Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 287.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 02 Ноябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Лингвистика

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

3 Продаж

Valentlik va sintaktik aloqa lison va nutq dixotomik boʻlinishida

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI FAKULTETI YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN KURS ISH MAVZU: Valentlik va sintaktik aloqa lison va nutq dixotomik bo linishidaʻ BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 Mavzu: Valentlik va sintaktik aloqa lison va nutq dixotomik bo linishidaʻ Reja: Kirish I bob. Sintaksis va uning turlari (so‘z birikmasi va gap sintaksisi). So‘zlarning o‘zaro bog‘lanish yo‘llari 1.1. Sintaktik aloqa haqida 1.2. Teng va tobe (ergash) aloqalar xususida 1.3. Valentlik tushunchasi Ii bob. Valentlik va sintaktik aloqa lison va nutq dixotomik bo‘linishida 2.1. So‘z birikmasi va yondosh hodisalar. 2.2. So‘z birikmasi tasnifi masalasi. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar I bob. Sintaksis va uning turlari (so‘z birikmasi va gap sintaksisi). So‘zlarning o‘zaro bog‘lanish yo‘llari 1.1. Sintaktik aloqa haqida Ma’lumki, aloqa atamasining o‘zi grammatikada juda keng qo‘llanadi va uni shakliy jihatdan so‘z va so‘z formalarining bog‘lanishi misolida, mazmunan bir so‘z yoki gapning bir-biriga bog‘lana olish imkoniyatlarida yaqqol ko‘ra olamiz. Aloqalar o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra turli xil ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Jumladan, sintaktik aloqa, semantik, struktural yoki bog‘li, erkin aloqa kabi turlarni ham o‘z ichiga qamrab oladi. Shu o‘rinda aloqa va munosabat tushunchalarining bir biridan farqli jihatlariga ham e’tiborni qaratmay ilojimiz yo‘q. Sababi, biz ularga sintaksisni o‘rganish davomida juda ko‘p marta murojaat qilishimizga tug‘ri keladi. Ularning izohli lug‘atlarda berilgan ma’nolarini qaraydigan bo‘lsak, juda ko‘p hollarda birining ikkinchisi bilan tengalashtirilgani va hatto qorishtirilganini ham ko‘ramiz. Ammo biz ularning barchasini keltirib fikrni chalg‘itib o‘tirmay, grammatik nuqtayi nazardan asosiy farqlanish mezoni sifatida shakl va mazmunni hisobga olib qo‘ya qolamiz. Bundan anglashiladiki, aloqada asosan aloqaga kiritish uchun xizmat qiladigan shakliy vositalar (intonatsiya ham shunga kiradi) nazarda tutiladi. Munosabatda esa aloqaga kirishgan birliklarning belgi, vaziyat, holat, belgi va harakat yoki narsa va harakatning bir-biriga o‘tishi kabi tomonlari e’tiborga olinadi. Shunga ko‘ra aloqaning sintaktik turi shakliy ji hatlarga tayanadi. Sintaktik aloqada so‘z birikmasi va gapni hosil qiluvchi komponentlarning o‘zaro bog‘lanishini o‘rganiladi. An`anaviy tilshunoslikda ham "sintaktik munosabat" va "sintaktik aloqa" terminlari farqlanadi. Sintaktik munosabat sintaktik birliklar o‘rtasidagi mazmuniy sintagmatik munosabatni, sintaktik aloqa esa shakliy sintagmatik munosabatning ifoda tomonini bildiradi deb ta’kidlaydi a.nurmonov. Ma’lum sintaktik shaklning (gap bo‘lagi shaklining) boshqa sintaktik shakl bilan ketma-ket munosabati shakliy sintagmatik munosabat sanaladi. So‘zlarning grammatik munosabatga kirishuvi bilan hosil bo‘lgan sintaktik konstruktsiya qo‘shilma sanaladi. Bu xilma-xil qo‘shilmalarning eng sodda ko‘rinishi ikki mustaqil so‘zdan tuzilib, uning tarkibidagi komponentlarning o‘zaro bog‘lanishi bir (tobe) elementning ikkinchi (hokim) elementga ergashishi formasida bo‘lavermaydi. So‘zlar nok va olma, anjir va anor, o‘qidi va yozdi shaklida – biri ikkinchisiga tobelanmay, teng holda bog‘lanishi ham mumkin. Bu bog‘lanish modellar shaklida ot va ot, fe’l va fe’l shakllarida so‘z tizmalarini hosil qiladi. Bunda komponentlarning huquqi teng darajada bo‘ladi, hokim-tobelik aloqasi ko‘zga tashlanmaydi. Sintaktik konstruktsiyaning komponentlari orasidagi bog‘lanish bu komponentlar orqali ifodalangan ma’nolarning (predmet, belgi va ular orasidagi munosabatni ifodalovchi ma’nolarning) bog‘lanishini bildiradi. Bu ma’nolar material dunyoning kishi ongida aks etishidan tug‘iladi. Har qanday shakliy sintagmatik aloqa ma’lum mazmuniy sintagmatik munosabatni ifodalaydi va bu ikki munosabat birligi shakl va mazmun dialektikasini aks ettiradi. Masalan, ega va kesimning shakliy munosabatidan tashkil topgan men keldim sintaktik qurilmasi subyekt va predikatning mazmuniy munosabatini ifoda qiladi. An`anaga ko‘ra, ega bilan kesim gapning struktur asosini tashkil qiladi. Ega va kesim munosabati minimal gap deb ham yuritiladi. Qolgan bo‘laklar esa shu bo‘laklardan biriga bog‘lanib, gapni yoyiq tusga kiritadi. Shunga muvofiq sintaktik munosabat ierarxiyasini ikkita sathga ajratish ham mumkin: 1. Predikativ sath (ega va kesim munosabati). 2. Nopredikativ aloqalar sathi. Aloqa-munosabat (sintaktik) shakllari (sintaktik shakl hosil qiluvchi vosita) – kelishik, egalik, kesimlik ko‘rsatkichlari. Aloqa-munosabat shakllari shakliy omil sifatida so‘zlarning erkin bog‘lanishida faol: men qishloqqa o‘tdim gapida -ga shakli qishloq so‘zini o‘tmoq fe’li bilan, -dim kesimlik shaklidagi -m ko‘rsatkichi men so‘zini o‘tmoq fe’liga tobelash vazifasini o‘tamoqda. Egalik qo‘shimchalari mustaqil so‘zlarning hokim mavqeda kelishini ifodalab, uning tobe so‘zga munosabatini ko‘rsatadi ( sizning uyingiz ). Shuningdek, bog‘lash bilan birgalikda, hokim va tobe so‘zning shaxs va sonda moslashishini ham ta’minlaydi. Кelishik – mustaqil so‘zning barchasi uchun tobelikni ta’minlovchi formal ko‘rsatkich. Masalan, bosh kelishik egani, tushum kelishigi to‘ldiruvchini, qaratqich kelishigi aniqlovchini hokim bo‘lakka tobelaydi. Shaxs-son qo‘shimchalari, kesimlikning boshqa shakllari bilan birgalikda, o‘zi hosil qilayotgan hokim bo‘lakni tobe bo‘lak – egaga bog‘laydi. Yordamchi so‘z. Sintaktik aloqani ifodalashda qo‘llanadigan yordamchi vositalar (ko‘makchi, bog‘lovchi va bog‘lama) birikuvlarda shakliy omil sifatida namoyon bo‘ladi. Кo‘makchining bir so‘zni ikkinchi so‘zga tobelovchi vosita ekanligi, ma’no va vazifa jihatdan kelishikka o‘xshashligi ( telefonda gaplashmoq – telefon orqali gaplashmoq ), shuningdek, so‘zni sintaktik aloqaga kiritishda o‘zi bilan birga uning biror kelishik shaklida bo‘lishini ham talab qilishi ma’lum: marraga qadar bir tekisda yugurib borishdi. (a.g‘ul.). Bog‘lovchi odatda, so‘z tizmalari, gaplarning a’zolarini bog‘lash uchun xizmat qiladi. Masalan: olma va anor. Men o‘qidim va yozdim. Teng bog‘lovchi birinchi misolda so‘z tizmasi a’zolarini, ikkinchi misolda esa qo‘shma gap a’zolarini bog‘lash uchun xizmat qilgan. Bog‘lama ot kesimni ega yoki boshqa tobe a’zo bilan bog‘lash uchun xizmat qiladi: biz o‘tgan yili talaba bo‘ldik . Bunda bo‘ldik bog‘lamasi shaxs-son va zamon ma’nolarini ifodalagan hamda kesimni uning shaxs ( biz ), zamon ( o‘tgan yili ) kengaytiruvchilari bilan bog‘lagan. So‘z tartibi. So‘zlar erkin birikuvda grammatik shakl asosida bog‘langanda, so‘z tartibi o‘zgarsa-da, u ma’noviy munosabat yoki bog‘lanishga ta’sir qilmaydi: sen kitobni keltirdingmi? Кitobni sen keltirdingmi? Кeltirdingmi sen kitobni? Birikuvidagi so‘z o‘rni almashtirilganiga qaramay, keltirdingmi so‘zshakli hokim, sen va kitobni so‘zshakllari tobe a’zo sifatida qolavergan. Chunki ular sintaktik mavqeini ta’minlovchi vosita – morfologik ko‘rsatkichga ega. So‘zning hokim-tobeligi (sintaktik mavqei)ni ko‘rsatuvchi vosita bo‘lmaganda so‘z tartibining qimmati oshadi ( achchiq olma). Bunda so‘zning gapdagi funksiyasi, asosan, tartibi bilan belgilanadi, tartib o‘zgarsa, mazmun bilan birga, sintaktik holat ham o‘zgaradi: hayot go‘zal (ega+kesim), go‘zal hayot (aniqlovchi+aniqlanmish). Gapda uslubiy maqsadlarda so‘z tartibi o‘zgarishi mumkin: o‘qituvchi intizom haqida gapirdi. Intizom haqida o‘qituvchi gapirdi. Tartibning bunday o‘zgarishi a’zolarning hokim-tobeligiga ta’sir qilmaydi, biroq gapning uslubiy jihatiga, fikrdagi ma’no nozikligiga ta’sir ko‘rsatadi. Ohang. Ohang ham, yuqorida aytilganidek, birikuvning tabiatini ko‘rsatuvchi niso‘z birikmasiiy vosita. Gap tugallangan ohang bilan aytiladi, uning tarkibidagi ayrim birikuvlar sanash ( olma va anor ), ayrimlari ko‘tariluvchi ohangga ( qizil qalam ) ega bo‘ladi. Ohang (pauza) birikuvning sintaktik bo‘linishini ko‘rsatadi. Masalan, кo‘p qavatli uy birikmasini ikki xil ( ko‘p//qavatli uy va ko‘p qavatli//uy tarzida) aytish mumkin. Demak, sintaktik aloqani, unga bog‘liq ravishda mazmuniy farqlanishni ifodalashda ohangning o‘rni bor. Ya’ni ko‘p//qavatli uy tarzida birinchi so‘zdan keyin pauza qilinishi natijasida ( ko‘p ) so‘zshakli tobe va qavatli uy birikmasi unga hokim mavqeda bo‘lib, bunda qavatli uylarning ko‘pligi haqidagi ma’no anglashiladi. Ikkinchi holatda ( ko‘p qavatli//uy ) esa ko‘p qavatli birikmasi tobe, uy so‘zshakli esa hokim mavqeda, birikmadan esa uyning qavatlari ko‘pligi ma’nosi namoyon bo‘lgan. Sanash ohangi bir xil bo‘lakning aloqasini ifodalaydi: oltin, kumush tosh bo‘lar . (maq.) Qo‘shma gapning tarkibiy qismlari orasida ham turli: qarama-qarshilik ( кunduzi issiq – kechasi sovuq ), shart ( sen kel – u boradi ), sabab ( кecha borolmadim – mehmonlar kelib qoldi ) – ma’noviy munosabatlar mavjud. Кo‘rinadiki, ayrim o‘rinda so‘zlar va gaplarni bog‘lashni ohangning o‘zi bajaradi. 1.2. Teng va tobe (ergash) aloqalar xususida Teng aloqalar. A) tenglanish. Har bir sintaktik konstruktsiya ikki komponentli bo‘ladi: so‘z (so‘z birikmasida va sodda gapda bular kengaygan holatda ham bo‘la oladi) yoki gap + gap (qo‘shma gap). Tenglanish aloqasining xususiyatlaridan biri aloqaning ochiq yoki yopiq bo‘lishidir. Yopiq aloqada ikki komponent bog‘langan bo‘ladi (havo yoqimli, lekin sovuqroq), ochiq aloqada bir qancha komponentlar bog‘langan bo‘ladi (bahor. Mayin shamollar, tiniq suvlar, toza havo, ko‘m-ko‘k osmon...). Bunda komponentlarning soni-miqdori mundarija bilan bog‘liq. Ochiq va yopiq aloqalar, bu aloqalar natijasida hosil bo‘lgan sintaktik konstruktsiyalar bir-biridan turli belgilar bilan farqlanadi: ochiq aloqalarni biriktiruvchi bog‘lovchilar, ayiruvchi bog‘lovchilar; yopiq aloqalarni esa zidlovchi bog‘lovchilar ifodalaydi. Yopiq aloqalar tobelanish aloqasi bilan umumiy belgilarga ega. Masalan, ular ikki komponentnigina bog‘laydi. Tenglanish aloqasi grammatik jihatdan teng huquqli komponentlarning aloqasi bo‘lib, bunda: 1. Uyushiq bo‘laklar; 2. Qo‘shma gapning predikativ qismlari; z. Uyushmagan, biroq bir xil funksiyada keladigan bo‘laklar (ajratilgan izohlovchilar) bir tizimda kela oladidar; tolib aka, qorovul, kengashga a’zo bo‘lib kirdi. Teng munosabatdagi sintaktik birliklar ko‘pincha bir xil grammatik shaklda, bir xil sintaktik vaziyatda turadi va bir xil so‘roqqa javob bo‘ladi. O‘zaro teng bog‘lovchilar, sanash ohangi va teng bog‘lovchi vazifasidagi boshqa vositalar yordamida bog‘lanadi. Masalan: olimlar, fozillar, shoirlar shahri. (u). O‘zaro teng munosabatda bo‘lgan sintaktik shakllar boshqa bir umumiy sintaktik shakl bilan tobe munosabatda bo‘ladi. Ya’ni: olimlar, fozillar, shoirlar shahri. Ayrim tilshunoslar o‘zaro teng munosabatda bo‘lgan sintaktik birliklar o‘rtasida shakliy bog‘lanishning mavjudligini inkor qiladilar. A.m.peshkovskiy fikricha, salim, karim, halim kelishdi kabi qurilmalarda salim, karim, halim bo‘laklari bitta keldi bo‘lagi ustidan hokimlik qilish tufayli o‘zaro bog‘lanadi. Aslida esa uyushiq bo‘laklar o‘rtasida shakliy bog‘lanish yo‘q, ular birgalikda keldi bo‘lagi bilan aloqaga kirishadi. T.p.lomtev uyushiq bo‘laklar o‘rtasida mazmuniy munosabat mavjudligini e’tirof etadi. Uning ta’kidlashicha, uyushiq bo‘laklar o‘rtasida shakliy munosabatning yo‘qligi bu so‘zlar orqali ifodalangan predmetlar o‘rtasida munosabatning yo‘qligini bildirmaydi. Predmetlar o‘rtasida munosabat bor: bu munosabat uyushiq bo‘laklar orqali ifodalangan predmetlarning bir xil holatdagi munosabatidir. Uyushiqlik munosabati ifodalanmish munosabatini aks ettirganligi tufayli unga so‘z shakllari o‘rtasidagi aloqa turi sifatida qaralishi mumkin emas. Lekin uyushiq bo‘laklar bir xil vaziyatdagi sintaktik birliklarning shakliy jihatdan ma’lum bog‘lovchi vositalar (teng boglovchilar va sanash ohangi) yordamida bog‘lanishi bo‘lganligi sababli, ular o‘rtasidagi shakliy sintagmatik munosabatni inkor qilib bo‘lmaydi. Demak, teng so‘zli birikishlarda ikki va undan ortiq so‘z mustaqil grammatik-semantik jihatdan o‘zaro teng munosabatga kirishadi. Teng so‘zli birikmaning tarkibiga kirgan so‘zlar birikma doirasida hamda gap ichida ham alohida-alohida tushunchani anglatadi. B) tobelanish (ergashish) munosabatidagi aloqa. So‘z birikmalari odatda, bir so‘zning ikkinchisiga mazmun va grammatik jihatdan ergashib, hokim-tobelik munosabatiga kirishishidan tashkil topadi. Ikki va undan ortiq mustaqil so‘zlarning hokim-tobelik munosabatidan tashkil topadigan bunday birikmalar tobe (ergash) bog‘lanish deyiladi. Ma’lumki, teng so‘zli birikmalarda komponentlarning birikishi, bog‘lanish darajasi ergash so‘zli birikmalarga qaraganda kuchsiz, gap qurilishidagi ahamiyati passiv bo‘ldi. Ergash so‘zli birikmalarda komponentlarning biri tobe, ikkinchisi hokim sanaladi: bundagi hokim-tobelik qo‘shilishning xarakteridan: boshqaruvchi so‘zning semantikasi, so‘z formasi va so‘z tartibidan anglashilib turadi. Tobe so‘zli birikmaning tobe komponenti bosh komponentning ma’nosini aniqlaydi, izohlaydi, to‘ldiradi. Bosh komponent grammatik jihatdan hokim holatda bo‘ladi. Masalan, oqqo‘rg‘onning anjiri – bosh komponent – anjiri, kitobni sevmoq – bosh komponent sevmoq, tez gapirmoq – bosh komponent gapirmoq. Birikmalardagi bosh komponentlarning ma’nolari, o‘ringa xoslik, obyekt, aktiv va passiv belgilar jihatidan aniqlangan, konkretlashtirilgan, to‘ldirilgan. Tobe (ergash) aloqalar xususida. Hokim-tobelikni belgilashda komponentlarning faqat ichki m a’ no tomoni asos qilib olinmaydi. Aks holda navoiyning g‘azali (g‘azal navoiyniki), karimning o‘g‘li (o‘g‘il karimga qarashli), daraxtning bargi (barg daraxtniki) kabi birikmalarda aniqlovchi komponent hokim, aniqlanmish komponent tobe hisoblangan bo‘lar edi. Holbuki, grammatika til faktlarini o‘rganayotganda, uning formasini, grammatik m a’ nosini ham hisobga oladi. Gapdagi ayni bir so‘z boshqa bir so‘z uchun hokim, ikkinchisi uchun esa tobe bo‘lib kelishi mumkin. Masalan, navoiyning g‘azalini o‘qidi gapida g‘azal so‘zi navoiyning g‘azali birikmasida hokim, g‘azalini o‘qimoq birikmasida esa tobe. Ergashtiruvchi vositalar (kelishik, ko‘makchilar) bilan shakllangan tobe komponentlar bu vositalarni hokim so‘z talabi bilan qabul qiladi. Masalan: sizni ko‘rmoq, sizga aytmoq, sizdan olmoq, siz bilan bormoq, siz uchun olmoq kabi. Konponentlar ichki m a’ no yakinligi tufayli munosabatga kirishganda, hokim- tobelikni ko‘rsatuvchi formal ko‘rsatkich bo‘lmaydi. Bunday holda birikmaning semantikasidan bilib olish mumkin: Chiroyli kitob – belgi kitobga oid, tez yurmoq – hrakatga oid. Hokim- tobelikni aniqlashda so‘z tartibi ham katta rol o‘ynaydi. O‘zbek tilida ko‘pincha tobe komponent hokim komponentdan oldin keladi: xushbichim ko‘ylak, kitobdan o‘qimoq. B a’ zan poetik asarlarda stilistik talablar bilan komponentlarning odatdagi o‘rni almashib qo‘llanadi: vatanim mening, gulistonim mening hokim-tobe). B a’ zan tartibning o‘zgarishi bilan so‘z birikmasi gapga aylanib qolishi mumkin: tiniq osmon – osmon tiniq. Ergash so‘zli birikmalarda tobe komponent ba’zan uyushib yoki kengayib, yoyiq shaklda kelishi mumkin. Birikmaning bunday shakllanishi ham hokim komponint talabi bilan bo‘ladi, hokim vaziyatdagi so‘z bir necha uyushiq komponentlarni o‘ziga tobelantirib keladi: aqlli, o‘qimishli va go‘zal qiz, shirin so‘z odam va h.k. Bu xil birikmalardagi tobe komponentlar bulinmas, yaxlit birlik sifatida bosh komponentga bog‘lanadi. Birdan ortiq bo‘linmas birikmalar uyushib hokim so‘zga bog‘lanib kelishi ham mumkin: uzun bo‘yli, qora qosh yigit, surnay pochali shim kiygan yigit. Birikma tarkibidagi elementlarning hokim-tobeligi absolut yoki niso‘z birikmasiiy bo‘lishi mumkin. Birikma ikki komponentli bo‘lsa, hokim-tobelik absolut bo‘ladi: mehribon ona, ona-absolut hokim. Birikma ikkidan ortiq komponentli bo‘lsa, komponentlar orasidagi hokim-tobelik munosabati niso‘z birikmasiiy bo‘ladi: xalqimiz mehnatining tuganmas durdonalari. Bu yerda durdonalari – absolut hokim, xalqimiz – absolut tobe, tuganmas – absolut tobe, mehnatning niso‘z birikmasiiy hokim; bu so‘z xalqimiz komponentiga niso‘z birikmasiatan – hokim, durdonalari komponentiga niso‘z birikmasiatan – tobe. Bu kabi munosabatlarda tobe vaziyatdagi sintaktik shakl hokim vaziyatdagi sintaktik shaklning "bo‘sh o‘rinlari" ni to‘ldiradi, uning shakliy va mazmuniy kengaytiruvchilarini yuzaga chiqaradi. So‘z birikmasida bog‘lanish usuli So‘z birikmasi a’zolari orasidagi bog‘lanish, ya’ni tobelanish uch xil: bitishuv, moslashuv, boshqaruv. Bu aloqa turining o‘ziga xos xususiyati va farqi a’zolarni biriktiruvchi ko‘rsatkich yoki boshqa vositadan kelib chiqadi. Masalan, tez yurmoq, qalamni olmoq, kitobning varag‘i birikmalarida tobe so‘zning qaysi shaklda kelishi ko‘pincha, uning hokim so‘ziga ( qalamni olmoq ) bog‘liq bo‘lsa, ba’zan har ikkala a’zo bir-birining qanday shaklda bo‘lishini belgilab qo‘yadi ( kitobning varag‘i ). Bitishuv da birikkan so‘zlarning o‘zaro aloqasi, asosan, tartib va ohang bilan belgilanadi. Bitishuv aloqasida morfologik ko‘rsatkich bo‘lmasa-da, tartib muhim vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Bunda tobe so‘z ushbu mavqeda kelish uchun shakliy jihatdan o‘zgarmaydi. Zero, tobe a’zo sifatida namoyon bo‘layotgan so‘z ma’noviy va vazifaviy jihatdan bunga xoslangan bo‘ladi. Misollar: qizil gul, oq qog‘oz. Ba’zan ot turkumidagi so‘zlar ham hech qanday vositasiz tobe vazifada kela oladi: oltin soat, tosh yo‘l kabi. Bunda ular mohiyatan tobe a’zolik doimiy belgisi bo‘lgan sifat, son, ravish turkumiga yaqinlashadi. Bu hodisa nutqiy bo‘lib, oltin, tosh leksemasining lisoniy mohiyati bilan belgilanmagan. Quyidagi so‘zlar bitishuv yo‘li bilan bog‘langan: 1) ravish +fe’l: o‘z-o‘zidan gapirmoq; 2) sifat+fe’l: yaxshi so‘zlamoq; 3) son+ot: o‘nta qalam, sakkiz daftar; 4) ot+ot: kumush qoshiq, chang yo‘l; 5) olmosh+ot: hamma odam, qanday kitob. Ayrim manbalarda tobe so‘z vazifasida ravishdosh ( shoshilib gapirdi ), sifatdosh ( o‘qigan bola ) yuzaga chiqqan birikuv ham bitishuvli birikma sifatida qaraladi. Vaholanki, bu erda ravishdosh ko‘rsatkichi -ib fe’lni fe’lga ( shoshilib gapirdi ), sifatdosh shakli -gan fe’lni otga ( o‘qigan bola ) bog‘lash uchun xizmat qiladi. Shuningdek, bularning morfologiyada lug‘aviy-sintaktik shakl sifatida qaralishi ham ular hosil qilgan birikuvni bitishuvli emas, balki boshqaruvli birikuv sifatida baholashni taqozo etadi. Bitishuvda a’zolarning hokim-tobelik holati, asosan, tartib va joylashuv omili asosida belgilanadi: (tobe a’zo ya’ni tobe so‘z oldin, hokim so‘z keyin keladi hamda a’zolar orasiga boshqa so‘zni kiritib bo‘lmaydi, ( kumush qoshiq birikmasini kumush o‘nta qoshiq deb o‘zgartirib bo‘lmaydi). Ba’zan bitishuvda ham tartib ikkinchi o‘ringa tushib qolgandek tuyuladi: majlis bo‘ladi – majlis kechqurun bo‘ladi. Lekin bunda majlis so‘zi fe’lga bitishuv asosida emas, balki bosh kelishikda bog‘lanayotganligini esdan chiqarmaslik lozim. Demak, bitishuv aloqasida tartib va ohang muhim rol o‘ynaydi. Bunda tobelik tartib va joylashuvdan, so‘zning grammatik xususiyati va ma’nosidan anglashilishi ayon bo‘lib turadi. Kelishik affiksi o‘z ma’nolarini yo‘qotgan tezda kelmoq, o‘z-o‘zidan raqsga tushib ketmoq, birdan gapirmoq birikuvini ham bitishuv aloqasi sifatida qaramoq lozim. Chunki kelishik qo‘shimchasi bu so‘z birikmasida o‘z tizimidan ajralib, so‘z tarkibida «qotib qolgan». Bular – kelishik qo‘shimchasini olgan holda ravishga ko‘chgan so‘z. Boshqaruv aloqasi bir tomonlama shakllangan so‘z birikmasilar tarkibida amal qiladi. Faqat tobe a’zolari birikish uchun tobelovchi qo‘shimcha olgan so‘z birikmasi boshqaruv yo‘li bilan bog‘langan deyiladi. Bunda hokim so‘z tobe so‘zning qanday shaklda bo‘lishini boshqaradi. Masalan, kitobni o‘qimoq birikmasida tobe so‘zning tushum kelishigi shaklida kelishi o‘qimoq fe’lining o‘timliligi bilan belgilangan. Agar bu fe’l o‘timsiz fe’lga aylantirilsa, ( o‘qildi ) tobe so‘zdagi tushum kelishigi shakli o‘z-o‘zidan g‘oyib bo‘ladi: kitobni o‘qimoq-kitob o‘qildi. Boshqaruv aloqasida tobe so‘zni har xil turkumdagi so‘z boshqarishi mumkin. Misollar: uyga bormoq (fe’lli boshqaruv), mendan katta (sifat boshqaruvi), tovushdan tez (ravishli boshqaruv), o‘qishda birinchi (son boshqaruvi), aytgan bola (otli boshqaruv). Ya’ni tobe so‘z oldin, hokim so‘z keyin keladi hamda a’zolar orasiga boshqa so‘zni kiritib bo‘lmaydi, ( kumush qoshiq birikmasini kumush o‘nta qoshiq deb o‘zgartirib bo‘lmaydi). Ba’zan bitishuvda ham tartib ikkinchi o‘ringa tushib qolgandek tuyuladi: majlis bo‘ladi – majlis kechqurun bo‘ladi. Lekin bunda majlis so‘zi fe’lga bitishuv asosida emas, balki bosh kelishikda bog‘lanayotganligini esdan chiqarmaslik lozim. Demak, bitishuv aloqasida tartib va ohang muhim rol o‘ynaydi. Bunda tobelik tartib va joylashuvdan, so‘zning grammatik xususiyati va ma’nosidan anglashilishi ayon bo‘lib turadi. Кelishik affiksi o‘z ma’nolarini yo‘qotgan tezda kelmoq, o‘z-o‘zidan raqsga tushib ketmoq, birdan gapirmoq birikuvini ham bitishuv aloqasi sifatida qaramoq lozim. Chunki kelishik qo‘shimchasi bu so‘z birikmasida o‘z tizimidan ajralib, so‘z tarkibida «qotib qolgan». Bular – kelishik qo‘shimchasini olgan holda ravishga ko‘chgan so‘z. 1.3. Valentlik tushunchasi Hozirgi tilshunoslikda gap bo‘laklari ierarxiyasida faqat kesimning eng muhim bo‘lak, gapning struktur asosi deb qaralishi gapni tashkil etuvchi sintaktik elementlar o‘rtasidagi sintaktik aloqalar xarakteriga ham ta’sir qiladi. Har qanday gap predikat va uning argumentlari munosabati birligi sifatida qaralar ekan, predikat va uning argumentlari o‘rtasidagi sintaktik munosabatlar tushunchasi hozirgi tilshunoslikda morfologik munosabatlar tiplarining boshqaruv, moslashuv, bitishuv kabi tahlili orqali emas, balki valentlik tushunchasi orqali belgilanadi. Sintaktik aloqa reallashgan valentlik sifatida qaraladi. Keyingi yillarda valentlik nazariyasi o‘z muammosi jihatidan tilshunoslikda alohida soha sifatida ajrala boshladi. Bu termin aslida 1948-yilda s.d.kaynelson tomonidan qo‘llanilgan edi. U so‘zning gapda ma’lum tarzda reallashishi va boshqa so‘z bilan ma’lum kombinatsiyaga kirishishi xususiyatini uning sintaktik valentligi hisoblaydi. S.d.kaynelson bilan bir vaqtda, ammo o‘zi mustaqil holda fransuz tilshunosi l.tener ham 50-yillarda tobelik grammatikasi doirasida valentlik nazariyasini ishlab chiqdi. Uning bu nazariyasi jahon tilshunosligiga keng tarqaldi, yangi-yangi tadqiqotlar vujudga kelishiga turtki bo‘ldi. Tener o‘z grammatikasida gapni struktur jihatdan tahlil qilish jarayonida uning struktur asosi sifatida fe’lga tayandi. Fe’l valentligi nazariyasiga ko‘ra gap strukturasini predikat (ko‘p hollarda fe’ldan ifodalangan) belgilaydi va u o‘ziga muvofiq kategorial belgilarga o‘rin ochadi. Gapning barcha komponentlari fe’l-predikat valentligi munosabatiga ko‘ra u bilan bog‘liq argument, aktant, agens, lokalis, kengaytiruvchilar kabi terminlar bilan bir-biridan farqlandi. Valentlik nazariyasining mukammallashishida nemis tilshunosi g.xelbig katta rol o‘ynadi. U nemis tili materiallari asosida fe’lning valentlik modellarini ishlab chiqdi va "nemis tilidagi fe’llar valentliklari va distributsiyasi lugati" ni tuzdi. Dastlab valentlik nazariyasi valentlik tabiatini turlicha hal qiladigan ikki yo‘nalish – forma va semantik yo‘nalishga ajraldi. Keyingi davrlarda bu ikki yo‘nalish orasida o‘zaro yaqinlashish, so‘z shakl va so‘z leksik ma’nosi valentliklari o‘rtasidagi munosabatning mavjudligiga e’tibor berilmoqda. Hozirda valentlikning asosan ikki turi sintaktik (konfiguratsion) va semantik turlari ko‘p tilshunoslarga yaxshi tanish. Sintaktik valentlik – ma’lum mustaqil so‘zning boshqa mustaqil so‘z bilan birika olish imkoniyati va semantika bilan ham bog‘liq. Semantik valentlik leksemalar o‘rtasidagi turli sintagmatik munosabatlarni ko‘rsatadi. Masalan, o‘zbek tilida "sayramoq" leksemasi qushlarning ovoz chiqarishi ma’nosini ifodalaydi. Shuning uchun u faqat kushlar so‘zi bilan bog‘lana oladi. Ammo u "ko‘p gapirish" ma’nosi bilan "odam" sinfiga kiruvchilar bilan ham birikadi. Bu sayramoq leksemasining semantik valentligidir. Lug‘aviy valentlik. Lug‘aviy valentlik biriktiruvchi leksemaning ma’noviy jihatdan o‘ziga mos birikuvchilarni tanlashi. Masalan, hangra leksemasi qush leksemasini o‘ziga torta olmaydi, qush leksemasi hangra leksemasidagi birorta ham bo‘sh o‘ringa tusha olmaydi. Chunki ularda ma’noviy muvofiqlik mavjud emas. Leksemalar bir-biriga ma’noviy mos bo‘lishi uchun ularning ma’no strukturalarida o‘xshash ma’no bo‘lakchalari – semalari bo‘lmog‘i lozim. Hokim, tortuvchi mavqeda bo‘lganligi sababli uning valentligi hokim valentlik, unga birikuvchi leksemaning valentligi esa tobe valentlik deyiladi. Turli atom bir-biriga mos bo‘lgandagina birika olganligi kabi lisoniy birlik ham ma’no va grammatik jihatdan muvofiq bo‘lmog‘i lozim. Boshqacha aytganda, biriktiruvchi leksema birikishi lozim bo‘lgan leksemani nafaqat ma’no jihatdan, balki bir grammatik shaklda ham mos bo‘lishini ham talab qiladi. Shunga ko‘ra, valentlik lug‘aviy va sintaktik qatlamga ajraladi. Lug‘aviy valentlik. Lug‘aviy valentlik biriktiruvchi leksemaning ma’noviy jihatdan o‘ziga mos birikuvchilarni tanlashi. Masalan, hangra leksemasi qush leksemasini o‘ziga torta olmaydi, qush leksemasi hangra leksemasidagi birorta ham bo‘sh o‘ringa tusha olmaydi. Chunki ularda ma’noviy muvofiqlik mavjud emas. Leksemalar bir-biriga ma’noviy mos bo‘lishi uchun ularning ma’no strukturalarida o‘xshash ma’no bo‘lakchalari – semalari bo‘lmog‘i lozim. Qush Sayramoq «parranda» «ovoz chiqarish» «uchadigan» «qushlarga xos» «sayray oladigan» Bu leksemalarda, yuqoridagidek, ma’noviy moslik kuzatilmaydi. Shu boisdan hangramoq leksemasi valentligini to‘ldirish uchun qush leksemasini o‘ziga torta olmaydi, qush leksemasi esa hangra leksemasidagi bo‘sh o‘rinni to‘ldira olmaydi. Leksemaning valentliklari tor yoki keng bo‘lishi mumkin. Masalan: hangramoq leksemasining nima so‘rog‘iga javob bo‘ladigan valentligi to‘ldiruvchisi – eshak , xo‘tik , hangi leksemalari. Kishnamoq leksemasining bunday valentligini to‘ldiruvchi unsurlar – ot, toy , bedov , saman leksemalari. Ba’zan birikuvchi yoki biriktiruvchi leksemalar ma’nolari muvofiq bo‘lmagani holda ular nutqda birikuv hosil qilishi mumkin. Masalan, artist «hangradi» kabi. Bunda endi me’yoriy valentlik buzilgan holda namoyon bo‘lib, ko‘chma, obrazli ma’no yuzaga chiqadi. Lekin bu sof nutqiy hodisa, hangra va artist leksemalarining lisoniy mohiyatidan joy olmagan. Chunki artist leksemasining ma’no tarkibi « san’atkor », « qo‘shiqchilik – teatrga xos » semalari bo‘lib, unda «hangra» semasi yo‘q, hangramoq leksemasi « eshakka xos», « ovoz chiqarish » ma’no tarkibiga ega, unda « san’atkor », « qo‘shiqchilikka xos » ma’no bo‘lakchalari mavjud emas. Lug‘aviy valentlikni ot va fe’l turkumidan olingan namuna asosida dalillashga harakat qildik. Lekin lisoniy-lug‘aviy valentlik nafaqat ot yoki fe’lga, balki boshqa so‘z turkumlariga ham xos. Sintaktik valentlik. Sintaktik valentlik leksema valentligining ikkinchi tomoni, u hokim mavqedagi leksemaning tobe leksemalarni o‘ziga tortish uchun ularning ma’lum sintaktik shaklda – kelishik, ko‘makchi, ravishdosh, sifatdosh qo‘shimchasini olishini talab qilishi. Bu hokim leksemaning sintaktik mavqei, grammatik shakli tomonidan belgilanadi. Masalan, xatni yozdi, xat yozildi sintaktik qurilmalaridagi ( xatni ) va ( xat ) so‘zlarining grammatik shakli bosh so‘zning grammatik shakli bilan belgilangan. Sintaktik valentlik lug‘aviy valentlik bilan zich bog‘langan, biri o‘zgarsa, ikkinchisi ham o‘zgaradi, biri yo‘qolsa, ikkinchisi ham bo‘lmaydi. Masalan, y etakla leksemasi jo‘nalish kelishigidagi otni o‘ziga tortmaydi ( halimga yetakla tarzida). Lekin y etakla leksemasi orttirma niso‘z birikmasiat shakli -t bilan shakllansa, ( halimga ) so‘zshakli unga tortila oladi. Bunda y etakla leksemasining sintaktik valentligi o‘zgardi. Lug‘aviy va sintaktik valentlik o‘zaro bog‘liq bo‘lsa-da, ular tez-tez o‘zgarishga uchrab turadi. Masalan, ashulachi «hangradi» birikuvida sintaktik valentlik o‘zgarmasdan voqelangan, ammo lug‘aviy valentlik yangilangan holda yuzaga chiqqan. Bunday hol ko‘chma ma’no yuzaga chiqqanidan dalolat beradi. Xat yozildi , xatni yozdi birikuvlarida ma’noviy valentlik joyida, biroq sintaktik valentlik o‘zgargan. Bu turlicha sintaktik shakllar voqelanganligini ko‘rsatadi. Biroq aytilgan har ikkala o‘zgarish ham bir yoqlama – yo ma’noviy, yo sintaktik tabiatga ega. Agar o‘zgarish birdaniga ikki tomonlama – ham lug‘aviy, ham sintaktik bo‘lsa-chi? Bunda derivatsiya sodir bo‘ladi. Dalil sifatida ochmoq fe’lining lug‘aviy va sintaktik valentliklarini aniqlash orqali bunga amin bo‘lish mumkin: 1. Tergovchi jinoyatni ochdi. 2. Jinoyat tergovchi tomonidan ochildi. 3. Amerikani vespuchchi ochdi. 4. Gul ochildi. 1- va 2-misolda ochmoq fe’li valentliklarini to‘ldiruvchi so‘z ( tergovchi ) ning ma’nosi o‘zgarmagan, lekin sintaktik shakli ( tergovchi – bosh kelishikda, tergovchi tomonidan – ko‘makchili) o‘zgargan. Demak, ochmoq leksemasining ma’noviy valentligi o‘zgarishsiz saqlangan, sintaktik valentligi o‘zgargan. Bu o‘zgarish ochmoq fe’liga -il majhul niso‘z birikmasiat qo‘shimchasi tomonidan kiritilgan. 3-misolda esa fe’lning sintaktik valentligi o‘zgarishsiz qolgani holda ma’noviy valentlik o‘zgarishga uchragan. Chunki amerika so‘zining ma’nosi ochmoq fe’li ma’nosiga muvofiq kelmaydi. Ammo sintaktik shakli mos. 4-misolda esa ham ma’noviy, ham sintaktik valentliklar butkul o‘zgargan. Chunki gul so‘zi ochmoq fe’liga ma’noviy jihatdan mos emas. Bundan tashqari, birikuvchi so‘zning sintaktik shakli ( gul – bosh kelishik) ochmoq fe’lga -il qo‘shimchasi qo‘shilishi natijasida o‘zgarishga uchragan. Demak, ma’lum bo‘ladiki, leksemaning lisoniy valentligi ikkiyoqlama, ma’noviy tomoni unga qanday leksema birika olishi me’yori, chegarasini ko‘rsatsa, sintaktik tomoni birikuvchi so‘zning qanday grammatik qo‘shimchani olishini belgilaydi. Grammatik shakl valentligi . Leksemaga grammatik shakl qo‘shilganda ularning birikuvchilari sirasida jiddiy o‘zgarish yuz beradi. Shoirman so‘z shakli - man shaxs-son qo‘shimchasi bilan birikmasdan oldin, ya’ni shoir leksemasi sifatida men olmoshi bilan birikish ehtiyojiga ega emas edi. Shaxs-son ma’nosini ifodalovchi (- man ) qo‘shimchasini qabul qilgach, shunday ehtiyoj tug‘ildi. Bu ehtiyoj, zarurat - man qo‘shimchasida mujassam, u ii shaxs birlik son shaxs/son qo‘shimchasining sintaktik ehtiyoji, kengayish talabi, ya’ni valentligi. Grammatik shakl o‘zi qo‘shilib kelgan leksemaning lisoniy (ma’noviy va sintaktik) valentligini yo kengaytiradi, yoki cheklaydi. Masalan, egalik qo‘shimchasi o‘zi qo‘shilib kelgan ism turkumiga mansub so‘zga qaratqich kelishigi shaklida turgan boshqa ism bilan qaralmish-qaratuvchi aloqasiga kirishish imkoniyatini beradi. Demak, o‘zi qo‘shilib kelgan so‘zning sintaktik imkoniyatini kengaytiradi. So‘zshakl ma’noviy va sintaktik valentligi shu so‘zshakl uchun asos bo‘lgan leksema lisoniy valentligidan keng. Shunday hodisani orttirma niso‘z birikmasiat morfemasi bilan o‘timsiz fe’l leksema birikishida ko‘rish mumkin. Qiyoslang: mashina yurdi . Bola uxladi . Uxla , yur fe’llari vositasiz to‘ldiruvchi bilan birika olmaydi. Lekin haydovchi mashinani yurgizdi, ona bolani uxlatdi me’yoriy birikma. Vositasiz to‘ldiruvchi bilan birika olish valentlik qobiliyatini yur , uxla leksemalariga orttirma niso‘z birikmasiat morfemasi berdi, boshqacha aytganda, bu fe’lga qo‘shilib kelgach, u morfema o‘z valentligini olib keldi. Ayrim grammatik shakl o‘zi qo‘shilib kelgan leksemaning lisoniy valentligini toraytiradi. Masalan, majhul va o‘zlik niso‘z birikmasiat shakli o‘timli fe’lni o‘timsizlashtiradi, uning vositasiz to‘ldiruvchi bilan birikish imkoniyatini cheklaydi. Bunga amin bo‘lish uchun kitob leksemasining grammatik shaklsiz va grammatik shakllangan holatida valentlik imkoniyatini taqqoslash kifoyadir. Quyidagi gaplarda esa leksemaning biriktirish imkoniyati kengayganligiga amin bo‘lamiz: 1. Halim kitob o‘qidi. 2. Halim ukasiga kitob o‘qitdi. Ii bob. Valentlik va sintaktik aloqa lison va nutq dixotomik bo‘linishida 2.1. So‘z birikmasi va yondosh hodisalar. Nutqda tushunchalarni aniqroq va muayyanroq ifodalash zarurati tug‘iladi. Bu esa niso‘z birikmasiiy noaniq tushuncha ifodalovchi so‘zdan niso‘z birikmasiiy aniq tushuncha ifodalovchi so‘z birikmasini afzal qilib qo‘yadi. Qiyoslang: o‘qimoq - tez o‘qimoq. Keyingi nutqiy hosilada «harflarni urishtirib ma’nosini tushunish» harakati (o‘qimoq) so‘zidagiga niso‘z birikmasiatan aniqroq. Chunki unga tez so‘zi ko‘maklashgan. Ko‘rinadiki, so‘z ham, so‘z birikmasi ham tushuncha ifodalaydi. So‘z ifodalaydigan tushuncha noaniq va, demak, kengroq (masalan, o‘qimoq fe’lida harakat tez ham, sekin ham bo‘lishi mumkin), so‘z birikmasida. Esa ikki tushuncha o‘z mustaqilliklarini saqlagan holda niso‘z birikmasiiy aniq va muayyan harakat («harflarni tez urishtirib, ma’nosini tushunish») ifodalangan. Demak, so‘z o‘z ma’noviy imkoniyatini to‘laroq va ravshanroq namoyon qilishi uchun boshqa bir mustaqil so‘zga ehtiyoj sezadi. Bu so‘z uning ma’noviy ehtiyojini qondirmog‘i uchun ham ma’noviy, ham grammatik jihatdan unga muvofiq bo‘lmog‘i lozim. Buni ravshanroq anglash uchun quyidagi hosilalarga diqqat qilaylik: Olmaning termoq osmonni tishlamoq halim keldi kitobni o‘qimoq Birikmalarning birinchisida (olma) va (termoq) so‘zlari ma’noviy jihatdan muvofiq bo‘lib, biroq ularning grammatik shakli (qaratqich kelishigi) mos emas. Ikkinchi birikuv (osmonni tishlamoq)da so‘zlar grammatik shakli jihatdan mos bo‘lsa-da, ma’noviy tabiatining «beo‘xshovligi» ularning birikuv hosil qilishiga yo‘l qo‘ymaydi. Uchinchi birikuvda a’zolar ham ma’noviy, ham shakliy jihatdan muvofiq. Ular birikuvi tushuncha emas, fikr ifodalaydi. To‘rtinchi birikuv (kitobni o‘qimoq) bularning barchasidan farqlanadi va birdan ortiq mustaqil so‘zning ma’no va grammatik jihatdan hokim-tobelashuvidan tashkil topib, tushuncha ifodalashga xoslanganligi bilan xarakterlanadi. Bunda bir so‘z tobe, ikkinchisi hokim, tobelik va hokimlik xossasi hamda vositasiga ega. Bu - ularning ma’noviy mosligi va tobeligi (hokimligi) grammatik shakli hamda joylashuv (oldinma-keyinlik) xususiyati. Demak, nutqiy so‘z birikmalari uchun quyidagi belgilarni ko‘rsatish mumkin: A) birdan ortiq mustaqil so‘z; B) a’zolarning ma’noviy va grammatik jihatdan mosligi; D) tobelik; E) tushuncha ifodalash. So‘z birikmasi bu to‘rt belgisining har biri bilan o‘ziga yondosh hodisalarga o‘xshaydi va bir vaqtning o‘zida farqlanadi ham. Masalan, birdan ortiq mustaqil so‘zdan tashkil topganligi bilan so‘zdan farq qilsa, tushuncha ifodalashi bilan o‘xshashlik kaso‘z birikmasi etadi. Gap birdan ortiq mustaqil so‘zning ma’noviy va grammatik jihatdan tobelanishi asosida ham vujudga keladi. Lekin u so‘z birikmasidan farqli o‘laroq, fikr ifodalaydi. Demak, so‘z birikmasi bilan uning o‘xshashlari munosabatiga alohida-alohida to‘xtalish lozim bo‘ladi. So‘z birikmasi va so‘z. So‘z bir tushunchani ifodalaydi. So‘z birikmasida esa birdan ortiq tushuncha munosabatga kirishgan holda voqelanadi. So‘z asosida leksema va morfema hamda ularning birikuv qonuniyati yotsa, so‘z birikmasiga leksemalar birikuvini tartibga soluvchi lsq asos bo‘ladi. Aytilganidek, so‘zda tushuncha, ma’no keng va mavhum bo‘ladi. So‘z birikmasida esa bu kenglik va mavhumlik bir qadar barham topgan bo‘ladi. Masalan, qiziq kitob birikmasida kitobning bir belgisi namoyon bo‘lgan. Shu jihatdan u muayyanlik kaso‘z birikmasi etgan. Ammo bu muayyanlik niso‘z birikmasiiy va biryoqlama. Chunki uning badiiy yoki ilmiyligi hali mavhum va noaniq. Qiziq badiiy kitob birikmasida bu belgi ham muayyanlik kaso‘z birikmasi etadi. So‘z birikmasida so‘z boshqa so‘zni o‘ziga biriktirib kengayishi bilan ma’noviy jihatdan torayib boradi. Demak, shakliy kengayish ma’noviy torayishni keltirib chiqarsa (so‘z birikmasida), shakliy torlik (so‘zda) ma’noviy kenglik bilan munosib. So‘z birikmasida ma’nolar o‘zaro munosabatga kirishar ekan, bunda ular yaxlitlanib, bir «vujud»ga aylanib ketmaydi. Bir-biriga qancha yaqinlashmasin, baribir o‘z mustaqilliklarini saqlab qoladi. Masalan, toza havo birikmasida bir ma’no ikkinchisiga muayyanlik kiritish uchun xizmat qiladi, lekin, baribir, bunda ikki tushuncha mavjud. Ikki tushuncha orasidagi munosabat ma’lum bir me’yor chizig‘idan o‘tsa, ular yaxlit tushunchaga aylanadi va bir butun holda yangi ma’no anglatadi. Masalan, belbog‘ so‘zi dastlab belning bog‘i birikuvi shaklida bo‘lib, bunda ikki tushuncha munosabati (hokim-tobeligi) mavjud. Biroq bu ularning yaxlitlanishi darajasiga etmagan. (belbog‘) so‘zida esa munosabatning me’yor chizig‘idan keyingi holatiga duch kelamiz. So‘zlarning alohida ko‘rinishi bo‘lgan qo‘shma so‘zlar aslida so‘z birikmalari uzvlarining yaxlitlanishi - so‘z birikmasining ma’noviy taraqqiyoti mahsuli. So‘z birikmasi va ibora. So‘z birikmasi a’zolari tobe munosabatli mustaqil so‘z bo‘lsa, ibora ham mustaqil so‘zlar birikuvidan tashkil topsa-da, orasidagi sintaktik aloqa so‘ngan, bu so‘zlar o‘zaro yaxlitlanib, ibora o‘zida tayyorlik, majburiylik, barqarorlik kabi belgilarni tashiydigan lisoniy birlik qatoridan joy olgan. Ibora tashkil etuvchilari (zohiriy) jihatidan so‘z birikmasiga o‘xshasa-da, mohiyatan leksemaga yaqinlashadi. Zero, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushdi iborasi bilan bo‘shashmoq so‘zining ma’noviy mohiyati yaqin. Leksema kabi ibora ham yaxlit holda yashaydi. So‘z birikmasi esa vaqtincha va o‘zgaruvchan. So‘z birikmasini tashkil etgan so‘zlar nutqda o‘z mustaqil ma’nolari bilan qatnashgani holda ibora tarkibidagi so‘zlar o‘zlarining xos ma’nosidan uzoqlashgan (tarvuzi qo‘ltig‘idan tushdi iborasida tarvuz, qo‘ltiq, tushmoq so‘zlari o‘zlarining xos ma’nolariga ega emas). So‘z birikmasida hokim va tobe, kengayuvchi va kengaytiruvchi so‘z. So‘z birikmasida ma’nosi muayyanlashtirilayotgan so‘z hokim va uning ma’nosini muayyanlashtiruvchi so‘z tobe a’zo deyiladi (masalan, kitobni o `qimoq birikmasida kitobni tobe va o‘qimoq hokim a’zo). Bir so‘z bir nechta so‘zni o‘ziga tobe a’zo sifatida biriktirishi mumkin. Lekin so‘z birikmasida bir so‘z faqat bir a’zogagina tobe a’zo sifatida bog‘lanishi mumkin, xolos. Masalan, katta, chiroyli gulchambar birikmasida gulchambar so‘zi ikkita so‘zga hokim. Lekin chiroyli so‘zi bir so‘zgagina tobe. Hokim mavqeda yuzaga chiqayotgan leksema o‘zining hokim, tobe vazifada yuzaga chiqayotgan leksema esa o‘zining tobe valentligini namoyon qiladi. Hokim va tobe a’zo vazifalari, grammatik shakli va sintaktik o‘rni asosida belgilanadi. Tobe a’zo oldin kelib, keyingisining ma’nosini izohlashga xoslangan bo‘ladi va bunga mos grammatik ko‘rsatkich bilan shakllanadi, ma’lum sintaktik o‘ringa ega bo‘ladi. O‘zbek nutqida, odatda, hokim so‘z keyin tobe so‘z oldin keladi. Nutqiy inversiya (hokim va tobe so‘z tartibining buzilishi) asosidagi so‘z birikmalarigina bundan mustasno: o‘qidim kitobni, dilshoda, hamshira kabi. Hokim so‘z kengayuvchi va tobe so‘z kengaytiruvchi so‘z deb ham yuritiladi. Kengayuvchi va kengaytiruvchi atamalari niso‘z birikmasiiy mohiyatga ega bo‘lib, shaklga niso‘z birikmasiatan aytilgandagina to‘g‘ri bo‘ladi. Masalan, kitobni o‘qimoq birikmasida (o‘qimoq) so‘ziga yana bir so‘z birikadi va so‘zlar soni ikkita bo‘lib, shakliy «yoyilish», ya’ni kengayish yuz berdi. Shakliy kengayish esa ma’noviy torayishni vujudga keltiradi. Bunda shakl va mazmun dialektikasi yanada yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Chunki o‘qimoq leksemasining ma’nosi keng, u o‘qiladigan barcha narsalar ustida yuz beradigan tegishli harakatni ifodalaydi. Kitobni o‘qimoq birikmasida. Esa aytilgan «barcha narsalar»dan asosan «kitob ustida bajariladigan harakat» mohiyatli toraygan ma’nosi qoladi. Kengayuvchi atamasini faqat bosh so‘zga, kengaytiruvchi atamasini faqat ergash so‘zgagina xos qilib qo‘yish ham biryoqlamalik. Zero, kitobni o‘qimoq birikmasida kitob leksemasi tobe, o‘qi leksemasi hokim valentligini namoyon qilganligi kabi unda o‘qimoq so‘zi kitobni so‘zshakli uchun ma’noviy toraytiruvchi va shakily kengaytiruvchi vazifani namoyon qiladi. Zero, kitobni so‘zshakli o‘timli harakatni ifodalovchi cheksiz leksema bilan bog‘lanish imkoniyatiga ega. O‘qimoq so‘zshakli bilan birikish asosida unda ma’noviy torayish, shakliy kengayish yuz beradi. So‘z birikmasida bog‘lanish usuli. So‘z birikmasi a’zolari orasidagi bog‘lanish, ya’ni tobelanish uch xil: bitishuv, moslashuv, boshqaruv. Bu aloqa turining o‘ziga xos xususiyati va farqi a’zolarni biriktiruvchi ko‘rsatkich yoki boshqa vositadan kelib chiqadi. Masalan, tez yurmoq, qalamni olmoq, kitobning varag‘i birikmalarida tobe so‘zning qaysi shaklda kelishi ko‘pincha, uning hokim so‘ziga (qalamni olmoq) bog‘liq bo‘lsa, ba’zan har ikkala a’zo bir-birining qanday shaklda bo‘lishini belgilab qo‘yadi (kitobning varag‘i). Bitishuvda birikkan so‘zlarning o‘zaro aloqasi, asosan, tartib va ohang bilan belgilanadi. Bitishuv aloqasida morfologik ko‘rsatkich bo‘lmasa-da, tartib muhim vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Bunda tobe so‘z ushbu mavqeda kelish uchun shakily jihatdan o‘zgarmaydi. Zero, tobe a’zo sifatida namoyon bo‘layotgan so‘z ma’noviy va vazifaviy jihatdan bunga xoslangan bo‘ladi. Misollar: qizil gul, oq qog‘oz. Ba’zan ot turkumidagi so‘zlar ham hech qanday vositasiz tobe vazifada kela oladi: oltin soat, tosh yo‘l kabi. Bunda ular mohiyatan tobe a’zolik doimiy belgisi bo‘lgan sifat, son, ravish turkumiga yaqinlashadi. Bu hodisa nutqiy bo‘lib, oltin, tosh leksemasining lisoniy mohiyati bilan belgilanmagan. Quyidagi so‘zlar bitishuv yo‘li bilan bog‘langan: 1) ravish +fe’l: o‘z-o‘zidan gapirmoq; 2) sifat+fe’l: yaxshi so‘zlamoq; 3) son+ot: o‘nta qalam, sakkiz daftar; 4) ot+ot: kumush qoshiq, changyo‘l; 5) olmosh+ot: hamma odam, qanday kitob. Ayrim manbalarda tobe so‘z vazifasida ravishdosh (shoshilib gapirdi), sifatdosh (o‘qigan bola) yuzaga chiqqan birikuv ham bitishuvli birikma sifatida qaraladi. Vaholanki, bu erda ravishdosh ko‘rsatkichi -ib fe’lni fe’lga (shoshilib gapirdi), sifatdosh shakli -gan fe’lni otga (o‘qigan bola) bog‘lash uchun xizmat qiladi. Shuningdek, bularning morfologiyada lug‘aviy-sintaktik shakl sifatida qaralishi ham ular hosil qilgan birikuvni bitishuvli emas, balki boshqaruvli birikuv sifatida baholashni taqozo etadi. Bitishuvda a’zolarning hokim-tobelik holati, asosan, tartib va joylashuv omili asosida belgilanadi: (tobe a’zo + hokim a’zo), ya’ni tobe so‘z oldin, hokim so‘z keyin keladi hamda a’zolar orasiga boshqa so‘zni kiritib bo‘lmaydi, (kumush qoshiq birikmasini kumush o `nta qoshiq deb o‘zgartirib bo‘lmaydi). Ba’zan bitishuvda ham tartib ikkinchi o‘ringa tushib qolgandek tuyuladi: majlis bo‘ladi - majlis kechqurun bo‘ladi. Lekin bunda majlis so‘zi fe’lga bitishuv asosida emas, balki bosh kelishikda bog‘lanayotganligini esdan chiqarmaslik lozim. Demak, bitishuv aloqasida tartib va ohang muhim rol o‘ynaydi. Bunda tobelik tartib va joylashuvdan, so‘zning grammatik xususiyati va ma’nosidan anglashilishi ayon bo‘lib turadi. Kelishik affiksi o‘z ma’nolarini yo‘qotgan tezda kelmoq, o‘z-o‘zidan raqsga tushib ketmoq, birdan gapirmoq birikuvini ham bitishuv aloqasi sifatida qaramoq lozim. Chunki kelishik qo‘shimchasi bu so‘z birikmasida o‘z tizimidan ajralib, so‘z tarkibida «qotib qolgan». Bular - kelishik qo‘shimchasini olgan holda ravishga ko‘chgan so‘z. Boshqaruv aloqasi bir tomonlama shakllangan so‘z birikmasilar tarkibida amal qiladi. Faqat tobe a’zolari birikish uchun tobelovchi qo‘shimcha olgan so‘z birikmasi boshqaruv yo‘li bilan bog‘langan deyiladi. Bunda hokim so‘z tobe so‘zning qanday shaklda bo‘lishini boshqaradi. Masalan, kitobni o‘qimoq birikmasida tobe so‘zning tushum kelishigi shaklida kelishi o‘qimoq fe’lining o‘timliligi bilan belgilangan. Agar bu fe’l o‘timsiz fe’lga aylantirilsa, (o‘qildi) tobe so‘zdagi tushum kelishigi shakli o‘z-o‘zidan g‘oyib bo‘ladi: kitobni o‘qimoq-kitob o‘qildi. Boshqaruv aloqasida tobe so‘zni har xil turkumdagi so‘z boshqarishi mumkin. Misollar: uyga bormoq (fe’lli boshqaruv), mendan katta (sifat boshqaruvi), tovushdan tez (ravishli boshqaruv), o‘qishda birinchi (son boshqaruvi), aytgan bola (otli boshqaruv). Boshqaruv uni amalga oshirayotgan vositaga bog‘liq ravishda kelishikli boshqaruv, ko‘makchili boshqaruv, ravishdoshli boshqaruv, sifatdoshli boshqaruv kabi turga ajraladi. Moslashuv so‘z birikmasining ikki tomonlama grammatik shakllangan turi bo‘lib, bunda tobe a’zo hokim a’zoga muvofiq egalik shaklini, hokim a’zo tobe a’zoga muvofiq ravishda qaratqich yoki bosh kelishik shaklini oladi. Masalan, ukamning daftari, sizning uyingiz, fuzuliy g‘azali kabi. Moslashuv atamasi har ikkala a’zo bir-birini taqozo qiluvchi morfologik vositaga egaligini anglatadi. Moslashuv aloqasida tobe a’zo qaratuvchi, hokim a’zo qaralmish deb yuritiladi. Moslashuv aloqasida tobe a’zo (fuzuliy g‘azali) 0 shaklli bo‘lganligi kabi, hokim a’zo ham ko‘rsatkichsiz qo‘llanishi mumkin: sizning uyingiz - sizning uy, bizning kitobimiz – bizning kitob kabi. Bu siz va biz olmoshi hamda -ngiz va –miz ko‘rsatkichining tarixiy genetik bog‘lanishi bilan izohlanadi. Zero, ularning kitobi birikmasini ularning kitob tarzida qo‘llab bo‘lmaydi. So‘z birikmasida bog‘lanish omili. So‘z birikmasining tuzilishi, tashkil etuvchi a’zolarning o‘zaro munosabatini o‘rganish jarayonida birikishning ichki qonuniyati ochiladi. So‘z birikmasida bog‘lanish a’zolardan birining faolligi asosida emas, balki har ikki a’zoning ham bir-biriga, avvalo, ma’noviy, qolaversa, shakliy, joylashuv jihatdan moslashishi asosida yuz beradi. Chunki tobelanayotgan leksemaning birikish imkoniyati voqelanishga, hokim a’zoning biriktirish talabi esa qondirilishga intiladi. So‘z birikmasidagi a’zolarning goh bittasining (maktabga bormoq), goh ikkinchisining ham (maktabning bog‘i) grammatik shakllanishi asosida sintaktik aloqaning ikki xil - bir tomonlama aloqa, ikki tomonlama aloqa turini farqlash ma’qul emas. Unda bitishuvli (keng dala) birikmalarni hech qanday aloqasiz birikma deyishga to‘g‘ri kelgan bo‘lar edi. Yuqoridagi aloqaning ikki ko‘rinishi bog‘lovchi vositaga qarab belgilangan, xolos. So‘z birikmasida aloqa har doim ham ikki tomonlamadir. So‘z birikmasi a’zolarining ikki yoqlama birikish imkoniyati (tobe a’zo) va biriktirish talabi (hokim a’zo) aloqadorligi bevosita a’zolarning birikish-biriktirish qobiliyatiga asoslanadi. So‘z birikmasi a’zolari orasidagi bog‘lanish har bir so‘zda yaxlit holda mavjud bo‘lgan ma’noviy (m), shakliy (sh), joylashuv (j) omillarining o‘zaro muvofiqligiga tayanadi. Masalan, kitobni o‘qimoq birikmasidagi kitobni so‘zshaklida hokim so‘zga birikishini ta’minlaydigan m, sh, j omillari bo‘lganligi kabi o‘qimoq so‘zshaklining ham tobe a’zoga bog‘lanishini ta’minlaydigan m, sh, j omillari mavjud. Xatni yozmoq birikmasida tobe so‘z (xatni)ning hokim so‘z (yozmoq) bilan birikishini uning shakli -ni, ma’nosi va qisman joylashuvi (oldin kelishi) ko‘rsatsa, hokim so‘zning tobe so‘z bilan bog‘lanishini ma’nosi, shakli va qisman joylashishi (keyin kelishi) ko‘rsatadi. So‘zda bu uch omil yaxlit bo‘lib, ma’lum birikish jarayonida birortasi ustunlik qilsa, boshqalari kuchsizlanadi. Keltirilgan xatni yozmoq birikmasidagi tobe so‘z (xatni)da shakliy omil –ni tobelikni ko‘rsatuvchi yetakchi omil bo‘lsa, hokim so‘z (yozmoq)da ma’noviy omil ustunlik qilgan. Ma’noviy omil deganda so‘zlarning bog‘lanishi uchun muhim sanalgan lug‘aviy ma’nosi, qaysi turkumga xosligi tushuniladi. Lug‘aviy ma’no ayon bo‘lib, so‘zning grammatik ma’noviy xususiyatiga biroz sharh berish lozim. So‘zlarning muayyan turkumga xosligi keng ko‘lamli tushuncha, mustaqil so‘z turkumlari doirasida narsa-predmet (ot), belgi (sifat), miqdor (son), harakat (fe’l), holat (ravish), tasviriylik (taqlidlar), ishoraviylik (olmoshlar) kabi turkumlik ma’nolarini qamrab oladi. Bu ma’nolar so‘z turkumi (masalan, ot), uning ichki bo‘linishlari (masalan, modda-ma’dan oti, o‘rin-joy oti kabi) bilan bog‘liq. Shuning uchun tosh ko‘prik birikmasida (tosh) so‘zining ot turkumiga mansubligi, modda-ashyo nomi ekanligi, (ko‘prik) so‘zining ma’lum bir harakatning mahsuli bo‘lmish predmetni ifodalashi, so‘rida yotmoq birikmasida esa (so‘ri) so‘zining joy nomini atab kelishi, (yotmoq) fe’lining o‘timsizligi kabilar ma’noviy omilni tashkil etadi. Shakliy omil deganda so‘zlarni bir-biriga bog‘lash uchun xizmat qiladigan aloqa-munosabat (sintaktik) shakllari tushuniladi. Morfologik shakl birikmadagi qaysi a’zoni shakllantirishiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 1) tobega xos (kelishik, sifatdosh, ravishdosh ko‘rsatkichi va ko‘makchi); 2) hokimga xos (egalik, niso‘z birikmasiat, kesimlik ko‘rsatkichi). Joylashuv omili so‘zlarning erkin joylashuvi (1) va birikma tarkibida jipslashuvidan (2) iborat. O‘zbek tilining me’yoriy nutqida tartib qat`iy, tobe a’zo oldin, hokim keyin keladi. Erkin joylashuv deganda so‘z birikmasidagi tobe va hokim a’zoni bir-biridan ajratish, «uzish», ular orasiga boshqa bo‘laklarni kiritish imkoniyati mavjudligi nazarda tutiladi. Masalan, kecha kelmoq, kitobni o‘qimoq, shahrimizning ko‘chalari kabi so‘z birikmasida erkin joylashuv imkoniyati bor, ularda tobe va hokim a’zoni bir-biridan ajratish, «uzish» (kecha uyga keldi, kitobni tez o‘qidi, shahrimizning keng ko‘chalari), hatto teskari joylashtirish (kelmoq kecha, ko‘chalari shahrimizning) mumkin. Jipslashuv deganda tobe va hokim a’zoni bir-biridan «uzish» mumkin emasligi tushuniladi. Bunga tosh ko‘prik, oltin uzuk, navoiy romani, kitob o‘qimoq birikmalarini misol qilib keltirish mumkin. Masalan, tosh ko‘prik birikmasidagi so‘zlarning o‘rni almashtirilsa, birikma mohiyati o‘zgarib ketadi: ko‘prik - tosh. Demak, bu so‘zlarda birikma mohiyatini belgilashda joylashuv omili ustuvor ahamiyatga ega. Erkin joylashuv j omilining kuchsizligini, jipslashuv esa ej kuchliligini bildiradi. Har qanday so‘z birikmasida so‘zning mavjud imkoniyati yuzaga chiqadi. Bunda har bir a’zodagi mazkur (m, j, sh) omillar o‘zaro va boshqa a’zodagi shunday omillar bilan muvofiqlashadi. So‘zdagi bir omilning kuchayishi boshqa omilning kuchsizlanishi evaziga sodir bo‘ladi. Buni uchburchak burchaklariga qiyoslash mumkin. Uchburchak burchaklarining yig‘indisi 180 gradusga teng. Bir burchak kattalashsa, buning hisobiga boshqalari kichrayadi. Lekin ularning umumiy yig‘indisi 180 gradusga teng bo‘lib turaveradi. Xuddi shuningdek, tobe yoki hokim so‘zdagi bir omil kuchayishi boshqa omillarning kuchsizlanishi hisobiga bo‘ladi. Chunki bir omilning yetakchilik qilishi boshqalarning to‘la voqelanishiga yo‘l qo‘ymaydi. Masalan, uyning egasi birikmasida birikuv omillari quyidagicha: shakliy manoviy joylashuv+shmj. Chunki har ikki a’zo ham - biriktiruvchi-tobe a’zo tobega xos, hokim a’zo hokimga xos grammatik shaklga ega. Ularning hokim va tobeligini ana shu shakllar ko‘rsatib turibdi. Shuning uchun har ikkala a’zoda ham shakliy omil ustuvor. Birikma a’zolarini bir-biridan «uzish» (uyning asl egasi), teskari joylashtirish (egasi uyning) birikmaning oldingi mohiyatiga ta’sir qilmaydi. Bu esa joylashuv omilining o‘ta kuchsizligidan dalolat beradi. Ma’noviy omil esa shakliy va joylashuv omillari oralig‘ida bo‘ladi. Shoshilib gapirmoq birikmasidagi a’zolarning birikuv omillari quyidagicha: shmj-mshj. Birinchi uzvda shakliy omilning oldingi o‘ringa chiqishi sababi uning ravishdosh shaklidaligi. Ravishdosh shakli shoshilib so‘zshaklining tobeligini ta’minlamoqda. Joylashuv omilining har ikkala a’zoda ham oxirgi o‘ringa o‘tishi esa tobe va hokim uzvlar orasida erkin joylashuvning mavjudligi. Ikkinchi a’zo (o‘qimoq)da ma’noviy omilning kuchayishi uning hokimlik grammatik shakliga ega emasligi va joylashuv omilining kuchsizligi evaziga. Mart oyi birikmasidagi a’zolarning birikuv omillari munosabati esa quyidagicha: jmsh+shmj. So‘z birikmasi a’zolarida ma’noviy omilning oxirgi o‘ringa o‘tishi mumkin emas. Chunki so‘z birikmasi uchun dastlabki talab - a’zolarning ma’noviy muvofiqligi. O‘zbek tilida har bir a’zo birikuv omillarining o‘rin almashish natijasida 6 xil kombinatsiya vujudga keladi. Tobe a’zo: mshj, mjsh, shmj, shjm, jmsh, jshm. Hokim a’zo: mshj, mjsh, shmj, shjm, jmsh, jshm. Har bir a’zoning 6 xilligi asosida (6x6) so‘z birikmasining 36 mantiqiy-riyoziy turi ma’lum bo‘ladi. Olti xil tobe a’zo va olti xil hokim a’zoni ko‘paytirish asosida 36 xonali jadval yuzaga keladi. 2.2. So‘z birikmasi tasnifi masalasi. So‘z birik masi t asnifi . Hokim a’zoning ifodalanishiga ko‘ra so‘z birikmasining turlari. So‘z birikmasi o‘z tarkibidagi hokim a’zoning qaysi so‘z turkumiga kirishiga qarab, quyidagi ko‘rinishlarga ega bo‘ladi. Ismli birikmada hokim a’zo ot, sifat, son, olmosh turkumidan ifodalanadi: keng dala (ot), tuxumdan kichik (sifat), ovozdan tez (sifat), odamlarning biri (son), o `quvchilarning hammasi (olmosh). Fe’lli birikmada hokim a’zo fe’ldan bo‘ladi: vazifani bajarmoq, tez o‘qish, uyalgani uyalgan. So‘z birik masining t uzilishiga k o‘ra t urlari . Biz yuqorida ko‘rib o‘tgan so‘z birikmalari ikki mustaqil so‘zli. So‘z birikmalari uch va undan ortiq mustaqil so‘zli bo‘lishi ham mumkin: bepoyon yashil maydon, o‘nta badiiy asar. Demak, tuzilishiga ko‘ra so‘z birikmasi ikki turga bo‘linadi: a) sodda birikma; b) murakkab birikma. Sodda birikma, odatda, ikki mustaqil so‘zdan tuziladi: oq qog‘oz, ko `m-ko‘k osmon kabi. Besh qavatli bino, o `n yashar bola, o‘rta bo‘yli yigit tipidagi qo‘shilish ham sodda birikma sanaladi. Chunki ular tarkibidagi besh qavatli, o‘n yashar, o‘rta bo‘yli unsurlari ajralmas birikma bo‘lib, bir butun holda tobe a’zo sifatida namoyon bo‘ladi. Shuningdek, so‘z birikmasining a’zolari ibora yoki boshqa turg‘un birikma bilan ifodalanganda ham birikma soda hisoblanadi: kapalagi uchib ketgan bola (kapalagi uchib ketgan+bola), «yoriltosh» ertagi (yoriltosh+ertagi), qush qo‘nmas o `simligi (qush qo‘nmas+o‘simligi). So‘z birik masi v a sint agma . Gapning tuzilish va mazmun jihatdan birlashgan parchalari nutq jarayonida qisqa to‘xtam bilan ajraladi. Bunday parchalar sintagma deyiladi. Masalan: a’lochi o‘quvchilar barcha imtihonlarni muvaffaqiyat bilan topshirdilar gapi uchta sintagmaga bo‘linadi: 1)a’lochi o‘quvchilar; 2) barcha imtihonlarni; 3) muvaffaqiyat bilan topshirdilar. Har bir sintagma bir nafas kuchi bilan aytilib, qisq to‘xtamdan so‘ng yangi sintagma boshlanadi. Gap yaxlitlik sifatida boshqa gapdan kattaroq pauza bilan ajratilsa, sintagmalarni ajratib turadigan pauzalar undan kichikroq bo‘ladi. Sintagma - grammatik-semantik jihatdan yaxlitlangan fonetik butunlik. Gap bir sintagmali yoki bir necha sintagmali bo‘lishi mumkin. Sintagma ba’zan bir so‘zdan ham tashkil topadi. Sintagma bir necha so‘zli bo‘lganda, ko‘pincha, yetakchi va unga tobe so‘zdan tashkil topadi. Lekin sintagmadagi hokim-tobelik so‘z birikmasidagi hokim- tobelik munosabatidan farq qiladi. Sintagmadagi bir hokim so‘z keyingi sintagma uchun tobe bo‘lmaydi. Masalan, yuqorida keltirilgan gapdagi a’lochi o‘quvchilar sintagmasidagi hokim a’zo (o‘quvchilar) barcha so‘ziga tobe bo‘lolmaydi. Lekin so‘z birikmasining tarkibiy uzvida u uchinchi sintagmadagi topshirdilar so‘ziga tobelanadi. Sintagma so‘z birikmasiga teng bo‘lishi ham mumkin. Bunda so‘z birikmasidagi yonma-yon kelgan tobe va hokim a’zolar sintagma hosil qila oladi: a’lochi o‘quvchilar birikuvi ham so‘z birikmasi, ham sintagma. O‘quvchilar topshirdilar birikmasi erkin birikuv bo‘lsa-da, sintagma emas, chunki a’zolari bir pauza bilan birlashtirilmagan. Sintagmaning so‘z birikmasidan farqli yana bir xususiyati shuki, uning unsurlari orasiga boshqa sintagmaning uzvi ajralib kirmaydi. Lekin so‘z birikmasining uzvlari orasida nutqda bu so‘z birikmasiga daxldor bo‘lmagan boshqa so‘z birikmasi uzvlari joylashgan bo‘lishi mumkin: kitobni kecha o‘qidim gapidagi kitobni o‘qimoq so‘z birikmasi orasida unga daxli bo‘lmagan kecha so‘zi joylashgan. Sintagmalanishning o‘ziga xos qonuniyati bor. Asosan, yonma- yon kelgan aniqlovchi va aniqlanmish, to‘ldiruvchi va to‘ldirilmish, hol va hollanmish bir sintagmani hosil qiladi. So‘zlovchining maqsadi gapni sintagmaga bo‘lishda muhim rol o‘ynaydi. Demak, sintagma nutqiy, individual hodisa bo‘lib, har bir so‘zlovchi bir gapni turlicha sintagmaga bo‘lishi mumkin. Masalan: halim shofyor akamning o‘rtog‘i gapini quyidagicha sintagmalash va uni turlicha tushunish mumkin; 1. Halim - shofyor akamning o‘rtog‘i. 2. Halim shofyor - akamning o‘rtog‘i. Demak, gapning lisoniy mohiyatini gap tarkibidagi nutqiy so‘z birikmasining qaysi so‘z birikmasi lsqi hosilasi ekanligini aniqlashda sintagmalanishga ham tayanish mumkin. X ulosa Tilimizdagi so‘zlar va muayyan grammatik format (affikslarning har biri til va tafakkurning zo‘r ehtiyojlari, hayotning keskin talablari bilan til taraqqiyoti protsessida biror konkret so‘z shaklidan paydo bo‘lgan: -ni, -ning, -ga, -da, -dan kabi kelishik affikslari aslida azaliy emas, ularning har birining o‘ziga xos muayyan tarixi va konkret rivojlanish qonuni borki, ilmiy analiz yo‘li bilan har bir so‘z va har bir affiksning paydo bo‘lish tarixi, rivojlanish qonunlari, taraqqiyot yo‘llarining ochilishi, aniqlanishi mumkin. Aslida ba’zi mustaqil, so‘zlar tilning taraqqiyoti va tarixiy takomillanishi protsessida so‘zlar birikmasi tarkibida qo‘shni so‘zlarga qo‘shilib, enkliza holatida qo‘shni so‘zga tobelanib, ularga biror yo‘sinda singib ketib, shaklan va mazmunan turlicha o‘zgarishlarga uchrab, natijada, mustaqil shaklini, muayyan ma’nosini yo‘qotib o‘zi qo‘shilgan so‘zlar uchun bir affiks vazifasini bajara boshlaydi va shu holatda affiksga aylanadi, degan turlicha ilmiy nazariya’ning haqiqat ekanini tasdiqlovchi bir qancha asosli dalillar mavjud. Mustaqillik yillarida o‘zbek tilshunosligi jahon tilshunosligining ilg‘or g‘oya va metodlarini o‘zlashtirgan holda uni yangi ilmiy dunyoqarashlar, zamonaga munosib talqinlar, fanning ilg‘or nazariyalari, manbalari bilan boyitishga harakat qilmoqda. Shuning natijasi sifatida a.nurmonov va n.mahmudovlar “o‘zbek tili nazariy grammatikasi”ni nashr qildilar. 1 bu ham ilgarigi sintaktik qarashlarga yangi izlanishlar samarasi sifatida katta hissa bo‘lib qo‘shildi va bu sohani jahon tilshunosligidagi chuqur sintaktik ma’lumotlar materiallar bilan to‘ldirdi. O‘zbek tilshunosligida so‘nggi yillarda olib borilayotgan tadqiqotlarda sintaktik aloqalar haqidagi nazariy qarashlar, munosabatlar ham o‘zgarayotganligini aytib o‘tish o‘rinlidir. Ayniqsa kesimning asosiy markaziy bo‘lak ekanligi, ismlar va kelishiklar mohiyatining to‘la ochib berilayotganligi sintaklik aloqalar borasidagi qarashlarni yangiladi deyish mumkin. Ma’lumki, har bir milliy til o‘z taraqqiyotida mukammallashib boradi, uning grammatik va fonetik normalari barqarorlashadi, lug‘at tarkibi esa boyib boradi. 1 A.Nurmanov, N.Mahmudov.O‘zbek tili nazariy grammatikasi(morfologiya). –T.: 2002y. Shuning natijasida til eng murakkab fikrlarni chiroyli va har xil formada ifodalash xususiyatiga ega bo‘ladi. O‘zbek tilida teng va tobe bog‘lanish, shuningdek bog‘lovchi vositalar an’anaviy tilshunoslikda shakliy-funksional tomondan ancha o‘rganilgan. Bu sohada ko‘pgina maqolalar, monografiya va qo‘llanmalar nashr qilingan. Ammo ulardagi barcha holatlar aniq, ular oxirigacha o‘z yechimini topgan deyish qiyin. Biz kichik tadqiqotimizda sintaktik aloqa turlari haqidagi nazariy qarashlarni umumlashtirish, munosabat bildirishni ma’qul deb bildik. Aslida ba’zi mustaqil, so‘zlar tilning taraqqiyoti va tarixiy takomillanishi protsessida so‘zlar birikmasi tarkibida qo‘shni so‘zlarga qo‘shilib, enkliza holatida qo‘shni so‘zga tobelanib, ularga biror yo‘sinda singib ketib, shaklan va mazmunan turlicha o‘zgarishlarga uchrab, natijada, mustaqil shaklini, muayyan ma’nosini yo‘qotib o‘zi qo‘shilgan so‘zlar uchun bir affiks vazifasini bajara boshlaydi va shu holatda affiksga aylanadi, degan turlicha ilmiy nazariya’ning haqiqat ekanini tasdiqlovchi bir qancha asosli dalillar mavjud. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A.g‘ulomov. M.asqarova. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. Toshkent.n o‘qituvchi. 1987. 2. G.abdurahmonov. A.sulaymonov. X.xoliyorov. J.omonturdiev. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. Toshkent. O‘qituvchi. 1979 yil. 3. N.mahmudov. A.nurmonov. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent. O‘qituvchi. 1995 yil. 4. Sh.akramov. O‘zbek tilining gap qurilishida to‘ldiruvchi va hol. Valentligi aspektida. (nomz.diss.si) toshkent. 1997. 5. Sayfullayeva r.r., mengliyev b.r., boqiyeva g.h., qurbonova m.m., yunusova z.q., abuzalova m.q. Darslik “hozirgi o‘zbek adabiy tili”, − toshkent: ftm, 2009)

Mavzu: Valentlik va sintaktik aloqa lison va nutq dixotomik boʻlinishida

Reja:

Kirish

I bob. Sintaksis va uning turlari (so‘z birikmasi va gap sintaksisi). So‘zlarning o‘zaro bog‘lanish yo‘llari

1.1. Sintaktik aloqa haqida

1.2. Teng va tobe (ergash) aloqalar xususida

1.3. Valentlik tushunchasi

Ii bob. Valentlik va sintaktik aloqa lison va nutq dixotomik bo‘linishida 

2.1. So‘z birikmasi va yondosh hodisalar. 

2.2. So‘z birikmasi tasnifi masalasi.

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

Купить