktuallashish ham konstruktiv-sintaktik sathdan butunlay
uzilmagan. Aktuallashishda gapning lisoniy strukturasi unsurlari bo‘lgan kesim, ega, hol
o‘rinlari to‘ldiruvchilari yoki bu to‘ldiruvchilar kengaytiruvchilarining kommunikativ
ahamiyati aktual bo‘linishni keltirib chiqaradi. Shu boisdan aktuallashishning lisoniy
asosi konstruktiv-sintaktik lisoniy sath, aktuallashish jarayoni esa kommunikativ-
sintaktik sath deb yuritiladi.
2.2. [W] yoki [Pm] kengaytiruvchilari bilan farqlanuvchi uyushgan nutqda
uyushiqlik hodisalarining nutqdagi ko rinishi.ʻ
Nutq individual tabiatga ega bo‘lganligi bois, gapda ishtirok etayotgan so‘zlar
tartibi ham erkin. Biroq bu «erkinlik» hech qachon umumiy lisoniy qonuniyat
doirasidan tashqarida bo‘lmaydi. So‘zlovchining maqsadi, uslub talabi asosida so‘zlar
umumiy tartibga ega bo‘ladi.
Har qanday nutqiy gap, o‘zida ma’lum voqelikni ifodalash bilan birga,
so‘zlovchining axborot maqsadini ham namoyon qiladi. Masalan, Jamshid maktabga
ketdi gapida, Jamshidning maktabga ketishi voqeligi qayd qilinishi bilan birga,
so‘zlovchining tinglovchiga Jamshidning qaerga ketganligi haqidagi ma’lumotni
yetkazish niyati ham o‘z aksini topgan. Shu boisdan gap Jamshid qayerga ketdi?
so‘rog‘iga javob bo‘ladi. Demak, ushbu gapdagi voqelik Jamshidning qaerga ketganligi
25](https://docx.uz/documents/a6295b3a-3b36-4eea-93ba-34b127d84e4d/page_25.png?v=1)
![emas, balki kimning qaerga ketganligi, so‘zlovchining axborot maqsadi esa
Jamshidning qaerga ketganligi haqidagi ma’lumotni tinglovchiga yetkazish. Gapni
Maktabga Jamshid ketdi shaklida o‘zgartirsak, voqelik oldingi gapdagi bilan bir xil,
biroq so‘zlovchining axborot maqsadi Maktabga kim ketdi? so‘rog‘i orqali
muayyanlashadi. Birinchi gapda harakatning yo‘nalishi, ikkinchi gapda harakatning
bajaruvchisi – axborot mo‘ljali. Gapning axborot vazifasi nuqtai nazaridan tuzilishi
aktual tuzilish deyiladi. Aktual tuzilmaning tarkibiy qismlari aktual bo‘lak deyiladi.
[W] yoki [Pm] kengaytiruvchilari bilan farqlanuvchi uyushgan gaplar.
1. Erta yog ib o tgan yomg ir chang va yomg irni yuvib ketgan, daraxtlarningʻ ʻ ʻ ʻ
yaproqlari tiniq va toza edi.
2. Uyg onganda suyaklari zirqirar, u o zini lanj tuyardi
ʻ ʻ .
3. Axmoq horiganini bilmas, ko sa qariganini
ʻ .
4. Axmoq qizini maqtar, tentak o zini
ʻ (maqol).
5. Baland simyog ochlardagi lampochkalar nuri ham tarvaqaylab ketgan,
ʻ
soyasi hovliga tushib turar edi (S. Zunnunova.)
6. Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod . (Maqol.)
7. Saodatxon jim qolgan, ko nglida g azab yonar edi
ʻ ʻ .(«Sharq yulduzi».)
8. Birniki mingga, mingniki tumanga .(Maqol.)
Ko rinadiki, uyushgan gaplarni hosil qilishda uyushtiruvchi vosita muhim
ʻ
mavqega ega. Umumlashtirgan holda uyushgan gaplar kesimlari quyidagi xossalarga
ega bo ladi:
ʻ
Hamma kesimlar bir xil shaklda bo ladi:
ʻ
a) (...[W1] Q - gan, ... [W2] Q - gan) edi;
b) (...[W1] Q -ganday, ... [W2] Q - ganday) emish.
Kesimdagi W ning grammatik shakli har xil bo ladi:
ʻ
a) (...[W] – - gan, ... [W2] – - (a)r-) Pm;
b) (... [W1] – -(i)b, ... [W2 ] – - mas) Pm. Kesimdagi W ham, Pm ham bir xil,
ularning kengaytiruvchilari har xil bo ladi. [.. [W1] – - gan .. [W2] – -gan] Pm
ʻ 12
12
Сайфуллаева Р., Менглиев Б. в.б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. III . – Т., 2006
26](https://docx.uz/documents/a6295b3a-3b36-4eea-93ba-34b127d84e4d/page_26.png?v=1)
![so‘zlovchining emotsional tuyg‘usini ifodalovchi gap: Oh! To‘y muborak!
Ura!
His-hayajon gapning o‘ziga xos fonetik, leksik va grammatik belgisi bor:
maxsus ohangga egalik;
gap tarkibida his-hayajon ifodalovchi so‘zlarning bo‘lishi: eh, oh, naqadar,
qaniydi va hokazo;
gap bo‘laklari tartibining o‘zgarishi: Oltin bu vodiylar, jon O‘zbekiston!
emfatik urg‘u olgan so‘zni takrorlash: Sizdan so‘radim, sizdan .
his-hayajon gap ko‘pincha bir tarkibli bo‘ladi: Ura! Dunay! Dunay!
O‘zbek tilshunosligida uyushish hodisasi bilan bog‘liq uchta hodisa mavjud:
gapda uyushgan so‘zlar (Bu haqda yuqorida aytildi);
qo‘shma gapdagi uyushiq gaplar (Bu haqda quyida - «Qo‘shma gap» bahsida
so‘z yuritiladi);
uyushgan gaplar.
Yo‘l-yo‘lakay shuni aytib o‘tish kerakki, uyushgan gaplar uyushiq qismli
qo‘shma gaplardan farqlanadi. Buning uchun quyidagilarni qiyoslaymiz:
1. Bahor kelsa, bog‘lar yashnasa, sayilga chiqamiz .
Gapning qolipi: [E1-W1Pm (-sa) E2-W2Pm(-sa), W3-Pm].
2. Bahor kelsa, bog‘lar yashnaydi va sayilga chiqamiz .
Qolipi: [(E1 - WPm1) ((E2 - W2Pm) va (W3Pm))]. Bu ikkala gap uyushiq
qismli qo‘shma gap. Birinchi gapda ergash gap (Bahor kelsa, bog‘lar yashnasa)
uyushib, bosh gapga tobelanib kelgan. Ikkinchi gapda esa bosh (bog‘lar yashnaydi va
sayilga chiqamiz) uyushib kelgan va ergash gap (bahor kelsa) ularga bab-baravar
tegishli. Bular uyushiq gapdir.
Ma’lum bo‘ladiki, uyushiq gap qo‘shma gaplar tarkibida bo‘ladi. Uyushgan
gap esa o‘zbek tilida sodda va qo‘shma gaplar orasidagi alohida sintaktik qurilmadir.
U kesimdagi (W) si birdan ortiqligi bilan qo‘shma gapga, (Pm) ning bittaligi bilan
esa sodda gapga yaqinlashadi. S h uning uchun ham u o‘z mavqei bilan «oraliq
uchinchi» dir, ya’ni s odda va qo‘shma gaplar orasidagi hodisadir.
29](https://docx.uz/documents/a6295b3a-3b36-4eea-93ba-34b127d84e4d/page_29.png?v=1)
![Sodda va qo‘shma gapni belgilashda asosiy omil gapda nechta shakllangan
kesimning mavjudligi. Eganing bor-yo‘qligi, ifodalangan-ifodalanmaganligi
ahamiyatsiz. Uyushgan gapni belgilashda esa bosh omil ikkita:
- bitta shakllangan kesimning mavjudligi;
- birdan ortiq uyushgan eganing mavjudligi.
Bu xususiyati bilan uyushgan gap egali sodda gapdan ham (Jahongir,
Jamshid, Isroil o‘qidi), uyushiq kesimli sodda gapdan ham (egasi yo‘q yoki bor
bo‘lsa, bitta, kesimning lug‘aviy qismi birdan ortiq, (Pm) qismi bitta – (Ular borgan
va ko‘rgan edilar, qolipi [W1-W2] Pm]) farqlanadi.
Nazariy talqinda uyushiq kesimli sodda gapda, demak, ega bitta, (Pm)
qismlari umumiy bo‘lgan kesim birdan ortiq bo‘ladi. Aytilganlar asosida sodda gap,
uyushiq kesimli sodda gap, qo‘shma gap, uyushiq kesimli qo‘shma gap va uyushgan
gapning eng kichik struktur sxemasini beramiz: (Qulaylik uchun eng kichik qurilish
qoliplarini berish ma’qul. C h unki, [WPm] da ular (W va Pm) ning kengaytiruvchilari
ham mujassamlangan.
sodda gap: [WPm]
- uyushiq kesimli sodda gap: [(W1 -W2)Pm];
- qo‘shma gap: [WPm-WPm];
uyushgan qismli qo‘shma gap:
- [([WPm]-[WPm])-[WPm]] yoki [(WPm] - ([WPm]-[WPm])];
- uyushgan gap: [((E1-W2)-(E2-W2)) Pm];
Uyushgan gapga misol:
1. Otam rais, onam brigadir bo‘lgan edi.
2. Do‘kondorlarning ba’zilari kitob o‘qib, ba’zilari tasbeh o‘girib, ba’zilari
esnab o‘tirishardi.
3. Uning qo‘llari ishda, ko‘zi shudgorda, ammo xayoli Zebixonda edi.
4. C h akkasi tirishib, ko‘zi qizarib ketdi.
Uyushgan gapdagi umumiy bo‘lak [P
m ] ni har bir shakllanmagan [ W ] ga
alohida-alohida qo‘shish bilan osongina qo‘shma gap hosil qilish mumkin:
30](https://docx.uz/documents/a6295b3a-3b36-4eea-93ba-34b127d84e4d/page_30.png?v=1)
![Qiyoslang: 1 .Chakkasi tirishib, ko‘zi qizarib ketdi – uyushgan gap. Chakkasi tirishib
ketdi va ko‘zi qizarib ketdi – qo‘shma gap.
Ayrim holda uyushgan gapda ham ( P
m ) nol shaklda bo‘lishi mumkin: U
baroqqosh, ko‘zi chaqchaygan, afti ishshaygan. Gap mazmunidan nolь shakl oxirgi
so‘zda ekanligi sezilib turibdi. Bunga gapni o‘tgan zamonga aylantirish bilan amin
bo‘lish mumkin: U baroqqosh, ko‘zi chaqchaygan, afti burishgan edi.
Uyushgan gaplar tarkibidagi sodda gaplarning o‘zaro umumiyligi (va, shu
asosda, umumlashtiruvchi bo‘lagi) turli xil bo‘ladi:
1) hamma qismlari xususiy (farqli) bo‘lib, faqat ( P
m ) qismi umumiy bo‘lgan
uyushgan gap: Jamshid yozar, Isroil o‘qir edi;
2) hamma qismlari xususiy bo‘lib, faqat kesimning lug‘aviy qismi va
kesimlik qo‘shimchasi umumiy bo‘lgan uyushgan gap: Jamshid tez, Isroil sekin yozar
edi;
3) [WP
m ] va uning kengaytiruvchi bo‘laklari umumiy bo‘lib, faqat ega va
[WP
m ] kengaytiruvchisining kengaytiruvchisi bilan farqlanuvchi uyushgan gap:
Jamshid oq, Isroil qizil gul oldi.
( P
m ) uyushtiruvchisi vosita sifatida: 1. Kun qaytgan va bahor kunlarining
uchdan ikki qismi o‘tgan edi. (S.Ahm.)2 . Erta yog‘ib o‘tgan yomg‘ir chang va
g‘uborni yuvib ketgan, daraxtlarning yaproqlari tiniq va toza edi. 3 . Paxta dalalarida
endi salqin kuchaygan, tunggi yellar esar... edi. (Oyb.)4. Siddiqjon o‘ziga bundoq
savol bermas va bundoq savol xayoliga ham kelmas edi. (A.Q ah .) 5. Sayyora
birinchi, ukam ikkinchi ekan. (« Tong yuld. ».) 6 . Ahmad tikuvchi, Halim bog‘da
qorovul emishmi? 7. Alpomishu Rustamlar sizga yor, Ravshanbek va Avazxonlar
madadkor bo‘lsin. 8. Doklad ishning borishi, munozara esa butunlay boshqa masala
haqida.
(WP
m ) uyushtiruvchi vosita sifatida :
1. Yaxshi topib, yomon qopib so‘zlar. (Maq.)
2 . Onasi o‘qisin, opasi ishlasin dedi. (M.Ism.)
3. Savr oyining bulutlari havoda o‘kirib, sellar quyib o‘tdi. ( Oyb .)
4 . Jamshid bittalab, Jahongir juftlab sanay boshladi.
31](https://docx.uz/documents/a6295b3a-3b36-4eea-93ba-34b127d84e4d/page_31.png?v=1)
UYUSHGAN GAP QOLIPLARINING NUTQIY VOQELANISHI
MUNDARIJA:
I BOB. NUTQDA UYUSHIQLIK HODISASI LISONIY TIZIMDA TAHLILI 5
1.1. Nutqda uyushiqlik hodisasilarning lisoniy tizimda tutgan oʻrni 5
1.2. Oʻzbek tilida nutqda uyushiqlik hodisasilarning qoʻllanishi xususiyatlari. 13
II BOB. NUTQDA UYUSHIQLIK HODISASILARNING LISONIY – SINTAKTIK XUSUSIYATLARI . 23
2.1. [Pm] uyushtiruvchisi vosita sifatida. 23
FOYDALANAILGAN ADABIYOTLAR. 34