Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	54.1KB
Покупки	8
Дата загрузки	14 Август 2024
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Valentlik va sintaktik aloqa. lison va nutq dixotomik bo'linishida

XULOSA
Ma ’ lumki, har bir milliy til o’z taraqqiyotida mukammallashib boradi:
uning grammatik va fonetik normalari barqarorlashadi, lug’at tarkibi esa boyib
boradi. Shuning natijasida til eng murakkab fikrlarni chiroyli va har xil
formada ifodalash xususiyatiga ega bo’ladi.
O’zbek tilida teng va tobe bog’lanish, shuningdek bog’lovchi vositalar
an’anaviy tilshunoslikda shakliy-funksional tomondan ancha o’rganilgan. Bu
sohada ko’pgina maqolalar, monografiya va qo’llanmalar nashr qilingan.
Ammo ulardagi barcha holatlar aniq, ular oxirigacha o’z y echimini topgan
deyish qiyin. Biz kichik tadqiqotimizda sintaktik aloqa turlari haqidagi nazariy
qarashlarni umumlashtirish, munosabat bildirishni ma’qul deb bildik.
Aslida ba’zi mustaqil, so’zlar tilning taraqqiyoti va tarixiy takomillanishi
protsessida so’zlar birikmasi tarkibida qo’shni so’zlarga qo’shilib, enkliza
holatida qo’shni so’zga tobelanib, ularga biror yo’sinda singib ketib, shaklan va
mazmunan turlicha o’zgarishlarga uchrab, natijada, mustaqil shaklini, muayyan
ma’nosini yo’qotib o’zi qo’shilgan so’zlar uchun bir affiks vazifasini bajara
boshlaydi va shu holatda affiksga aylanadi, degan turlicha ilmiy nazariya’ning
haqiqat ekanini tasdiqlovchi bir qancha asosli dalillar mavjud.
Kurs ishi kirish ,asosiy qism ,xulosa ,foyalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan
iborat . Mazkur kurs ishida teng va tobe bog’lanishlar, valentliklar ularni hosil
qiluvchi birliklar haqida mulohazalar yuritildi.
O’zbek tilidagi teng bog’lanishni hosil qiluvchi vositalar ,so’z
birikmalarining turlari va ularni hosil qiluvchi vositalar haqida o’z
mulohazalarini izohlab bergan.

sifatida qaralishi ham ular hosil qilgan birikuvni bitishuvli emas, balki
boshqaruvli birikuv sifatida baholashni taqozo etadi.
Bitishuvda a’zolarning hokim-tobelik holati, asosan, tartib va joylashuv omili
asosida belgilanadi: (tobe a’zo ya’ni tobe so’z oldin, hokim so’z keyin keladi
hamda a’zolar orasiga boshqa so’zni kiritib bo’lmaydi, ( kumush qoshiq
birikmasini kumush o’nta qoshiq deb o’zgartirib bo’lmaydi). Ba’zan bitishuvda
ham tartib ikkinchi o’ringa tushib qolgandek tuyuladi: Majlis bo’ladi – Majlis
kechqurun bo’ladi. Lekin bunda majlis so’zi fe’lga bitishuv asosida emas, balki
bosh kelishikda bog’lanayotganligini esdan chiqarmaslik lozim.
Demak, bitishuv aloqasida tartib va ohang muhim rol o’ynaydi. Bunda
tobelik tartib va joylashuvdan, so’zning grammatik xususiyati va ma’nosidan
anglashilishi ayon bo’lib turadi.
К elishik affiksi o’z ma’nolarini yo’qotgan tezda kelmoq, o’z-o’zidan raqsga
tushib ketmoq, birdan gapirmoq birikuvini ham bitishuv aloqasi sifatida
qaramoq lozim. Chunki kelishik qo’shimchasi bu SBda o’z tizimidan ajralib,
so’z tarkibida «qotib qolgan». Bular – kelishik qo’shimchasini olgan holda
ravishga ko’chgan so’z.
Boshqaruv aloqasi bir tomonlama shakllangan SBlar tarkibida amal qiladi.
Faqat tobe a’zolari birikish uchun tobelovchi qo’shimcha olgan SB boshqaruv
yo’li bilan bog’langan deyiladi. Bunda hokim so’z tobe so’zning qanday
shaklda bo’lishini boshqaradi. Masalan, kitobni o’qimoq birikmasida tobe
so’zning tushum kelishigi shaklida kelishi o’qimoq fe’lining o’timliligi bilan
belgilangan. Agar bu fe’l o’timsiz fe’lga aylantirilsa, ( o’qildi ) tobe so’zdagi
tushum kelishigi shakli o’z-o’zidan g’oyib bo’ladi: kitobni o’qimoq-kitob
o’qildi.
Boshqaruv aloqasida tobe so’zni har xil turkumdagi so’z boshqarishi
mumkin. Misollar: uyga bormoq (fe’lli boshqaruv), mendan katta (sifat
boshqaruvi), tovushdan tez (ravishli boshqaruv), o’qishda birinchi (son
boshqaruvi), aytgan bola (otli boshqaruv). ya’ni tobe so’z oldin, hokim so’z
keyin keladi hamda a’zolar orasiga boshqa so’zni kiritib bo’lmaydi, ( kumush

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Abduazizov
A.Tilshunoslik nazariyasiga kirish. -Toshkent, 2010.
Irisqulov I.Tilshunoslikka kirish. -Toshkent, 2009.

Rasulov R.Umumiy tilshunoslik. -Toshkent, 2013.

Tilshunoslik nazariyasi va metodologiyasi. Tuzuvchi: H. Dadaboyev. –
Toshkent, 2004.

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish. -Toshkent, 2007.
3. Qo’shimcha adabiyotlar:

Abduazizov A., Sheremetova A. Ob щ ye yaz ы koznaniye. - Toshkent, 2004.

Baskakov N. A., Sodiqov A. S., Abduazizov A. Umumiy tilshunoslik. -
Toshkent, 1979.

Bushuy A.M., Safarov SH. Til qurilishi: tahlil metodlari va metodologiyasi. -
Toshkent: Fan, 2007.

Gelb I.E. Op ы t izucheniya pisma (Osnov ы grammatologii). -M.,1982.

Istoriyapisma. -M., 1979.

Kozlova M.S. Filosofiya i yaz ы k. -M., 1972.

Ne matov H., Bozorov O. Til va nutq. -T ʼ oshkent , 1993.

Nurmonov A., Yo’ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. -Toshkent, 2001.

Nurmonov A. Struktur tilshunoslik: ildizlari va yo’nalishlari. -Andijon, 2006.

Nurmonov A.Lingvistik tadqiqot metodologiyasiva metodlari.-Toshkent,
2010.

Rahmatullaev SH. Til qurilishining asosiy birliklari. -T oshkent , 2002.

Rahmatullaev Sh. Sistem tilshunoslik asoslari. -T oshkent , 2007.

SossyurF. de. Kurs ob щ ey lingvistiki. Trudы poobщemu yazыkoznaniyu. -M.
1977.

Filin F.P. Ocherki po teorii yaz ы koznaniya. -M., 1982.

Shaykevich A.YA., Abduazizov A.A., Gurdjiyeva YE.A. Vvedeniye v
yaz ы koznaniye. -Toshkent: O’qituvchi, 1989.

Щ itka N.N., Yusupova K.N. Vvedeniye v yaz ы koznaniye. –Toshkent, 2006.

Yakushin B.V. Gipotez ы o proisxojdenii yaz ы ka. -M., 1984.

MUNDARIJA
I.Kirish.
I BOB. VALENTLIK TUSHUNCHASI ……………………………….
1.1. Sintaktik aloqa haqida……………………………………………….
1.2. . Teng aloqalar……………………………………………………….
II BOB. TOBE (ERGASH) ALOQALAR XUSUSIDA……………….
XULOSA… …………………………………………………………..
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………

sodda ko’rinishi ikki mustaqil so’zdan tuzilib, uning tarkibidagi
komponentlarning o’zaro bog’lanishi bir (tobe) elementning ikkinchi (hokim)
elementga ergashishi formasida bo’lavermaydi. So’zlar nok va olma, anjir va
anor, o’qidi va yozdi shaklida – biri ikkinchisiga tobelanmay, teng holda
bog’lanishi ham mumkin. Bu bog’lanish modellar shaklida ot va ot, fe`l va fe`l
shakllarida so’z tizmalarini hosil qiladi. Bunda komponentlarning huquqi teng
darajada bo’ladi, hokim-tobelik aloqasi ko’zga tashlanmaydi.
Sintaktik konstruktsiyaning komponentlari orasidagi bog’lanish bu
komponentlar orqali ifodalangan ma`nolarning (predmet, belgi va ular
orasidagi munosabatni ifodalovchi ma`nolarning) bog’lanishini bildiradi. Bu
ma`nolar material dunyoning kishi ongida aks etishidan tug’iladi.
Har qanday shakliy sintagmatik aloqa ma`lum mazmuniy sintagmatik
munosabatni ifodalaydi va bu ikki munosabat birligi shakl va mazmun
dialektikasini aks ettiradi. Masalan, ega va kesimning shakliy munosabatidan
tashkil topgan men keldim sintaktik qurilmasi subyekt va predikatning
mazmuniy munosabatini ifoda qiladi. An`anaga ko’ra, ega bilan kesim gapning
struktur asosini tashkil qiladi. Ega va kesim munosabati minimal gap deb ham
yuritiladi. qolgan bo’laklar esa shu bo’laklardan biriga bog’lanib, gapni yoyiq
tusga kiritadi. Shunga muvofiq sintaktik munosabat ierarxiyasini ikkita sathga
ajratish ham mumkin:
1. Predikativ sath (ega va kesim munosabati).
2. Nopredikativ aloqalar sathi.
Aloqa-munosabat (sintaktik) shakllari (sintaktik shakl hosil qiluvchi
vosita) – kelishik, egalik, kesimlik ko’rsatkichlari. Aloqa-munosabat shakllari
shakliy omil sifatida so’zlarning erkin bog’lanishida faol: Men qishloqqa
o’tdim gapida -ga shakli qishloq so’zini o’tmoq fe’li bilan, -dim kesimlik
shaklidagi -m ko’rsatkichi men so’zini o’tmoq fe’liga tobelash vazifasini
o’tamoqda.
Egalik qo’shimchalari mustaqil so’zlarning hokim mavqeda kelishini ifodalab,
uning tobe so’zga munosabatini ko’rsatadi ( sizning uyingiz ). Shuningdek,

Ma`lumki, teng so’zli birikmalarda komponentlarning birikishi, bog’lanish
darajasi ergash so’zli birikmalarga qaraganda kuchsiz, gap qurilishidagi
ahamiyati passiv bo’ldi. Ergash so’zli birikmalarda komponentlarning biri tobe,
ikkinchisi hokim sanaladi: bundagi hokim-tobelik qo’shilishning xarakteridan:
Boshqaruvchi so’zning semantikasi, so’z formasi va so’z tartibidan anglashilib
turadi. Tobe so’zli birikmaning tobe komponenti bosh komponentning
ma`nosini aniqlaydi, izohlaydi, to’ldiradi. Bosh komponent grammatik jihatdan
hokim holatda bo’ladi. Masalan, Oqqo’rg’onning anjiri – bosh komponent –
anjiri, kitobni sevmoq – bosh komponent sevmoq, tez gapirmoq – bosh
komponent gapirmoq. Birikmalardagi bosh komponentlarning ma`nolari,
o’ringa xoslik, obyekt, aktiv va passiv belgilar jihatidan aniqlangan,
konkretlashtirilgan, to’ldirilgan.
Tobe (ergash) aloqalar xususida
Hokim-tobelikni belgilashda komponentlarning faqat ichki
ma`no tomoni asos qilib olinmaydi. Aks holda Navoiyning g’azali (G’azal
Navoiyniki), Karimning o’g’li (o’g’il Karimga qarashli), daraxtning bargi (barg
daraxtniki) kabi birikmalarda aniqlovchi komponent hokim, aniqlanmish
komponent tobe hisoblangan bo’lar edi. Holbuki, grammatika til faktlarini
o’rganayotganda, uning formasini, grammatik ma`nosini ham hisobga oladi.
Gapdagi ayni bir so’z boshqa bir so’z uchun hokim, ikkinchisi uchun
esa tobe bo’lib kelishi mumkin. Masalan, Navoiyning g’azalini o’qidi gapida
g’azal so’zi Navoiyning g’azali birikmasida hokim,
g’azalini o’qimoq birikmasida esa tobe. Ergashtiruvchi vositalar (kelishik,
ko’makchilar) bilan shakllangan tobe komponentlar bu vositalarni hokim so’z
talabi bilan qabul qiladi. Masalan: sizni ko’rmoq, sizga aytmoq, sizdan olmoq,
siz bilan bormoq, siz uchun olmoq kabi. Konponentlar ichki ma`no yakinligi
tufayli munosabatga kirishganda, hokim-tobelikni ko’rsatuvchi formal
ko’rsatkich bo’lmaydi. Bunday holda birikmaning semantikasidan bilib olish
mumkin:

chiroyli kitob – belgi kitobga oid, tez yurmoq – hrakatga
oid. Hokim-tobelikni aniqlashda so’z tartibi ham katta rol o’ynaydi. O’zbek
tilida ko’pincha tobe komponent hokim komponentdan
oldin keladi: xushbichim ko’ylak, kitobdan o’qimoq. Ba`zan poetik
asarlarda stilistik talablar bilan komponentlarning odatdagi
o’rni almashib qo’llanadi: Vatanim mening, gulistonim mening hokim-tobe).
Ba`zan tartibning o’zgarishi bilan so’z birikmasi gapga aylanib qolishi
mumkin: tiniq osmon – osmon tiniq.
Ergash so’zli birikmalarda tobe komponent ba`zan uyushib yoki kengayib,
yoyiq shaklda kelishi mumkin. Birikmaning bunday shakllanishi ham hokim
komponint talabi bilan bo’ladi, hokim vaziyatdagi so’z bir necha uyushiq
komponentlarni o’ziga tobelantirib keladi: aqlli, o’qimishli va go’zal qiz, shirin
so’z odam va h.k.
Bu xil birikmalardagi tobe komponentlar bulinmas, yaxlit birlik sifatida
bosh komponentga bog’lanadi. Birdan ortiq bo’linmas birikmalar uyushib
hokim so’zga bog’lanib kelishi ham mumkin: uzun bo’yli, qora qosh yigit,
surnay pochali shim kiygan yigit.
Birikma tarkibidagi elementlarning hokim-tobeligi absolut yoki nisbiy
bo’lishi mumkin. Birikma ikki komponentli bo’lsa, hokim-tobelik absolut
bo’ladi: mehribon ona, ona-absolut hokim. Birikma ikkidan ortiq komponentli
bo’lsa, komponentlar orasidagi hokim-tobelik munosabati nisbiy bo’ladi:
xalqimiz mehnatining tuganmas durdonalari. Bu yerda durdonalari – absolut
hokim, xalqimiz – absolut tobe, tuganmas – absolut tobe, mehnatning nisbiy
hokim; bu so’z xalqimiz komponentiga nisbatan – hokim, durdonalari
komponentiga nisbatan – tobe. Bu kabi munosabatlarda tobe vaziyatdagi
sintaktik shakl hokim vaziyatdagi sintaktik shaklning "bo’sh o’rinlari" ni
to’ldiradi, uning shakliy va mazmuniy kengaytiruvchilarini yuzaga chiqaradi.
So'z birikmasida bog’lanish usuli
So’z birikmasi a’zolari orasidagi bog’lanish, ya’ni tobelanish uch xil:
bitishuv, moslashuv, boshqaruv. Bu aloqa turining o’ziga xos xususiyati va

1.1. Sintaktik aloqa haqida
Ma`lumki, aloqa atamasining o’zi grammatikada juda
keng qo’llanadi va uni shakliy jihatdan so’z va so’z formalarining bog’lanishi
misolida, mazmunan bir so’z yoki gapning bir-biriga bog’lana olish
imkoniyatlarida yaqqol ko’ra olamiz. Aloqalar o’ziga xos xususiyatlariga ko’ra
turli xil ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. Jumladan, sintaktik aloqa, semantik,
struktural yoki bog’li, erkin aloqa kabi turlarni ham o’z ichiga qamrab oladi.
Shu o’rinda aloqa va munosabat tushunchalarining bir biridan farqli jihatlariga
ham e`tiborni qaratmay ilojimiz yo’q. Sababi, biz ularga sintaksisni o’rganish
davomida juda ko’p marta murojaat qilishimizga tug’ri keladi. Ularning izohli
lug’atlarda berilgan ma`nolarini qaraydigan bo’lsak, juda ko’p hollarda
birining ikkinchisi bilan tengalashtirilgani va hatto qorishtirilganini ham
ko’ramiz. Ammo biz ularning barchasini keltirib fikrni chalg’itib o’tirmay,
grammatik nuqtayi nazardan asosiy farqlanish mezoni sifatida shakl va
mazmunni hisobga olib qo’ya qolamiz. Bundan anglashiladiki, aloqada asosan
aloqaga kiritish uchun xizmat qiladigan shakliy vositalar (intonatsiya ham
shunga kiradi) nazarda tutiladi. Munosabatda esa aloqaga kirishgan
birliklarning belgi, vaziyat, holat, belgi va harakat yoki narsa va harakatning
bir-biriga o’tishi kabi tomonlari e`tiborga olinadi. Shunga ko’ra aloqaning
sintaktik turi shakliy ji hatlarga tayanadi. Sintaktik aloqada so’z birikmasi va
gapni hosil qiluvchi komponentlarning o’zaro bog’lanishini o’rganiladi.
An`anaviy tilshunoslikda ham "sintaktik munosabat" va "sintaktik aloqa"
terminlari farqlanadi. Sintaktik munosabat sintaktik birliklar o’rtasidagi
mazmuniy sintagmatik munosabatni, sintaktik aloqa esa shakliy sintagmatik
munosabatning ifoda tomonini bildiradi deb ta`kidlaydi A.Nurmonov. Ma`lum
sintaktik shaklning (gap bo’lagi shaklining) boshqa sintaktik shakl bilan ketma-
ket munosabati shakliy sintagmatik munosabat sanaladi.
So’zlarning grammatik munosabatga kirishuvi bilan hosil bo’lgan
sintaktik konstruktsiya qo’shilma sanaladi. Bu xilma-xil qo’shilmalarning eng

Hojiev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati. - T oshkent, 2002

A.G’ulomov. M.Asqarova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. Toshkent.n
O’qituvchi. 1987.

G.Abdurahmonov. A.Sulaymonov. X.Xoliyorov. J.Omonturdiev. Hozirgi
o’zbek adabiy tili. Sintaksis. Toshkent. O’qituvchi. 1979 yil.

N.Mahmudov. A.Nurmonov. O’zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent.
O’qituvchi. 1995 yil.

Sh.Akramov. O’zbek tilining gap qurilishida to’ldiruvchi va hol. Valentligi
aspektida. (Nomz.diss.si) Toshkent. 1997.

Sayfullayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M.,
Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Darslik “Hozirgi o’zbek adabiy tili”, −
Toshkent: FTM, 2009)

Aslida ba’zi mustaqil, so’zlar tilning taraqqiyoti va tarixiy takomillanishi
protsessida so’zlar birikmasi tarkibida qo’shni so’zlarga qo’shilib, enkliza
holatida qo’shni so’zga tobelanib, ularga biror yo’sinda singib ketib, shaklan va
mazmunan turlicha o’zgarishlarga uchrab, natijada, mustaqil shaklini, muayyan
ma’nosini yo’qotib o’zi qo’shilgan so’zlar uchun bir affiks vazifasini bajara
boshlaydi va shu holatda affiksga aylanadi, degan turlicha ilmiy nazariya’ning
haqiqat ekanini tasdiqlovchi bir qancha asosli dalillar mavjud.
Mustaqillik yillarida o’zbek tilshunosligi jahon tilshunosligining ilg’or
g’oya va metodlarini o’zlashtirgan holda uni yangi ilmiy dunyoqarashlar,
zamonaga munosib talqinlar, fanning ilg’or nazariyalari, manbalari bilan
boyitishga harakat qilmoqda. Shuning natijasi sifatida A.Nurmonov va
N.Mahmudovlar “O’zbek tili nazariy grammatikasi”ni nashr qildilar. 3
Bu ham
ilgarigi sintaktik qarashlarga yangi izlanishlar samarasi sifatida katta hissa
bo’lib qo’shildi va bu sohani jahon tilshunosligidagi chuqur sintaktik
ma’lumotlar materiallar bilan to’ldirdi.
O’zbek tilshunosligida so’nggi yillarda olib borilayotgan tadqiqotlarda
sintaktik aloqalar haqidagi nazariy qarashlar, munosabatlar ham
o’zgarayotganligini aytib o’tish o’rinlidir. Ayniqsa kesimning asosiy markaziy
bo’lak ekanligi, ismlar va kelishiklar mohiyatining to’la ochib berilayotganligi
sintaklik aloqalar borasidagi qarashlarni yangiladi deyish mumkin.

5) E.V. Sevortyan. Kategoriya padeja. İssledovaniya po sravnitelnoy grammatike tyurskix yazıkov, N.
1956, 45-57 betlar.
6) A. M. Sherbak, Grammaticheskiy ocherk yazıka tyurskix tekstov. XX-XIII v.v. iz vostochnogo
Turkestana, izd AN M. 1961, 78-91 betlar.
7) Prof A.K. Borokov İz materialov dlya istorii uzbeskogo yazıka, Tyurkologicheskiy sbornik İzd-vo
AN M. 1956 74-78 betlar.
8) A.G. G’ulomov O‘zbek tilida kelishiklar, O‘zFa asarlari Toshkent, 1941, Filologiya I I kitob 5-85 bet.
9) Faxri Kamol, O‘zbek orfografiyasi haqida O‘quvpeddavnashr, Tosh. 1957 32-35 bet.
10) Sh. Shoabdurahmanov O‘zbek adabiy tili va o‘zbek x alq shevalari, Tosh1962. 141g’150 bet.
11) F. Abdulla y ev, Kelishik affikslarining genezisiga doir. «O‘zbek tili va adabi yo ti masalalari» jurnali,
5-son 1961 27 –bet.
12) K. Karimov, Kategoriya padeja v yazıke «Kutagdu bilig», Avtoref. Kand. Diss. Tosh 1962.

3
A.Nurmanov, N.Mahmudov.O‘zbek tili nazariy grammatikasi(morfologiya). –T.: 2002y.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Sirtqi bo’lim boshlig’i
______ N. Chinniqulov
“____” ____________
MAVZU: “ Valentlik va sintaktik aloqa. lison va nutq dixotomik
bo'linishida ” mavzusida yozgan
KURS ISHI

Dildora Fayziyeva
O’zbek tili va adabiyoti
kafedrasi o’qituvchisi
_______ P.Nabiyeva
Himoyaga tavsiya etildi.
O’zbek adabiyoti kafedrasi
Mudiri _________ R. Abdullayeva

TOSHKENT – 2024
Talabaning F.I.SH : Dildora Fayziyeva
Sirtqi ta’lim yo’nalishi: III kurs 307 - guruh
1

ham bo’sh o’ringa tusha olmaydi. Chunki ularda ma’noviy muvofiqlik mavjud
emas. Leksemalar bir-biriga ma’noviy mos bo’lishi uchun ularning ma’no
strukturalarida o’xshash ma’no bo’lakchalari – semalari bo’lmog’i lozim.
Qush sayramoq
«parranda» «ovoz chiqarish»
«uchadigan» «qushlarga xos»
«sayray oladigan»
Bu leksemalarda, yuqoridagidek, ma’noviy moslik kuzatilmaydi. Shu
boisdan hangramoq leksemasi valentligini to’ldirish uchun qush leksemasini
o’ziga torta olmaydi, qush leksemasi esa hangra leksemasidagi bo’sh o’rinni
to’ldira olmaydi.
Leksemaning valentliklari tor yoki keng bo’lishi mumkin. Masalan:
hangramoq leksemasining nima so’rog’iga javob bo’ladigan valentligi
to’ldiruvchisi – eshak , xo’tik , hangi leksemalari. kishnamoq leksemasining
bunday valentligini to’ldiruvchi unsurlar – ot, toy , bedov , saman leksemalari.
Ba’zan birikuvchi yoki biriktiruvchi leksemalar ma’nolari muvofiq bo’lmagani
holda ular nutqda birikuv hosil qilishi mumkin. Masalan, Artist «hangradi»
kabi. Bunda endi me’yoriy valentlik buzilgan holda namoyon bo’lib, ko’chma,
obrazli ma’no yuzaga chiqadi. Lekin bu sof nutqiy hodisa, hangra va artist
leksemalarining lisoniy mohiyatidan joy olmagan. Chunki artist leksemasining
ma’no tarkibi « san’atkor », « qo’shiqchilik – teatrga xos » semalari bo’lib, unda
«hangra» semasi yo’q, hangramoq leksemasi « eshakka xos», « ovoz chiqarish »
ma’no tarkibiga ega, unda « san’atkor », « qo’shiqchilikka xos » ma’no
bo’lakchalari mavjud emas.
Lug’aviy valentlikni ot va fe’l turkumidan olingan namuna asosida dalillashga
harakat qildik. Lekin lisoniy-lug’aviy valentlik nafaqat ot yoki fe’lga, balki
boshqa so’z turkumlariga ham xos.

so’zshakl uchun asos bo’lgan leksema lisoniy valentligidan keng. Shunday
hodisani orttirma nisbat morfemasi bilan o’timsiz fe’l leksema birikishida
ko’rish mumkin. Qiyoslang: Mashina yurdi . Bola uxladi . uxla , yur fe’llari
vositasiz to’ldiruvchi bilan birika olmaydi. Lekin Haydovchi mashinani
yurgizdi, Ona bolani uxlatdi me’yoriy birikma. Vositasiz to’ldiruvchi bilan
birika olish valentlik qobiliyatini yur , uxla leksemalariga orttirma nisbat
morfemasi berdi, boshqacha aytganda, bu fe’lga qo’shilib kelgach, u morfema
o’z valentligini olib keldi. Ayrim grammatik shakl o’zi qo’shilib kelgan
leksemaning lisoniy valentligini toraytiradi.
Masalan, majhul va o’zlik nisbat shakli o’timli fe’lni o’timsizlashtiradi,
uning vositasiz to’ldiruvchi bilan birikish imkoniyatini cheklaydi. Bunga amin
bo’lish uchun kitob leksemasining grammatik shaklsiz va grammatik
shakllangan holatida valentlik imkoniyatini taqqoslash kifoyadir. Quyidagi
gaplarda esa leksemaning biriktirish imkoniyati kengayganligiga amin
bo’lamiz: 1. Halim kitob o’qidi. 2. Halim ukasiga kitob o’qitdi.
Prezdidentimiz aytganidek,” O’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning
ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ruhiy-manaviy bog’liqlik til orqali namoyon
bo’ladi, ona tili bu millatning ruhidir” 1

Tilimizdagi so’zlar va muayyan grammatik format (affikslarning har biri
til va tafakkurning zo’r ehtiyojlari, hayotning keskin talablari bilan til
taraqqiyoti protsessida biror konkret so’z shaklidan paydo bo’lgan: -ni, -ning, -
ga, -da, -dan kabi kelishik affikslari aslida azaliy emas, ularning har birining
o’ziga xos muayyan tarixi va konkret rivojlanish qonuni borki, ilmiy analiz
yo’li bilan har bir so’z va har bir affiksning paydo bo’lish tarixi, rivojlanish
qonunlari, taraqqiyot yo’llarining ochilishi, aniqlanishi mumkin 2
.
1
İ.A.Karimov. Yuksak manaviyat – engilmas kuch. – T.,2010, 83-b
2
A.N. Kononov. Grammatika sovremennogo tureykogo literaturnogo yazıka.M. 1956, 78-97-betlar.
N.A. Baskakov. Karakalpakskiy yazık, 1 chast 1 izd-vo AN Moskva, 1956 196-197 betlar. Shu avtor,
Osootnosheniyalichnıx i ukazatelnıx mestoimenii v tyurskix yazıkax. Dokla d ı i soobsheniya AN. 1. 1956,
135- bet.
2) S.E. Malov, Pamyatniki drevnego-tyurskoy pismennosti izd. AN M. 1951, 187-198 betlar.
3) Prof. V.V. Reshetov. Ob odnom uzbekskom padeje, Tyurkologigicheskiy sbornik. 1 izd AN M. 1956
176-bet.
4) G. I. Ramstedt Vvedenie v altayskoe yazıkoznanie, izd İn. Lit.

farqi a’zolarni biriktiruvchi ko’rsatkich yoki boshqa vositadan kelib chiqadi.
Masalan, tez yurmoq, qalamni olmoq, kitobning varag’i birikmalarida tobe
so’zning qaysi shaklda kelishi ko’pincha, uning hokim so’ziga ( qalamni
olmoq ) bog’liq bo’lsa, ba’zan har ikkala a’zo bir-birining qanday shaklda
bo’lishini belgilab qo’yadi ( kitobning varag’i ).

Bitishuv da birikkan so’zlarning o’zaro aloqasi, asosan, tartib va ohang bilan
belgilanadi. Bitishuv aloqasida morfologik ko’rsatkich bo’lmasa-da, tartib
muhim vosita sifatida namoyon bo’ladi. Bunda tobe so’z ushbu mavqeda kelish
uchun shakliy jihatdan o’zgarmaydi. Zero, tobe a’zo sifatida namoyon
bo’layotgan so’z ma’noviy va vazifaviy jihatdan bunga xoslangan bo’ladi.
Misollar: qizil gul, oq qog’oz. Ba’zan ot turkumidagi so’zlar ham hech qanday
vositasiz tobe vazifada kela oladi: oltin soat, tosh yo’l kabi. Bunda ular
mohiyatan tobe a’zolik doimiy belgisi bo’lgan sifat, son, ravish turkumiga
yaqinlashadi. Bu hodisa nutqiy bo’lib, oltin, tosh leksemasining lisoniy
mohiyati bilan belgilanmagan.
Quyidagi so’zlar bitishuv yo’li bilan bog’langan:
1) ravish +fe’l: o’z-o’zidan gapirmoq;
2) sifat+fe’l: yaxshi so’zlamoq;
3) son+ot: o’nta qalam, sakkiz daftar;
4) ot+ot: kumush qoshiq, chang yo’l;
5) olmosh+ot: hamma odam, qanday kitob.
Ayrim manbalarda tobe so’z vazifasida ravishdosh ( shoshilib gapirdi ),
sifatdosh ( o’qigan bola ) yuzaga chiqqan birikuv ham bitishuvli birikma sifatida
qaraladi. Vaholanki, bu erda ravishdosh ko’rsatkichi -ib fe’lni fe’lga ( shoshilib
gapirdi ), sifatdosh shakli -gan fe’lni otga ( o’qigan bola ) bog’lash uchun
xizmat qiladi. Shuningdek, bularning morfologiyada lug’aviy-sintaktik shakl

Hozirgi tilshunoslikda gap bo’laklari ierarxiyasida faqat
kesimning eng muhim bo’lak, gapning struktur asosi deb qaralishi gapni tashkil
etuvchi sintaktik elementlar o’rtasidagi sintaktik aloqalar xarakteriga ham ta`sir
qiladi. Har qanday gap predikat va uning argumentlari munosabati birligi
sifatida qaralar ekan, predikat va uning argumentlari o’rtasidagi sintaktik
munosabatlar tushunchasi hozirgi tilshunoslikda morfologik munosabatlar
tiplarining boshqaruv, moslashuv, bitishuv kabi tahlili orqali emas, balki
valentlik tushunchasi orqali belgilanadi. Sintaktik aloqa reallashgan valentlik
sifatida qaraladi. Keyingi yillarda valentlik nazariyasi o’z muammosi jihatidan
tilshunoslikda alohida soha sifatida ajrala boshladi. Bu termin aslida 1948-yilda
S.D.Kaynelson tomonidan qo’llanilgan edi.
U so’zning gapda ma`lum tarzda reallashishi va boshqa so’z bilan
ma`lum kombinatsiyaga kirishishi xususiyatini uning sintaktik
valentligi hisoblaydi.
S.D.Kaynelson bilan bir vaqtda, ammo o’zi mustaqil holda
fransuz tilshunosi L.Tener ham 50-yillarda tobelik grammatikasi doirasida
valentlik nazariyasini ishlab chiqdi. Uning bu nazariyasi jahon tilshunosligiga
keng tarqaldi, yangi-yangi tadqiqotlar vujudga kelishiga turtki bo’ldi. Tener o’z
grammatikasida gapni struktur jihatdan tahlil qilish jarayonida uning struktur
asosi sifatida fe`lga tayandi.
Fe`l valentligi nazariyasiga ko’ra gap strukturasini predikat (ko’p hollarda
fe`ldan ifodalangan) belgilaydi va u o’ziga muvofiq kategorial belgilarga o’rin
ochadi. Gapning barcha komponentlari fe`l-predikat valentligi munosabatiga
ko’ra u bilan bog’liq argument, aktant, agens, lokalis, kengaytiruvchilar kabi
terminlar bilan bir-biridan farqlandi.
Valentlik nazariyasining mukammallashishida nemis tilshunosi G.Xelbig
katta rol o’ynadi. U nemis tili materiallari asosida fe`lning valentlik
modellarini ishlab chiqdi va "Nemis tilidagi fe`llar valentliklari va
distributsiyasi lugati" ni tuzdi.

bog’lash bilan birgalikda, hokim va tobe so’zning shaxs va sonda
moslashishini ham ta’minlaydi.
К elishik – mustaqil so’zning barchasi uchun tobelikni ta’minlovchi formal
ko’rsatkich. Masalan, bosh kelishik egani, tushum kelishigi to’ldiruvchini,
qaratqich kelishigi aniqlovchini hokim bo’lakka tobelaydi.
Shaxs-son qo’shimchalari, kesimlikning boshqa shakllari bilan birgalikda, o’zi
hosil qilayotgan hokim bo’lakni tobe bo’lak – egaga bog’laydi.
Yordamchi so’z. Sintaktik aloqani ifodalashda qo’llanadigan yordamchi
vositalar (ko’makchi, bog’lovchi va bog’lama) birikuvlarda shakliy omil
sifatida namoyon bo’ladi.
К o’makchining bir so’zni ikkinchi so’zga tobelovchi vosita ekanligi, ma’no va
vazifa jihatdan kelishikka o’xshashligi ( telefonda gaplashmoq – telefon orqali
gaplashmoq ), shuningdek, so’zni sintaktik aloqaga kiritishda o’zi bilan birga
uning biror kelishik shaklida bo’lishini ham talab qilishi ma’lum: Marraga
qadar bir tekisda yugurib borishdi. (A.G’ul.).
Bog’lovchi odatda, so’z tizmalari, gaplarning a’zolarini bog’lash uchun xizmat
qiladi. Masalan: olma va anor. Men o’qidim va yozdim. Teng bog’lovchi
birinchi misolda so’z tizmasi a’zolarini, ikkinchi misolda esa qo’shma gap
a’zolarini bog’lash uchun xizmat qilgan.
Bog’lama ot kesimni ega yoki boshqa tobe a’zo bilan bog’lash uchun xizmat
qiladi: Biz o’tgan yili talaba bo’ldik . Bunda bo’ldik bog’lamasi shaxs-son va
zamon ma’nolarini ifodalagan hamda kesimni uning shaxs ( biz ), zamon ( o’tgan
yili ) kengaytiruvchilari bilan bog’lagan.
So’z tartibi. So’zlar erkin birikuvda grammatik shakl asosida bog’langanda,
so’z tartibi o’zgarsa-da, u ma’noviy munosabat yoki bog’lanishga ta’sir
qilmaydi: Sen kitobni keltirdingmi? К itobni sen keltirdingmi? К eltirdingmi sen
kitobni? birikuvidagi so’z o’rni almashtirilganiga qaramay, keltirdingmi
so’zshakli hokim, sen va kitobni so’zshakllari tobe a’zo sifatida qolavergan.
Chunki ular sintaktik mavqeini ta’minlovchi vosita – morfologik ko’rsatkichga

I BOB. VALENTLIK TUSHUNCHAS I
Valentlik atamasi dastlab kimyo fanidan kirib kelganva uni kimyoviyatama
sifatida ko ramiz. Tilshunoslikdagi valentlik tushunchasining mohiyati hamʻ
kimyofanidagidek. Valentlikbu—lisoniy birliklarning birikish va biriktirish
imkoniyatidir. Birikishi lozim bo lgan leksemalar ma'no va grammatik jihatdan
ʻ
mos bo lishi lozim. Bunga: it vovulladi, chumchuq sayradi, eshak hangradi,
ʻ
odamlar kuldi, ot kishnadi, so zlaryozildi, shamol esdikabi misollarni keltirish
ʻ
mumkin.Valentlikning turlariga to xtalib o tamiz.Lug aviy valentlik —ikki
ʻ ʻ ʻ
birikuvchi leksemaning ma'no jihatdan birikishi. Masalan, musiqa eshitildi, gap
aytildi. Musiqaeshitiladi aytilmaydihamda gap ham aytiladi kuylanmaydi.
Yana misol qilib stol yasaldi va gilam to qildini olishimiz mumkin. Huddi
ʻ
shunday stolni to qib bo lmaydiyoki gilamyasalmaydi. Bunday birikmalardan
ʻ ʻ
foydalansak juda qo pol g alizlik qilgan bo lamiz. Semantik valentlikni sodda
ʻ ʻ ʻ
qilib so z turkumlarining birika olishqobiliyati desak mubolag a bo lmaydi.
ʻ ʻ ʻ
Masalan, chiroyli qadam —sifat + ot, shahdam qadam bosmoq ravish + fe'l,
ko p daftar —ravish + ot, o qiydigan talaba —sifatdosh + ot, ko plab bahonalar
ʻ ʻ ʻ
—ravishdosh + ot. Sintaktik valentlik —tobe hokimlik munosabatidagi izchil
birikishdir. Bunga misol qilib,qalamni oldi—boshqaruvli aloqa, rasm chizildi
—bitishuvli aloqa, mening maqolam —moslashuvli aloqa, Grammatik shakl
valentligi —shaxs-son qo shimchasiningqo shilishi, leksemaga grammatik
ʻ ʻ
shakl yasovchi qo shimcha qo shilgandaularning birikuvchilari o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ
munosabatning yuzaga kelishi. Masalan, Diyorbek xat yozdi —uchinchi
shaxsda, sen to g ri bajarding —ikkinchi shaxsda, talabalar kechikdi —
ʻ ʻ
uchinchi shaxs ko plik, yukni olib keldim —birinchishaxs. So z tartibi Xulosa
ʻ ʻ
qilib aytganda tilshunoslikdagi valentliktushunchasimohiyati kimyo fanidagiga
o xshab birikish imkoniyatiga egaligi. Valentliktushunchasi nutqimizni ravon
ʻ
va bejirim qilish uchun muhim hisoblanadi. So z birikmalarini to g riqo llay
ʻ ʻ ʻ ʻ
olmaslik nutqimizda sezilarli dag alliknikeltirib chiqaradi.
ʻ
Spzlayotganimizda so zlarimiz hamda gaplarimiz bir-biriga ma no va shakl
ʻ ʼ
jihatdan mos kelishi lozim.

ega. So’zning hokim-tobeligi (sintaktik mavqei)ni ko’rsatuvchi vosita
bo’lmaganda so’z tartibining qimmati oshadi ( achchiq olma). Bunda so’zning
gapdagi funksiyasi, asosan, tartibi bilan belgilanadi, tartib o’zgarsa, mazmun
bilan birga, sintaktik holat ham o’zgaradi: Hayot go’zal (ega+kesim), go’zal
hayot (aniqlovchi+aniqlanmish). Gapda uslubiy maqsadlarda so’z tartibi
o’zgarishi mumkin: O’qituvchi intizom haqida gapirdi. Intizom haqida
o’qituvchi gapirdi. Tartibning bunday o’zgarishi a’zolarning hokim-tobeligiga
ta’sir qilmaydi, biroq gapning uslubiy jihatiga, fikrdagi ma’no nozikligiga
ta’sir ko’rsatadi.
Ohang. Ohang ham, yuqorida aytilganidek, birikuvning tabiatini
ko’rsatuvchi nisbiy vosita. Gap tugallangan ohang bilan aytiladi, uning
tarkibidagi ayrim birikuvlar sanash ( olma va anor ), ayrimlari ko’tariluvchi
ohangga ( qizil qalam ) ega bo’ladi.
Ohang (pauza) birikuvning sintaktik bo’linishini ko’rsatadi. Masalan, К o’p
qavatli uy birikmasini ikki xil ( ko’p//qavatli uy va ko’p qavatli//uy tarzida)
aytish mumkin. Demak, sintaktik aloqani, unga bog’liq ravishda mazmuniy
farqlanishni ifodalashda ohangning o’rni bor. Ya’ni ko’p//qavatli uy tarzida
birinchi so’zdan keyin pauza qilinishi natijasida ( ko’p ) so’zshakli tobe va
qavatli uy birikmasi unga hokim mavqeda bo’lib, bunda qavatli uylarning
ko’pligi haqidagi ma’no anglashiladi. Ikkinchi holatda ( ko’p qavatli//uy ) esa
ko’p qavatli birikmasi tobe, uy so’zshakli esa hokim mavqeda, birikmadan esa
uyning qavatlari ko’pligi ma’nosi namoyon bo’lgan.
Sanash ohangi bir xil bo’lakning aloqasini ifodalaydi: Oltin, kumush tosh
bo’lar . (Maq.)
Qo’shma gapning tarkibiy qismlari orasida ham turli: qarama-qarshilik
( К unduzi issiq – kechasi sovuq ), shart ( Sen kel – u boradi ), sabab ( К echa
borolmadim – mehmonlar kelib qoldi ) – ma’noviy munosabatlar mavjud.
К o’rinadiki, ayrim o’rinda so’zlar va gaplarni bog’lashni ohangning o’zi
bajaradi.

qoshiq birikmasini kumush o’nta qoshiq deb o’zgartirib bo’lmaydi). Ba’zan
bitishuvda ham tartib ikkinchi o’ringa tushib qolgandek tuyuladi: Majlis
bo’ladi – Majlis kechqurun bo’ladi. Lekin bunda majlis so’zi fe’lga bitishuv
asosida emas, balki bosh kelishikda bog’lanayotganligini esdan chiqarmaslik
lozim.
Demak, bitishuv aloqasida tartib va ohang muhim rol o’ynaydi. Bunda
tobelik tartib va joylashuvdan, so’zning grammatik xususiyati va ma’nosidan
anglashilishi ayon bo’lib turadi.
К elishik affiksi o’z ma’nolarini yo’qotgan tezda kelmoq, o’z-o’zidan raqsga
tushib ketmoq, birdan gapirmoq birikuvini ham bitishuv aloqasi sifatida
qaramoq lozim. Chunki kelishik qo’shimchasi bu SBda o’z tizimidan ajralib,
so’z tarkibida «qotib qolgan». Bular – kelishik qo’shimchasini olgan holda
ravishga ko’chgan so’z.

Teng aloqalar
a) tenglanish. Har bir sintaktik konstruktsiya ikki komponentli bo’ladi:
so’z so’z (so’z birikmasida va sodda gapda bular
kengaygan holatda ham bo’la oladi) yoki gap + gap (qo’shma gap). Tenglanish
aloqasining xususiyatlaridan biri aloqaning ochiq yoki yopiq bo’lishidir. Yopiq
aloqada ikki komponent bog’langan bo’ladi (Havo yoqimli, lekin sovuqroq),
ochiq aloqada bir qancha komponentlar bog’langan bo’ladi (Bahor. Mayin
shamollar, tiniq suvlar, toza havo, ko’m-ko’k osmon ...). Bunda
komponentlarning soni-miqdori mundarija bilan bog’liq.
Ochiq va yopiq aloqalar, bu aloqalar natijasida hosil bo’lgan
sintaktik konstruktsiyalar bir-biridan turli belgilar bilan
farqlanadi: ochiq aloqalarni biriktiruvchi bog’lovchilar, ayiruvchi
bog’lovchilar; yopiq aloqalarni esa zidlovchi bog’lovchilar ifodalaydi. Yopiq
aloqalar tobelanish aloqasi bilan umumiy belgilarga ega. Masalan, ular ikki
komponentnigina bog’laydi.
Tenglanish aloqasi grammatik jihatdan teng huquqli komponentlarning
aloqasi bo’lib, bunda: 1. Uyushiq bo’laklar; 2. Qo’shma gapning predikativ
qismlari; Z. uyushmagan, biroq bir xil funksiyada keladigan bo’laklar
(ajratilgan izohlovchilar) bir tizimda kela oladidar; Tolib aka, qorovul,
kengashga a`zo bo’lib kirdi. Teng munosabatdagi sintaktik birliklar ko’pincha
bir xil
grammatik shaklda, bir xil sintaktik vaziyatda turadi va bir
xil so’roqqa javob bo’ladi. O’zaro teng bog’lovchilar, sanash ohangi va teng
bog’lovchi vazifasidagi boshqa vositalar yordamida bog’lanadi. Masalan:
Olimlar, fozillar, shoirlar shahri. (U).
O’zaro teng munosabatda bo’lgan sintaktik shakllar boshqa bir
umumiy sintaktik shakl bilan tobe munosabatda bo’ladi.
Ya`ni: Olimlar, fozillar, shoirlar shahri.

Dastlab valentlik nazariyasi valentlik tabiatini turlicha
hal qiladigan ikki yo’nalish – forma va semantik yo’nalishga
ajraldi. Keyingi davrlarda bu ikki yo’nalish orasida o’zaro
yaqinlashish, so’z shakl va so’z leksik ma`nosi valentliklari o’rtasidagi
munosabatning mavjudligiga e`tibor berilmoqda.
Hozirda valentlikning asosan ikki turi sintaktik (konfiguratsion) va semantik
turlari ko’p tilshunoslarga yaxshi tanish. Sintaktik valentlik – ma`lum mustaqil
so’zning boshqa mustaqil so’z bilan birika olish imkoniyati va semantika bilan
ham bog’liq. Semantik valentlik leksemalar o’rtasidagi turli sintagmatik
munosabatlarni ko’rsatadi. Masalan, o’zbek tilida "sayramoq" leksemasi
qushlarning ovoz chiqarishi ma`nosini ifodalaydi. Shuning uchun u faqat
kushlar so’zi bilan bog’lana oladi. Ammo u "ko’p gapirish" ma`nosi bilan
"odam" sinfiga kiruvchilar bilan ham birikadi. Bu sayramoq leksemasining
semantik valentligidir.
Lug’aviy valentlik. Lug’aviy valentlik biriktiruvchi leksemaning ma’noviy
jihatdan o’ziga mos birikuvchilarni tanlashi. Masalan, hangra leksemasi qush
leksemasini o’ziga torta olmaydi, qush leksemasi hangra leksemasidagi birorta
ham bo’sh o’ringa tusha olmaydi. Chunki ularda ma’noviy muvofiqlik mavjud
emas. Leksemalar bir-biriga ma’noviy mos bo’lishi uchun ularning ma’no
strukturalarida o’xshash ma’no bo’lakchalari – semalari bo’lmog’i lozim.
hokim, tortuvchi mavqeda bo’lganligi sababli uning valentligi hokim valentlik,
unga birikuvchi leksemaning valentligi esa tobe valentlik deyiladi.
Turli atom bir-biriga mos bo’lgandagina birika olganligi kabi lisoniy birlik ham
ma’no va grammatik jihatdan muvofiq bo’lmog’i lozim. Boshqacha aytganda,
biriktiruvchi leksema birikishi lozim bo’lgan leksemani nafaqat ma’no
jihatdan, balki bir grammatik shaklda ham mos bo’lishini ham talab qiladi.
Shunga ko’ra, valentlik lug’aviy va sintaktik qatlamga ajraladi.
Lug’aviy valentlik. Lug’aviy valentlik biriktiruvchi leksemaning ma’noviy
jihatdan o’ziga mos birikuvchilarni tanlashi. Masalan, hangra leksemasi qush
leksemasini o’ziga torta olmaydi, qush leksemasi hangra leksemasidagi birorta

Fan nomi : Hozirgi o’zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi : “ Valentlik va sintaktik aloqa. lison va nutq dixotomik
bo'linishida”
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______
R.Abdullayeva
A’zolar:
Y.Abdulhakimova __________
D.Abdullayeva __________
D.Abdujalilova __________

1- va 2-misolda ochmoq fe’li valentliklarini to’ldiruvchi so’z ( tergovchi ) ning
ma’nosi o’zgarmagan, lekin sintaktik shakli ( tergovchi – bosh kelishikda,
tergovchi tomonidan – ko’makchili) o’zgargan. Demak, ochmoq leksemasining
ma’noviy valentligi o’zgarishsiz saqlangan, sintaktik valentligi o’zgargan. Bu
o’zgarish ochmoq fe’liga -il majhul nisbat qo’shimchasi tomonidan kiritilgan.
3-misolda esa fe’lning sintaktik valentligi o’zgarishsiz qolgani holda ma’noviy
valentlik o’zgarishga uchragan. Chunki Amerika so’zining ma’nosi ochmoq
fe’li ma’nosiga muvofiq kelmaydi. Ammo sintaktik shakli mos. 4-misolda esa
ham ma’noviy, ham sintaktik valentliklar butkul o’zgargan. Chunki gul so’zi
ochmoq fe’liga ma’noviy jihatdan mos emas. Bundan tashqari, birikuvchi
so’zning sintaktik shakli ( gul – bosh kelishik) ochmoq fe’lga -il qo’shimchasi
qo’shilishi natijasida o’zgarishga uchragan.
Demak, ma’lum bo’ladiki, leksemaning lisoniy valentligi ikkiyoqlama,
ma’noviy tomoni unga qanday leksema birika olishi me’yori, chegarasini
ko’rsatsa, sintaktik tomoni birikuvchi so’zning qanday grammatik
qo’shimchani olishini belgilaydi.
Grammatik shakl valentligi . Leksemaga grammatik shakl qo’shilganda
ularning birikuvchilari sirasida jiddiy o’zgarish yuz beradi. Shoirman
so’zshakli – - man shaxs-son qo’shimchasi bilan birikmasdan oldin, ya’ni shoir
leksemasi sifatida men olmoshi bilan birikish ehtiyojiga ega emas edi. Shaxs-
son ma’nosini ifodalovchi (- man ) qo’shimchasini qabul qilgach, shunday
ehtiyoj tug’ildi. Bu ehtiyoj, zarurat - man qo’shimchasida mujassam, u II shaxs
birlik son shaxs/son qo’shimchasining sintaktik ehtiyoji, kengayish talabi, ya’ni
valentligi.
Grammatik shakl o’zi qo’shilib kelgan leksemaning lisoniy (ma’noviy va
sintaktik) valentligini yo kengaytiradi, yoki cheklaydi. Masalan, egalik
qo’shimchasi o’zi qo’shilib kelgan ism turkumiga mansub so’zga qaratqich
kelishigi shaklida turgan boshqa ism bilan qaralmish-qaratuvchi aloqasiga
kirishish imkoniyatini beradi. Demak, o’zi qo’shilib kelgan so’zning sintaktik
imkoniyatini kengaytiradi. So’zshakl ma’noviy va sintaktik valentligi shu

Sintaktik valentlik. Sintaktik valentlik leksema valentligining ikkinchi
tomoni, u hokim mavqedagi leksemaning tobe leksemalarni o’ziga tortish
uchun ularning ma’lum sintaktik shaklda – kelishik, ko’makchi, ravishdosh,
sifatdosh qo’shimchasini olishini talab qilishi. Bu hokim leksemaning sintaktik
mavqei, grammatik shakli tomonidan belgilanadi. Masalan, Xatni yozdi, Xat
yozildi sintaktik qurilmalaridagi ( xatni ) va ( xat ) so’zlarining grammatik shakli
bosh so’zning grammatik shakli bilan belgilangan.
Sintaktik valentlik lug’aviy valentlik bilan zich bog’langan, biri o’zgarsa,
ikkinchisi ham o’zgaradi, biri yo’qolsa, ikkinchisi ham bo’lmaydi. Masalan,
y etakla leksemasi jo’nalish kelishigidagi otni o’ziga tortmaydi ( Halimga
yetakla tarzida). Lekin y etakla leksemasi orttirma nisbat shakli -t bilan
shakllansa, ( Halimga ) so’zshakli unga tortila oladi. Bunda y etakla
leksemasining sintaktik valentligi o’zgardi.
Lug’aviy va sintaktik valentlik o’zaro bog’liq bo’lsa-da, ular tez-tez
o’zgarishga uchrab turadi. Masalan, Ashulachi «hangradi» birikuvida sintaktik
valentlik o’zgarmasdan voqelangan, ammo lug’aviy valentlik yangilangan
holda yuzaga chiqqan. Bunday hol ko’chma ma’no yuzaga chiqqanidan dalolat
beradi. Xat yozildi , Xatni yozdi birikuvlarida ma’noviy valentlik joyida, biroq
sintaktik valentlik o’zgargan. Bu turlicha sintaktik shakllar voqelanganligini
ko’rsatadi. Biroq aytilgan har ikkala o’zgarish ham bir yoqlama – yo ma’noviy,
yo sintaktik tabiatga ega. Agar o’zgarish birdaniga ikki tomonlama – ham
lug’aviy, ham sintaktik bo’lsa-chi? Bunda derivatsiya sodir bo’ladi. Dalil
sifatida ochmoq fe’lining lug’aviy va sintaktik valentliklarini aniqlash orqali
bunga amin bo’lish mumkin:
1. Tergovchi jinoyatni ochdi.
2. Jinoyat tergovchi tomonidan ochildi.
3. Amerikani Vespuchchi ochdi.
4. Gul ochildi.

Ayrim tilshunoslar o’zaro teng munosabatda bo’lgan sintaktik
birliklar o’rtasida shakliy bog’lanishning mavjudligini inkor
qiladilar. A.M.Peshkovskiy fikricha, Salim, Karim, Halim kelishdi kabi
qurilmalarda Salim, Karim, Halim bo’laklari bitta keldi bo’lagi ustidan
hokimlik qilish tufayli o’zaro bog’lanadi. Aslida esa uyushiq bo’laklar
o’rtasida shakliy bog’lanish yo’q, ular birgalikda keldi bo’lagi bilan aloqaga
kirishadi.
T.P.Lomtev uyushiq bo’laklar o’rtasida mazmuniy munosabat
mavjudligini e`tirof etadi. Uning ta`kidlashicha, uyushiq bo’laklar o’rtasida
shakliy munosabatning yo’qligi bu so’zlar orqali ifodalangan predmetlar
o’rtasida munosabatning yo’qligini bildirmaydi. Predmetlar o’rtasida
munosabat bor: bu munosabat uyushiq bo’laklar orqali ifodalangan
predmetlarning bir xil holatdagi munosabatidir. Uyushiqlik munosabati
ifodalanmish munosabatini aks ettirganligi tufayli unga so’z shakllari
o’rtasidagi aloqa turi sifatida qaralishi mumkin emas. Lekin uyushiq bo’laklar
bir xil vaziyatdagi sintaktik birliklarning shakliy jihatdan ma`lum bog’lovchi
vositalar (teng boglovchilar va sanash ohangi) yordamida bog’lanishi
bo’lganligi sababli, ular o’rtasidagi shakliy sintagmatik munosabatni inkor
qilib bo’lmaydi.
Demak, teng so’zli birikishlarda ikki va undan ortiq so’z
mustaqil grammatik-semantik jihatdan o’zaro teng munosabatga
kirishadi. Teng so’zli birikmaning tarkibiga kirgan so’zlar
birikma doirasida hamda gap ichida ham alohida-alohida tushunchani
anglatadi.
b) tobelanish (ergashish) munosabatidagi aloqa. Suz birikmalari odatda,
bir so’zning ikkinchisiga mazmun va grammatik jihatdan ergashib, hokim-
tobelik munosabatiga kirishishidan tashkil topadi. Ikki va undan ortiq mustaqil
so’zlarning hokim-tobelik munosabatidan tashkil topadigan bunday birikmalar
tobe (ergash) bog’lanish deyiladi.

Valentlik va sintaktik aloqa. lison va nutq dixotomik bo'linishida

Купить