Дата регистрации 29 Ноябрь 2023
163 ПродажUyushgan gapning badiiy matndagi qoʻllanishi
![I. BOB. UYUSHGAN GAPLARNING LISONIY TIZIMDA
TUTGAN O’RNI
O’zbek tilshunosligida uyushish hodisasi bilan bog’liq uchta hodisa mavjud:
Gapda uyushgan so’zshakllar
Qo’shma gapdagi uyushiq gaplar
Uyushgan gaplar.
Uyushiqlik umumiy holat bo’lib, sodda gapga ham, qo’shma gapga ham
xosdir. Sodda gapda so’zshakllar uyushib kelsa, qo’shma gapda so’zshakllar,
sodda gaplar uyushib keladi.
Aytilganidek, uyushiklik ikki birlik (unsur)dan iborat bo’ladi:
Uyushtiruvchi unsur.
Uyushuvchi unsur.
Bu ikki unsur barcha uyushish hodisalarida mavjud bo’ladi.
Xo’sh, uyushgan gap nima va u uyushiq gaplardan nimasi bilan
farqlanadi?
Ma‘lumki, har qanday gap grammatik yoki semantik-funktsional
shakllangan bo’lishi lozim. Shu bois ular kesimga ega bo’lib, bu kesim
WPm (kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi) yoki WP
(semantik-funktsional shakllangan gap) tarzida bo’lishi lozim. WPm sodda
gaplarda bitta, qo’shma gaplarda esa birdan ortiq bo’ladi.
Quyidagi gaplarni qiyoslaylik:
1. Ukang rasm chizar edi. Bu gapning lisoniy qolipi quyidagicha: [E
+WPm]
2.Ukam rasm chizar edi va singlim televizor ko’rar edi gapining qolipi
esa quyidagicha: [E+WPm] va [E+WPm]
6](https://docx.uz/documents/a6e9dc9e-bcb2-4c56-b211-b8cdd3f0da86/page_4.png?v=3)
![Ko’rinadiki, birinchi gapda WPm va uning kengaytiruvchilari majmui
bitta, ikkinchi gapda ikkita va ular o’zaro teng bog’lovchi yordamida
bog’langan. Endi uchinchi gapga diqqat qilaylik: Ukam rasm chizar va
singlim televizor ko’rar edi.
Bu oldingi gapimizdagi kesimlarning W qismlari o’zgarmasdan
saqlanganligi va Pm qismi bittaga qisqarganligi bilan undan farqlanadi.
Demak, gapda W lar ikkita va Pm bitta bo’lib, u ikkita W uchun ham
umumiydir. Shu boisdan uni qavsdan tashqariga chiqarish mumkin. Bu
gapning qolipi quyidagi ko’rinishi quyidagicha: [((E1+W1)va(E2-W2 ))Pm]
Ko’rinadiki, bitta umumiy Pm ga ega bo’lgan birdan ortiq W dan tashkil
topgan gaplar ham tilimizda mavjud. Bunday gaplar uyushgan gaplar
deyiladi.
Yo’l-yo’lakay shuni aytib o’tish kerakki, uyushgan gaplar uyushiq
kismli qo’shma gaplardan farqlanadi. Buning uchun quyidagilarni
qiyoslaymiz:
1. Bahor kelsa, bog’lar yashnasa, sayilga chiqamiz. Gapning qolipi:
[((E1-WPm)- (E2-WPm)-(E3-Pm)]
2.Bahor kelsa, bog’lar yashnaydi va sayilga chiqamiz. (E1+WPm1)
((E2+WPm2)(E+WPm))
Bu ikkala gap uyushiq qismli qo’shma gapdir. Birinchi gapda ergash
gaplar (Bahor kelsa, bog’lar yashnasa) uyushib, bosh gapga tobelanib
kelgan. Ikkinchi gapda esa bosh gaplar (bog’lar yashnaydi va sayilga
chiqamiz) uyushib kelgan va ergash gap (bahor kelsa) ularga bab-baravar
tegishlidir. Bular uyushiq gaplardir.
Ma‘lum bo’ladiki, uyushiq gaplar qo’shma gaplar tarkibida bo’ladi.
Uyushgan gaplar esa o’zbek tilida sodda va qo’shma gaplar orasidagi alohida
7](https://docx.uz/documents/a6e9dc9e-bcb2-4c56-b211-b8cdd3f0da86/page_5.png?v=3)
![Mundarija:
KIRISH……………………………………………………….……4
I. BOB. UYUSHGAN GAPLARNING LISONIY TIZIMDA
TUTGAN O’RNI……………………………………..………5
1.1.[Pm] uyushtiruvchi vosita sifatida…………………………...7
1.2.[WPm] uyushtiruvchi vosita sifatida…………………… . …..9
1.3.[W] yoki [Pm] kengaytiruvchilari bilan farqlanuvchi
uyushgan gaplar……………………………………………………11
II.BOB. UYUSHGAN GAPNING MATINDA
QO LLANISHI TA RIFI…………………….………………..13ʻ ʼ
2.1.Uyushgan gapning matinda qo llanishining .……………..16
ʻ
muloqotdagi o rni……………………………………………,,,…..18
ʻ
2.2.Uyushgan gapning matinda qo llanishi……………...…...21
ʻ
III. XULOSA…………………………………….……………......24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLA.………………………….25
3](https://docx.uz/documents/a6e9dc9e-bcb2-4c56-b211-b8cdd3f0da86/page_1.png?v=3)
![sintaktik qurilmadir. U kesimdagi W si birdan ortiqligi bilan qo’shma gapga,
Pmning bittaligi bilan esa sodda gapga yaqinlashadi.
Sodda va qo’shma gapni belgilashda asosiy omil gapda nechta
shakllangan kesimning mavjudligidir. Eganing bor-yo’qligi, ifodalangan-
ifodalanmaganligi ahamiyatsizdir. Uyushgan gaplarni belgilashda esa bosh
omil ikkita:
Bitta shakllangan kesimning mavjudligi.
Birdan ortiq uyushgan eganing mavjudligi.
Bu xususiyatlari bilan uyushgan gaplar egali sodda gaplardan ham
(Jahongir, Jamshid, Isroil o’qidi), uyushiq kesimli sodda gaplardan ham
(egasi yo’q yoki bor bo’lsa bitta, kesimning lug’aviy qismi birdan ortiq, Pm
qismi bitta - (Ular borgan va ko’rgan edilar, qolipi [W-W] Pm]) farqlanadi.
Shakl vazifaviy talqinda uyushiq kesimli sodda gaplarda, demak, ega
bitta Pm qismlari umumiy bo’lgan kesimlar birdan ortiq bo’ladi.
Aytilganlar asosida sodda gap, uyushiq kesimli sodda gap, qo’shma gap,
uyushiq kesimli qo’shma gap va uyushgan gaplarning eng kichik struktur
sxemalarini beramiz: (Qulaylik uchun eng kichik qurilish qoliplarini berish
ma‘qul. Chunki, WPm da ular (W va Pm) ning kengaytiruvchilari ham
mujassamlangandir.
Sodda gap : [W Pm]
Uyushiq kesimli sodda gap : [W1 -W2]Pm
Qo’shma gap : [WPm - WPm]
Uyushgan qismli qo’shma gap [([WPm] [WPm]) [WPm]]
yoki: (WPm] ([WPm] [WPm]).
5. Uyushgan gap. [((E +W2) (E2+W2)) Pm]
Uyushgan gaplarga misollar keltiramiz: 1.Otam rais, onam brigadir
bo’lgan edi. 2.Do’kondorlarning ba‘zilari kitob o’qib, ba‘zilari tasbeh o’girib
8](https://docx.uz/documents/a6e9dc9e-bcb2-4c56-b211-b8cdd3f0da86/page_6.png?v=3)
![b) (...[W1] + -ganday, ... [W2] + - ganday) emish.
Kesimdagi W ning grammatik shakli har xil bo’ladi:
a) (...[W] + - gan, ... [W2] + - (a)r-) Pm;
b) (... [W1] + -(i)b, ... [W2 ]+ - mas) Pm.
II.BOB. UYUSHGAN GAPNING MATINDA QO LLANISHI TA RIFI.ʻ ʼ
“Uyushgan gapning matinda qo llanishi” tushunchasi qaror qabul qilish va
ʻ
muammolarni hal qilishda tajribadan orttirilgan donolikni qo llashni
ʻ
bildiradi. Bu turli qiyinchiliklarni engib o'tish va kerakli natijalarga erishish
uchun o'tmishdagi bilim va tushunchalarga tayanishni o'z ichiga oladi. Ushbu
kontseptsiya tajriba qaror qabul qilish jarayonlarini samarali boshqarish
uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan qimmatli boylik degan g'oya bilan
rezonanslashadi. Raskin (2002) fikriga ko'ra, bu tushuncha odamlarning
muammoni hal qilish qobiliyatini va qaror qabul qilish ko'nikmalarini
oshirishda tajribaviy o'rganishning ahamiyatini ta'kidlaydi.
Uyushgan gapning matinda qo llanishini tushunish va ishlatishning
ʻ
ahamiyati
Uyushgan gapning matinda qo llanishini tushunish va undan foydalanishning
ʻ
muhim jihatlaridan biri uning inklyuzivlik va madaniy xilma-xillikni targ ib
ʻ
qilishdagi rolidir. Uyushgan gapning matinda qo llanishini qabul qilish va
ʻ
amalda qo llash orqali insonlar turli etnik jamoalarning o ziga xos qarashlari,
ʻ ʻ
an analari va tillarini qadrlashlari va hurmat qilishlari mumkin. Ushbu
ʼ
tushunish hamkorlik va o'zaro tushunishni rag'batlantiradigan inklyuziv
muhitni yaratishga imkon beradi. Bundan tashqari, u ushbu jamoalarda o'ziga
xoslik va g'urur tuyg'usini kuchaytiradi, bu esa tegishlilik va vakolatlarni
kuchaytirish tuyg'usiga olib keladi (Laldinova, 2022). Binobarin, uyushgan
11](https://docx.uz/documents/a6e9dc9e-bcb2-4c56-b211-b8cdd3f0da86/page_9.png?v=3)
![Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova M.Adabiy
ta`lim metodikasi. –T. 1993
1.1. WPm uyushtiruvchi vosita sifatid
1.Yaxshi topib, yomon qopib so’zlar. (Maqol.) 2.Onasi o’qisin, opasi
ishlasin dedi. (M. Ismoiliy.) 3.Savr oyining bulutlari havoda o’kirib, sellar
quyib utdi. (Oybek.) 4.Jamshid bittalab, Jahongir juftlab sanay boshladi.
5.Nilufar kitob, Feruza jurnal o’qib o’tirardi. 6.Mehnatdan do’st, g’iybatdan
dushman ortar. 7.Qiziq, Irodani Akbar, Akbarjonni Gulchehra sevadi. 8.Seni
endi Azroil ham uradi, shayton ham. 9.Uning kelganini na Qurbon ota
payqadi, na Siddiqjon (A.Q.)
1.2. [W] yoki [Pm] kengaytiruvchilari bilan farqlanuvchi uyushgan
gaplar.
1.Erta yog’ib o’tgan yomg’ir chang va yomg’irni yuvib ketgan,
daraxtlarning yaproqlari tiniq va toza edi. 2.Uyg’onganda suyaklari zirqirar,
u o’zini lanj tuyardi. 3.Axmoq horiganini bilmas, ko’sa qariganini. 4.Axmoq
qizini maqtar, tentak o’zini (maqol). 5.Baland simyog’ochlardagi
lampochkalar nuri ham tarvaqaylab ketgan, soyasi hovliga tushib turar edi
(S. Zunnunova.) 6.Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod. (Maqol.)
7.Saodatxon jim qolgan, ko’nglida g’azab yonar edi.(«SHarq
yulduzi».)8.Birniki mingga, mingniki tumanga.(Maqol.) Ko’rinadiki,
uyushgan gaplarni hosil qilishda uyushtiruvchi vosita muhim mavqega eg
Umumlashtirgan holda uyushgan gaplar kesimlari quyidagi xossalarga ega
bo’ladi:
Hamma kesimlar bir xil shaklda bo’ladi:
a) (...[W1] + - gan, ... [W2] + - gan) edi;
10](https://docx.uz/documents/a6e9dc9e-bcb2-4c56-b211-b8cdd3f0da86/page_8.png?v=3)
![ba‘zilari esnab o’tirishardi. 3.Uning qo’llari ishda, ko’zi shudgorda, ammo
xayoli Zebixonda edi. 4. Chakkasi tirishib, ko’zi qizarib ketdi.
Uyushgan gapdagi umumiy bo’lak Pm ni har bir shakllanmagan W ga
alohida-alohida qo’shish bilan osongina qo’shma gap hosil qilish mumkin:
Qiyoslang: 1.CHakkasi tirishib, ko’zi qizarib ketdi - uyushgan gap.
Chakkasi tirishib ketdi va ko’zi qizarib ketdi - qo’shma gap.
Ayrim hollarda uyushgan gaplarda ham Pm nol shaklda bo’lishi
mumkin: U baroqqosh, ko’zi chaqchaygan, afti ishshaygan. Gap mazmundan
nol shakl oxirgi so’z shaklda ekanligi sezilib turibdi. Bunga gapni o’tgan
zamonga aylantirish bilan amin bo’lish mumkin: U baroqqosh, ko’zi
chaqchaygan, afti burishgan edi.
Uyushgan gaplar tarkibidagi sodda gaplarning o’zaro umumiyligi (va
shu asosda umumlashtiruvchi bo’lagi) turli xil bo’ladi:
Hamma qismlari xususiy (farqli) bo’lib, faqat [Pm] qismi umumiy
bo’lgan uyushiq gaplar: Jamshid yozar, Isroil o’qir edi.
Xamma qismlari xususiy bo’lib, faqat kesimning lug’aviy qismi va
kesimlik qo’shimchalari umumiy bo’lgan uyushgan gaplar: Jamshid tez,
Isroil sekin yozar edi.
[WPm] va uning kengaytiruvchi bo’laklari umumiy bo’lib, faqat ega va
[WPm] kengaytiruvchsining kengaytiruvchisi bilan farqlanuvchi uyushgan
gaplar: Jamshid oq, Isroil qizil gul oldi.
1.Kun qaytgan va bahor kunlarining uchdan ikki qismi o’tgan edi.
(S.A.) 2.Erta yog’ib o’tgan yomg’ir chang va g’uborni yuvib ketgan,
daraxtlarning yaproqlari tiniq va toza edi. 3.Paxta dalalarida endi salqin
kuchaygan, tunggi yellar esar..edi. (Oybek.) 4.Siddiqjon o’ziga bundoq savol
bermas va bundoq savol xayoliga ham kelmas edi. (A.Q.)
____________________________
9](https://docx.uz/documents/a6e9dc9e-bcb2-4c56-b211-b8cdd3f0da86/page_7.png?v=3)
Uyushgan gapning badiiy matndagi qoʻllanishi