Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 325.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 02 Noyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

5 Sotish

Uyushgan gapning badiiy matnda qoʻllanishi

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI O ZBEK TILSHUNOSLIG FAKULTETIʻ O ZBEK TILSHUNOSLIG YO‘NALISHI ʻ HOZIRGI O ZBEK TILI FANIDAN ʻ KURS ISH MAVZU: Uyushgan gapning badiiy matnda qo llanishi ʻ BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 PAGE \* MERGEFORMAT1 UYUSHGAN GAPNING BADIIY MATNDA QO LLANISHIʻ Mundarija: Kirish………………………………………………………………………………3 I BOB UYUSHIQ BO LAKLARNING SEMANTIK ʻ - STILISTIK XUSUSIYATLARI…………………………………………………………..…… 5 1.1. Ajratilgan bo laklarning o`ziga xos ahamiyati …….…………………….8. ʻ 1.2. Uyushiq bo laklarlarning mohiyati……………………………………….…15 ʻ II BOB UNDALMALI GAPLAR HAMDA KIRISH BO LAKLARNING ʻ SEMANTIK - STILISTIK XUSUSIYATLARI…………………………………25 2.1. Undalmali gaplar ning ahamiyati ……………………………………...……2 7 2.2. Kirish bo laklar ʻ ning xususiyati …………………………………………….29 Xulosa.....................................................................................................................32 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………........33 PAGE \* MERGEFORMAT1 Kirish Mamlakatimiz o z mustaqilligini qo lga kiritgandanʻ ʻ keyin milliy qadriyatlarimizni , jumladan, uning eng muhim tarkibiy qismi bo lgan ona tilimizni ʻ o rganish ilmiy-nazariy va amaliy tomondan tadqiq etishga bo lgan e'tibor ʻ ʻ kuchayib bormoqda. O zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov “xalqning milliy ʻ madaniyati va o ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo lmish o zbek ʻ ʻ ʻ tilini rivojlantirish , bu tilning davlat maqomini izchil va to liq ro yobga chiqarish” , ʻ ʻ davlatimiz siyosatining eng muhim ustuvor yo nalishi ekanligini alohida ʻ ta’kidlagan. O zbek tiliga Davlat tili maqomining berilishi o zbek tilining ʻ ʻ taraqqiyoti yo lida yangi davrni boshlab berdi. Bu esa, o z navbatida, davrni ʻ ʻ o zbek tili tarixini to g ri va chuqur o rganish, til sathlarining tabiatini aniq tahlil ʻ ʻ ʻ ʻ etish va ularning badiiy matndagi imkoniyatlarini ilmiy tahlil qilish , bu yo nalishda ʻ zaruriy tadqiqot ishlarini olib borish va ilmiy xulosalarga kelish kabi dolzarb vazifalarni yuklaydi. Mustaqillik sharofati bilan o zbek tilining sintaksisining azaliy ʻ muammolaridan biri fikr almashuv va aloqa-aralashuvning asosiy birligi- kommunikativ birlik bo lgan gapni tarkibiy qismlarga ajratish gap bo laklari va har ʻ ʻ bir bo lakning gap qurilishidagi o rni, gapning tarkibiy qurilishi masalasidir. Shu ʻ ʻ boisdan, gapning lingvistik xususiyatlari bilan bir qatorda , uning psixologik xususiyatlarini har tomonlama o rganish, ularga har jihatdan e'tibor qaratish ʻ kuchaytirildi. Xususan, informatsiyani to la yoritishda murakkablashgan sodda ʻ gaplarning o rni alohida bo lib, tuzilish jihatdan murakkab tarkibga ega bunday ʻ ʻ gaplarda mazmun hajmining kengligi kuzatiladi. Murakkablashgan sodda gaplarning grammatik belgilaridan kelib chiqilsa, ularning semantik tabiati yaqqol yuzaga chiqadi. Til belgilar sistemasi bo lib, lisoniy belgilar qatorida ʻ gap alohida mavqega egadir , chunki gapda shakl va mazmun to liqligi namoyon bo ladi. Hozirga qadar ʻ ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 murakkablashgan sodda gaplarning o ziga xos xususiyatlari muammosi rus vaʻ boshqa xorijiy tilshunoslikda birmuncha atroflicha o rganilgan. O zbek ʻ ʻ tilshunosligida mavjud darsliklarda ham murakkablashgan sodda gaplar bo limi ʻ berilgan. Ayrim ishlarda bunday gaplarning grammatik-semantik-stilistik xususiyatlari tadqiq etilgan. Badiiy asar tiliga oid darsliklarda murakkablashgan sodda gaplarning stilistik xususiyatlariga to xtalingan . ʻ O zbek tiliga davlat maqomi berilishi, avvalo, tilshunoslik sohasida yangi- ʻ yangi tadqiqotlarning yuzaga kelishiga zamin yaratdi va o zbek olimlari tomonidan ʻ yangi-yangi izlanishlar olib borilmoqda. Sintaktik sathda qurilishiga ko ra sodda, ʻ biroq mazmuniga ko ra ʻ murakkab sanaluvchi , ya'ni murakkablashgan sodda gaplarning semantik-stilistik xususiyatlariga ham alohida e'tibor qaratish zarur deb o ylaymiz. ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 I BOB. UYUSHIQ BO LAKLARNING SEMANTIK STILISTIKʻ XUSUSIYATLARI 1.1. Ajratilgan bo laklar ʻ Murakkab gap sintaksisida sodda gap tarkibida kelib, ularni murakkab gaplarga aylantiruvchi sintaktik konstruksiya va kategoriyalar o rganiladi. Bular quyidagilar: ʻ I. Gapning ajratilgan bo laklari. ʻ II. Gapning uyushiq bo laklari. ʻ III.Undalmalar. IV.Kirish bo laklar. ʻ Murakkab gap sintaksisida sodda gap tarkibida kelib, ularni murakkab gaplarga aylantiruvchi sintaktik konstruksiyalardan biri sifatida gapning ajratilgan bo laklari ko rsatiladi. Ularda mazmunan ma’lum maqsad ifodalanadi; ma’lum ʻ ʻ darajada predikativlik, hukm anglashiladi: Bu tomonning har yoni ochiq, atrofdagi tog lar baralla ko rinar, bu yerning havosiyam boshqacha ʻ ʻ – toza, o pka to lib nafas ʻ ʻ olar edi. Keyin bu tomonda bo sh yerlar, ya’ni ʻ bedazorlar mo l, u yerlarda bemalol ʻ chopqillab o ynash mumkin edi. ʻ Biror gap bo lagini ajratishda “so z tartibi, ajratilgan bo lakning hajmi, ʻ ʻ ʻ o ziga ʻ xos intonatsiyasi , pauza, so z aloqasining xarakteri” ʻ 1 kabi belgilar e'tiborga olinadi. Ajratilgan bo lakning o ziga xos semantik funksiyasi bo ladi. Bu hususiyat ʻ ʻ ʻ shundan iboratki, ajratish orqali ma’lum bo lakning ma’nosi ajratib, bo rttirib ʻ ʻ ko rsatiladi, boshqa gap bo laklaridan ayirib, diqqat shu bo lakka jalb etiladi. Bu ʻ ʻ ʻ logik ajratish intonatsiyada ham o z ifodasini topadi, ajratilgan bo lak boshqa gap ʻ ʻ bo laklaridan farqlanuvchi alohida intonatsiya bilan talaffuz etiladi. Ajratilgan ʻ 1 Abdurahmonov G . Ajratilgan ikkinchi darajali bo laklar. -T.: Fan, ʻ ʻ 1955. PAGE \* MERGEFORMAT1 bo lakning semantik xususiyati bu bilan cheklanmaydi, ajratilgan bo laklar orqaliʻ ʻ boshqa qo shimcha ma’nolar ham ifodalanadi: Biz bolalar zaldagi deraza ʻ pardalarini tushirib, nimqorong ilikda fosfor burgutni tomosha qilib, xayolimizda u ʻ tufayli qo zg algan har xil afsonalarni – toshqasrlar-u jodugarlarning bir “suf”i ʻ ʻ bilan toshqotgan odamlarni eslab, ayni chog da xaykalning qizil ko zlaridan ʻ ʻ xayiqib, shu boisdanmi , past ovozda gaplashib o tirardik. ʻ Ajratilgan bo lak orqali sabab, ta’kid kabi qo shimcha ma’no ottenkalari ʻ ʻ yoki modal munosabatlar ifodalanadi. Bunday qo shimcha ma’no ʻ munosabatlarining ifodalanashiga sabab shuki , ajratilgan bo lak faqat o zi ʻ ʻ aniqlayotgan bo lak bilan aloqaga kirishib qolmay, aniqlanmish bilan munosabatga ʻ kirishayotgan bo lak bilan ham yoki gapning umumiy mazmuni bilan ham aloqaga ʻ kirishadi (yuqoridagi misolda birikmali aniqlovchi aniqlanmish bilan ham, kesim bilan ham aloqaga kirishgan). Ammo bu ikki yoqlama munosabatning biri ham semantik, ham grammatik bo lib, ikkinchi xil munosabat esa faqat semantikdir. ʻ Ajratilgan bo laklarning sodda gap singari o z mustaqil, logik urg usi bor, ʻ ʻ ʻ u gap bo laklaridan ʻ pauza bilan ajralib turadi , o ziga xos intonatsiyasi bo ladi. ʻ ʻ 2 Ajratilgan bo laklardagi intonatsiya oddiy gap bo laklarining intonatsiyasiga ʻ ʻ o xshamaydi, ajratilgan bo lak alohida, pasaygan (ba’zan ko tarilgan) intonatsiya ʻ ʻ ʻ bilan talaffuz etiladi. Odatda, ajratilgan bo lakdan oldin kelgan, izohlanayotgan ʻ so zda intonatsiya ko tariladi, ajratilgan bo lakda esa intonatsiya pasayadi yoki ʻ ʻ ʻ odatdan tashqari ko tariladi: O zingiz o ylab ko ring: yam-yashil qir ostidagi ʻ ʻ ʻ ʻ zumraddek o tloq o rtasida qad ko targan oppoq imorat ustida-tepasida bir ʻ ʻ ʻ bahaybat qush aylanayotir. Ajratilgan bo laklar o ziga xos xususiyatlari bilan, bir tomondan, oddiy gap ʻ ʻ bo laklaridan farqlansa, ʻ ikkinchi tomondan , ular to liqsiz yoki ergash gaplardan ʻ 2 Sayfullayev A. Hozirgi o zbek tilida gap bo laklarining semantikasi va ʻ ʻ grammatikasi. -T.: Fan, 2000. PAGE \* MERGEFORMAT1 ajralib turadi. Ajratilgan bo lakli gaplar mazmun va intonatsiyasidagi o ziga xosʻ ʻ xususiyatlari bilan murakkab fikrni ifodalaydi: Yo ldoshboyning tug ilgan kuni ʻ ʻ munosabati bilan chorlangan mehmonlar, ya’ni, “aybdor”ning padari buzrukvori- yu volidai muhtaramasi, tag in ikkita feldsher bilan Yo ldosh o qiydigan ʻ ʻ ʻ sinf rahbari va biz jujuqlar – he, stulda to g ri o tirishni bilmaydigan, ayrimining oyog i ʻ ʻ ʻ ʻ yerga tegmay tagiga qatlab olgan qishloq shumtakalari oldida burgutning ilk bor uzun ipda uchirilgani hikoya qilinar edi. Ammo murakkab fikrni ifodalovchi bu gap qo shma gap bo la olmaydi, ʻ ʻ chunki tarkibida faqat bitta predikativ birlik mavjud. Shu bilan birga, bu xil gap konstruksiyasi sodda gap ham bo lmaydi. Chunki tarkibida asosiy ʻ predikativ birlikdan tashqari , yarim predikativlik mazmuni bo lgan ajratilgan gap bo lagi bor. ʻ ʻ Shuning uchun ajratilgan aniqlovchi yoki ajratilgan izohlovchi ishtirok etgan gap konstruksiyalarini sodda gap bilan qo shma gap orasida turuvchi murakkab gaplar ʻ deb ajratish zarur bo ladi. ʻ Gapning ajratilgan bo laklari muhim stilistik vositalardan biridir. ʻ Murakkab fikrni sodda, ixcham va ta'sirli ifodalash usullaridan biri ajratilgan bo laklardan foydalanishdir. Shuning uchun ham ajratilgan bo laklar masalasi ʻ ʻ grammatika bilangina emas, stilistika, intonatsiya, punktuatsiya masalalari bilan ham bog lanadi. Ajratilgan bo laklar o zining grammatik semantik, funksional ʻ ʻ ʻ xususiyatiga ko ra, sintaksisning maxsus sohasi murakkab gap sintaksisining ʻ o rganish obyektidir. Ajratilgan bo laklar tilda qadimdan qo llanilib kelinadi; bu ʻ ʻ ʻ grammatik kategoriya o zining tarixiy evolyutsion taraqqiyot yo liga ega. ʻ ʻ Ajratilgan bo laklarning ravishdoshli ʻ konstruksiyalarining , ko makchi ʻ konstruksiyalarining ko p turlarini, ajratilgan aniqlovchilarni deyarli hamma va har ʻ qanday yozma yodgorlik tilida uchratish mumkin. Ajratilgan bo laklarning ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 adabiyotda qo llanilishi ham faoldir.ʻ 3 Buning sababi o zbek yozma tilining xalq ʻ tiliga yaqinlashib, yanada takomillashishidir. Ajratilgan bo laklar o zining semantik funksiyasi va shunga muvofiq ʻ ʻ o ziga xos intonatsiyasi bilan ajralib turuvchi alohida sintaktik konstruksiyadir. ʻ Ajratilgan bo lakning sintaksisdagi o ziga xos xususiyati shundaki, unda yarim ʻ ʻ predikativlik ma'lum darajada hukmni ifodalanadi: Bu tomonning har yoni ochiq, atrofdagi tog lar baralla ko rinar, bu yerning havosiyam boshqacha – toza, o pka ʻ ʻ ʻ to lib nafas olar edi. Keyin bu tomonda bo sh yerlar, ya’ni bedazorlar mo l, u ʻ ʻ ʻ yerlarda bemalol chopqillab o ynash mumkin edi. ʻ Ajratilgan bo laklarda ana shunday yarim hukm, yarim predikativlik ʻ ifodalanadi. Bu hukmning to liq bo lmasligiga sabab shuki, ajratilgan bo laklar ʻ ʻ ʻ asosiy hukmga tobe bo ladi, uni izohlaydi, aniqlaydi, to ldiradi. Bundan tashqari, ʻ ʻ ajratilgan bo laklarda hukmning to liq bo lishi uchun grammatik asos (o z ʻ ʻ ʻ ʻ egasinining bo lmasligi) ham, intonatsion asos (gapda intonatsiya bo lmasligi) ham ʻ ʻ yo qdir. ʻ Ajratilgan bo laklar qaysi gap bo lagiga oidligiga qarab, uning ma’nosini ʻ ʻ izohlab, aniqlashtirib, bo rttirib keladi va shunga ko ra, badiiy asarlarda ko p ʻ ʻ ʻ qo llanadi: Yo ldoshboyning tug ilgan kuni munosabati bilan chorlangan ʻ ʻ ʻ mehmonlar, ya’ni, “aybdor”ning padari buzrukvori-yu volidai muhtaramasi, tag in ʻ ikkita feldsher bilan Yo ldosh o qiydigan sinf rahbari va biz jujuqlar – he, stulda ʻ ʻ to g ri o tirishni bilmaydigan, ayrimining oyog i yerga tegmay tagiga qatlab olgan ʻ ʻ ʻ ʻ qishloq shumtakalari oldida burgutning ilk bor uzun ipda uchirilgani hikoya qilinar edi. 3 Ashurova D, Ubayeva F, Boltaboyeva H. Gapning uyushgan va ajratilgan bo laklari. -T.,1962. ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 Odatda, badiiy asarlarda gapning ikkinchi darajali bo laklari ajratiladi.ʻ Ajratilgan aniqlovchilar predmetning belgisini qayta aniqlash, bo rttirish, boshqa ʻ bir aniqlovchining ma’nosini izohlash, aniqlashtirish maqsadida qo llanadi. ʻ Masalan: Xuddi tirikday! Ko zlari... ʻ Yoki Yo ldoshboy bilan do stligimiz boshlangan kunlar edi. U meni ʻ ʻ saroylariga ergashtirib borib , bir echkini ko rsatdi. ʻ Qip-qizil . Ajratilgan izohlovchilar . Odatda, egaga (ba’zan undalmaga) oid bo lib, ʻ uning ma’nosini aniqlashtiradi, izohlaydi, “izohlovchi ajratilganda, izohlanmish qanday mavqeda bo lsa, u ham shunday mavqega ega bo ladi” ʻ ʻ 2 . Ajratilgan izohlovchilar izohlanmishdan keyin keladi va undan maxsus pauza bilan ajratiladi. Masalan: Biz bolalar zaldagi deraza pardalarini tushirib, nimqorong ilikda fosfor ʻ burgutni tomosha qilib, xayolimizda u tufayli qo zg algan har xil afsonalarni ʻ ʻ – toshqasrlar-u jodugarlarning bir “suf”i bilan toshqotgan odamlarni eslab, ayni chog da xaykalning qizil ko zlaridan xayiqib, shu boisdanmi, past ovozda ʻ ʻ gaplashib o tirardik. ʻ Ayrim o rinlarda “ma'nosi ochiq ifodalanmagan so zlarning ma'nosini ʻ ʻ ochiqroq ifodalash” 3 ajratilgan izohlovchiga yuklatiladi: Ular rais boboning uyi tepasiga yetgach, sekinlab aylanishga tushdilar. Ular balandda. Tutqin – oyog ida ʻ kapron zanjiri bor burgut esa pastda ... Ajratilgan to ldaruvchilar o zidan oldin kelgan to ldiruvchining ma’nosini ʻ ʻ ʻ aniqlashtiradi: Bu kishining ana shu zerikarli nigohi menga yoqmas, aytish mumkinki, bu shaxsan mendan boshqalarga, kolxozchilarga ham shunday nigoh bilan qarar, tabiiyki, ularni o zidan yuz chandon yaxshi ko rardi. ʻ ʻ Yoki Men ham unga, ya’ni burgutga ichim achishini aytdim-da, keyin qaysi go rdan ham ʻ og zimga kelgan gapni qaytarmadim. ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 Ajratilgan hol. Ajratilgan hol o zidan oldin kelgan holning ma’nosiniʻ izohlaydi. Oddiy gap bo lagi, so z birikmasi shaklida bo ladi ʻ ʻ ʻ : -Ha, bezovta bo layotgan bo lsa, ʻ ʻ birdan tinchib qoladi ,... U ba’zan kechalari o zini har ʻ tomonga uradi, jo ra. Ayniqsa ʻ , tong otayotganda ... O zingiz o ylab ko ring: yam-yashil qir ostidagi zumraddek o tloq ʻ ʻ ʻ ʻ o rtasida qad ko targan oppoq imorat ustida- ʻ ʻ tepasida bir bahaybat qush aylanayotir . Ajratilgan ikkinchi darajali bo laklarning so rog i va vazifasi, odatda, ʻ ʻ ʻ o zlari aloqador bo lgan gap bo lagining so rog i va vazifasiga teng keladi. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Adabiy tilimiz o sib borayotgan jamiyat talabiga to la javob berishi, aloqa ʻ ʻ quroli sifatida, hozirgi hayotimizni to liq, atroflicha bayon etib berishi lozim. Bu ʻ esa hayotni so z bilan aks ettirayotgan yozuvchi va shoirlarimiz zimmasiga tilning ʻ ichki imkoniyatlaridan to liq va unumli foydalanish mas’uliyatini yuklaydi. Ular ʻ gap tarkibida hayotni aks ettiruvchi so zlarni topib, ta’sirli, aniq joylashtira ʻ bilishlari lozim. Bir so z bilan aytganda, so z bilan jonli, qo lingiz bilan ushlagingiz ʻ ʻ ʻ keladigan chiroyli obrazni bezash yozuvchi va shoirlarimizning yuksak mahoratiga bog liqdir. Yozuvchi va shoirlarimiz shunday obrazni o zida ʻ ʻ ifodalovchi nutq formalarini , shunday gap bo laklarini topa bilishlari, ularni gap tarkibida o rinli ʻ ʻ joylashtirishlari va shu asosda o quvchida yuksak sezgi va hayajonni uyg ota ʻ ʻ olishlari lozim bo ladi. Har bir so zni gap tarkibida o rinli ishlata olish, ta’sirli ʻ ʻ ʻ joylashtira bilish juda ham muhim ahamiyatga egadir. Chunki har qanday so z ʻ qimmatini gap tarkibida ifodalash mumkin. Boshqacha qilib aytganda, har qanday so z va so z birikmasining to la ma’nosi gapning bo lagini tashkil etgandagina ʻ ʻ ʻ ʻ ochiladi. Chunki u gap tarkibida fikrni reallashtiruvchi boshqa so zlar bilan ʻ grammatik munosabatga kirishadi. 4 Shunga ko ra, tilning grammatik qurlishi uning ʻ 4 Abdullayev A. O zbek tilida ekspressivlik ifodalashning sintaktik usuli.- ʻ T.: Fan, 1987. PAGE \* MERGEFORMAT1 asosini tashkil etib, juda sekinlik bilan o zgaradi. Hozirgi adabiy tilimizningʻ grammatik qurilishida ham xilma-xil o zgarishlarni, sintaktik hodisalarni ko rish ʻ ʻ mumkin. Bu, birinchidan, yozuvchi shoirlarimiz tilning xilma-xil ichki imkoniyatlaridan keng foydalanishlarining natijasi bo lsa, ikkinchidan tilimizning ʻ talabga binoan rivojlanishidir. Ajratilgan bo laklar ekspressiv sintaksisda ana ʻ shunday xususiyatga egadir: Biz bolalar ham beixtiyor o rnimizdan turgan edik: ʻ o zimiz qo lga tushirgan qarchig ayni, yo q – ʻ ʻ ʻ ʻ shunqorni, bas, burgutni o z ʻ qo limiz bilan havoga uchirib tomosha qilishni istardik. ʻ Hozir tilimizda xilma-xil grammatik hodisalar juda ko p: qo shma ʻ ʻ gaplarning xilma-xil ko rinishlari, ko chirma va o zlashtirma gaplarning, atov va ʻ ʻ ʻ bir sostavli gaplarning xilma-xil ko rinishlari va ayniqsa, o ziga xos ʻ ʻ murakkablashgan sodda gap bo laklarining tilimizda ko payishi, ularning stilistik ʻ ʻ rolining ko p qirraliligi bunga yaqqol misol bo la oladi. Adabiyotimizda ijod ʻ ʻ etayotgan buyuk san’atkorlarimiz hayotni haqqoniy, to liq, ifodali, obrazli, jonli ʻ qilib tasvirlashda o ziga ʻ xos grammatik qurilishni , o zlariga xos gap bo laklarini ʻ ʻ ko plab qo llaydilar va shu tufayli oz so z bilan keng ma’nolarni bayon etadilar. ʻ ʻ ʻ Asosiy obrazning muhim belgilarini ajratish orqali fikr qisqa, aniq ifodalanadi: He, qo shnichilik yaxshi bo lar ekan-da. Ayniqsa, mahalla ahil bo lsa, ʻ ʻ ʻ undan ham yaxshisi – mahalla oqsoqoli tadbirkor-u mehribon inson bo lsa ʻ ! (O zbek bobo) ʻ Nihoyat gap bo laklarini ajratish personaj nutqi uchun tipik bo lib, ʻ ʻ so zlovchining diqqati qaratilgan tushunchani aniqroq tasvirlaydi. Ajratilgan ʻ bo lakdagi qisqa to xtam shu so zdan anglashilgan ma’noga diqqatni to la qaratadi. ʻ ʻ ʻ ʻ Shunday qilib, boshqa lingvistik vositalar kabi mazkur sintaktik vosita ekspressivlikni ifodalashga xizmat qiladi, fikrning ta’sir etish kuchini ifodalaydi. Ajratilgan bo laklarda mavhum, umumlashgan ma’noni aniqlashtirish asosiy ʻ semantik vazifalardan biridir: Haqiqatan ham shunday edi: biz – to qqiz ʻ bola, taraflar esa to rttadan bo lar, demak, bir “kishi” ortib qolar, o sha “ortiq” ʻ ʻ ʻ – Rahmat aka bo lardi. ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 Uyushiq bo laklar stilistikada tasviriy vositalar guruhiga kiradi. Bundayʻ bo laklar yordamida umumiy tasvirlarning detallari, personajlarning harakat ʻ dinamikasi, voqelik tasvirlanadi . Sh.Xolmirzayev asarlari tilida uslubiy vazifa bajarishga xizmat qiluvchi uyushiq bo laklar asarning o ziga xosligini, mavqeini ʻ ʻ belgilovchi eng muhim vositalardan biri sanaladi. Odatda, gaplarda birdan ortiq sintaktik jihatdan teng bo lak ketma-ket ʻ kelishi mumkin. Bunday bo laklar bir-biridan to xtam bilan ajralib, sanash ʻ ʻ ohangida aytiladi. Badiiy uslubdagi nutqda esa uyushiq bo laklari tabiat manzarasi, ʻ vaziyat va shaxsni obrazli tavsiflash maqsadida qo llanadi. Uyushiq bo laklar ʻ ʻ tasvirning yana ham to laroq, yaqqolroq va ifodaliroq qilishda yozuvchiga yordam ʻ beradi. Uyushiq bo laklar quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi: ʻ 1. Uyushiq bo lak gapda bir xil sintaktik vazifani bajaradi. ʻ 2. Uyushiq bo lak komponentlari o zaro teng aloqada bo ladi va teng ʻ ʻ ʻ bog lovchilar yordamida bog lanadi. ʻ ʻ 3. Uyushiq bo lak o zi uchun umumiy hisoblangan bo lak bilan bir xil ʻ ʻ ʻ munosabatda bo ladi. ʻ 4. Uyushiq bo laklar sanash intonatsiyasi orqali talaffuz qilinadi. ʻ 5. Uyushiq bo laklar, odatda, bir xil so z turkumlaridan ifodalanadi. ʻ ʻ Gap tarkibida ega yakka holda qo llanishi ʻ bilan bir qatorda , uyushib ham keladi. Bunday egalar grammatik tomondan bir-biri bilan teng bo ladi. Uyushib ʻ kelgan egalarning biri ikkinchisini ergashtirmaydi, ulardan birini aniqlash uchun ikkinchisiga savol berish ham mumkin emas. Uyushiq egalar grammatik jihatdan teng bo lib, gapda gapning ikkinchi darajali bo lagi – aniqlovchini ergashtiradi va ʻ ʻ kesimga bog lanadi. Bunda aniqlovchi uyushib kelgan egalarning hammasiga ʻ ergashishi yoki ulardan biriga ergashib kelishi yoki ergashmasligi mumkin. Ammo PAGE \* MERGEFORMAT1 uyushib kelgan egalarning barchasi kesimga bog lanadi. Badiiy asarda uyushiqʻ egalar gaplarda ketma-ket qo llanganini ko rish mumkin ʻ ʻ 5 : Biz, ayniqsa, ko klam ʻ kezlarida to rt-beshta bo lvolib, poliz paykallarida izg ib yurardik. O tgan yildan ʻ ʻ ʻ ʻ qolib ketgan sabzi bormi, lavlagi, kartoshka bormi – kavlab olib, qishloqning chetidagi bir g arib dala shiyponiga borib, o t yoqib, uning qo riga topgan- ʻ ʻ ʻ tutganimizni ko mib-pishirib yer edik. Qo llarimiz, og zi-burnimiz qorayib, bir- ʻ ʻ ʻ birimizdan kulib, maza qilib o tirardik. ʻ Uyushiq egalar gapda barcha nisbatdagi fe`llarga bog lana oladi. Majhul ʻ nisbatdagi fe`l bilan bog langan uyushiq egalar gapda obyektni ifodalasa, qolgan ʻ nisbatdagi fe`llar bilan bog langan uyushiq egalar esa subektni tasvirlaydi. Asosan ʻ ot yoki otlashgan so zlar uyushiq ega vazifasida keladi. Ayrim holda uyushiq ʻ egalar ot, harakat nomi bilan aralash holda ifodalanishi mumkin. Uyushiq egalardan qahramonning xarakterini, shaxsini ko rsatishda foydalaniladi: O, ʻ Tohirning haybati, salobati, salmoq bilan o ylab ʻ gapirishi menga juda yoqdi-da , do stlar. (Kuzda bahor havosi) ʻ Grammatik shakliga qarab, uyushiq egalarga beriladigan savollar shaklining o zgarishi, ya`ni egalik va ko plik qo shimchalarini qabul qilishi ʻ ʻ ʻ mumkin. Bu holat o zbek tilining o ziga xos xususiyatlaridan biridir. ʻ ʻ Tuzilish jihatdan uyushiq egalar bitta so zdan yoki so z birikmasidan iborat ʻ ʻ bo lishi mumkin: ʻ 1.Uyushiq egalarning har biri bitta so zdan iborat bo ladi: - He, bolam-e, ʻ ʻ ko p azob chekkan ekanmiz-da, - dedi opa piqillab. – Ishton bilan nima ishing bor ʻ de... Erimmisan? Pirqa, partiya, kamunis... (Qushlar qishlovdan qaytdi). 5 Ashurova D, Ubayeva F, Boltaboyeva H. Gapning uyushgan va ajratilgan bo laklari. -T.,1962. ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 2.Uyushib kelgan egalarning biri bitta so zdan, ayrimlari esa so zʻ ʻ birikmasidan iborat bo ladi: O, Tohirning haybati, salobati, salmoq bilan o ylab ʻ ʻ gapirishi menga juda yoqdi-da, do stlar. (Kuzda bahor havosi) ʻ 3.So z birikmalari ham ega vazifasida kelganda uyushib kelishi mumkin: - ʻ Qani, kattalar, kelinglar, - deydi hakam shunda. Va gugurt cho pmi, bir tiyinlik ʻ sariq chaqami qisilgan mushtlarini uzatib turadi. (To p o yin) ʻ ʻ Bunday hollarda uyushiq bo lak bo lib kelayotgan so z birikmalari ʻ ʻ ʻ tarkibida bir xil so z takrorlanishi mumkin. Bu holat she’riyatda musiqiylikni ʻ ta’minlash uchun xizmat qiladi. Gapda takror qo llangan egalar uyushib kelgan ega hisoblanmaydi. ʻ Shuningdek, uyushib kelgan egalar bog langan kesimlar ayrim hollarda tushib ʻ qoladi, grammatik tomondan ifodalanmasa-da , kesim gapning umumiy mazmunidan anglashiladi. Masalan: : - He, bolam-e, ko p azob chekkan ekanmiz- ʻ da, - dedi opa piqillab. – Ishton bilan nima ishing bor de... Erimmisan? Pirqa, partiya, kamunis... (Qushlar qishlovdan qaytdi); Uzun bu imoratning orqa tomoni oq devor bilan o ralgan saroy edi: sigir, qo y, pichan... . ʻ ʻ Ushbu parchada keltirilgan misolda kesim ifodalanmagan, lekin gapning umumiy mazmunidan kesimni anglash mumkin. Uyushiq bo lak qismlari dastlab, ikki qismdan iborat bo ladi. Harakat yoki ʻ ʻ holatning bajarilishida, ifodalanishida suby ektning ishtiroki, narsa-predmetning belgisi, harakat-holat obektining miqdori kabilarning mavjudligiga qarab uyushib kelgan bo lak qismlari safi ortishi mumkin: Nimagaki, uning nigohida bizga ʻ nisbatanmi – bir yovuzlik, yotlik bor edi. . Agar uyushiq bo lak uchdan ortiq bo lsa fikrni bo rttiradi, aslan, uyushgan ʻ ʻ ʻ bo lak uchdan ortiq bo lgan o rinlarda fikr aniq va kuchli ifodalanadi: ʻ ʻ ʻ Mehmonxonaga billur idishlar, anvoyi ichimliklar saqlanadigan bufet bo lishi, ʻ suyanchig i baland – taxtmonand kursilar-u uzun stol ham bo lishi, chetda ʻ ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 yumshoq divan-u kreslolar turishi , devorlarda tabiat manzaralari tasvirlangan yiriy- yirik romlarda rasmlar turishi mumkinligini ont ichaman, ont ichaman, shu yerda ko rdim.ʻ Shuningdek, mumkinligini so zi yaxlitlovchi sifatida qo llangan va fikr ʻ ʻ ixchamlangan. Bu so z har bir uyushiq bo lakka qo shilsa, talaffuz birmuncha ʻ ʻ ʻ qiyinlashadi: Mehmonxonaga billur idishlar, anvoyi ichimliklar saqlanadigan bufet bo lishi, suyanchig i baland – taxtmonand kursilar-u uzun stol ham bo lishi, chetda ʻ ʻ ʻ yumshoq divan-u kreslolar turishi, devorlarda tabiat manzaralari tasvirlangan yiriy- yirik romlarda rasmlar turishi mumkinligini ont ichaman ont ichaman , shu yerda ko rdim - Mehmonxonaga billur idishlar, anvoyi ichimliklar saqlanadigan bufet ʻ bo lishi mumkinligini, suyanchig i baland – taxtmonand kursilar-u uzun stol ham ʻ ʻ bo lishi mumkinligini, chetda yumshoq divan-u kreslolar turishi mumkinligini, ʻ devorlarda tabiat manzaralari tasvirlangan yiriy-yirik romlarda rasmlar turishi mumkinligini ont ichaman ont ichaman, shu yerda ko rdim tarzida. ʻ 1.2. Uyushiq bo laklar ʻ Uyushiq egalar egalik qo shimchasini olgan holatda ham qo llanadi. Bunda ʻ ʻ egalik qo shimchalari uyushiq bo laklarning har biriga alohida qo shiladi yoki ʻ ʻ ʻ hammasi uchun umumiy bo lib, oxirgi bo lak tarkibida keladi: ʻ ʻ Darvoqe o tgan ʻ bir-ikki oy mobaynida burgutcha ancha yetilib , bo yin-u qanotlari ʻ cho zilib ʻ qolgan, qandaydir oriqlagandek ko rinar, ammo yetilayotgan yirtqich qushligi ʻ yaqqol bilinib turardi. Uyushiq egalarni ot so z turkumidan boshqa so z turkumlari ham ifodalay ʻ ʻ oladi. Masalan, uyushiq egalar olmoshlar bilan, ko p hollarda esa kishilik ʻ olmoshlari bilan, ba`zida esa egalik va ko rsatish olmoshlari bilan ham ifodalanadi. ʻ Biroq so roq, birgalik, belgilash, bo lishsizlik olmoshlari bilan uyushiq egalar ʻ ʻ deyarli ifodalanmaydi. Uyushiq egalar olmoshlar bilan ifodalanganda, birlik va ko plikdagi I, II, III shaxsdagi kishilik olmoshlari bilan ifodalanadi, ammo birlik ʻ ko plikni ifodalovchi bir shaxsdagi kishilik olmoshi bilan ifodalanmaydi. Kishilik ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 olmoshlari uyushiq ega vazifasida kelganda, egalik qo shimchalarini qabulʻ qilmaydi. Uyushib kelgan egalar ot va olmosh so z turkumi bilan ifodalanishi bilan ʻ bir qatorda, sifatdosh, otlashgan sifat, son, fe`l bilan ham ifodalanishi mumkin. Otlashgan so zlar xuddi ot so z turkumi kabi kelishik, egalik hamda ko plik ʻ ʻ ʻ qo shimchalarini qabul qiladi hamda otning so roqlariga javob bo ladi. Uyushiq ʻ ʻ ʻ egalar fe’llar bilan ifodalanadi. Bu holat, ya’ni uyushiq egalarning fe’l so z ʻ turkumi bilan ifodalanishi boshqa so z turkumlariga qaraganda kamroq ʻ uchraydi: Men o zimni yana o nglab oldim: nazarimda “turk”u “ingliz”larning ʻ ʻ bir yoqadan bosh chiqarib mening yonimni olishayotgani , zo ravonga esa gap ʻ qotishga jur’at etishgani menga dalda bo lgan edi. ʻ (To p o yin). Hozirgi o zbek ʻ ʻ ʻ adabiy tilida bunday fe’llar, ko pincha, juft shaklda bo ladi, lekin asarda bu xildagi ʻ ʻ fe’llar sanash ohangi yordamida bog lanadi. Ma’lumki, uyushiq bo laklar bir-biri ʻ ʻ bilan o zaro teng aloqaga kirishadilar. O zbek tilida uyushiq egalar bir-biriga ʻ ʻ quyidagi yo llar bilan bog lanadilar: ʻ ʻ 1. intonatsiya vositasida; 2. teng bog lovchilar vositasida. ʻ O zbek tilida intonatsiya yoki ohangga quyidagicha ta’rif beriladi: ʻ Intonatsiya (lot. intonare – baland tovush bilan talaffuz etaman). Nutqning sintaktik ma’nolarni va ekspressiv-emotsional bo yoqlarni ifodalashi uchun xizmat ʻ qiluvchi ritmik-melodik tomoni; ovozning baland-pastligi4;Shunga ko ra, ʻ intonatsiya ham turlarga ajratiladi. Uyushiq bo laklarni ʻ birlashtirishda esa , sanash ohangidan foydalaniladi. Sanash intonatsiyasi deb ketma-ket keluvchi qismlarni aytishda qo llanadigan intonatsiya (notugal intonatsiyaning bir ko rinishi). ʻ ʻ Uyushiq bo laklar o rtasida ham notugallik bo lgani uchun sanash intonatsiyasi ʻ ʻ ʻ yordami bilan bog lanadi. Shuningdek, bu qismlar o rtasida biriktiruvchi kichik ʻ ʻ to xtam ham bo ladi: ʻ ʻ Uzun bu imoratning orqa tomoni oq devor bilan o ralgan ʻ saroy edi: sigir, qo y, pichan.. ʻ . . PAGE \* MERGEFORMAT1 Biriktiruvchi bog lovchilar ikki qismdan iborat uyushiq egalarni va ko pʻ ʻ qismli uyushiq egalarning oxirgi ikki qismini o zaro biriktirib bog laydi. Uyushiq ʻ ʻ ega qismlari o rtasida qo llangan biriktiruvchi bog lovchilar sanashning ʻ ʻ ʻ tugaganligini ifodalaganligi sababli, uyushiq ega qismlari biriktiruvchi bog lovchilar bilan bog langanda, uyushiq ega qismlari sonini orttirish, sanashni ʻ ʻ davom ettirishning imkoni bo lmaydi: ʻ Aksincha: endi men o zimizning anavi ʻ tomondagi dala –shiyponimiz-u loysuvoq uylarimizni, gilam-kigiz, buyralarimiz- u po stak va ko rpachalarimizni ʻ ʻ yanada ko proq yaxshi ko radigan bo lib qolgan ʻ ʻ ʻ edim. . Ayrim hollarda ko p qismli uyushiq egalarning oldingi qismlari o zaro ʻ ʻ biriktiruvchi bog lovchilar bilan bog lanadi. Uyushib kelgan eganing keyingi ʻ ʻ qismlari esa ohang vositasida bog lanadi. Bunda yuqorida ko rgan holatning aksi ʻ ʻ bo ladi, ya`ni bu holatda uyushiq egalarning o zaro bog lanishdagi munosabati u ʻ ʻ ʻ qadar birikib yetmaganligi sababli uyushiq egalar sonini ko paytirish, sanashni ʻ davom ettirish mumkin bo ladi. Lekin bunday shakllar ushbu asarda uchramaydi. ʻ Badiiy uslub uchun uyushiq bo laklarning qaysi formada kelishi ham ʻ muhimdir. Odatda, uyushiq bo laklar ko makchili va kelishikli for ʻ ʻ mada, birlik yoki ko plik formada, egalik va shaxs-son affikslarini olgan holatda, uyushiq bo lak ʻ ʻ kesim bo lganda to liq shakllangan yoki qisman shakllangan holda qo llanadi. ʻ ʻ ʻ Bunda ikki holat ko zga tashlanadi: uyushiq bo laklarning oxirgisi tarkibida kelgan ʻ ʻ kelishik affiksi, ko makchi, ko plik formasi, egalik va shaxs-son affikslari, sostavli ʻ ʻ kesimning ikkinchi komponenti uyushiq bo laklarning hammasi uchun umumiy ʻ bo ladi. Bunday formantlar, ko makchilar, ko makchi yoki to liqsiz fe’llar uyushiq ʻ ʻ ʻ ʻ bo laklarning har biriga alohida-alohida qo shilishi yoki ular bilan alohida-alohida ʻ ʻ kelishi mumkin. Bu nutqning logik-gram matik, stilistik xususiyatlari bilan izohlanadi. 6 Uyushiq bo laklar ifodalagan tushunchalar alohida ta’kidlanganda, ʻ 6 Ahmedova N. O zbek tilida murojaat birliklarining semantik-konnotativ ʻ tadqiqi: Filol.fanlari nomzodi diss. ...avtoref. -T., 2008. PAGE \* MERGEFORMAT1 morfologik formant va ko makchilar, uyushiq bo laklarning har biriga qo shilibʻ ʻ ʻ keladi. Gap bo laklarining barchasi uyushib kela oladi:Uyushiq ega. Uyushiq ʻ egalarni bog lashda yuklamalar ham ishtirok etadi. Uyushib kelgan egalarga -mi ʻ yuklamasi aralash holda qo shilib noaniqlik ma’nosini ifodalaydi. Uyushiq qator ʻ a'zolari har xil grammatik shakllangan leksemalar bilan ifodalan gan: Biz, ayniqsa, ko klam kezlarida to rt-beshta bo lvolib, poliz paykallarida izg ib yurardik. ʻ ʻ ʻ ʻ O tgan yildan qolib ketgan ʻ sabzi bormi, lavlagi, kartoshka bormi – kavlab olib, qishloqning chetidagi bir g arib dala shiyponiga borib, o t yoqib, uning qo riga ʻ ʻ ʻ topgan-tutganimizni ko mib-pishirib yer edik. ʻ Bir xil grammatik shakllangan leksemalar bilan ifodalan gan: Qo llarimimiz, og zi-burnimiz ʻ ʻ qorayib, bir- birimizdan kulib, maza qilib o tirardik ʻ “ammo” yordamchisi uyushiq bo lak ʻ qismlarini zidlab ko rsatadi, uyushiq bo laklar bunday paytda yoyiq konstruksiyali ʻ ʻ bo lsa, zidlik ma’nosi bo rtib turadi: ʻ ʻ To g ri, bu yerda yashashlari – ʻ ʻ bir umrlik emasligi, ammo ijaraga ham turmayotganlari o qtin-o qtin yodlariga tushib ʻ ʻ ketardi, albatta. (O zbek bobo) Uyushiq kesim. Fe’l kesimlarning uyushib kelishi ʻ nutqning ko tarinkiligi haqida tasavvur beradi. Ot kesimlar uyushganda kesimlik ʻ affiksi yaxlitlovchi forma sifatida oxirgi uyushiq bo lakka birikadi: ʻ Balkim uylaring tepasida aylanadigan burgutlar – o shaning ʻ ota-onasi yoki aka- ukasidir ? Agar ot kesim murakkab ko rinishda bo lsa, analitik shakli oxirgi uyushiq ʻ ʻ bo lakka birikadi: ʻ Kuchukvachcha mushtdek bo lgani ʻ bilan juda dovyurak, jangari bo larkan. ʻ Uyushiq to ldiruvchi. Uyushiq qator a'zolari har ʻ xil grammatik shakllangan leksemalar bilan ifodalangan: Aksincha: endi men o zimizning anavi ʻ tomondagi dala –shiyponimiz-u loysuvoq uylarimizni, gilam-kigiz, buyralarimiz- u po stak va ko rpachalarimizni ʻ ʻ yanada ko proq yaxshi ko radigan bo lib qolgan ʻ ʻ ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 edim. Uyushiq qator a'zolarida grammatik shakllar yaxlitlovchi forma sifatida qo llangan:ʻ Biroq tasvirdagi shohlar (chunonchi Bobur ham, temur ham) nechuk bo lib buncha dav-daska qilib, falon yuzlab sipoh olib, ʻ qulon, kiyik, yo lbars yo ʻ qoplon ovlariga chiqishar ekan? Uyushiq aniqlovchi. Masalan, qaratqich aniqlovchilar uyushib keladi va bunda grammatik vosita har bir uyushiq bo lakda qatnashadi: ʻ Yopiray, d evorlarda tulkining ham, bo rining ham, qoplonning ham ʻ terisi ilingan, bir nechta burama, changarakshox kiyik hamda yovvoyi qo yning ʻ shoxlari-da bor edi. Qaratqich aniqlovchilar uyushib kelganda grammatik vosita oxirgi uyushiq bo lakda qatnashadi: ʻ Endi Rais boboning men bilan o g lining ʻ ʻ yaqinligiga hamda burgutga bo lgan munosabati haqida. ʻ Gap tarkibida qator kelgan sifatlovchilar uyushgan va uyushmagan holda bo lishi mumkin. Sifatlovchilar predmetni bir tomondan aniqlab, uning bir yoki ʻ turli belgilarini bildirsa va o zaro teng holatda bo lsa, uyushib keladi. ʻ ʻ Uyushgan sifatlovchilar sifatlanmishga ayrim - ayrim holda bitishuv usuli bilan birikadi va ular yoyiq holda bo ladi: ʻ Jahon urushining asorati hamon bilinar, ayniqsa, otalari urushda xalok bo lib, onalari er qilib ketgan, o zlari yetimlar ʻ ʻ uyida jon saqlagan bolalarning ko pligidan bilinardi ʻ . (To p o yin). ʻ ʻ Uyushgan sifatlovchilar bir so zdan tuzilgan bo ladi: U – ajoyib va fojiaviy ʻ ʻ manzara edi. Uyushgan hol. Masalan, hol uyushganda: Bir mahal burgut shunday aylanishga berilib ketdiki, tuyqus qafasga urildimi yoki xizmatkor ipdan qattiq tortdimi – xuddi o q tekkandek bir ag darilib ʻ ʻ pastlay boshladi Uyushgan bo laklar yoyiq yoki yig iq holda bo ladi: bir gap bo lagining ʻ ʻ ʻ ʻ o zi uyushib kelsa, yig iq, bular o ziga oid so zlar bilan kengayib kelsa, yoyiq ʻ ʻ ʻ ʻ bo ladi. ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 “va”, “hamda” bog lovchilari ko p qismli uyushiq egalarning oxirgiʻ ʻ qismlarini bog lashga xizmat qilmasligi bilan farq qiladi. Uyushiq egalar juft-juft ʻ bo lib kelganda esa, “va” bog lovchisi singari juft qismlarni o zaro ʻ ʻ ʻ bog laydi: ʻ ...gohida shox ostidagi katta tog oraga solib qo yilgan suvga tushib ʻ ʻ olib, qanotlarini pat-patlatib urib cho milar, ʻ so ngra shumshukkina bo lib chetga ʻ ʻ chiqar va soyni kechib o tgan moldek silkinib patlarini ʻ qurita boshlar edi . Yoki bir gapda “va”, “hamda” bog lovchilari boshqa-boshqa bo laklarni ʻ ʻ uyushtirishga xizmat qilish uchun qo llanganda va bog lovchisi o rnida bilan ʻ ʻ ʻ bog lovchi-ko makchisi ishtirok etishi mumkin: ʻ ʻ Endi Rais boboning men bilan o g lining yaqinligiga hamda burgutga bo lgan munosabati haqida. ʻ ʻ ʻ Biriktiruvchi bog lovchilar o rnida “-u”, “-yu” yuklamalari ham uyushiq ʻ ʻ egalarni bog lashda xizmat qiladi. “-u”, “-yu” yuklamalari vositasida bog langan ʻ ʻ uyushiq egalar ta`kid va kuchaytirish ma`nolarini ifodalaydi: Aksincha: endi men o zimizning anavi tomondagi ʻ dala –shiyponimiz-u loysuvoq uylarimizni, gilam- kigiz, buyralarimiz-u po stak va ko rpachalarimizni ʻ ʻ yanada ko proq yaxshi ʻ ko radigan bo lib qolgan edim. ʻ ʻ Uyushiq egalarni o zaro bog lashda biriktiruvchi bog lovchilar singari ʻ ʻ ʻ ayiruv bog lovchilari ham qo llanadi. “Yo”, “yoki”, “yohud” ayiruv bog lovchilari ʻ ʻ ʻ yakka holda, “dam... dam”, “goh... goh” bog lovchilari esa takror qo llanadi. ʻ ʻ Uyushiq bo laklar takrorlanuvchi bog lovchilar bilan birikib kelganda, uyushiq ʻ ʻ bo laklarning har biri grammatik forma yoki ko makchi bilan kelishi mumkin. Har ʻ ʻ biriga: Rost, uning qilig idan, aytimidan ʻ zavqlanib ketgandik . (Kuzda bahor havosi) Yoki oxirgi uyushiq bo lakka: ʻ Biroq tasvirdagi shohlar (chunonchi Bobur ham, temur ham) nechuk bo lib buncha dav-daska qilib, falon yuzlab sipoh ʻ olib, qulon, kiyik, yo lbars yo qoplon ovlariga ʻ chiqishar ekan? “goh” bog lovchisi bilan bog langanda ketma-ketlik ma’nosi reallashadi: ʻ ʻ Umuman, bu – o limtikxo r yirtqish qushlar turkumidan bo lsa ham, juda ozoda ʻ ʻ ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 edi: Tumshug ini deng, butoqningʻ goh bu, goh u tomoniga r osa suykab artar, gohida shox ostidagi katta tog oraga solib qo yilgan suvga tushib olib, qanotlarini ʻ ʻ pat-patlatib urib cho milar ʻ , so ngra shumshukkina bo lib chetga chiqar va soyni ʻ ʻ kechib o tgan moldek silkinib patlarini ʻ qurita boshlar edi . Uyushiq bo laklarning qo shimcha olishi yoki olmasligi, ko makchi so zlar ʻ ʻ ʻ ʻ bilan kelishi yoki kelmasligi uyushiq bo laklarning miqdori (uyushiq bo laklar ʻ ʻ qancha ko p bo lsa, ularda qo shimcha va ko makchilarga zaruriyat shuncha kuchli ʻ ʻ ʻ ʻ bo ladi), bog lovchilarning mavjud yoki mavjud emasligi (bog lovchilar ʻ ʻ ʻ yordamida birikkanda qo shimcha va ko makchilarga ehtiyoj ko p bo ladi), ʻ ʻ ʻ ʻ uyushiq bo laklarning semantik tomondan uzoq-yaqinligi, biriktiruvchi pauza ʻ (pauza qancha uzun bo lsa, qo shimcha va ko makchilarni takrorlashga ehtiyoj ʻ ʻ ʻ shuncha kuchli bo ladi) kabi holatlarga ham bog liq. ʻ ʻ Qo shma gapning birinchi sodda gapida uyushib kelgan qaratqich ʻ aniqlovchilar uch qismli bo lsa va har biriga “ham” yuklamasi qo shilsa, ikkinchi ʻ ʻ sodda gapida uyushgan sifatlovchi aniqlovchi, shuningdek, hamda bog lovchisi ʻ yordamida egalar uyushsa, ma’no butunlay konkretlashadi va tasvir aniqligi ortadi. Ham so zi takrorlanib kelganda ikki xil ma’noni anglatadi: ʻ ham so zi o zi ʻ ʻ aloqador so zdan keyin kelsa, ayirib ko rsatish, ta’kidlash, oldin kelsa, faqat ʻ ʻ ta’kidlash ma’nolari anglashiladi. Bilan yordamchisi bilan birikkanda esa faqat oxirgi uyushiq bo lak grammatik formant oladi: ʻ Yopiray, devorlarda tulkining ham, bo rining ham, qoplonning ham ʻ terisi ilingan, bir nechta burama, changarakshox kiyik hamda yovvoyi qo yning ʻ shoxlari-da bor edi . Shuningdek, bu o rinda ʻ ham so zi ayirib ko rsatish, ta’kidlash uchun kelgan. Bunda uyushiq ʻ ʻ bo laklar ham ayirib ko rsatish, ham ta’kidlash uchun qo llangan. Bunda gap ʻ ʻ ʻ bo laklarining uyushib kelishi biriktiruvchi pauza va sanash ohangi yordamida yuz ʻ beryapti. Uyushiq bo laklar tarkibidagi ʻ ham so zini tushirib qoldirsak ham, ʻ uyushiq bo laklarning birikish usuli o zgarmaydi: faqat uyushiq bo laklar ʻ ʻ ʻ ta’kidlanmagan, ayirib ko rsatilmagan bo ladi: ʻ ʻ Yopiray, devorlarda tulkining ham, bo rining ham, qoplonning ham terisi ilingan ʻ , bir nechta burama, PAGE \* MERGEFORMAT1 changarak shox kiyik hamda yovvoyi qo yning shoxlari-daʻ bor edi. - Yopiray, devorlarda tulkining, bo rining, qoplonning terisi ilingan, bir nechta burama, ʻ changarakshox kiyik hamda yovvoyi qo yning shoxlari-da bor edi ʻ kabi. Demak, h am so zi tak ʻ rorlanib kelganda, uyushiq bo laklar biriktiruvchi ʻ pauza va sanash ohangi yordamida birikadi. H am so zi esa o zi aloqador bo lgan ʻ ʻ ʻ so zning ma’nosini ta’kidlash, uni ayirib ko rsatish uchun qo llangan. ʻ ʻ ʻ Demak, ham so zi takrorlanib qo llanganda yuklama hisoblanadi. Voqea-hodisa ʻ ʻ mazmunini ta’kidlab, aniqlashtirib ko rsatish maqsadida ba`zida uyushiq ʻ egalarning sifatlovchilari kengaytirilgan bo ladi: ʻ Saroydagi xilvatxona va undagi hayvonlardan shilib olingan terilar- u, arralab, qoqib olingan shoxlar ko z ʻ oldimga keldi: demak, bu ishlarning boshida o sha ʻ odam tursa kerak . Uyushiq bo laklar ma’noni kuchaytirish uchun ham xizmat qiladi. Bu ʻ ko proq hollar, sifatlovchilar uyushib kelganda yuz beradi. Masalan, hol ʻ uyushganda: Bir mahal burgut shunday aylanishga berilib ketdiki, tuyqus qafasga urildimi yoki xizmatkor ipdan qattiq tortdimi – xuddi o q tekkandek bir ʻ ag darilib pastlay boshladi ʻ . Ma’lum bir narsa, predmetlarni aniq ifodalash – ta’riflash uchun ot kesimning sifatlovchisi uyushib keladi: Bu el bo lmaydi, o g lim... Lekin ʻ ʻ ʻ chiroyli, mag rur ʻ qush . Uyushiq sifatlovchilar nutqning ekspressivligi uchun xizmat qiladi: Saroydagi xilvatxona va undagi hayvonlardan shilib olingan terilar-u , arralab, qoqib olingan shoxlar ko z oldimga keldi: demak, bu ishlarning boshida ʻ o sha odam tursa kerak ʻ . Ikki uyushiq egalarni ko pincha va yoki hamda bog lovchilari bilan ʻ ʻ bog langanini ko rish mumkin: ʻ ʻ Shubha yo qki, shu tobda mehmonxona eshigi ʻ ochiq, u yerda Rais bobogina emas, u kishining xotini va o g li ʻ ʻ ham bor . PAGE \* MERGEFORMAT1 Uyushiq egalarga nisbatan aniqlovchi umumiy va xususiy bo lishi mumkin.ʻ Umumiy aniqlovchi uyushib kelgan ega qismlarining barchasida mavjud bo lgan ʻ bir xil belgini ko rsatadi, uyushiqlik zanjirini hosil qilgan eganing har birini ʻ aniqlaydi. Xususiy aniqlovchi esa uyushiq ega qismlarining barchasini birdek aniqlamaydi, ya`ni ulardan bittasining belgisini ko rsatib beradi. ʻ 7 Uyushiq eganing birida mavjud bo lgan belgi uyushiq zanjirdagi egalarning boshqalarida bu belgi ʻ bo lmaydi. ʻ Umumiy aniqlovchi uyushiq egadan oldin keladi, biroq uyushiq egadan oldin qo llangan aniqlovchining hammasi ham umumiy aniqlovchi bo la olmaydi. ʻ ʻ Yoyiq sifatlovchi aniqlovchilari uyushgan to ldiruvchi orqali insonga xos ʻ tashqi belgilarni bo rttirib ko rsatish mumkin: ... ʻ ʻ O sha vaqtlarda “Tarzan” filmi ʻ qo yilgan, ho -o , u – baquvvat, har yelkasiga bir odam o tirsa bo ladigan, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ daraxtdan daraxtga maymundek sakrab o tadigan yovvoyi yigitga taqlid qilib, ʻ necha-necha bolalarning qo l-oyog i singan edi ʻ ʻ .(To p o yin) ʻ ʻ Shuningdek, asarda bir gap tarkibida yoyiq sifatlovchi aniqlovchilar uyushib qo llangan holatlar ham uchraydi. Bu esa fikrni yanada aniqlashtirishga ʻ yordam beradi: Jahon urushining asorati hamon bilinar, ayniqsa, otalari urushda xalok bo lib, ʻ onalari er qilib ketgan, o zlari yetimlar uyida jon ʻ saqlagan bolalarning ko pligidan bilinardi ʻ .(To p o yin). ʻ ʻ Uyushiq bo laklarda umumlashtiruvchi birliklar funksional qo llanishiga ʻ ʻ ko ra farq qiladi. Badiiy nutqda umumlashtiruvchi birliklar odatda jins ʻ tushunchasini bildirib, tur tushunchasini ifodalovchi uyushiq bo laklardan oldin ʻ keladi. Lekin bularda umumlashgan birliklarning qo llanishi ancha murakkab. Bir ʻ tomondan, umumlashtiruvchi birlik jins tushunchasini, uyushiq bo laklar esa tur ʻ 7 Qilichev E. O zbek tilining amaliy stilistikasi. – Toshkent: O qituvchi, ʻ ʻ 1992. PAGE \* MERGEFORMAT1 tushunchasini doimo aynan ifodalayvermaydi. Bundan tashqari, ko pinchaʻ umumlashtiruvchi birlik vazifasida jamlik bildiruvchi boshqa so zlar, masalan, ʻ h ammasi, butun kabilar qo llanadi. Bular uyushiq bo laklardan oldin ham, keyin ʻ ʻ ham kelishi mumkin. Ba’zan bunday so zlar takrorlanib kelib, ma’noni ʻ kuchaytiradi. Ikkitadan ortiq uyushiq egalar ba’zan umumlashtiruvchi bo lakdan keyin ʻ bog lanadi. Bunday holatda uyushiq eganing sanash ohangi yordami bilan ʻ bog langan qismlari esa mazmunan o zaro zich ʻ ʻ birikmaganlikni ifodalasa-da , uyushiq shakllar fikrni to la oydinlashtiradi: ʻ Xullas, uning amri bilan kissalarimizda bor bisotimizni ko rsatdik: bu gal u faqat yesa bo ladiganlarini ʻ ʻ oldi: tosh qotgan “ piryanik”, bir kat jiyda, parvarda, kallaqand (To p o yin). ʻ ʻ Haqiqatan ham, umumlashtiruvchi bo lak jins tushunchasini, uyushiq ʻ bo lak tur tushunchasini ifodalovchi so zlardan bo ladi ʻ ʻ ʻ 5 , umumlashtiruvchi bo lak ʻ uyushiq bo laklarni jamlab, umumlashtirib ifodalasa, uyushiq bo laklar ʻ ʻ umumlashtiruvchi bo lakni izohlaydi, to ldiradi. Aslan qurilmada ʻ ʻ umumlashtiruvchi bo lakning ishtiroki zaruriy emas, biroq mazkur bo lak nisbatan ʻ ʻ keng tushunchani ifodalaydi, bundan tashqari, uning maxsus ohang hamda to xtam ʻ bilan aytilishi ta’kid ma’nosini yuzaga keltiradi: Xullas, uning amri bilan kissalarimizda bor bisotimizni ko rsatdik: bu gal u faqat yesa bo ladiganlarini ʻ ʻ oldi: tosh qotgan “piryanik”, bir kat jiyda, parvarda, kallaqand. - Xullas, uning amri bilan kissalarimizda tosh qotgan “piryanik”, bir kat jiyda, parvarda, kallaqan ni ko rsatdik: bu gal u faqat yesa bo ladiganlarini oldi ʻ ʻ tarzida qo llansa ʻ ta’kid ma’nosi yo qoladi. ʻ Uyushiq egalar ham umumlashtiruvchi bo lak bilan qo llanishi mumkin va ʻ ʻ bunday holatda umumlashtiruvchi bo lak ta’kidlash, xulosalash ma’nolarini ʻ ifodalaydi. Umumlashtiruvchi bo lak ʻ uyushiq egalarni jamlab , umumlashtirib ifodalaydi va uyushiq egalardan oldin ham, keyin ham qo llanishi mumkin. Lekin ʻ umumlashtiruvchi bo lak qaysi o rinda ifodalanishidan qat’iy nazar u uyushiq ʻ ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 egalardan pauza bilan ajraladi. Uyushiq egalarni bog lashda “ham” yordamchisiʻ ham ishtirok etadi. Uyushib kelgan ega ko p qismli bo lsa va har biriga “ham” ʻ ʻ yuklamasi qo shilsa, chegaralash ma’nosi aniq bo rtib turadi: ʻ ʻ Biroq, yigitchalar, bilib qo yinglarki, bizning falsafamizda ʻ hamma narsa Inson uchun, deyiladi. Tabiat ham, gullar ham, ana shu qushlar ham... . Keltirilgan misolda jins va tur tushunchalari aynan ifodalanmagan, ular qisman to ldirilgan. Umumlashtiruvchi so z ( ʻ ʻ hamma narsa ) va uyushiq bo lak( ʻ Tabiat ham, gullar ham, ana shu qushlar ham ) dagi semantik xususiyat grammatik xususiyat kabi aynan bo lgani boisidan, shakliy-mazmuniy aniqlik ʻ ro yobga chiqadi. Uyushiq egalardagi grammatik forma – ham yuklamasining har ʻ bir uyushiq bo lakka qo shilishi ajratish, chegaralash mazmunini aniq ifodalagan. ʻ ʻ Konstruksiyadan umumlashtiruvchi bo lak olib tashlansa,fikr butunligiga putur ʻ yetadi va alohida e’tibor, diqqat qaratish yo qoladi: ʻ Biroq, yigitchalar, bilib qo yinglarki, bizning falsafamizda ʻ hamma narsa inson uchun, deyiladi. Tabiat ham, gullar ham, ana shu qushlar ham... - Biroq, yigitchalar, bilib qo yinglarki, ʻ bizning falsafamizda tabiat ham, gullar ham, ana shu qushlar ham inson uchun, deyiladi. ... . Umumlashtiruvchi so z ʻ vazifasida jamlash-belgilash , bo lishsizlik ʻ olmoshlari, jam ottlari, son turkumidagi so zlar, harakat nomlari kabi so zlar ʻ ʻ keladi. Miqdor ma’nosini jamlash maqsadida umumlashtiruvchi bo lak son ʻ turkumidan tuziladi: Burilib ortimdagi devorga qarasam, o nlab qushlarning ʻ – kaklik deysizmi, chil, xakka, qumri, hatto jannat chivinxo ri degan dumi uzun ʻ qizg ish qushning ʻ ham ichiga bir nima tiqilgan mo lasi saf tortib turibdi. ʻ . Quyida keltirilayotgan misolda birinchi to ldiruvchida ʻ -ni affiksini tiklab bo lmaydi, ʻ ikkinchi to ldiruvchi(odamlarni ʻ ) da esa belgili qo llangan. Uyushiq ʻ bo lak hamda umumlashtiruvchi so z grammatik muvofiqlik asosida birikib, ʻ ʻ yakunlash, xulosalash mazmunini ifodalagan. Demak, bunday bo laklar o zi ʻ ʻ qatnashgan gap bilan semantik, grammatik, intonatsion yaxlitlikda bog lanadi. ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 Shunisi e’tiborga loyiqki, ijodkor qo llagan uyushiq bo laklar fikrni to laʻ ʻ ʻ ifodalashga yordam bergan: Biz bolalar zaldagi deraza pardalarini tushirib, nimqorong ilikda fosfor burgutni tomosha qilib, xayolimizda u tufayli qo zg algan ʻ ʻ ʻ har xil afsonalarni – toshqasrlar-u jodugarning bir “so f”i bilan tosh qotgan ʻ odamlarni eslab, ayni chog da haykalning qizil ko zlaridan xayiqib, shu ʻ ʻ boisdanmi, past ovozda gaplashib o tirardik. ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 II BOB. UNDALMALI GAPLAR HAMDA KIRISH BO LAKLARNINGʻ SEMANTIK - STILISTIK XUSUSIYATLARI 2.1. Undalmali gaplar Gapda ba’zan, gapning bo lagi vazifasidagi so zlardan tashqari, shunday ʻ ʻ so z yoki so z guruhi ham bo ladiki, ular shu gapda mazmun jihatdan bog lansa ʻ ʻ ʻ ʻ ham, grammatik jihatidan bog lanmaydi. Bularga undalmalar kiradi. ʻ Undalmalar bosh kelishik shaklidagi ot yoki otlashgan so zlar bilan ʻ ifodalanadi. Ot bilan : Joniqul aka, - dedi birdan Sulton jilmayib. Otlashgan sifat bilan: Yaxshilar, biz ham boraylik. Son bilan: Uchinchilar, oldinga o tinglar. ʻ Olmosh bilan: Sen ham qani, bu yoqqa kelchi? Sifatdosh bilan: O qiganlar, sizlarga rahmat. ʻ Undov so zlar bilan ʻ :- Hoy, siz ovoz bermasangiz ham, doktor bo lardim. ʻ Bilasiz-ku! So z birikmalari turg un iboralar bilan: ʻ ʻ Xayr, ko zim qorasi. ʻ Hoy qiz tushmagur , nima qilyapsan ? Undalmalar ko ʻ pincha shaxsning ismi , familiyasi , unvoni , taxallusi , laqabi , kasbi yoki qarindoshlik munosabatlarini bildiruvchi bosh kelishik formasidagi so ʻ zlar bilan ifodalanadi : Karim Sobirovich , xonamga kiring . Ol, jiyan, yo l yurib ʻ kelgansan. Ey Navoiy , umr o tar yeldek, o zingni shod tut. ʻ ʻ Emotsional nutqda undalmalar jonli va jonsiz predmetlarga, mavhum tushunchalarga qaratilgan bo lishi mumkin. Masalan: ʻ Iltijo qilurman senga, tabiat meni pok niyatdan ayirma aslo. Ey quyosh, ko rsat yuzing. ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 Sifatdoshning -gur, -kur shaklli otlashgan turi ham undalmani hosil qiladi: Niyatingga yetkur, quloq sol! Undalmalar ayrim o rinlarda shaxs, predmetning tashqi biror belgisiniʻ ifodalaydi: cho loq, ko r, kar ʻ ʻ va shunga o xshash so zlar undalmalarni tashkil ʻ ʻ qiladi. Ba`zan Hoy, shapkali! Ey, mashina! tipidagi undalmalar ham og zaki ʻ nutqda uchraydi. Undalmalar tarkibiga ko ra 3 ga bo linadi: ʻ ʻ 1.Yig iq undalmalar. ʻ 2.Yoyiq undalmalar . 3.Murakkab undalmalar. Yig iq undalmalar yolg iz bir so zdangina tarkib topadi. Masalan: ʻ ʻ ʻ Ena, choy ichasizmi? (Qushlar qishlovdan qaytdi). Yoyiq undalmalar o ziga oid so zlar bilan kengayib keladi. Yoyiq ʻ ʻ undalmalar sifat, sifatdosh , ot bilan ifodalanadi: - Hurmatli o rtoqlar ʻ ! – deb palag da, xuddi keksalarga xos vazmin-shang i ovozda boshladi. ʻ ʻ (Qushlar qishlovdan qaytdi). Murakkab undalmalar - yolg iz undov so z bilan yoki undov so zlar bilan ʻ ʻ ʻ barobar, aniqlovchi, izohlovchilar bilan birga kelishi mumkin. Bu holda kuchli his – tuyg u ifodalanadi. Shukur Xolmirzayev asarlarida bu tuzilish kuzatilmadi. ʻ Undalma, so zlovchi nutqi qaratilgan shaxs, jonli va jonsiz predmetni ʻ ifodalashiga ko ra, kuchli stilistik vosita hisoblanadi. “Undalma bo lak ʻ ʻ tinglovchining diqqatini gapshakl bilan anglatilayotgan fikrga jalb qilish uchun xizmat qiladi” 6 , so zlovchining tinglovchiga qo shimcha munosabati mavjud ʻ ʻ bo ladi, shuningdek, undash bilan bir o rinda, ekspressivlik ham ifodalanadi. ʻ ʻ O zbek tilshunosligida A.Sayfullayev tomonidan undalmaning lisoniy tarkib va ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 tavsifi maxsus o rganilganʻ 8 . Undalmaning grammatik tuzilishi uning stilistik xarakterini ham belgilaydi , gap bilan mazmunan aloqador bo lgani bois ʻ uning grammatik tuzilishida o ziga xos tomonlar mavjud, bu shakllar quyidagilar ʻ - undalmalarning gap bo laklari kabi takrorlanishi; ʻ -undalmalarning gap bo laklari kabi ajratilgan tartibda qo llanishi; ʻ ʻ -undalmalarning uyushib kelishi. Undalma bo lak tinglovchining diqqatini gapshakl bilan anglatilayotgan ʻ fikrga jalb qilish uchun xizmat qiladi, bosh kelishikdagi sintaktik birlik bilan ifodalanadi , undash ohangi bilan aytiladi: - Xolajon, yirtqich qushlar o zlarining ʻ atrofidagi tovuq jo jalariga teginmaydi, - dedi Yo ldosh ʻ ʻ . Gap bo laklari bilan grammatik jihatdan bog lanmagan undalmalarning ʻ ʻ turli ko rinishlari bor. Misollarni chog ishtiring: ʻ ʻ He, kambag alchilik ʻ qursin, azizim. To raqullar qishloqda eng faqir oillardan edi. Kambag alchilik ʻ ʻ odamni ehtiyotkor qilib qo yar ekan-da. ʻ . Ushbu misollardagi azizim so zi ʻ grammatik jihatidan gap bo laklari bilan bog lanmagan. ʻ ʻ Undalma dialogik nutqda, monologik nutqda, muallif nutqida , murojaat, shior, buyruq, chaqiriq, e`lonlarda ishlatiladi. Undalmalar bosh kelishik shaklidagi ot yoki otlashgan so zlar bilan ʻ ifodalanadi: - Assalom alayko m, Rais bobo! ʻ – Ha-ha, raisning o g liniyam “Rais ʻ ʻ bobo” deyishardi. - eson-omongina yuribsizmi? Bobo yaxshimilar? Enaginangiz? Undalmalar so zlovchining tinglovchiga munosabatini ifodalab, baho ʻ xarakteristikasi, ottenkasi (ijobiy, salbiy, ney tral, ko tarinki-tantana kabilar)ga ega ʻ bo ladi. “...Murojaat birliklari... konnotativ ma’noga egadir” ʻ 8 , bunga 8 Sayfullayev A. Hozirgi o zbek tilida gap bo laklarining semantikasi va ʻ ʻ grammatikasi. -T.: Fan, 2000. PAGE \* MERGEFORMAT1 ekspressivlikni sintaktik yo l bilanʻ ifodalash deb ham qaraladi 9 . Minnatdorchilik mazmuni: - Rahmat, xola, - dedi u. ko zi qanotlarini yozganicha bizga tikilib ʻ yotgan burgut-da. – U nima? Nima qilasiz uni? Qayerdan ushladingiz? ; salbiy ma’noda: Balo bormi u yerda?.. To raqul, ʻ bularga qo shilma! ʻ ; murojaat ma’nosida: -Mayli. – keyin ijirg anib ayvon to siniga bordi. – Gulnazar! –deb ʻ ʻ chaqirdi kabi. Undalma o zining leksik-grammatik tabiati bilan undashdan ʻ tashqari, bu vazifada kelgan shaxs, predmetlarni xarakterlaydi ham. Ularning ko pchiligi ekspressiv xarakterda bo lib, qo llanishiga ko ra turli xususiyatga ʻ ʻ ʻ ʻ egadir. Shunga ko ra, badiiy adabiyotda undalmalarga murojaat birliklari deyiladi. ʻ Murojaat birliklari kundalik hayotimizda, nutq faoliyatida – nutq jarayonida keng qo llaniladigan, o zaro aloqa aralashuvga ʻ ʻ faol xizmat qiladigan , so zlovchining ʻ tinglovchiga bo lgan munosabatini ifodalaydigan, o zida turli modal ma’nolarni ʻ ʻ tashiydigan o tkir, ta’sirchan vositadir. Murojaat birliklaridan nutqda tinglovchi ʻ e’tiborini tortish, xitob qilish, undash kabi maqsadlarda foydalaniladi. Bunday birliklarda so zlovchi va tinglovchi o rtasidagi yaqinlik, hurmat, ishonch; ʻ ʻ hurmatsizlik, ishonchsizlik kabi kommunikativ munosabatlar ham ifodalangan bo ladi. Shunga ko ra, doimiylik belgisiga ega bo lgan murojaat birliklari nutqda ʻ ʻ ʻ appelyativ (xitob va murojaat orqali muloqotni boshlash), konnotativ (subyektiv munosabat salbiy va ijobiy munosabatlarni ifodalash), emotiv (hissiy munosabat) funksiyalarni bajaradi.Undalmalarni baho xarakteristikasi ottenkasini ifodalashiga ko ra, ikki katta guruhga ajratish mumkin: ʻ 2.2. Kirish bo laklar ʻ Kiritma tuzilmalar gap mazmuniga yoki uning ayrim bo laklari ma’nosiga ʻ oid qo shimcha izoh, ma’lumotlar beradi. Bular gap tarkibiga ʻ nutq jarayonida kiritilib , gap bilan logik - semantik jihatdan munosabatga kirishadilar. Kiritma tuzilmalar intonatsion jihatdan mustaqillikka ega bo ladilar. Ular ʻ biror so roqqa javob bo lmaydi, sintaktik vazifa bajarmaydi, gap bo lagi yoki ʻ ʻ ʻ qo shma gaplarning kesimi bo lib kelmaydi. ʻ ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 Kiritma tuzilmalar tushunilishi qiyin yoki tushunilmaydigan so zlarʻ (dialektizm, professionalizm, termin, jargonizm, arxaizm, istorizm kabilar) ma’nosini, ayrim leksik birliklarning talaffuzi va etimologiyasini izohlash, so zlovchining sub’yektiv - emotsional munosabatini ifodalash, xabar manbaini ʻ ko rsatish, qo shimcha ma’lumotlar berish uchun xizmat qiladi: ʻ ʻ Yoz boshlanib ketgan, kunduz kunlari qanchalik issiq bo lsa ʻ (tog ning ʻ toshlari darrov qiziydi - da), kechalari shunchalik salqin, hatto sovuq bo ladigan kunlardan biri edi. ʻ . Kiritma tuzilmalar tuzilishiga ko ra 3 turga bo linadi: kiritma bo lak, ʻ ʻ ʻ kiritma birikma, kiritma gaplar. Kiritma bo lak ayrim so z shaklida bo ladi ʻ ʻ ʻ : Bo z mergan degan ovchi ʻ bo lardi. Yonida bir juft tozi ʻ (it) bilan bitta gurju (kuchukvachcha) ni ergashtirib yurardi. Kiritma birikmalar so z birikmasi shaklida bo ladi: ʻ ʻ Tag in shunisi zavqli ʻ ediki, u (hamon oyog idan bog langan) ʻ ʻ kata qafas ichida qanotlarini hilpillatib urib , burchakka suyab qo yilgan quruq o rik ʻ ʻ shohiga uchib chiqar , osha yerda mag rur o tirib, patlarini cho qir, sargish, gachak tumshug ini butoqqa rosa ʻ ʻ ʻ ʻ surkab artar edi . Kiritma gaplar gap shaklida bo ladi: ʻ Yoz boshlanib ketgan, kunduz kunlari qanchalik issiq bo lsa ʻ (tog ning toshlari darrov qiziydi- ʻ da), kechalari shunchalik salqin, hatto sovuq bo ladigan kunlardan biri edi ʻ . Kiritma tuzilmalar gapning barcha tiplari tarkibida kelishi mumkin. Ba’zan bir gap (ko proq murakkablashgan gaplar) tarkibida bir necha bo lishi ham ʻ ʻ mumkin: ...Tolstoy uni tinglashga majbur bo lib, ko p xalqlarda inson oltmish ʻ ʻ yoshga to lganidan keyin “tarki dunyo etish odati” mavjudligi ʻ (masalan, hindularda o shanday odamlarning o rmonlarga ketib qolishlari, O rta Osiyoda ʻ ʻ ʻ esa Ahmad Yassaviy degan so fiyning 63 yoshdan keyin yer ostiga tushib ʻ yashagani...) haqida vazminlik bilan gapirib, nihoyat, barcha payg ambarlar – ʻ Allohning yerdagi rasullari ekani... (Tanholik) PAGE \* MERGEFORMAT1 Yoki quyidagi kiritmalarga diqqat qiling: ... Ostin ibodatxonasida tilovat qilish – o tgan gunohlarʻ (gunohlarini Lev Nikolayevich aniq eslolmas , biroq har qadamida his qilardi) uchun tavba qilish – ha-ha, ruhoniydan “gunohlarimni so rab bering” deb iltimos qilish emas ʻ (unday ruhoniylarning tili boshqv-yu, dili boshqa ekanini Lev Nikolayevich yaxshi biladi: bu holni badiiy asarlarida ham, maqolalarida ham baralla aytgan, shu tariqa, albatta, cherkovning g azabini ʻ qo zg agan, keyin esa umuman dinga, Isoga ʻ ʻ munosabatini ochiq bayon qilib , Injilni noto g ri talqin qilayotganlarini isbotlab berganida, cherkovning toqati ʻ ʻ tugagan edi) .... (Tanholik) Odatda, so zlashuv uslubida kiritmalarga ko proq ehtiyoj seziladi. Bunday ʻ ʻ nutqning oldindan o ylab shakllantirilmasligi, ya’ni fikrni tayyorgarliksiz ifodalash ʻ nutqqa kirish gaplar kiritish zaruratini tug diradi. Bu nutq situatsiyasi, nutqning ʻ kimga qaratilganligi, uning yoshi, bilimi, kasbi, shevasi kabi holatlar bilan bog liq ʻ bo ladi. Natijada bu xususiyatlar nasriy asarlarda personajlar nutqiga ko chiriladi. ʻ ʻ Personajlar nutqida uchraydigan kirish gaplar personajlarning o ziga xos ʻ tabiati, xarakterini ochish uchun , uning nutqini ifodalashga qaratilgan turli til vositalarini izohlash yoki sharhlash uchun xizmat qiladi: Tag in shunisi zavqli ʻ ediki, u (hamon oyog idan bog langan) ʻ ʻ katta qafas ichida qanotlarini hilpillatib urib, burchakka suyab qo yilgan quruq o rik shohiga uchib chiqar, osha yerda ʻ ʻ mag rur o tirib, patlarini cho qir, sargish, gachak tumshug ini butoqqa rosa ʻ ʻ ʻ ʻ surkab artar edi. Kiritmalar orqali personaj kechinmalari, obrazlar harakatining ichki motivlari, his-hayajonning sabablari, tasvirlanayotgan voqelikka bo lgan ʻ munosabat kabilarni ifodalash , ifoda qilinayotgan fikrni izohlash yoki bu haqda qo shimcha ma’lumot berish asar voqealarini aniq aks ettirishga yordam ʻ beradi: Tag in bir gap: Yo ldoshboyning aytishicha, ʻ ʻ osmondan o zga ʻ burgutlarning titroqli chinqirig i eshitilgan chog larda juda bezovta bo larkan. ʻ ʻ ʻ Yoz boshlanib ketgan, kunduz kunlari qanchalik issiq bo lsa ʻ (tog ning toshlari ʻ darrov qiziydi-da) , kechalari shunchalik salqin, hatto sovuq bo ladigan kunlardan ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 biri edi. Yoki Ishonavering, men bo rttirayotganim yo q. Buning ustiga, buʻ ʻ o zaro farqqa urg u berishdan menga naf yo q. Ya`ni, ʻ ʻ ʻ sizga aytmoqchi bo lganim ʻ , voqealarga anchayin daxli bor, xolos. . Kiritma gapning qo shma gap tarkibidagi sodda gapdan farqi – uning ʻ ma’lum gapga nutq momentida tug ilib qolgan ehtiyojiga ko ra kutilmagan tarzda ʻ ʻ birdan kiritilishi. Kiritma gapning xususiyati uning yig iq (kesimdangina iborat) ʻ bo lmasligi: ʻ Tag in shunisi zavqli ediki, u ʻ (hamon oyog idan bog langan) ʻ ʻ kata qafas ichida qanotlarini hilpillatib urib, burchakka suyab qo yilgan quruq o rik ʻ ʻ shohiga uchib chiqar, osha yerda mag rur o tirib, patlarini cho qir, sargish, ʻ ʻ ʻ gachak tumshug ini butoqqa rosa surkab artar edi ʻ . Ma’lumki, nutq jarayonida aytilayotgan fikrning tinglovchiga to la yetib ʻ borishi ucun, gap mazmuniga yoki uning ayrim bo laklari ma’nosiga oid ʻ qo shimcha izoh, ma’lumotlar berish zaruriyati tug iladi. Bu zaruriyati nutqda ʻ ʻ kiritmalarni qo llash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Badiiy va so zlashuv uslubida ʻ ʻ kiritmalar ko proq qo llaniladi. Kiritmalarning badiiy uslubida ko proq ʻ ʻ ʻ qo llanilishining sababi – personajlarning kechinmalarini, qahramonlarning ʻ xarakterini kengroq yoritib berishga xizmat qiladi. PAGE \* MERGEFORMAT1 Xulosa XX asrning oltmishinchi yilaridan boshlab jadal rivojlangan lingvopoetika masalasi yuzasidan dunyo tilshunosligida qator ishlar amalga oshirilib kelinmoqda. So z san’atkorlarining asarlarida badiiy ifodaga xizmat qiluvchi til hodisalariniʻ indavidual nutq tarkibiy qismi sifatida mahsus tadqiq qilish alohida ahamiyatga ega. Mazkur kichik ishda adib prozasi tilining sintaksisi, aniqrog i, ʻ murakkablashgan qo shma gaplarning lingvopoetik hususiyatlari mahsus tekshirish ʻ obyekti hisoblanadi. Ishda ko tarilayotgan barcha masalalar o zbek ʻ ʻ lingvopoetikasiga va badiiy stilistikasiga qaysidir darajada zarur hisoblanadi, shuning uchun yozuvchi prozasi lingvopoetik nuqtai nazardan tahlil qilindi. Umumiy xulosa qilinganda , quyidagilarni qayd qilishimiz mumkin: 1.Murakkab gap sintaksisida sodda gap tarkibida kelib, ularni murakkab gaplarga aylantiruvchi sintaktik konstruksiyalar – gapning ajratilgan bo laklari, ʻ gapning uyushiq bo laklari, undalmalar, kirish bo laklar ekspressiv sintaksis ʻ ʻ vositalari sanalmasa-da, badiiy mazmunni oshiruvchi ifoda sifatida qayd etiladi. 2.Ajratilgan bo laklar o ziga xos semantik funksiyaga ega bo lib, bunda ʻ ʻ ʻ ajratish orqali ma’lum bo lakning ma’nosi ajratib, bo rttirib ko rsatiladi, boshqa ʻ ʻ ʻ gap bo laklardan ayirilib, diqqat shu bo lakka jalb etiladi. Bunday logik ajratish ʻ ʻ intonatsiyada ham o z ifodasini topadi; ajratilgan bo lak boshqa gap bo laklaridan ʻ ʻ ʻ farqlanuvchi alohida yarim hukm, yarim predikativlikka ega bo ladi. ʻ 3. Bu birliklar har bir uyushuvchi qismga qo shilganda so zning ma’nosini ʻ ʻ ta’kidlash, uni ayirib ko rsatish kabi uslubiy ma’nolar ifodalanadi. ʻ 4. Undalmada so zlovchining tinglovchiga qo shimcha munosabati mavjud ʻ ʻ bo ladi, ʻ shuningdek , undash bilan bir o rinda, ekspressivlik ham ifodalanadi. ʻ Undalmalar o zida turli modal ma’nolarni tashiydigan o tkir, ta’sirchan vositadir, ʻ ʻ bunday birliklarda so zlovchi va tinglovchi o rtasidagi yaqinlik, hurmat, ishonch; ʻ ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1 hurmatsizlik, ishonchsizlik kabi kommunikativ munosabatlar ham ifodalangan bo ladi.ʻ FOYDALANAILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I. O zbekiston buyuk kelajak sari – Toshkent : O zbekiston . ʻ ʻ 1998. 2. Abdurahmonov G . Ajratilgan ikkinchi darajali bo laklar. -T.: Fan, ʻ ʻ 1955. 3. Ashurova D, Ubayeva F, Boltaboyeva H. Gapning uyushgan va ajratilgan bo laklari. -T.,1962. ʻ 4. Abdullayev A. O zbek tilida ekspressivlik ifodalashning sintaktik ʻ usuli.-T.: Fan, 1987. 5. Abdullayev A. O zbek tilida ekspressivlik ifodalashning sintaktik ʻ usuli.-T.: Fan, 1987. 6. Ahmedova N. O zbek tilida murojaat birliklarining semantik- ʻ konnotativ tadqiqi: Filol.fanlari nomzodi diss. ...avtoref. -T., 2008. 7. Boltaboeva H. O zbek tilida murakkablashgan sodda gaplar. - ʻ Toshkent: Fan, 1969. 8. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug ati. –Toshkent: ʻ O zbekiston ʻ milliy ensiklopediyasi , 2002. 9. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o zbek tili. ʻ -Toshkent , 2006. 10. Qilichev E. O zbek tilining amaliy stilistikasi. – Toshkent: O qituvchi, ʻ ʻ 1992. PAGE \* MERGEFORMAT1 11. Sayfullayev A. Hozirgi o zbek adabiy tilida undalma. -T.: Fan, 1968;ʻ 12. Sayfullayev A. Hozirgi o zbek tilida gap bo laklarining semantikasi ʻ ʻ va grammatikasi. -T.: Fan, 2000. 13. Sayfullyeva R va b. Hozirgi o zbek tili. -T, 2007. ʻ 14. Yo ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili ʻ asoslari. Toshkent , 2007. 15. Xolmirzayev Sh. Saylanma. III jild. Hikoyalar. Toshkent, 2006. 16. O zbek tili grammatikasi. II jild.- ʻ T., 1976. 17. G ulomov A. Sodda gap. -Toshkent, 1955. ʻ 18. G ulomov A. , Asqarova M. Hozirgi o zbek adabiy tili. Sintaksis.- T, ʻ ʻ 1987. 19. Shomaqsudov A., Rasulov I., Qo ng urov R., Rustamov H. O zbek tili ʻ ʻ ʻ stilistikasi. –T.:O qituvchi, 1983. ʻ 20 Abdurahmonov G’. Ajratilgan ikkinchi darajali bo laklar. -T.: Fan, ʻ 1955. -B.6. 21. Sayfullayeva R va boshqalar. Hozirgi o zbek tili. –T., 2007. –B.340. ʻ 22.Ashurova D, Ubayeva F, Boltaboyeva H. Gapning uyushgan va ajratilgan bo laklari. -T.,1962. –B.125. ʻ 23. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati. –Toshkent: O zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2002. – B. 45. ʻ 24. G’ulomov A., Asqarova M. Ko rsatilgan asar. -B.143. ʻ 25. Rahmatullayev SH. Hozirgi adabiy o zbek tili. –T.: ʻ Universitet , 2006. - B. 379. 26. Sayfullayev A. Hozirgi o zbek adabiy tilida undalma. -T.: Fan, 1968; ʻ Hozirgi o zbek tilida gap bo laklarining semantikasi va grammatikasi. -T.: Fan, ʻ ʻ 2000. 27.Ahmedova N. O zbek tilida murojaat birliklarining semantik-konnotativ ʻ tadqiqi: Filol.fanlari nomzodi diss. ...avtoref. -T., 2008. -B.14. PAGE \* MERGEFORMAT1 28.Abdullayev A. O zbek tilida ekspressivlik ifodalashning sintaktik usuli.-ʻ T.: Fan, 1987. -B.15. 29. Yo ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. ʻ Toshkent , 2007. PAGE \* MERGEFORMAT1

UYUSHGAN GAPNING BADIIY MATNDA QOʻLLANISHI

Mundarija: Kirish………………………………………………………………………………3
I BOB UYUSHIQ BOʻLAKLARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI…………………………………………………………..……51.1. Ajratilgan boʻlaklarning o`ziga xos ahamiyati …….…………………….8.

1.2. Uyushiq boʻlaklarlarning mohiyati……………………………………….…15
II BOB UNDALMALI GAPLAR HAMDA KIRISH BOʻLAKLARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI…………………………………25
2.1. Undalmali gaplarning ahamiyati……………………………………...……27
2.2. Kirish boʻlaklarning xususiyati…………………………………………….29
Xulosa.....................................................................................................................32
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………........33

Sotib olish