• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 856.7KB
Покупки 8
Дата загрузки 09 Август 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Diyorbek

Дата регистрации 29 Февраль 2024

159 Продаж

Uzoq muddatli aktivlar

1.1- rasmdan ko’rish mumkinki, oxirgi yillarda mamlakatimizda uzoq muddatli aktivlar tarkibini kengayib borishi va ularning ulushlarini ortib borishi kuzatilmoqda. O’rganilgan adabiyot manbalari va me’yoriy xujjatlar shuni ko’rsatmoqdaki, uzoq muddatli aktivlarni tavsiflash va tasniflanish belgilarini yaqqol aniqlab bo’lmaydi. Mamlakatimiz iqtisodchi olimlari ilmiy ishlarining 9 tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, ularda uzoq muddatli aktivlarga aniq tavsif berilmagan. 1.1 - rasm. Uzoq muddatli aktivlarning tarkibiy tuzilishi 10 (foizlar hisobida) Respublikamizning me’yoriy –xuquqiy xujjatlarida, chunonchi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi qonunda, 1- son BXMS “hisob siyosati va moliviy hisobot”da keltirilgan uzoq muddatli aktivlarning tavsifi bizning fikrimizcha ular mazmun mohiyatini yaqqol ochib bera olmaydi. Fikrimizcha, buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonunning 4-moddasida “Asosiy” deb boshlangan jumlani “Uzoq muddatli va” degan jumla bilan almashtirish maqsadga muvofiq. Bundan tashqari 1-son BXMS “ ”ning 11 punktini “Uzoq muddatli aktivlar – bu korxona tomonidan uzoq muddat mobayinida (12 oydan ko’p) foydalanish uchun ulush, hadya ko’rinishida hamda xarid qilib olinadigan, kelgusida iqtisodiy naf keltira olishi va nazorat qilinishi mumkinligi bilan tavsiflanadigan mablag’lardir” degan ta’rif bilan to’ldirish zarur. Uzoq muddatli aktivlarning tasnifi mamlakat iqtisodchi olimlari tomonidan yetarli darajada tadqiq qilinmagan. Adabiyotlarda ularning tarkibiy qismlari 9 И.А. Завалишина. Янгича бухгалтерия ҳисоби. – Тошкент: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2004. - 128 б.; О.У.Бобожонов. Молиявий ҳисоб.- Тошкент: Шарқ, 2000. -150 б. 10 Ibroxim Ismanov tomonidan “Финансы Узбекистана 2020. Стат.сборник.” маълумотлари асосида тузилган. 14 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, ko’pchilik mualliflar uzoq muddatli aktivlarni uchta yirik guruhga ajratganlar: 1) moddiy aktivlar, 2) nomoddiy aktivlar, 3) uzoq muddatli investitsiyalar. J.G.Siegel va D.Minarslar esa «Muddati uzaytirilgan xarajatlar»-ni alohida to’rtinchi guruh qilib ajratganlar. Ushbu mualliflar uzoq muddatli moddiy aktivlar tarkibini uchta guruhga ajratishadi. Birinchi guruhga yerni (R.L. Dixondan tashqari) kiritganlar. Ikkinchi guruhni mualliflar turlicha nomlaydilar. Bunda, ushbu guruhni R.N.Entoni va B.Nidlz – bino va asbob-uskunalar, T.P.Edmonts - mashina, bino va asbob- uskunalar deb ataydilar. Uchinchi guruhga tabiiy resurslarni kiritadilar. Nomoddiy aktivlar tarkibini belgilashda, ko’pchilik olimlar tomonidan bir xil yondashishni kuzatishimiz mumkin. Ammo boshqa ayrim moddalarni ko’pchilik olimlar e’tirof etishmagan. Masalan, “muddati uzaytirilgan xarajatlar” (Deferred Charges)ni faqat R.N. Entoni va boshqalar (1 ustun) nomoddiy aktivlar qatoriga kiritgan. J.S. Siegel va boshqalar (2 ustun) esa bu moddani alohida to’rtinchi guruh 16 mo’ljallangan. Bu ta’rif uzoq muddatli aktivlarga ko’proq tavsif beradi, lekin buni ham yanada aniqlashtirish lozim. I.A.Zavalishina “Yangicha buxgalteriya hisobi” kitobida uzoq muddatli aktivlarni quyidagicha tavsiflagan. “Uzoq muddatli aktivlar quyidagi vositalarni o’z ichiga oladi: 1) foydali xizmat ko’rsatish muddati bir yildan ko’p bo’lgan, 2) korxona faoliyatida ko’p marotaba foydalaniladigan, 3) qaytadan sotilmaydigan” 15 . Uzoq muddatli aktivlarni iqtisodiy naf keltirishi shubha ostiga olinsa u holda ularni sotib yuborish mumkin bo’ladi. SHunday ekan u holda uzoq muddatli aktivlarni qaytadan sotilmay-digan vosita deb tavsiflash noto’g’ri bo’ladi. Iqtisodchi V.V.Kovalev 16 o’z ishida shuni qayd etadiki, uzoq muddatli aktivlar deganda umumiy holda korxona faoliyatida bir yildan ortiq foydalaniladigan mablag’lar tushuniladi. Mazkur ta’rif, bizning fikrimizcha, uzoq muddatli aktivlarning faqatgina foydalanish muddatinigina aks ettiradi. Prof. I.A.Blank uzoq muddatli aktivlarni umumiy holda quyidagicha tavsiflaydi 17 : aktivlar korxonaning xo’jalik yuritishida foydalanila-digan iqtisodiy resurslarni aks ettiradi; aktivlar korxonaga investitsiya qilingan kapital hisobiga shakllangan korxonaning mulkiy qiymati bo’lib hisoblanadi; aktivlar korxonaning mulkiy qiymatini aks ettiradi; aktivlarga faqat korxona tomonidan nazorat qilinadigan iqtisodiy resurslar kiritiladi; korxona xo’jalik faoliyatida iqtisodiy resurs sifatida foydalaniladigan aktivlar ma’lum bir unumdorlik bilan xarakterlanadi; aktivlar foydani vujudga keltiradigan va jamlaydigan iqtisodiy resurs hisoblanadi; xo’jalik faoliyatida foydalaniladigan korxona aktivlari doimiy harakat jarayonida bo’ladi; korxona xo’jalik faoliyatida aktivlarning ishlatilishi vaqt omili bilan uzviy bog’liq; aktivlarni xo’jalik faoliyatida ishlatish 15 Завалишина И.А. Янгича бухгалтерия ҳисоби.- Тошкент: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”, 2005. - 128 б 16 Ковалев В.В. Финансовый анализ. – М.: Финансы и статистика. 2001. - С. 127 17 Бланк И.А. Управление использованием капитала.- Киев: «Ника-Центр». 2000. - С. 153 20 Uzoq muddatli aktivlar korxona faoliyatida ishtirok etadigan muhim iqtisodiy kategoriyalardan biri hisoblanadi. Yangi iqtisodiy munosabatlar sharoitida mazkur iqtisodiy kategoriya yetarlicha chuqur o’rganilmagan. SHuning uchun uning toifalarini aniqlovchi asosiy tavsiflarni har tomonlama ko’rib chiqish zarur. Ko’pchilik iqtisodchilar uzoq muddatli aktivlarni ishlatish muddati 1 yildan ortiq bo’lgan aktivlar sifatida tasniflaydilar: uzoq muddatli kapital qo’yilmalar, nomoddiy aktivlar, asosiy vositalar, boshqa uzoq muddatli aktivlar. Bunday tarzda tasniflash buxgalteriya hisobi qoidalariga asoslanadi. 1.5-jadval “Kvarts” AJining uzoq muddatli aktivlarini buxgalteriya balansida ifodalash27 (2020 yil 1 yanvar holatiga, ming so’mda) 12 Professor G.V. Savitskayaning fikri bo’yicha uzoq muddatli aktivlar (asosiy kapital) - bu uzoq muddatli maqsadlarga yo’naltirilgan mablag’lar, ya’ni ko’chmas mulk, obligatsiyalar, aktsiyalar, foydali qazilma zahiralari, qo’shma korxonalar, nomoddiy aktivlar va hokazolar 13 . Iqtisodchi V.I. Makarьevaning 14 fikri bo’yicha uzoq muddatli aktivlar buxgalteriya hisobining bir bo’limi sifatida, ya’ni buxgalteriya hisobi qonun-qoidalariga binoan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, moliyaviy qo’yilmalar, o’rnatiladigan uskunalar va jihozlarning korxona aktivlari sifatida mavjudligi va harakati haqidagi kerakli axborotni umumlashtirishga 12 Кварц АЖ ҳисоботига асосан муаллиф томонидан тузилган. 13 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности.- Минск: Новое знание. 1999. – С. 131. 14 Макарьева В.И. Учет основных средств.- М.: Налоговый вестник. 2000.- С.57 19 rejalashtiriladi, shuning uchun amortizatsiya me’yorlari aktivlarning ishlatish muddatlari bilan bog’lanmaydi. Dinamik hisobda amortizatsiya aktivlarning amortizatsiyasi emas, balki ular eskirishini aks ettiruvchi aktiv schetlarga nisbatan kontraktiv sifatida aks ettiriladi. Dinamik hisob va dinamik balansda qimmatli qog’ozlarga xarajatlar ularning xarid narxlari bo’yicha ko’rsatiladi. Bunda kurslardagi farqlar faqat valyutani to’lash paytida qayd etiladi. “Foyda va zararlar” scheti dinamik balansda aniqlovchi xarakterga ega. Joriy yozuvlarning barcha summasi moliyaviy natijani to’g’ri aniqlash zaruratiga bo’ysundiriladi. Dinamik hisob asosida istalgan vaqtda pul qanday qilib xom ashyoga va jihozga, keyin ishlab chiqarish jarayoni ta’sirida – tovarga, oxir oqibatda debitorlik qarzdorligi va pulga aylanishini ko’rish mumkin. Mazkur jarayon buxgalteriya hisobi vositasida kuzatilib, schetlarda mulk harakati va uning manbalari to’g’risidagi axborot aks ettiriladi. Uzoq muddatli aktivlarni tan olish, baholash va hisobga olish tizimini shakllantirish muayyan bir tomoyillar izmiga bo’ysunishi kerak. Uzoq muddatli aktivlarni hisobga olishda bevosita qo’llaniladigan tamoyillar 1.2-rasmda keltirilgan. 1.2 -rasm. Uzoq muddatli aktivlarni hisobga olish tamoyillari 19 19 МҲХС ва БҲМС асосида муаллиф томонидан тузилган 26 Kapital qiymatining aylanish usuliga ko’ra, asosiy kapital qiymati ikki qismga ajratilgan bo’lib, mahsulotga o’tgan qismi tovarlar va xizmatlar (ishlar) bilan birga muomalada bo’ladi va doiraviy aylanish jarayonida tovar shaklidan pul shakliga o’tadi va jamg’arilgan amortizatsiya summasi ko’rinishida to’planadi. Kapitalning mahsulotga o’tmagan qismi ishlab chiqarish doirasida mavjud moddiy va nomoddiy kapitalda gavdalanganicha qolaveradi. Aylanma kapitalning aylanishi esa bir doiraviy aylanish davriga to’g’ri kelganligi uchun mehnat predmetlari qiymati to’la –to’kis aylanib, yangi mahsulot qiymati tarkibiga kiradi. Asosiy kapital ishlab chiqarish jarayonida bir necha yillar mobaynida ishtirok etishi munosabati bilan ularning qiymati yaratilgan tovarlarga asta-sekin qismlab o’tkazilib boriladi. Bu yerda ishlab chiqarish jarayonida daromad olishga sababchi bo’lgan asosiy kapital bir hisobot davriga to’g’ri keladigan xarajatlar sifatida asta- sekinlik bilan uzoq yillar davomida mahsulot (tovar) qiymatiga o’tkazib boriladi. Aylanma kapital esa ushbu hisobot davriga tegishli bo’lgan daromadning asosini tashkil qilgan bo’lib, o’z qiymatini mahsulot qiymatiga to’lig’icha o’tkazadi. Ishlab chiqarish jarayonida harakat qilish xususiyatiga ko’ra asosiy kapital buyum jihatdan mahsulot tarkibiga kirmaydi, balki uzoq davr mobaynida o’zining natural-buyum shaklini saqlab qoladi. Aylanma kapital esa o’zining natural-buyum shaklini to’lig’icha mahsulot tarkibiga o’tkazadi. Qiymatni qayta tiklash usuliga ko’ra asosiy kapitalning ishlab chiqarishdan olingan daromadga o’tkazilgan qiymati bir necha doiraviy aylanish-lar davomida qatnashadi va amortizatsiyalanadi, pul shaklidan yangi asosiy kapital shakliga aylanadi. Aylanma kapital esa har bir doiraviy aylanishdan so’ng ashyoviy buyum sifatida qayta tiklanadi. Hozirgi kunda iqtisodchi olimlar o’rtasida munozaraga sabab bo’layot-gan masalalardan biri - bu kapitalni iqtisodiy kategoriya emas, balki buxgalteriya hisobi kategoriyasi sifatida e’tirof etish lozimligidir. Bizningcha, bunday munozaragao’rin bermaslik lozim. CHunki, kapital, avvalambor, iqtisodiy kategoriya va sifatida barcha iqtisodiy fanlarning asosi bo’lib hisoblanadi. 8 1.2 – jadval Asosiy vositalarga investitsiyalar hajmi va tarkibiy 1.2-jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida asosiy vositalarga investitsiyalar hajmi muntazam oshib bormoqda. CHunonchi, ular 2020 yilda 2004 yilga nisbatan 80 barobarga ortgan. O’sish sur’atlari investitsiyalar manbalarini turlari bo’yicha tahlil qilinsa, eng yuqori ko’rsatkich byudjetdan tashqari fondlar mablag’lari va tijorat banklari kreditlari hamda boshqa qarz mablag’lari hissasiga to’g’ri kelib, ularning hajmi mos ravishda 400 va 60 baravarga ko’paygan. SHuningdek, o’zlashtirilgan barcha investitsiyalarning 70 foizga yaqini ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlashga yo’naltirilganini alohida ta’kidlash lozim. Oldingi paragrafda ta’kidlab o’tganimizdek, bozor munosabatlarining paydo bo’lishi bilan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moddiy texnika bazasi hisoblangan 12 ulush, hadya ko’rinishida hamda xarid qilib olinadigan, kelgusida iqtisodiy naf keltira olishi va nazorat qilinishi mumkinligi bilan tavsiflanadigan mablag’lardir. Uzoq muddatli aktivlarni tasniflash negizida ularni xizmat qilish muddatidan, moddiyligi va nomoddiyligidan tashqari, korxona faoliyatini rivojlanish bosqichlari, ushbu bosqichlar oldiga qo’yiladigan maqsadlar asos qilib olinishi lozim. Korxona faoliyati tsiklini rivojlanishiga ko’ra uzoq muddatli aktivlarni (a) birlamchi shakllangan; (b) yangilangan(kengaytirilgan, rekonstruktsiya qilingan va modernizatsiyalangan); (v) yangi tuzilmaviy birliklarga kiritilgan guruhlarga ajratish maqsadga muvofiq. 31 hamda uzoq muddatli aktivlarning salmoqli hissasini tashkil qiluvchi asosiy vositalar qatorida nomoddiy aktivlar, moliyaviy va kapital qo’yilmalar, kechiktirilgan xarajatlar va debitorlik qarzlar kabi buxgalteriya hisobining yangi ob’ektlari vujudga keldi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida ishtirok etayotgan va tegishli hisobot davrida daromad olishga sababchi bo’layotgan nomoddiy aktivlar, moliyaviy va kapital qo’yilmalardan oqilona foydalanish uchun ularni bir tizimda tadqiq qilish hamda ular haqidagi ma’lumotlarni hisobotlarda yoritib berish zaruriyati kelib chiqdi. SHuningdek, uzoq muddatli aktivlarning ushbu turlarini alohida guruhga ajratish va hisobga olish lozim bo’ldi. Bunday tartibni buxgalteriya balansi orqali aks ettirish va ularni tarkibiy qismlarga ajratish hamda ular haqidagi ma’lumotlardan foydalanishni moliyaviy muvofiqlashtirish zarurati hisobotning tug’ildi. xalqaro Bu, ayniqsa, standartlariga transmilliy korporatsiyalarning vujudga kelishi natijasida kapitalning eksporti hamda importi tobora yuksalib borayotgan hozirgi sharoitda yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi kunda amaliyotda joriy qilingan uzoq muddatli aktivlarning tarkibi, ularga doir ayrim atamalarning qo’llanilishida moliyaviy hisobotning xalqaro standartlaridan chetlanishlar mavjud. Bularning barchasi, o’z navbatida, xorij va mamlakatimizdagi korxonalar faoliyatini tizimli o’rganishni taqozo qiladi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng mamlakat iqtisodiy tizimida ro’y bergan o’zgarishlar, mulkdorlar sinfini paydo bo’lishi, mulkka bo’lgan egalik hissini vujudga kelishi, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar qirralarining kengayishi buxgalteriya hisobi ob’ektlarining ham ko’payishiga, chunonchi, uzoq muddatli aktivlar turlarini ko’payishiga olib keldi. Bu, o’z navbatida, uzoq muddatli aktivlarni hisobga olish va auditini o’tkazish bilan bog’liq muammolarini keltirib chiqardi. Tadqiqot jarayonida kuzatishlarning dalolat berishicha, mustaqillikning dastlabki yillarida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning buxgalteriya hisobi balansini birinchi bo’limida asosan salmoqli ulushni asosiy vositalar egallagan bo’lsa, keyinchalik nomoddiy aktivlar, moliyaviy investitsiyalar, uzoq muddatli debitorlik qarzlari va kechiktirilgan xarajatlar kabi moddalari ham paydo bo’ldi. Quyidagi 13 II BOB: MODERNIZATSIYALASH SHAROITLARIDA UZOQ MUDDATLI AKTIVLAR 2.1 Modernizatsiyalash sharoitida uzoq muddatli aktivlarni tan olinishi Uzoq muddatli aktivlarni tan olish, baholash va hisobga olishda ularni buxgalteriya balansida aks ettirishning statik va dinamik usullari muhim ahamiyatga kasb etadi. Aktivlar qiymatini ushbu usullar talablaridan kelib chiqib balansda aks ettirish natijasida mos ravishda statik balans va dinamik balans tuziladi. Statik usulga ko’ra buxgalteriya balansini tuzishda uzoq muddatli aktivlarning aynan shu vaqtdagi qiymati asos qilib olinadi.Statik hisobning asosiy maqsadi korxonaning barcha aktivlarini sotishdan olgan foydani o’sha paytda mavjud bo’lgan kreditorlik qarzlarni to’lash uchun yetarligi to’g’risida axborot berishdan iborat. Statik balansning ustuvor maqsadi bo’lib, xo’jalik yurituvchi sub’ektni mablag’ bilan ta’minlovchi shaxslar o’rtasida taqsimlash uchun yaroqli bo’lgan aktivlarning qiymatini namoyish qilish hisoblanadi. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasidagi nizolar bo’yicha qabul qilgan ajrimlar mazmunida balansning asosiy vazifasi mulkni baholashga qaratilgan. Hisobotlar, eng avvalo, korxonalarning o’z majburiyatlari bo’yicha to’lov qobiliyatiga ega ekanligi haqida ma’lumot berishi lozim, deb hisoblangan. Statik balansning bosh maqsadi kreditorlar manfaatlarini himoya qilish va ro’y berishi mumkin bo’lgan bankrotlikning oldini olish deb ta’riflangan. SHuning uchun hisobot tuzishda bozor narxlarini asos qilib olish va korxona faoliyatining pirovard moliyaviy natijasini faqat u tugatilgandan keyin hisoblab chiqish mumkin, deb e’tirof etilgan. Real to’lov vositalari faqatgina korxona aktivlarini sotish orqali aniqlanishi mumkin bo’lgani uchun, kreditorlar:  hisobot tuzishda bozor narxlarini asos qilib olish kerakligini;  korxona faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasini faqat u tugatilgandan keyin hisoblab chiqish lozim deb ta’kidlashganlar. Uzluksiz faoliyat tamoyiliga amal qilinishini nazarda tutgan holda huquqshunoslar korxonani sohta tugatishni, ya’ni inventarizatsiya yakunlari 22 kapitalga talluqli bo’lgan. Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida davrda uzoq muddatli aktivlar tarkibiga kiradigan buxgalteriya hisobining boshqa ob’ektlari ham paydo bo’lganki, ularning iqtisodiy mohiyati albatta asosiy kapitalning mohiyatidan farqlanadi. Jumladan, nomoddiy aktivlar, moliyaviy qo’yilmalar, uzoq muddatli debitor qarz va muddati uzaytirilgan xarajatlar ham korxona faoliyatida uzoq muddat ishtirok etishadi. SHulardan nomoddiy aktivlar bevosita ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etmasa ham, bilvosita daromad olishga sababchi bo’lib muayyan iqtisodiy naf keltiradi. Uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar va investitsion mulk sifatida e’tirof etilayotgan aktivlar esa kelgusida daromad olish maqsadida kapitalni investitsiya qilishning yana bir yo’nalishi bo’lib hisoblanadi. Ushbu jihatlar uzoq muddatli aktivlarni tasniflash va tavsiflash asoslarini qayta ko’rib chiqishni taqozo etadi. 1.2. Uzoq muddatli aktivlarni tasniflash Prezident SH.M.Mirziyoev ta’kidlaganidek: Iqtisodiyot sohasida oldimizda turgan vazifalar haqida gapirganda, avvalo keng qamrovli iqtisodiy islohotlar negizida quyidagi maqsadlar mujassam ekanini qayd etish lozim: iqtisodiyotni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, mehnat unumdorligini oshirish orqali yuqori iqtisodiy o’sishni ta’minlash; 8 . Investitsiya jarayonlarini kuchaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar natijasida uzoq muddatli aktivlarning tarkibida salmoqli hissaga ega bo’lgan asosiy vositalarga qilingan investitsiyalar miqdori barqaror sur’atlarda o’sib bormoqda. 8 Ўзбекистон Республикаси https://president.uz/uz/lists/view/2228 Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси 11 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. I.N.Ismanov “Uzoq muddatli aktivlar hisobini takomillashtirish”, (monografiyasi). “ Classik ” nashriyoti – 2021 2. Эконмика: учеб. Под ред. Архипова А.И., Большакова А.К., М.: Проспект, 2005. - С. 151; Экономическая теория: учебник для студ. Вузов. Камаев В.Д. и др. М.: ВЛАДОС, 1999. - С.154; Шодмонов Ш.Ш., Алимов Р.Ҳ., Жўраев Т.Т. Иқтисодиёт назарияси, Тошкент. Молия, 2002. - 35 б. 3. Пети В., Смит А, Рикардо Д. Антология экономической классики. - М.: «Экономика». 1993. - С. 117 4. Маршалл А. Принципы политической экономии: /пер. с англ.- М.: Прогресс, 1981. - С. 107. 5. Шодмонов Ш. ва бошқалар. Иқтисодиёт назарияси. Тошкент: Молия, 2002. - 37 б. 6. Бухгалтерский учет/ Под ред. Безруких П.С. М.: Бухгалтерский учет, 2002. – С..527 7. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета./ Пер. Под ред. Я.В.Соколова. М.: Финансы и статистика, 1994. - С.24. 8. Ўзбекистон Республикаси https://president.uz/uz/lists/view/2228 Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси 9. И.А. Завалишина. Янгича бухгалтерия ҳисоби. – Тошкент: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2004. - 128 б.; О.У.Бобожонов. Молиявий ҳисоб.- Тошкент: Шарқ, 2000. -150 б. 10. А.Абдуллаев ва бошқ. Молиявий ҳисоб. Т., «Fan va texnologiya», 2005. - 119 б.; И.А. Завалишина. Янгича бухгалтерия ҳисоби. – Тошкент: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2004. - 128 б.; М.Умарова, Ў.Эшбоев, К. Аҳмаджонов. Бухгалтерия ҳисоби. – Меҳнат, 1999. - 65 б.; О.У.Бобожонов. Молиявий ҳисоб.- Тошкент: Шарқ, 2000. - 150 б. 11. Кварц АЖ ҳисоботига асосан муаллиф томонидан тузилган. 12. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности.- Минск: Новое знание. 1999. – С. 131. 32 Buxgalteriya hisobi ham iqtisodiy fan sifatida iqtisodiy tushuncha va qonuniyatlarni o’z maqsadi va vazifalari doirasida tadqiq etadi. Kapital tushunchasi buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan ham o’rganilishi tabiiydir. Buxgalteriya hisobi darsligida kapitalni ta’sischilar tomonidan qo’yilgan ulushlar majmuasi va korxona tomonidan jamg’arilgan foyda deb qaralgan 6 . Amerikalik olimlarning fikricha, kapital − bu mulkdorning ixtiyoridagi moddiy va nomoddiy shakldagi mablag’lar va pul mablag’lari kabi iqtisodiy resurslardir 7 . Ushbu mulohazalar kapitalning iqtisodiy kategoriya ekanligini to’liq yorita olmaydi. Balki, bu ta’riflar kapital mohiyatini buxgalteriya hisobi kategoriyasi sifatida ochib beradi xalos. Bizning fikrimizcha, iqtisodiyot nazariyasida kapital tushunchasiga berilgan ta’riflar ko’proq nazariy, umumlashgan holda bo’lib, uning o’zo’zidan ko’payish xususiyatini aks ettiradi. Buxgalteriya hisobidagi ta’riflarda esa uning aniq namoyon bo’lish shakllariga, buyumlashganligiga ko’proq urg’u beriladi. Bunday yondashish hech ham iqtisodiyot nazariyasiga zid emas. Buxgalteriya hisobida qiymatning qaerda ko’payishi va qanday ko’payish jarayoni, uning manbalari aniq bandlarda ko’rinib turadi. Demak, buxgalteriya hisobida kapitalga iqtisodiyot nazariyasida berilgan ta’rif yanada puxta tizimlashgan shaklda oydinlashadi. Bizning fikrimizcha, buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan asosiy kapital bu - avvalo iqtisodiy kategoriya bo’lib, tayyorlash, ishlab chiqarish va sotish hamda noishlab chiqarish sohasida ishtirok etayotgan va kelgusida iqtisodiy naf keltiradigan aktivlardir. Asosiy va aylanma kapitalga ajaratish mezoni negzida ularning ma’lum bir qiymatga bog’liqligi emas, balki iqtisodiy naf keltira olishi yotishi kerak. Xo’jalik yuritishning rivojlanish tarixiga nazar tashlaydigan bo’l-sak, asosan ishlab chiqarish vositalarigina asosiy kapital sifatida gavdalanganligini va xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan olinadigan daromadlar sababchisi ekanligini 6 Бухгалтерский учет/ Под ред. Безруких П.С. М.: Бухгалтерский учет, 2002. – С..527 7 Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета./ Пер. Под ред. Я.В.Соколова. М.: Финансы и статистика, 1994. - С.24. 9 bo’yicha har bir uzoq muddatli aktivlarni ularning sotilishi mumkin bo’lgan narxida baholashni tavsiya etishgan. SHunday qilib, statik hisob doirasida joriy bozor narxlarini balans tuzishda asosga qilib olish tartibi hamda hisobotga sub’ektivlik elementi kiritilagan. 2.2 Modernizatsiyalash sharoitida uzoq muddatli aktivlarni baholash va hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari Mulkni baholashning ob’ektivligini aniqlash mezoni va ko’rsatgichi bo’lib ayirboshlash qiymati hisoblangan: Odatda, ayirboshlash qiymati chakana yoki birja bahosi sifatida namoyon bo’lgan. Ayirboshlash qiymati bozorning ob’ektivligiga aynan shu tartibga ko’ra korxona hisobchilari har bir hisobot sanasiga ob’ektning, uning oldingi davrda qanday baholanganligidan qat’iy nazar, joriy qiymatini aniqlashi lozim edi. Amortizatsiya tushunchasi balansda asosiy vositalar qiymatini pasaytirish, deb qaralgan. Bundan tashqari, baholash balansda aks ettirilishi lozim bo’lgan aktivlar doirasini qanday aniqlash masalasiga bog’liq bo’lmagan holda ko’rib chiqilgan. Aktivlarni balansda aks ettirishga bunday tartibda yondashuv albatta joriy aktivlarga nisbatan to’g’ri kelishi mumkin, lekin uzoq muddatli aktivlarga nisbatan bunday tartibni joriy etish xatolik bo’lar edi. CHunki uzoq muddatli aktivlar korxonalar faoliyatida bir necha hisobot davri mobayinida ishtirok etishini va daromad keltirishini nazarda tutadigan bo’lsak ularni qayta baholab dastlabki qiymatini o’zgartirib yuborish mumkin bo’ladi va buni natijasida ob’ektvlik yo’qoladi. Bozor munosabatlari sharoitida statik balansni tuzish tamoyillari quyidagi vazifalarni yechish imkonini beradi:  korxona mulki qiymatini batafsil aks ettirish;  mulk egalari va kreditorlar huquqlarini himoya qilish;  risk miqdorini aniqlash; korxona bankrotga uchragan vaziyatda uning mulkini kreditorlar va mulkdorlar o’rtasida taqsimlash;  soliqqa tortiladigan bazani shakllantirish maqsadida kichik tadbirkorlar faoliyatining moliyaviy natijasini hisob tadbirlarini o’tkazmasdan aniqlash. 23 1.3 - rasm. Uzoq muddatli aktivlarni tan olish va buxgalteriya balansida aks ettirish 21 . Buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi qonunlar hamda fuqarolik kodeksi o’rtasida mulkiy alohidalilik tamoyilining ma’nosini talqin qilishda ayrim ziddiyatlar mavjud. Jumladan, fuqarolik kodeksiga muvofiq mulkiy alohidalilik tamoyilida nafaqat mulkiy huquqning mavjudligi, balki uning ishonchli boshqaruv asosida e’tirof etilishi ham tushuniladi. Mulkiy alohidalilik tamoyilini talqin qilishning yuridik tushunchasi buxgalteriya hisobi tushunchasiga qaraganda kengroqdir. 21 Ibroxim Ismanov tomonidan tuzilgan 29 13. Макарьева В.И. Учет основных средств.- М.: Налоговый вестник. 2000.- С.57 14. Завалишина И.А. Янгича бухгалтерия ҳисоби.- Тошкент: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”, 2005. - 128 б 15. Ковалев В.В. Финансовый анализ. – М.: Финансы и статистика. 2001. - С. 127 16. Бланк И.А. Управление использованием капитала.- Киев: «Ника- Центр». 2000. - С. 153 17. Рудановский А.П. Анализ баланса.- М.: Макиз, 1926. - С. 278 18. МҲХС ва БҲМС асосида муаллиф томонидан тузилган 19. Ришар Ж. Бухгалтерский учет: теория и практика: Пер. с фр. /Под ред. Я.В. Соколова. – М.: Финансы и статистика, 2000. - С. 44. 33 Statik balans tamoyillari soliq qonunchiligi me’yorlarini qo’pol ravishda buzishga yo’l qo’yadigan soliq to’lovchilar ustidan soliq nazoratini o’rnatish uchun foydalanilishi mumkin. XX asrda ko’pchilik hollarda amalda bozor bahosi hisoblanadigan “adolatli qiymat” tushunchasi paydo bo’ldi. Bu esa buxgalteriya hisobida dastlabki narxlar bo’yicha baholash tamoyilining hukmronligini shubha ostiga qo’ydi. Ushbu holat korxonalarda statik hisobni joriy etish va statik balansni tuzish zaruriyatini tug’diradi. Statik balans audit maqsadlari uchun juda qulaydir. Biroq amaliyotda qo’shimcha statik hisobni yuritish qo’shimcha ishlarni amalga oshirishni taqozo etadi. Hozirgi vaqtda buxgalterlar baholashning mantiqan muvofiq bo’lmagan har xil turlarini, hisobning maqsadlari, vazifalari va kontseptsiyalarini o’zida mujassamlashtirgan bitta an’anaviy balans tuzishni ma’qul ko’rishadi. Dinamik hisob – bu muayyan paytga korxonaga kiritilgan kapitalning aylanma harakatini balansda ifodalashga imkon beruvchi hisob yuritish uslubidir. Dinamik balansda hisobning barcha ob’ektlari ularning tannarxi bo’yicha aks ettiriladi. Dinamik balansning ustuvor maqsadi bo’lib kapital qarama - qarshiliklarini aks ettirish va moliyaviy natijalarni daromadlarning xarajatlardan ortib ketishi sifatida hisoblab topishdan iborat. Bunda solishtirma daromadlar va xarajatlarni maqsadga muvofiq va asoslangan holda bir xillashtirish va foydani hisoblashga urg’u beriladi. Bunday hisoblash asosida aktivlarga yo’naltirilgan qo’yilmalarning tannarxiga, ya’ni dastlabki narxlariga e’tiborni qaratish yotadi. Real moliyaviy ahvolni aks ettirish ikkinchi darajali maqsad bo’lganligi uchun, aktivlarni qayta baholash va bozor narxlarini qo’llash kerak emas, degan tushuncha bu yerda ustun turadi. Dinamik balansda baholashning bir xilligi tamoyiliga rioya qilinishi lozim, chunki aktivlarning har qanday qayta baholanishi moliyaviy natijalarni buzib ko’rsatilishiga sabab bo’lib qolishi mumkin. Baholashni tanlashda zahiralarni xarid qilish narxi yoki tannarxning, bozor narxi yoki sotish narxining eng pasti bo’lgan narxlarda baholashni talab qiluvchi ehtiyotkorlik tamoyiliga rioya qilinishi lozim. Eng past narxlar tamoyili balansni ideal dinamik talqin qilishga mos kelmaydi, 24 1.4-jadval Uzoq muddatli aktivlarning tasniflanishi va tavsiflanishi Bizning fikrimizcha, yuqorida bayon qilingan fikrlar, bir tomondan, uzoq muddatli aktivlar tarkibini moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari talablariga uyg’unlashtirishga ko’maklashsa, ikkinchi tomondan, korxona faoliyatini tahlil qilishda ko’rsatgichlar tizimini tartibga solishni osonlashtiradi. Uzoq muddatli aktivlarning to’g’risidagi ma’lumotlarni ixcham va yetarli darajada olish imkoniyatini tug’dirish hamda tahlil qilishni osonlashtirish uchun buxgalteriya hisobi balansining “Uzoq muddatli aktivlar” nomli 1 bo’limini quyidagicha ko’rinishda ifodalash maqsadga muvofiq bo’ladi (1.5-jadval). 18 chiqarishda ishtirok etadigan qismi bo’lib, mashina va jihozlar hamda xom ashyo materiallaridan iboratdir” 3 . Tomas Malьtusning fikricha, “kapital- bu mamlakat zahirasining shunday qismidirki, undan moddiy ne’mat ishlab chiqarish va uni taqsimlash maqsadida foydalaniladi” 4 . Dj.Klark, L.Valras va I.Fisher “kapital -bu daromad, foyda va foiz keltiruvchi qiymat”, deb qaraydilar. Ammo K.Makkonnell, S. Bryu7, S.Fisher, R.Dornbush, R.SHmalenzilar8 kapitalni barcha ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarida qo’llaniladigan moddiy vositalardan, ya’ni mashinalar, asbobuskunalar, inshootlar, zavod- fabrikalar, omborlar, transport vositalari kabilardan iborat, deb tovar va pulni bunga kiritmaydilar. Ko’rinib turibdiki, ushbu iqtisodchilar kapitalistik iqtisodiy tuzumning ijtimoiy mohiyatini ochish uchun masalaga bir tomonlama yondashib, ishlab chiqarish omillarining qiymatiga e’tiborni kuchaytirgan. Mamlakatimiz olimlaridan SH.SHodmonov, R.Alimov, T.Jo’raevlar G’arb olimlarining ayrimlari tomonidan kapitalni bir tomonlama, ya’ni uning qiymat tarafini e’tiborga olganliklari, boshqalari esa iqtisodiy tushunchalarning tarixiyligini e’tibordan chetda qoldirib, uning moddiy ob’ektini, narsa va hodisalarning ashyoviy tomonini ko’rsatganliklarini va shuning uchun kapital doimiy, o’zgarmas tushuncha, deb e’tirof etganliklarini ta’kidlab, kapital mazmunini quyidagicha bayon qilishgan: “Biz bu ikki xil tushunchani bir tanganing ikki tomoni, bir tushunchaning, ya’ni kapital tushunchasining ikki tomoni: uning bir tomoni moddiy va ashyoviy ko’rinishi, ikkinchi tomoni esa uning qiymat ko’rinishi ekanligini e’tiborga olamiz va uni bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital deb ishlatamiz” 5 . Qo’yilgan kapital kompaniyaning faoliyatini kengaytirib, kelgusida rivojlanish uchun zarur foyda olish imkoniyatini yaratadi. Foyda olish uchun yo’naltirilgan kapital ishlab chiqarish va muomala jarayonida doimo harakatda bo’lib, bu harakat jarayonida bir qator bosqichlarni bosib o’tadi. Xo’jalik 3 Пети В., Смит А, Рикардо Д. Антология экономической классики. - М.: «Экономика». 1993. - С. 117 4 Маршалл А. Принципы политической экономии: /пер. с англ.- М.: Прогресс, 1981. - С. 107. 5 Шодмонов Ш. ва бошқалар. Иқтисодиёт назарияси. Тошкент: Молия, 2002. - 37 б. 6 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev ta’kidlaganlaridek “Islohotlarning qay darajada samara berayotganini ko’rsatadigan maqsadli dasturlarni amalga oshirish natijadorligi. Bular qatorida sanoat va boshqa tarmoqlarni rivojlantirishning quyidagi iqtisodiy va moliyaviy ko’rsatkichlarini keltirish mumkin: ishlab chiqarish quvvatlarining ahvoli, xarajatlarni va tannarxni pasaytirish, mahalliylashtirish va rentabellik darajasini, mahsulot raqobatdoshligini so’zsiz oshirish. Tarmoqlar bo’yicha tannarx o’rtacha 10 foizga qisqartirilgan bo’lsa-da, kimyo va yengil sanoat, avtomobilsozlik, qurilish materiallari va boshqa bir qator tarmoqlarning ayrim mahsulotlari qimmatligi sababli tashqi bozorlarda raqobatdosh bo’la olmayapti. Ayrim korxonalar zarar bilan ishlamoqda.”1 deb ta’kidlaganlar. Shuningdek, 2017 yil 7 fevralda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning PF-4947 sonli farmoni bilan 2017-2021 yillarda O’zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha harakatlar strategiyasi tasdiqlandi. Ushbu xarakat strategiyaning uchinchi ustivor yo’nalishi “Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlari”da: tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizasiya va diversifikasiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish bandida respublikamizda kelgusida milliy iqtisodiyotning mutanosibligi va barqarorligini ta’minlash, uning tarkibida sanoat, xizmat ko’rsatish sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ulushini ko’paytirishning ustuvor vazifalari belgilab berildi. Shu sababli, iqtisodiyotni yanada rivojlantirish sharoitida ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, mahsulot ishlab chiqarishda tejamkorlik tizimini joriy etish, investisiyalarning samaradorligini ta’minlash, korxonalarning raqobat mavqeini mustahkamlash va mahsulotning raqobatdoshligini oshirish, asosiy vositalarni yangilash va ulardan samarali foydalanish, texnologik qayta jihozlash, ishlab chiqarishda samaradorlikni ta’minlash va boshqa vazifalarni amalga oshirishga tobora ko’proq ehtiyoj sezilayotganligi ma’lum bo’lmoqda. 3 alohida alohida holda tasniflangan, bunda asosiy vositalarga nisbatan ko’proq urg’u berilgan 11 . SHuningdek, adabiyotlarda uzoq muddatli aktivlarga ta’rif berilmasdan, balki alohida asosiy vositalarga, nomoddiy aktivlarga, moliyaviy qo’yilmalarga ta’riflar berilgan. CHet ellik iqtisodchi olimlar tomonidan e’tirof etilgan uzoq muddatli aktivlar tarkibiy qismlarining tasniflanish tartibi 1.3- jadvalda keltirilgan. 1.3-jadval Xorijiy davlatlar olimlari tomonidan uzoq muddatli aktivlarning tasniflanishi 11 А.Абдуллаев ва бошқ. Молиявий ҳисоб. Т., «Fan va texnologiya», 2005. - 119 б.; И.А. Завалишина. Янгича бухгалтерия ҳисоби. – Тошкент: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2004. - 128 б.; М.Умарова, Ў.Эшбоев, К. Аҳмаджонов. Бухгалтерия ҳисоби. – Меҳнат, 1999. - 65 б.; О.У.Бобожонов. Молиявий ҳисоб.- Тошкент: Шарқ, 2000. - 150 б. 15 Moliyaviy hisob fanidan KURS ISHI Mavzu: Uzoq muddatli aktivlar tavakkalchilik omili bilan uzviy bog’liq; aktivlar tarkibida vujudga keladigan mulkiy qiymatliklar likvidlik omili bilan bog’langan. Yuqoridagi ta’riflarning barchasi aktivlarni umumiy holda xarakterlaydi. SHunday qilib, yuqorida keltirilgan ta’riflarni umumlashtirib, uzoq muddatli aktivlarga quyidagicha ta’rif berish mumkin: uzoq muddatli aktivlar – bu korxona tomonidan uzoq muddat mobayinida (12 oydan ko’p) foydalanish uchun ulush, hadya ko’rinishida hamda xarid qilib olinadigan, kelgusida iqtisodiy naf keltira olishi va nazorat qilinishi mumkinligi bilan tavsiflanadigan mablag’lardir . Uzoq muddatli aktivlarni hisob va hisobotda aks ettirishda ularning shakllanish bosqichlarini to’g’ri tasniflash va tavsiflanishiga muhim ahamiyat kasb etadi. Uzoq muddatli aktivlarning shakllanishini korxona faoliyati tsiklining rivojlanishiga qarab 3 ta asosiy bosqichga bo’lish mumkin. Ular 1. Yangi korxonaning tashkil etilishi. 2. Faoliyat yuritayotgan korxonani kengaytirish, rekonstruktsiya qilish va modernizatsiyalash. 3. Faoliyat ko’rsatayotgan korxonada yangi tuzilmaviy birliklarini shakllanti- rish (sho’’ba korxonalar, filiallar va hokazolar). Kelgusi davrda korxona faoliyati samarali bo’lishini ta’minlash uchun uzoq muddatli aktivlarini shakllantirish jarayoni biron maqsadga yo’naltirilgan bo’lishi lozim. Uzoq muddatli aktivlar iqtisodiy kontseptsiyasining muhim jihati bo’lib ularni tan olish, baholash va buxgalteriya hisobida aks ettirish tamoyillarini aniq belgilash hisoblanadi. Bu masalalarni keyingi paragrafda tadqiq qilamiz. 21 Kurs ishining maqsad va vazifalari . Kurs ishining maqsadi korxonada buxgalteriya hisobi va auditni tashkil qilish, joriy mablag’larning harakatini hisobi, tahlili va auditini bozor iqtisodiyoti talablariga mos uslubiy hamda tashkiliy tamoyillarini yaratishdan iboratdir. Ushbu maqsadga muvofiq kurs ishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: – korxonada joriy aktivlar harakatini tahlilini tashkil etish hamda uni takomillashtirish; – debitorlik qarzlarini tahlil qilish va tavsiyalar berish; – joriy aktivlar holatini tahlil qilish va takomillashtirish bo’yicha takliflar berish; – tovar-moddiy zahiralar harakati bilan bog’liq muomalalar auditini takomillashtirish bo’yicha takliflar berish; – pul mablag’lari va hisob-kitob muomalalari auditini takomillashtirish bo’yicha takliflar berish; Kurs ishining predmeti . Korxonada hisob siyosati tashkil qilishning uslubiy asoslari, boshlang’ich hisob hujjatlarini takomillashtirish, joriy aktivlar hisobi, tahlili hisoblanadi. Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib umumiy hajmda 33 betni tashkil etadi 4 lekin shunga qaramasdan unga ustunlik beriladi. Dinamik talqin tarafdorlari aktivlarni balansda ularning tannarxi (xarid qilish qiymati, yoki ishlab chiqarish tannarxi, yoki ishlatish qiymati) bo’yicha baholashni afzal ko’rishadi, bundan tashqari balansning realligini tasdiqlash uslubi bo’lib faqat daromadlar va xarajatlarni hujjatli tekshirish mumkin deb uqtiradilar, qayta sanash uslublari esa inkor etiladi 18 . Dinamik balansning o’ziga xos xususiyatlaridan biri bo’lib xarajatlar va sarflar o’rtasidagi farqni aniqlash hisoblanadi. Xarajatlar deganda haqi to’langan yoki to’lanishi lozim bo’lgan aktivlar tushuniladi. Sarflar deganda esa o’z vazifasini bajara olmay qolgan, hisobdan chiqarilgan aktivlar tushuniladi. SHuning uchun buxgalteriya hisobining vazifasi xarajatlarning sarflarga aylanishini to’g’ri aks ettirishdan iborat bo’ladi. Dinamik balansda debitorlik qarzdorligi sifatidagi daromad bilan daromadlarning kelib tushishi o’rtasiga qat’iy chegara qo’yiladi. Daromadlar o’z ichiga nafaqat hisobot davrining tushumlarini, balki bo’lajak sotishlarning ehtimoliy qiymatini ham olishi kerak. Debitorlik qarzdorligini hisobga olish buxgalteriya registrlarida to’lovni kechiktirilganligi uchun foizlarni aks ettirmasdan yuritilishi kerak. Bu balansda faqat real qo’yilgan kapitalni aks ettirish zarurati bilan tushuntiriladi. Foizlar “Foyda va zararlar” scheti bo’yicha faqat ularni to’lash paytida aks ettiriladi. Kreditorlik qarz aktivlarning, asosan pul mablag’larining kelgusidagi chiqib ketishi sifatida talqin etiladi. Dinamik balansda ishchanlik obro’si – bu sarflarga aylanishi va kelajakda daromad keltirishi lozim bo’lgan xarajat. SHuning uchun, muvofiqlik tamoyiliga ko’ra, keyingi hisobot davrlarida bu xarajat amortizatsiyalanadi. Dinamik balansda amortizatsiya uzoq muddatli aktiv qiymatini ko’chirish jarayoni sifatida ko’rib chiqilib, u aktivni ishlatish sharoitlari bilan asoslanadi. Amortizatsiyalanadigan aktiv qiymatining taqsimlanishi aktiv keltiradigan nafga bog’liq holda amalga oshiriladi. Bunda uning tugatish qiymati oldindan 18 Рудановский А.П. Анализ баланса.- М.: Макиз, 1926. - С. 278 25 MUNDARIJA KIRISH I BOB: UZOQ MUDDATLI AKTIVLAR HISOBINING NAZARIY ASOSLARI 1.1 Uzoq muddatli aktivlar tushunchasi 1.2 Uzoq muddatli aktivlar va tavsiflanishi II BOB: MODERNIZATSIYALASH SHAROITLARIDA UZOQ MUDDATLI AKTIVLAR 2.1 Modernizatsiyalash sharoitida uzoq muddatli aktivlarni tan olinishi 2.2 Modernizatsiyalash sharoitida uzoq muddatli aktivlarni baholash va hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 ko’rishimiz mumkin. Jamiyatning rivojlanish bosqichida iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlardagi o’zgarishlar natijasida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatidagi ishlab chiqarish omillaridan bo’lgan kapitalning tarkibiy qismi bo’lgan asosiy kapital qatorida nomoddiy aktivlar, moliyaviy qo’yilmalar kabi aktivlar vujudga kela boshladi. Ushbu aktivlarning xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatidagi ishtiroki va daromad olishdagi ulushlari asosiy kapitalga aynan o’xshamasada, lekin korxona faoliyatida bir doiraviy aylanishdan ko’ra ko’proq muddatda ishtirok etishlari va daromad olishga sababchi bo’lishlari asosiy kapitalga nisbatan o’xshashlikni keltirib chiqaradi. SHuning uchun ham asosiy kapitaldan farqlanuvchi aktivlarni vujudga kelishi endilikda buxgalteriya hisobida asosiy vositalar sifatida tan olingan va aksariyat korxonalarning buxgalteriya balansida faqatgina asosiy vositalarni aks ettirilishiga barham berildi. Asosiy vositalar bilan teng qatorda nomoddiy aktivlar, moliyaviy va kapital qo’yilmalar, kechiktirilgan xarajatlar va debitorlik qarzlarini ham aks ettirish zaruriyati kelib chiqdi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida ishtirok etadigan resurslar buxgalteriya hisobi amaliyotida aktivlar deb e’tirof etilib, ular shartli ravishda uzoq muddatli (asosiy kapital) va joriy aktivlar (aylanma kapital) kabi guruhlarga ajaratiladi. Bunday guruhlarga ajratishning asosini “Buxgalteriya hisobi to’g’risida qonun” tashkil qiladi. Ushbu qonun kapital hisobining huquqiy kontseptsiyasidir. Aktivlarni uzoq muddatli aktivlar va joriy aktivlar guruhlariga ajratilishi, ularning bevosita xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyatidan olinadigan daromadlar bilan bevosita bog’liqligi kapital hisobining iqtisodiy kontseptsiyasini tashkil etadi. Uzoq muddatli aktivlarning buxgalteriya hisobi ob’ekti sifatidagi kontseptsiyasini ishlab chiqishda, avvalambor, ularning iqtisodiy mohiyati asos qilib olinishi lozim. Uzoq muddatli aktivlarni tan olish va hisobda aks ettirish keng ma’nodagi aktivlarning mohiyatini tadqiq qilish muammolari bilan bevosita bog’liqdir. Mamlakatimiz buxgalteriya hisobi amaliyotida aktivlar korxonaga tegishli xo’jalik mablag’lari deb tan olingan va e’tirof etilgan. Ammo bu e’tirof asosan asosiy 10 Uzoq muddatli aktivlarni mulkiy alohidalik tamoyiliga ko’ra tan olish va buxgalteriya balansida aks ettirish 1.3 - rasmda keltirilgan tartibda amalga oshiriladi. Moliyaviy hisobotning xalqaro standarti (MHXS) talablariga ko’ra uzoq muddatli aktivlar buxgalteriya balansida aks ettiriladi, ular to’g’risidagi ma’lumotlar yoritib beriladi. Buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS) talablariga ko’ra esa uzoq muddatli aktivlar to’g’risdagi axborot buxgalteriya balansida, shuningdek “Asosiy vositalar xarakati to’g’risidagi hisobot”da (faqatgina asosiy vositalarga tegishli bo’lgan qismi) yoritib beriladi. Bizning fikrimizcha, uzoq muddatli aktivlarning faqatgina bir ob’ektiga tegishli axborotni moliyaviy hisobot tarkibida alohida shaklda berish yetarli emas. CHunonchi, ushbu hisobot shakli MHXSda ham ko’zda tutilmagan. Korxonalarda asosiy vositalardan tashqari uzoq muddatli aktivlarning boshqa turlari ham mavjuddir. SHu bois bekor qilingan “Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi” hisobot”ni o’rniga, uzoq muddatli aktivlar harakati to’g’risidagi ma’lumotni moliyaviy hisobotga ilova tariqasida keltirishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Mazkur hisobot ilova ko’rinishda taqdim etilishi maqsadga muvofiq bo’lgan hisobot shaklining tavsiya etilayotgan varianti monografiyaning 1-ilovasida keltirilgan. 28 yurituvchi sub’ekt o’z ixtiyoridagi pul kapitaliga ishlab chiqarish vositalari va mehnat buyumlarini sotib olishi va unga ishlov beruvchi ishchi kuchini yollashi bilan kapital xarakatining birinchi bosqichi boshlanadi. Bu bosqichda pul shaklidagi mablag’lar unumli kapitalga aylanadi. Ishlab chiqarish jarayoni kapital harakatining ikkinchi bosqichini tashkil qilib, unda unumli kapital tovar shaklini oladi. Bu yerda vujudga kelgan tovar qiymati ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchiga sarflangan qiymatdan ko’p bo’ladi. Kapital harakatining uchinchi bosqichi ishlab chiqarilgan tovarlarni sotishni o’z ichiga oladi. Bunda tovarlar pulga aylanib, dastlab pul shaklida sarf qilingan mablag’ yana pul shaklida, ammo orttirilgan qiymat hisobiga ko’proq miqdorda qaytadi. Kapitalning bunday bosqichlardan o’tishi, uning doiraviy aylanishini tashkil etadi. Kapital doiraviy aylanishining mazmuniga ko’ra ikki qismga: asosiy va aylanma kapitalga bo’linadi. Asosiy kapital qiymati bir necha doiraviy aylanishdan so’ng o’zining boshlang’ich qiymatini tiklasa, aylanma kapital bir doiraviy aylanishdan so’ng o’zining boshlang’ich shakliga qaytadi. Kapitalning asosiy va aylanma kapital sifatida farqlanishi 1.1jadvalda keltirilgan belgilar asosida amalga oshadi. 1.1-jadval Kapitalning aylanma va asosiy kapital sifatida farqlanish belgilari 7 XULOSA Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Uzoq muddatli aktivlar hisobining kontseptual asoslarini tadqiq qilish natijasida quyidagi xulosalarni qilindi: 1. Bozor munosabatlari sharoitida tadbirkorlik maqsadida qo’yilgan kapital kompaniyaning faoliyatini kengaytirish imkonini berib, kelgusida rivojlanish uchun zarur foyda olish mavqeini yaratadi. Foyda olish uchun yo’naltirilgan kapital ishlab chiqarish va muomala jarayonida doimo harakatda bo’lib, bu harakat jarayonida doiraviy aylanishni sodir etadi. Mazkur doiraviy aylanish jarayonining mazmuniga ko’ra kapital ikki qismga: asosiy va aylanma kapitalga bo’linadi. Kapital iqtisodiy kategoriya va tushuncha sifatida barcha iqtisodiy fanlarning asosi bo’lib hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi ham iqtisodiy fan sifatida iqtisodiy kategoriya va qonuniyatlarni o’z maqsadi va vazifasi doirasida tadqiq etadi. SHu jumladan, kapital tushunchasi buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan o’rganilishi tabiiydir. 2. Buxgalteriya hisobida aktivlarning tan olish va aks ettirishning xuquqiy - iqtisodiy kontseptsiyasi mavjud. Xo’jalik yurituvchi sub’ektning faoliyatida ishtirok etadigan resurslar aktivlar deb e’tirof etilib, ularni shartli ravishda uzoq muddatli va joriy aktivlar kabi guruhlarga ajaratiladi. Bunday guruhlarga ajratishning asosini Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun tashkil qiladi. Ushbu qonun aktivlar hisobining huquqiy kontseptsiyasini belgilaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat ko’rsatayotgan har qanday xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’z faoliyatini bir maromda yuritish uchun muayyan resurslarga ega bo’lishi lozim. Resurslarning mavjudligi va ulardan korxona faoliyatida samarali va muayyan vaqt oralig’ida daromad olish maqsadida foydalanish aktivlarning iqtisodiy kontseptsiyasini belgilaydi. 3. Uzoq muddatli aktivlar korxona faoliyatida ishtirok etadigan muhim iqtisodiy resurslardan biri hisoblanadi. Bozor munosabatlari sharoitida ushbu resurslarning muhim ahamiyat kasb etishi ular ta’rifi va tasnifilash va tavsiflash asoslarini qayta ko’rib chiqishni taqozo etmoqda. Uzoq muddatli aktivlar – bu korxona tomonidan uzoq muddat mobayinida (12 oydan ko’p) foydalanish uchun 30 sifatida e’tirof etishgan. Xuddi shuningdek, “uzoq muddatli oldindan to’lovlar” moddasini R.L. Dixon nomoddiy aktiv sifatida e’tirof etgan. Biz R. Entoni va R.L. Dixonning yuqorida qayd qilingan fikrlariga qo’shila olmaymiz, ya’ni uzoq muddatli debitorlik qarzlarni nomoddiy aktivlar tarkibiga kiritib bo’lmaydi. CHunki, uzoq muddatli debitorlik qarzlari buyumlashmagan aktivlar toifasiga mansub bo’lsa ham, kelgusida daromad keltirishni emas, balki korxonaga tegishli bo’lgan aktivlargagina haqdorlikni xarakterlaydi. Nomoddiy aktivlar kelgusida iqtisodiy naf keltirish xususiyatiga egadir. SHuning uchun uzoq muddatli debitor qarzlarni va muddati kechiktirilgan xarajatlarni alohida «Muddati uzaytirilgan debitor qarzlar va kechiktirilgan xarajatlar” nomi bilan to’rtinchi bo’limga kiritish lozim. O’z mohiyatiga ko’ra, muddati uzaytirilgan qarzlar moddiy yoki nomoddiy aktiv ham emas, bevosita daromad olishni maqsad qilib uzoq muddatga mo’ljallab qilingan investitsiya ham emas, balki kelgusida bilvosita daromad olishni ko’zda tutib amalga oshirilgan sarf-xarajatdir. Bizning mamlakatimizda “Er” va “Tabiiy resurslar” xususiy mulk ob’ekti hisoblanmaydi. Bugungi kunga kelib yer uchastkalarini xususiylashtirish ob’ekti deb qabul qilish masalasi ko’tarilmoqda. Fikrimizcha, korxonalar yerga mulkiy egalik qilish huquqi bo’lganda ularni asosiy vositalar tarkibiga kiritish, doimiy va muddatli foydalanish uchun yerni ijaraga olish huquqiga ega bo’lgan holda esa foydalanish huquqi qiymatini nomoddiy aktiv sifatida tan olish va aks ettirishni maqsadga muvofiq, deb o’ylaymiz. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, mamlakatimiz iqtisodchi olimlari tomonidan uzoq muddatli aktivlarning tasniflanishi yetarlicha o’rganilmagan. Fikrlarni umumlashtirib shu narsani aytish mumkinki, uzoq muddatli aktivlarni hisobga olish va ular to’g’risidagi ma’lumotlar asosida xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy ahvolini tahlil qilishda moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarga boshqaruv uchun zarur bo’lgan qarorlarni qabul qilish maqsadida ularni quyidagi tartibda tasniflash va tavsiflash mumkin (1.4 – jadval). 17 I BOB: UZOQ MUDDATLI AKTIVLAR HISOBINING NAZARIY ASOSLARI 1.1 Uzoq muddatli aktivlar tushunchasi Kishilarning kundalik hayotida muayyan tirikchilik vositalarini iste’mol qilish ehtiyoji mavjuddir. Bu hayot faoliyatining muntazamligini ta’minlovchi oziq- ovqat, kiyim-kechak va boshqalarga bo’lgan ehtiyojdir. Kishilar ehtiyojini qondirish manbai bo’lgan materiallar, xom ashyo va jihozlarning o’ziga ham ehtiyoj mavjuddir. Kishilar ehtiyojini qondirish usuli esa naflilik deb ataladi. Iqtisodiy nazariya kursidan ma’lumki, barcha naflilikka ega bo’lgan narsalar - bu ne’matdir. Ehtiyoj bilan ne’mat o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik quyidagi holat bilan xarakterlanadi 1 Ehtiyojlar cheksiz bo’lgan holda ne’matlar cheklangandir. CHeklangan ne’matlar iqtisodiy ne’matlar deb ataladi. Iqtisodiy ne’matlar orasida boshqa ne’matlarni ishlab chiqaruvchi ne’matlar, ya’ni resurslar alohida o’rin egallaydi. Iqtisodiy nazariyada ular, odatda ishlab chiqarish omillari, deb e’tirof etiladi. Ishlab chiqarish omillari kishilik jamiyati taraqqiyotining barcha bosqichlari uchun umumiy bo’lgan bo’lsa-da, ularga turli adabiyotlarda turlicha ta’rif berilib, turlicha tushuntiriladi. Jumladan, siyosiy iqtisod darsliklarida ishlab chiqarishning ikki omili: moddiy va shaxsiy omillari tan olinadi. Bunda mehnat qurollari va mehnat buyumlari (er-suv, yer osti boyliklari kabi tabiiy boyliklar) ishlab chiqarish vositalari deyiladi va ishlab chiqarishning moddiy omilini tashkil etadi, ishchi kuchi esa uning shaxsiy omili deb e’tirof etiladi. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga doir ko’pchilik adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning to’rt omili: yer, ishchi kuchi, kapital va tadbirkorlik qobiliyati tan olinadi 2 . Ishlab chiqarish omillaridan biri bo’lgan kapital iqtisodchi olimlar tomonidan atroflicha tadqiq qilingan. Mumtoz iqtisodchi David Rikardoning fikricha: “Kapital bu mamlakat boyligining ishlab 1 I.N.Ismanov “Uzoq muddatli aktivlar hisobini takomillashtirish”, (monografiyasi). “Classik” nashriyoti – 2021 2 Эконмика: учеб. Под ред. Архипова А.И., Большакова А.К., М.: Проспект, 2005. - С. 151; Экономическая теория: учебник для студ. Вузов. Камаев В.Д. и др. М.: ВЛАДОС, 1999. - С.154; Шодмонов Ш.Ш., Алимов Р.Ҳ., Жўраев Т.Т. Иқтисодиёт назарияси, Тошкент. Молия, 2002. - 35 б. 5 Birinchi tamoyil – bu mulkiy alohidalik tamoyili. Bu tamoyilga muvofiq korxonaning mulki va majburiyatlari mazkur korxona egalarining mulki va majburiyatlariga aralashtirilmasdan alohida - alohida hisobga olinadi. Mulkiy alohidalik tamoyili iqtisodiy sub’ektning uning egasiga nisbatan yuridik mustaqilligini ta’minlaydi. Mulkiy alohidalik tamoyilining mohiyati, ahamiyati uni statik va dinamik balans tuzishda qo’llanishi E.SHmalenbax va J. Risharlarning statik va dinamik balans xisoboti nazariyasiga bag’ishlangan asarida atroflicha yritilgan. CHunonchi, ushbu asarda mulkiy alohidalilik tushunchasining mazmuni mazkur tushunchaning qaysi xisob (statik yoki dinamik) yo’nalishga bog’liqligi bilan farqlangan. Bu olimlarning fikricha, “dinamik buxgalteriya xisobi - bu korxonani tugatish mumkinligidan qat’iy nazar, uning samarali xo’jalik faoliyatining uzluksiz yoki qisqa oraliq vaqtlar ichidagi xolatini qayd qilib borish maqsadidagi hisobga olish tizimidir. Dinamik buxgalteriya hisobi korxonaning uzluksiz faoliyat yuritish tamoyiliga asoslanadi. Statik buxgalteriya xisobi –bu korxonaning barcha aktivlarini sotish paytida, undan tushgan mablag’lar uning kreditorlik qarzlarni qoplashga yetarlimi yoki yo’qligini aniqlash imkonini beradigan hisob tizimidir. Statik buxgalteriya hisobi korxona faoliyatining uzluksizlik tamoyiliga ziddir” 20 . Moliyaviy hisobot kontseptsiyasiga muvofiq, mulkiy alohidalik tamoyilida buxgalteriya hisobini dinamik yuritish asos qilib olinadi va dinamik buxgalteriya balansi tuziladi. Mulkiy alohidalilik tamoyili korxona aktivlarini boshqa korxona-lar aktivlaridan alohida ajratilgan holda hisobga olib borishni taqozo etadi. Mazkur tamoyilga muvofiq, korxonaning buxgalteriya balansida korxonaga tegishli bo’lgan mulklargina o’z aksini topadi. Korxonaning nazorati ostida bo’lgan, ammo korxonaning mulki hisoblanmagan aktivlar buxgalteriya balansidan tashqari schetlarda aks ettiriladi. 20 Ришар Ж. Бухгалтерский учет: теория и практика: Пер. с фр. /Под ред. Я.В. Соколова. – М.: Финансы и статистика, 2000. - С. 44. 27

Uzoq muddatli aktivlar_huquqshunoslik

Купить