Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 205.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Ноябрь 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

124 Продаж

Vasiyat bo’yicha vorislikni fuqarolik-huquqiy tartibga solishning o'ziga xos xususiyatlari

Купить
VASIYAT BO‘YICHA VORISLIKNI FUQAROLIK-HUQUQIY
TARTIBGA SOLISHNING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 
MUN DA RIJ A
KIRISH .......................................................................................................................................................... 2
I.BOB. VORISLIKNI FUQAROLIK-HUQUQIY TARTIBGA SOLINISHINI TUSHUNCHA VA MAZMUN MOHIYATI . 5
I.1. Vorislik huquqi tushunchasi va mazmuni ............................................................................................... 5
I.2. Vorislik huquqida subyektlar ................................................................................................................. 9
I.3. Vorislik huquqiy munosabatlarining obyekti ........................................................................................ 13
II.BOB. VORISLIKNI HUQUQIY TARTIBGA SOLINISHINING O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
QONUNCHILIGIDAGI HOLATI ..................................................................................................................... 18
II.2. Vasiyat bo‘yicha vorislik huquqining o‘ziga xos xususiyatlari .............................................................. 18
II.2. Qonun bo‘yicha vorislik huquqining o‘ziga xos xususiyatlari .............................................................. 22
II.3. Merosni egalashda vorislik huquqining ahamiyati .............................................................................. 26
XULOSA ...................................................................................................................................................... 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................................ 32
1 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.   Yangi   O zbekiston   Respublikasining   ijtimoiy-ʻ
iqtisodiy rivojlanish sharoitida vorislik huquqini fuqarolik-huquqiy tartibga solish
masalasi o ta dolzarb va ko p qirrali xususiyatga ega bo lib qoldi. Mamlakatimizda	
ʻ ʻ ʻ
bozor   munosabatlari   chuqurlashuvi,   shaxsiy   mulkchilikning   konstitutsiyaviy
kafolatlari   (O zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasining   53-moddasi),   xususiy	
ʻ
tadbirkorlikning jadal rivojlanishi, ko chmas mulk bozori faollashuvi, shuningdek	
ʻ
raqamli   iqtisodiyatning   paydo   bo lishi   vorislik   huquqiy   munosabatlarini   yangi	
ʻ
bosqichga   olib   chiqdi.   So nggi   yillarda   fuqarolarning   mol-mulki   tarkibi   tubdan	
ʻ
o zgardi: endi meros massasiga nafaqat an anaviy ko chmas va ko char mulk, balki	
ʻ ʼ ʻ ʻ
korporativ   ulushlar,   aksiyadorlik   jamiyatlaridagi   aksiyalar,   intellektual   mulk
huquqlari,   kriptoaktivlar,   bankdagi   depozitlar   va   boshqa   moliyaviy   instrumentlar
ham kiritilmoqda. Bu esa vorislik tartib-qoidalarining zamon talablariga mosligini
doimiy ravishda takomillashtirib borishni talab qilmoqda.
Statistika   ma lumotlariga   ko ra,   O zbekiston   Respublikasi   Adliya   vazirligi	
ʼ ʻ ʻ
va   Oliy   sudning   hisobotlarida   ko rsatilishicha,   2023–2025-yillarda   vorislik	
ʻ
huquqiga   oid   fuqarolik   ishlari   soni   40–50%   ga   oshgan,   bu   esa   oilaviy
munosabatlarning   murakkablashishi   (qayta   nikohlar,   farzandlikka   olish
holatlarining   ko payishi,   migratsiya   jarayonlari),   shuningdek   fuqarolarning	
ʻ
huquqiy   madaniyati   oshgani   bilan   izohlanadi.   Ayniqsa,   vasiyatnoma   tuzish
amaliyoti   kengayib   borayotgan   bir   paytda   majburiy   ulush,   noloyiq   vorislar,
vasiyatnomani   haqiqiy   emas   deb   topish   va   meros   massasiga   kiruvchi   mulkni
aniqlash   bo yicha   nizolar   keskin   ko paydi.   Xalqaro  tajriba  (Germaniya,  Fransiya,	
ʻ ʻ
Rossiya   Federatsiyasi   fuqarolik   kodekslari)   bilan   taqqoslaganda,   O zbekiston	
ʻ
fuqarolik huquqidagi vorislik instituti o ziga xos milliy xususiyatlarga ega bo lib,	
ʻ ʻ
postsovet   huquqiy   an analari   bilan   zamonaviy   liberal   yondashuvlarni	
ʼ
muvozanatlashtirib kelmoqda.
Mavzuning dolzarbligi, shuningdek, jamiyatning demografik o zgarishlarida	
ʻ
ham   namoyon   bo lmoqda:   keksa   avlodning   mol-mulkini   yosh   avlodga   o tkazish	
ʻ ʻ
jarayonida oilaviy nizolar, ishonchsizlik va huquqiy savodsizlik oqibatida ko plab	
ʻ
2 mulkiy   huquqlar   buzilmoqda.   Shu   bilan   birga,   raqamli   transformatsiya   sharoitida
elektron   vasiyatnoma,   blokcheyn   texnologiyalari   orqali   mulkni   boshqarish   kabi
yangi   masalalar   kun   tartibiga   chiqmoqda.   Ushbu   omillar   vorislik   huquqini
fuqarolik-huquqiy   tartibga   solishning   o ziga   xos   xususiyatlarini   chuqur   va   harʻ
tomonlama   o rganishni,   uning   amalda   qo llanilishidagi   muammolarni   aniqlashni	
ʻ ʻ
va takomillashtirish yo nalishlarini belgilashni taqozo etmoqda.	
ʻ
Kurs ishining maqsadi.  O zbekiston Respublikasi fuqarolik qonunchiligida	
ʻ
vorislik   huquqini   tartibga   solishning   nazariy   asoslari,   huquqiy   mexanizmlari   va
amaliy   qo llanilishining   o ziga   xos   xususiyatlarini   har   tomonlama   ilmiy   tahlil	
ʻ ʻ
qilish,   ushbu   institutning   zamonaviy   talablariga   mosligini   baholash   hamda
takomillashtirish bo yicha asoslangan takliflar ishlab chiqishdan iborat.	
ʻ
Maqsadga   erishish   jarayonida   vorislik   huquqining   fuqarolik   huquqidagi
o rni va ahamiyati, universal vorislik printsipining mohiyati, vasiyat erkinligi bilan	
ʻ
ijtimoiy   himoya   prinsiplarining   muvozanati,   qonun   bo yicha   vorislikning   oilaviy	
ʻ
adolat   tamoyillari,   merosni   egalash   tartib-qoidalarining   samaradorligi   chuqur
o rganiladi   va   baholanadi.   Shu   bilan   birga,   ishda   vorislik   huquqining   xalqaro	
ʻ
tajriba   bilan   qiyosiy   tahlili   orqali   milliy   qonunchilikni   yanada   takomillashtirish
yo nalishlari aniqlanadi.
ʻ
Kurs   ishining   vazifalari.   Maqsadga   erishish   uchun   quyidagi   vazifalar
qo yilgan:
ʻ
 Vorislik   huquqining   tushunchasi,   mohiyati,   fuqarolik   huquqidagi   o rni   va	
ʻ
rivojlanish tarixini nazariy-nazariy tahlil qilish;
 Vorislik   huquqiy   munosabatlarining   sub yektlari   (meros   qoldiruvchi,	
ʼ
merosxo rlar,   majburiy   ulush   huquqiga   ega   shaxslar,   noloyiq   vorislar,   vasiyat	
ʻ
ijrochisi) tarkibi va huquqiy maqomini chuqur o rganish;	
ʻ
 Meros   massasi   (vorislik   huquqiy   munosabatlarining   ob yekti)   tarkibi,   uning	
ʼ
chegaralari,   shaxsiy   huquqlarning   istisno   qilinishi   va   zamonaviy   mulk
turlarining (raqamli aktivlar, korporativ huquqlar) kiritilish xususiyatlarini tahlil
qilish;
3  Vasiyat   bo yicha   vorislikning   huquqiy   mexanizmlarini   –   vasiyat   erkinligiʻ
printsipini, majburiy ulush institutini, vasiyat shakllari va ularning haqiqiyligini
ta minlash tartibini, vasiyatdagi yuklamalar va vasiyat ijrochisini o rganish;	
ʼ ʻ
 Qonun bo yicha vorislikning navbatlar tizimi, vorislik huquqi bo yicha taqdim	
ʻ ʻ
etish   printsipi,   teng   ulushlarda   taqsimlash   va   noloyiq   vorislarni   chetlatish
mexanizmlarini har tomonlama tahlil qilish;
 Merosni   qabul   qilish   va   rad   etish   tartibi,   vorislik   guvohnomasi   berish,   meros
mulkini boshqarish va taqsimlash jarayonlarining amaliy ahamiyatini baholash;
 Vorislik huquqini tartibga solishdagi muammoli masalalarni (masalan, raqamli
meros,   xalqaro   elementli   vorislik,   vasiyatnomani   elektron   shaklda   tuzilishi)
aniqlash;
 O zbekiston   fuqarolik   huquqidagi   vorislik   institutini   Rim   huquqi,   Germaniya,	
ʻ
Fransiya va Rossiya qonunchiligi bilan qiyosiy tahlil qilish;
 Vorislik   huquqini   takomillashtirish   bo yicha   ilmiy   asoslangan   taklif   va	
ʻ
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs   ishining   ob yekti.	
ʼ   O zbekiston   Respublikasida   jismoniy   shaxsning	ʻ
vafot etishi (yoki vafot etgan deb e lon qilinishi) natijasida uning mulkiy huquq va
ʼ
majburiyatlarining   boshqa   shaxslarga   o tishini   tartibga   soluvchi   ijtimoiy	
ʻ
munosabatlar,   ya ni   vorislik   huquqiy   munosabatlari   hisoblanadi.   Ushbu   ob yekt	
ʼ ʼ
oilaviy,   mulkiy   va   iqtisodiy   xususiyatga   ega   bo lib,   jamiyatning   mulkchilik	
ʻ
munosabatlari va oilaviy-iqtisodiy barqarorligi bilan chambarchas bog liqdir.	
ʻ
Kurs   ishining   predmeti.   O zbekiston   Respublikasi   Fuqarolik   kodeksining	
ʻ
V   bo limida   (1112–1157-moddalar   va   tegishli   normalar)   mustahkamlangan	
ʻ
vorislik   huquqini   fuqarolik-huquqiy   tartibga   solishning   o ziga   xos   xususiyatlari:	
ʻ
universal vorislik printsipi, vasiyat erkinligi va uning cheklovlari (majburiy ulush),
qonun   bo yicha   vorislik   navbatlari   tizimi,   meros   massasi   tarkibi   va   chegaralari,	
ʻ
merosni   qabul   qilish   va  rad   etish   mexanizmlari,   noloyiq  vorislar   instituti,   vasiyat
shakllari   va   ularning   haqiqiyligini   ta minlash   tartibi,   shuningdek   ushbu	
ʼ
normalarning   notarial   va   sud   amaliyotida   qo llanilishi   va   takomillashtirish	
ʻ
yo nalishlaridir.	
ʻ
4 I.BOB. VORISLIKNI FUQAROLIK-HUQUQIY TARTIBGA SOLINISHINI
TUSHUNCHA VA MAZMUN MOHIYATI
I.1. Vorislik huquqi tushunchasi va mazmuni
Vorislik huquqi fuqarolik huquqining eng muhim institutlaridan biri bo lib,ʻ
jismoniy   shaxsning   vafot   etishi   natijasida   uning   mulkiy   huquq   va
majburiyatlarining boshqa shaxslarga o tishini tartibga soluvchi huquqiy normalar	
ʻ
majmuini tashkil etadi.  O zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining V bo limi	
ʻ ʻ
(1112–1157-moddalar   va   undan   keyingi   tegishli   normalar)   vorislik
munosabatlarini   batafsil   tartibga   solgan   holda,   bu   sohaning   asosiy   prinsiplarini
belgilab   beradi.   Vorislik   huquqining   tushunchasi   va   mazmuni   shundaki,   u   meros
qoldiruvchining   o limi   (yoki   sud   tartibida   vafot   etgan   deb   e lon   qilinishi)   bilan	
ʻ ʼ
ochiladigan   universal   huquqiy   vorislik   jarayonini   ifodalaydi,   ya ni   meros	
ʼ
qoldiruvchiga   tegishli   bo lgan   barcha   mulk,   huquq   va   majburiyatlar   bir   vaqtda,	
ʻ
butun   holda   vorislarga   o tadi.   Bu   jarayon   singulyar   vorislikdan   farqli   o laroq,
ʻ ʻ
meros   massasining   parchalanishiga   yo l   qo ymaydi   va   huquqiy   barqarorlikni	
ʻ ʻ
ta minlaydi.	
ʼ
Vorislik huquqining mohiyati shaxsiy mulkchilikni himoya qilish va mulkiy
munosabatlarning   uzluksizligini   ta minlashda   namoyon   bo ladi.   Fuqarolik	
ʼ ʻ
kodeksining 1112-moddasiga ko ra, vorislik ikki asosiy shaklda amalga oshiriladi:	
ʻ
vasiyat   bo yicha   va   qonun   bo yicha.   Vasiyat   bo yicha   vorislik   meros	
ʻ ʻ ʻ
qoldiruvchining   erkin   irodasiga   asoslanadi,   qonun   bo yicha   vorislik   esa   vasiyat	
ʻ
mavjud   bo lmagan   yoki   u   merosning   butun   qismini   qamrab   olmagan   hollarda	
ʻ
qo llaniladi.   Ushbu   ikki   yo nalish   vorislik   huquqining   mazmunini   tashkil   etib,	
ʻ ʻ
shaxsiy   mulkchilik   erkinligi   va   oilaviy-iqtisodiy   adolat   prinsiplarini
muvozanatlashtiradi. Masalan, agar fuqaro hayoti davomida vasiyatnoma tuzmasa,
uning mulki qonun belgilagan navbatdagi vorislarga teng ulushlarda o tadi, bu esa	
ʻ
oila a zolarining huquqlarini himoya qilishga xizmat qiladi.	
ʼ 1
Vorislik   huquqining   fuqarolik-huquqiy   tartibga   solishning   o ziga   xos	
ʻ
xususiyatlaridan   biri   uning   universal   xususiyatidir.   Fuqarolik   kodeksining   1113-
1
 Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси (учинчи қисм). – Тошкент : Адолат, 2004. – 128 б.
5 moddasida   belgilanishicha,   meros   tarkibiga   meros   ochilgan   paytda   meros
qoldiruvchiga   tegishli   bo lgan   barcha   mulkiy   huquq   va   majburiyatlar   kiradi,ʻ
jumladan,   ko chmas   va   ko char   mulk,   pul   mablag lar,   qimmatli   qog ozlar,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
intellektual   mulk   huquqlari,   shuningdek   qarz   majburiyatlari.   Shu   bilan   birga,
meros   qoldiruvchining   shaxsi   bilan   chambarchas   bog liq   bo lgan   huquqlar   –	
ʻ ʻ
masalan,   aliment   olish   huquqi,   hayot   va   sog liqqa   yetkazilgan   zarar   uchun   tovon	
ʻ
undirish   huquqi   yoki   shaxsiy   nomulkiy   huquqlar   meros   tarkibiga   kirmaydi.   Bu
xususiyat   vorislikni   fuqarolik   huquqining   boshqa   institutlaridan   (masalan,
shartnoma yoki majburiyat huquqidan) ajratib turadi, chunki vorislik shaxsiy emas,
balki mulkiy xususiyatga ega bo lib, merosxo rlar meros qoldiruvchining huquqiy	
ʻ ʻ
holatini   to liq   egallaydi.   Tahlil   qiladigan   bo lsak,   universal   vorislik   printsipi	
ʻ ʻ
huquqiy   munosabatlarning   uzluksizligini   ta minlaydi:   masalan,   agar   meros	
ʼ
qoldiruvchi   bank   krediti   bo yicha   qarzdor   bo lsa,   bu   majburiyat   merosxo rlarga	
ʻ ʻ ʻ
o tadi   va   ular   meros   qiymati   doirasida   javob   berad   bo ladilar.   Bunday   tartib	
ʻ ʻ
kreditorlar   huquqlarini   himoya   qilishga   xizmat   qiladi   va   iqtisodiy   aylanmaning
barqarorligini saqlaydi.
Vorislik   huquqining   yana   bir   muhim   xususiyati   –   vasiyat   erkinligi
printsipining   qo llanilishi   bo lib,   u   Fuqarolik   kodeksining   1120-moddasida	
ʻ ʻ
mustahkamlangan. Meros qoldiruvchi o z mol-mulkini istalgan shaxsga, jumladan	
ʻ
qonuniy   vorislar   doirasidan   tashqaridagi   shaxslarga,   yuridik   shaxslarga   yoki
davlatga vasiyat qilish huquqiga ega. Bu printsip shaxsiy mulkchilik erkinligining
eng   yuqori   ko rinishi   bo lib,   fuqarolik   huquqining   liberal   tabiatini   aks   ettiradi.	
ʻ ʻ
Biroq, bu erkinlik mutloq emas: qonunchilik majburiy ulush qoidasini joriy etgan
holda,   ijtimoiy   adolatni   ta minlaydi.   Majburiy   ulush   huquqiga   ega   shaxslar   –	
ʼ
voyaga   yetmagan   yoki   mehnatga   layoqatsiz   farzandlar,   turmush   o rtog i   va   ota-	
ʻ ʻ
onasi   –   qonun   bo yicha   vorislik   ulushining   kamida   yarmini   olish   huquqiga   ega.	
ʻ
Masalan,   agar   meros   qoldiruvchi   vasiyatnoma   orqali   barcha   mulkini   uchinchi
shaxsga   vasiyat   qilib   qoldirsa   ham,   majburiy   ulush   huquqiga   ega   voris   sudga
murojaat   qilib,   o z   ulushini   talab   qila   oladi.   Bunday   tartib   oilaning   ijtimoiy
ʻ
himoyasiz   a zolarini   himoya   qilishga   qaratilgan   bo lib,   vorislik   huquqining	
ʼ ʻ
6 fuqarolik-huquqiy tartibga solishdagi  o ziga xos xususiyatlaridan biri hisoblanadi.ʻ
Amaliyotda bunday holatlar ko p uchraydi: masalan, keksa ota vasiyatnoma orqali	
ʻ
mulkini   yangi   turmush   o rtog iga   vasiyat   qilgan   taqdirda   ham,   avvalgi   nikohdan	
ʻ ʻ
bo lgan nogiron farzandi  majburiy ulush talab qilish huquqiga ega bo ladi va sud	
ʻ ʻ
bu talabni qondiradi. 2
Fuqarolik-huquqiy   tartibga   solishning   muhim   xususiyati   vorislikning
ochilish   vaqti   va   joyi   bilan   bog liq   qoidalardir.   Fuqarolik   kodeksining   1116-	
ʻ
moddasiga   ko ra,   meros   fuqaroning   o limi   yoki   sud   tomonidan   vafot   etgan   deb	
ʻ ʻ
e lon qilinishi bilan ochiladi, meros ochilgan vaqt esa o lim kuni (yoki sud qarori	
ʼ ʻ
kuchga   kirgan   kun)   hisoblanadi.   Meros   ochilish   joyi   esa   meros   qoldiruvchining
oxirgi doimiy yashash joyi, agar noma lum bo lsa, ko chmas mulk joylashgan joy	
ʼ ʻ ʻ
hisoblanadi   (1117-modda).   Bu   qoidalar   vorislik   jarayonining   huquqiy   aniqligini
ta minlaydi   va   nizolarni   oldini   olishga   xizmat   qiladi.   Masalan,   agar   meros	
ʼ
qoldiruvchi   chet   elda   yashab,   O zbekistonda   ko chmas   mulk   qoldirgan   bo lsa,	
ʻ ʻ ʻ
meros ochilish joyi mulk joylashgan joy bo yicha aniqlanadi va notarial idora shu	
ʻ
joyda   meros   ishini   yuritadi.   Bunday   tartib   xalqaro   fuqarolik   aylanmasidagi
murakkabliklarni hisobga olgan holda, milliy huquqning ustunligini ta minlaydi.	
ʼ
Vorislik   huquqining   fuqarolik-huquqiy   tartibga   solishdagi   o ziga   xos   jihati	
ʻ
qonun   bo yicha   vorislik   navbatlari   tizimidir.   Vasiyat   bo lmagan   taqdirda   meros	
ʻ ʻ
qonun   belgilagan   navbat   bo yicha   taqsimlanadi.   Birinchi   navbat   vorislari   –	
ʻ
farzandlar   (shu   jumladan   farzandlikka   olinganlar),   turmush   o rtog i   va   ota-ona;	
ʻ ʻ
ikkinchi   navbat   –   aka-uka,   opa-singillar,   bobolar   va   buvilar;   uchinchi   navbat   –
amaki,   xola,   tog a   va   ammalarning   farzandlari.   Har   bir   navbatdagi   vorislar   teng	
ʻ
ulushlarda meros oladi, oldingi navbat vorislari bo lmagan yoki merosni rad etgan	
ʻ
taqdirdagina   keyingi   navbat   vorislariga   o tadi.   Bu   tizim   oilaviy   qarindoshlik	
ʻ
rishtalarining kuchaytirilgan himoyasini ifodalaydi va postsovet huquq tizimlariga
xos   bo lib,   Rim   huquqidagi   agnatik   tizimdan   farqli   o laroq,   kognatik   (qon	
ʻ ʻ
qarindoshligi)   prinsipiga   asoslanadi.   Amaliy   misol   sifatida,   agar   meros
qoldiruvchining   farzandlari   bo lmasa,   turmush   o rtog i   va   ota-onasi   birinchi	
ʻ ʻ ʻ
2
  Комментарий   к   Гражданскому   кодексу   Республики   Узбекистан   :   в  3   т.  /   под   ред.   Х.   Рахманкулов  Х.Р.   –
Ташкент : Норма, 2010. – Т. 3. – 720 с.
7 navbatda   teng   ulush   oladi;   agar   ular   ham   bo lmasa,   meros   aka-uka   va   opa-ʻ
singillarga   o tadi.   Bunday   tartib   oilaviy-iqtisodiy   barqarorlikni   ta minlash   bilan	
ʻ ʼ
birga, vorislik nizolarini minimallashtiradi.
Vorislik   huquqining   mazmuniga   oid   yana   bir   muhim   xususiyat   –   noloyiq
vorislarni   merosdan   chetlatish   institutidir   (1119-modda).   Qasddan   meros
qoldiruvchining   hayotiga   suiqasd   qilgan,   ota-onalik   majburiyatlarini   bajarmagan
yoki   vasiyat   erkinligiga   to sqinlik   qilgan   shaxslar   vorislik   huquqidan   mahrum	
ʻ
qilinadi.   Bu   qoida   axloqiy-adolat   prinsiplariga   asoslanadi   va   fuqarolik   huquqida
nodir   holatlarda   qo llaniladigan   jazo   chorasi   hisoblanadi.   Masalan,   agar   voyaga	
ʻ
yetgan farzand keksa ota-onasini ta minlashdan bo yin tovlaganligi sud tomonidan	
ʼ ʻ
tasdiqlansa,   u   qonun   bo yicha   vorislik   huquqidan   mahrum   qilinadi.   Bunday	
ʻ
chetlatish   sud   tartibida   amalga   oshiriladi   va   vorislik   huquqining   ijtimoiy-axloqiy
mazmunini ta kidlaydi.	
ʼ 3
Fuqarolik-huquqiy   tartibga   solishning   o ziga   xos   xususiyatlaridan   biri   ham	
ʻ
merosni qabul qilish va rad etish erkinligidir. Merosxo r merosni qabul qilish yoki	
ʻ
rad   etish   huquqiga   ega   bo lib,   qabul   qilish   ariza   orqali   notarial   idorada   amalga	
ʻ
oshiriladi.   Rad   etish   esa   merosxo rning   qarzdorlik   yukidan   qochish   imkonini	
ʻ
beradi. Bu printsip fuqarolik huquqining shaxsiy erkinlik prinsiplariga asoslanadi,
chunki   meros   bilan   birga   majburiyatlar   ham   o tadi.   Amaliy   misolda,   agar   meros	
ʻ
qoldiruvchi   katta   miqdordagi   qarz   qoldirgan   bo lsa,   vorislar   merosni   rad   etib,	
ʻ
shaxsiy mulkini himoya qila oladi. Shu bilan birga, merosni qabul qilish muddati
olti   oy   etib   belgilangan   bo lib,   bu   muddat   o tkazib   yuborilganda   sud   tartibida	
ʻ ʻ
tiklanishi mumkin.
Vorislik   huquqining   fuqarolik-huquqiy   tartibga   solishdagi   eng   muhim
xususiyatlaridan   biri   vasiyatning   shakli   va   kuchga   kirish   tartibidir.   Vasiyatnoma
notarial tasdiqlangan yoki yopiq vasiyat  shaklida tuzilishi  mumkin bo lib, vasiyat	
ʻ
qiluvchining   o limidan   keyin   kuchga   kiradi.   Yopiq   vasiyat   maxfiy   saqlanadi   va	
ʻ
notarius tomonidan ochiladi. Bu tartib vasiyat erkinligini himoya qilish bilan birga,
soxtalashtirish   va   bosim   holatlarini   oldini   oladi.   Masalan,   agar   vasiyat   qiluvchi
3
  Рустамбаев   М.Х.   Фуқаролик   ҳуқуқи   (махсус   қисм)   :   дарслик   /   М.Х.   Рустамбаев.   –   Тошкент   :   ТДЮУ
нашриёти, 2018. – 512 б.
8 og ir   kasal   holatda   vasiyatnoma   tuzgan   bo lsa   va   vasiyatga   bosim   o tkazilganiʻ ʻ ʻ
isbotlansa, vasiyatnoma sud tartibida bekor qilinadi. 4
I.2.  Vorislik huquqida subyektlar
Vorislik huquqida sub yektlar masalasi ushbu institutning markaziy elementi	
ʼ
hisoblanadi,   chunki   vorislik   munosabatlari   aynan   muayyan   shaxslar   –   meros
qoldiruvchi   va   merosxo rlar   o rtasidagi   huquqiy   bog lanish   orqali   vujudga   keladi	
ʼ ʻ ʻ
hamda   amalga   oshiriladi.   O zbekiston   Respublikasi   Fuqarolik   kodeksining   V	
ʻ
bo limi   vorislik   huquqida   ishtirok   etuvchi   sub yektlarni   aniq   belgilab,   ularning	
ʻ ʼ
huquqiy   maqomi,   vorislik   qobiliyati,   huquq   va   majburiyatlarini   batafsil   tartibga
soladi.   Vorislik   huquqining   sub yektiv   tarkibi   fuqarolik   huquqining   umumiy	
ʼ
prinsiplariga   asoslangan   holda,   shaxsiy   mulkchilik   erkinligi,   oilaviy-iqtisodiy
adolat   va   huquqiy   barqarorlikni   ta minlashga   qaratilgan   bo lib,   sub yektlarning	
ʼ ʻ ʼ
vorislik jarayonidagi roli universal vorislik printsipi bilan chambarchas bog liqdir.	
ʻ
Vorislik   huquqining   asosiy   sub yekti   –   meros   qoldiruvchi   (nasledodatel)	
ʼ
hisoblanadi.   Fuqarolik   kodeksining   1112-moddasiga   muvofiq,   meros   qoldiruvchi
vorislikni ochuvchi jismoniy shaxs bo lib, uning o limi (yoki sud tomonidan vafot
ʻ ʻ
etgan   deb   e lon   qilinishi)   bilan   vorislik   jarayoni   boshlanadi.   Meros   qoldiruvchi	
ʼ
faqat jismoniy shaxs bo lishi mumkin, chunki yuridik shaxslar o lim institutiga ega	
ʻ ʻ
emas   va   ular   tugatilganda   mulkiy   majmuasi   boshqa   tartibda   taqsimlanadi.   Meros
qoldiruvchining   vorislik   huquqidagi   o ziga   xos   roli   shundaki,   u   hayoti   davomida	
ʻ
o z mol-mulkini erkin tasarruf etish huquqiga ega bo lib, vasiyatnoma tuzish orqali	
ʻ ʻ
vorislik   tartibini   o zi   belgilashi   mumkin   (1120-modda).   Bu   huquq   fuqarolik	
ʻ
huquqining shaxsiy mulkchilik erkinligi prinsipining eng yuqori ko rinishi bo lib,	
ʻ ʻ
meros   qoldiruvchiga   o z   mulkini   istalgan   shaxsga   –   qarindosh   bo lsin   yoki	
ʻ ʻ
bo lmasin, yuridik shaxsga yoki hatto davlatga vasiyat qilish imkonini beradi.	
ʻ
Ammo   bu   erkinlik   mutlaq   emas.   Meros   qoldiruvchining   vasiyat   erkinligi
majburiy   ulush   qoidasi   bilan   cheklanadi   (1133-modda),   ya ni   u   o z   mulkini	
ʼ ʻ
tasarruf   etishda   voyaga   yetmagan   yoki   mehnatga   layoqatsiz   farzandlari,   turmush
o rtog i   va   ota-onasining   huquqlarini   hisobga   olishi   shart.   Masalan,   agar   meros	
ʻ ʻ
4
  Шомухамедова   З.Ш.   Наследственное   право   в   международном   частном   праве   :   монография   /   З.Ш.
Шомухамедова. – Ташкент : ТДЮИ, 2012. – 160 с.
9 qoldiruvchi   vasiyatnoma   orqali   barcha   mol-mulkini   uchinchi   shaxsga   (masalan,
yangi   turmush   o rtog iga   yoki   xayriya   tashkilotiga)   vasiyat   qilib   qoldirsa   ham,ʻ ʻ
majburiy   ulush   huquqiga   ega   vorislar   sudga   murojaat   qilib,   qonun   bo yicha	
ʻ
ulushining   kamida   yarmini   talab   qila   oladi.   Bu   cheklov   meros   qoldiruvchining
sub yektiv   maqomini   ijtimoiy   adolat   talablari   bilan   muvozanatlashtiradi   va	
ʼ
oilaning   himoyasiz   a zolarini   himoya   qilishga   xizmat   qiladi.   Amaliyotda   bunday	
ʼ
holatlar   juda   ko p   uchraydi:   keksa   fuqaro   hayotining   oxirgi   yillarida   yangi   oila	
ʻ
qurgan   taqdirda,   avvalgi   nikohdan   bo lgan   nogiron   farzandi   majburiy   ulush   talab	
ʻ
qilib,   vasiyatnomani   qisman   bekor   qildirishi   mumkin.   Sud   amaliyotida   bunday
ishlar bo yicha qarorlar majburiy ulushni hisoblashda meros massasining qiymatini	
ʻ
aniq baholashga asoslanadi va meros qoldiruvchining erkin irodasini hurmat qilgan
holda, ijtimoiy himoyani ta minlaydi.	
ʼ 5
Vorislik   huquqidagi   ikkinchi   asosiy   sub yekt   –   merosxo rlar   (nasledniki)	
ʼ ʼ
bo lib,   ular   vasiyat   bo yicha   yoki   qonun   bo yicha   vorislik   huquqiga   ega	
ʻ ʻ ʻ
shaxslardir. Fuqarolik kodeksining 1120 va 1141-moddalariga ko ra, merosxo rlar	
ʻ ʼ
jismoniy shaxslar, yuridik shaxslar,  davlat  va ma muriy-hududiy birliklar bo lishi	
ʼ ʻ
mumkin. Bu xilma-xillik vorislik huquqining fuqarolik-huquqiy tartibga solishdagi
o ziga   xos   xususiyatlaridan   biri   hisoblanadi,   chunki   boshqa   huquqiy   institutlarda	
ʻ
(masalan,   shartnoma   huquqida)   sub yektlar   tarkibi   odatda   jismoniy   va   yuridik	
ʼ
shaxslar   bilan   cheklanadi,   vorislikda   esa   davlat   ham   faol   ishtirok   etadi.   Masalan,
agar   vorislar   bo lmasa   yoki   barcha   vorislar   merosni   rad   etsa,   meros   “egasi   yo q	
ʻ ʻ
mulk”   sifatida   davlat   mulkiga   o tadi   (1157-modda).   Bu   qoida   postsovet   huquq	
ʻ
tizimlariga   xos   bo lib,   mulkiy   aylanmaning   uzluksizligini   ta minlaydi   va	
ʻ ʼ
davlatning iqtisodiy manfaatlarini himoya qiladi.
Jismoniy   shaxslar   orasida   vorislik   qobiliyati   tug ilish   vaqtidan   boshlab	
ʻ
yuzaga   keladi   (1124-modda).   Bu   printsip   “naslednik   po   začatiyu”
(homiladorlikdagi   bola   voris   bo lishi   mumkin)   deb   ataladi   va   Rim   huquqidan	
ʻ
meros   bo lib   qolgan.   Masalan,   agar   meros   qoldiruvchi   vafot   etgan   paytda   uning	
ʻ
turmush o rtog i homilador bo lsa, meros taqsimoti tug ilguncha to xtatib turiladi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
5
 Наследственное право в Узбекистане : амалий қўлланма. – Ташкент : [б.и.], 2019. – 96 с.
10 va   tirik   tug ilgan   bola   birinchi   navbat   vorisi   sifatida   ulush   oladi.   Bu   qoida   hayotʻ
huquqini eng yuqori darajada himoya qiladi va vorislik huquqining insonparvarlik
xususiyatini   ko rsatadi.   Yuridik   shaxslar   faqat   vasiyat   bo yicha   voris   bo lishi	
ʻ ʻ ʻ
mumkin,   masalan,   meros   qoldiruvchi   o z   mulkini   xayriya   jamg armasiga   yoki	
ʻ ʻ
universitetga   vasiyat   qilishi   mumkin.   Bunday   hollarda   yuridik   shaxs   vorislik
guvohnomasini   olganidan   keyin   meros   mulkini   o z   ustav   maqsadlari   uchun	
ʻ
ishlatadi. 6
Qonun bo yicha vorislikda sub yektlar  navbatlar  tizimi bo yicha aniqlanadi	
ʻ ʼ ʻ
(1141–1148-moddalar). Birinchi navbat vorislari – farzandlar, turmush o rtog i va	
ʻ ʻ
ota-ona;   ikkinchi   navbat   –   aka-uka,   opa-singillar,   bobolar   va   buvilar;   uchinchi
navbat   –   amaki,   xola,   tog a   va   ammalarning   farzandlari   va   hokazo.   Har   bir	
ʻ
navbatdagi   vorislar   teng   ulushlarda   meros   oladi   va   oldingi   navbat   vorislari
bo lmagan  yoki  merosni  rad etgan  taqdirdagina keyingi  navbat  vorislariga o tadi.	
ʻ ʻ
Bu tizim oilaviy qarindoshlik rishtalarining kuchaytirilgan himoyasini ta minlaydi.	
ʼ
Masalan,   meros   qoldiruvchining   farzandlari   bo lmasa,   turmush   o rtog i   va   ota-	
ʻ ʻ ʻ
onasi teng ulush oladi; agar ular ham bo lmasa, meros aka-uka va opa-singillarga	
ʻ
o tadi. Amaliy misol: fuqaro vafot etganda uning yagona farzandi oldin vafot etgan	
ʻ
bo lsa,   nevaralar   “vorislik   huquqi   bo yicha   taqdim   etish”   printsipi   (1146-modda)
ʻ ʻ
asosida   birinchi   navbat   vorisi   sifatida   ulush   oladi.   Bu   institut   oilaning   uzluksiz
vorislik   zanjirini   saqlaydi   va   nevaralarning   bobosi/buvisining   mulkiga   bo lgan	
ʻ
huquqini himoya qiladi.
Vorislik huquqida alohida sub yektlar guruhi – majburiy ulush huquqiga ega	
ʼ
shaxslar   (1133-modda).   Ular   voyaga   yetmagan   yoki   mehnatga   layoqatsiz
farzandlar,   turmush   o rtog i   va   ota-onadir.   Majburiy   ulush   qonun   bo yicha	
ʻ ʻ ʻ
ulushining kamida yarmini tashkil etadi va vasiyatnomada ko rsatilmagan taqdirda	
ʻ
ham talab qilinishi mumkin. Bu institut vorislik huquqining ijtimoiy yo naltirilgan	
ʻ
xususiyatini   ko rsatadi   va   merosxo rlar   orasida   ijtimoiy   himoyaga   muhtoj	
ʻ ʼ
shaxslarni   ajratib   turadi.   Masalan,   70   yoshli   nogiron   ota-onasi   bo lgan   fuqaro	
ʻ
vasiyatnoma   orqali   barcha   mulkini   yangi   turmush   o rtog iga   vasiyat   qilgan	
ʻ ʻ
6
  Султонов   А.А.   Наследственное   право   в   Республике   Узбекистан:   проблемы   теории   и   практики   /   А.А.
Султонов // Юридические исследования. – 2019. – № 4. – Б. 1–12.
11 taqdirda   ham,   ota-onasi   sud   orqali   majburiy   ulush   talab   qilib,   vasiyatnomani
qisman bekor qildirishi mumkin. Sud amaliyotida bunday ishlar bo yicha qarorlarʻ
majburiy   ulushni   hisoblashda   meros   massasining   real   qiymatini   (shu   jumladan,
qarzlarni chegirib tashlagan holda) aniqlashga asoslanadi.
Yana bir muhim sub yekt – noloyiq vorislar (1119-modda). Qasddan meros	
ʼ
qoldiruvchining   hayotiga   suiqasd   qilgan,   ota-onalik   majburiyatlarini   qasddan
bajarmagan   yoki   vasiyat   erkinligiga   to sqinlik   qilgan   shaxslar   vorislik   huquqidan	
ʻ
mahrum   qilinadi.   Bu   institut   axloqiy   adolat   prinsiplariga   asoslanadi   va   vorislik
huquqidagi   jazo   chorasi   sifatida   qo llaniladi.   Masalan,   voyaga   yetgan   farzand
ʻ
keksa   ota-onasini   aliment   to lashdan   bo yin   tovlaganligi   sud   tomonidan	
ʻ ʻ
tasdiqlansa, u qonun bo yicha vorislik huquqidan mahrum qilinadi. Sudda bunday	
ʻ
ishlar   bo yicha   dalillar   (aliment   undirish   to g risidagi   qarorlar,   guvohlar	
ʻ ʻ ʻ
ko rsatmalari)   katta   ahamiyatga   ega   bo lib,   noloyiq   vorisni   chetlatish   faqat   sud	
ʻ ʻ
qarori bilan amalga oshiriladi.
Vorislik   huquqida   vasiyat   ijrochisi   alohida   sub yekt   hisoblanadi   (1139-	
ʼ
modda).   Meros   qoldiruvchi   vasiyatnomada   vasiyat   ijrochisni   tayinlashi   mumkin
bo lib,   u   vasiyatnomadagi   ko rsatmalarni   bajarishga   mas ul   bo ladi.   Vasiyat	
ʻ ʻ ʼ ʻ
ijrochisi   merosxo r   bo lishi   ham,   bo lmasligi   ham   mumkin   va   uning   vazifalari	
ʼ ʻ ʻ
meros   mulkini   boshqarish,   qarzlarni   undirish   va   taqsimotni   nazorat   qilishni   o z	
ʻ
ichiga   oladi.   Bu   institut   murakkab   vasiyatnomalar   (masalan,   mulkni   ma lum	
ʼ
muddatgacha ishonchli boshqaruvga berish) uchun juda muhimdir. Masalan, meros
qoldiruvchi o z mulkini voyaga yetmagan nevarasiga vasiyat qilib, vasiyat ijrochisi	
ʻ
sifatida bank yoki advokatni tayinlasa, vasiyat ijrochisi bola 18 yoshga to lguncha	
ʻ
mulkni boshqaradi va daromadni uning foydasiga ishlatadi.
Shuningdek, vorislik huquqida kreditorlar ham bilvosita sub yektlar sifatida	
ʼ
ishtirok   etadi.   Fuqarolik   kodeksining   1113-moddasiga   ko ra,   meros   tarkibiga	
ʻ
majburiyatlar   ham   kirganligi   sababli,   meros   qoldiruvchining   kreditorlari
merosxo rlardan   qarzlarni   undirish   huquqiga   ega,   ammo   faqat   meros   qiymati	
ʼ
doirasida (1155-modda). Bu qoida merosxo rlarning shaxsiy mulkini himoya qiladi	
ʼ
va ularni   cheksiz  javobgarlikdan qutqaradi.  Masalan,  agar   meros  qoldiruvchi   500
12 million   so m   kredit   qarzi   qoldirgan   bo lsa   va   meros   qiymati   300   million   so mʻ ʻ ʻ
bo lsa,   kreditor   faqat   300   million   so m   undirishi   mumkin,   qolgan   qarz   bekor	
ʻ ʻ
qilinadi. Bu tartib kreditorlar va merosxo rlar manfaatlarini muvozanatlashtiradi.	
ʼ
Vorislik   huquqida   davlat   ham   muhim   sub yekt   bo lib,   “egasi   yo q   mulk”	
ʼ ʻ ʻ
holatida   voris   sifatida   maydonga   chiqadi   (1157-modda).   Bu   holat   vorislar
bo lmaganda   yoki   merosni   rad   etganda   yuzaga   keladi.   Masalan,   yolg iz   fuqaro	
ʻ ʻ
vasiyatsiz   vafot   etsa,   uning   mulki   davlat   balansiga   o tadi   va   ijtimoiy-maishiy	
ʻ
ehtiyojlar  uchun ishlatiladi. Bu qoida mulkning “vakuum” holatida qolishiga  yo l	
ʻ
qo ymaydi.	
ʻ 7
I.3. Vorislik huquqiy munosabatlarining obyekti
Vorislik   huquqiy   munosabatlarining   obyekti   vorislik   huquqining   markaziy
kategoriyasi bo lib, meros qoldiruvchining vafotidan keyin uning mulkiy huquq va	
ʻ
majburiyatlari   majmuini   ifodalovchi   meros   massasi   (nasledstvennaya   massa)
tushunchasi orqali ochib beriladi. O zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining	
ʻ
1113-moddasida   belgilanishicha,   meros   tarkibiga   meros   qoldiruvchiga   tegishli
bo lgan   mulk   (narsalar,   shu   jumladan   pul   mablag lari   va   qimmatli   qog ozlar),	
ʻ ʻ ʻ
mulkiy   huquqlar   hamda   majburiyatlar   kiradi,   biroq   meros   qoldiruvchining   shaxsi
bilan   chambarchas   bog liq   bo lgan   huquq   va   majburiyatlar   bundan   mustasno.	
ʻ ʻ
Ushbu   qoida   vorislik   huquqining   universal   xususiyatini   ta kidlaydi,   ya ni	
ʼ ʼ
merosxo rlar   meros   qoldiruvchining   huquqiy   holatini   to liq   va   butun   holda	
ʻ ʻ
egallaydi,   meros   massasi   parchalanishiga   yo l   qo yilmaydi.   Vorislik   huquqiy	
ʻ ʻ
munosabatlarining   obyekti   sifatida   meros   massasi   fuqarolik   huquqining   boshqa
institutlaridan   (masalan,   sovg a   shartnomasi   yoki   vasiyatnoma)   farqli   o laroq,	
ʻ ʻ
nafaqat   ijobiy   mulkiy   elementlarni,  balki   salbiy   (majburiyatlar)   elementlarni   ham
o z   ichiga   olganligi   bilan   ajralib   turadi.   Bu   xususiyat   vorislikni   fuqarolik	
ʻ
huquqidagi   eng   murakkab   va   ko p   qirrali   obyektdan   biriga   aylantiradi,   chunki   u	
ʻ
meros   qoldiruvchining   butun   mulkiy   sferasini   qamrab   oladi   va   iqtisodiy
aylanmaning uzluksizligini ta minlaydi.	
ʼ
7
 Ворислик ҳуқуқи : ўқув қўлланма. – Тошкент : ТДЮУ нашриёти, 2017. – 200 б.
13 Meros   massasining   asosiy   tarkibiy   qismi   –   mulk   hisoblanadi.   Fuqarolik
kodeksining   1113-moddasiga   ko ra,   meros   tarkibiga   ko chmas   va   ko char   mulk,ʻ ʻ ʻ
pul   mablag lari,   qimmatli   qog ozlar,   aksiyalar,   ulushlar   va   boshqa   moddiy	
ʻ ʻ
ob yektlar  kiradi.  Masalan,  meros  qoldiruvchining  kvartirasi,  uy-joyi,  avtomobili,	
ʼ
bankdagi   depozitlari,   qishloq   xo jaligi   texnikasi   yoki   tijorat   ob yektlari   meros	
ʻ ʼ
massasining   ajralmas   qismidir.   Amaliyotda   bu   qoida   ko pincha   ko chmas   mulk	
ʻ ʻ
bo yicha   nizolarga   sabab   bo ladi:   agar   meros   qoldiruvchi   Toshkent   shahrida	
ʻ ʻ
kvartira   va   Samarqand   viloyatida   yer   uchastkasiga   ega   bo lsa,   bu   mulklar   meros	
ʻ
ochilgan   paytdagi   holatda   vorislar   o rtasida   taqsimlanadi.   Notarial   amaliyotda	
ʻ
meros   massasini   aniqlashda   mulkning   ro yxatga   olinganligi   (kadastr,   Yagona	
ʻ
davlat reestri) katta ahamiyatga ega bo lib, agar mulk ro yxatdan o tmagan bo lsa	
ʻ ʻ ʻ ʻ
(masalan,   qurilishi   tugallanmagan   uy),   u   ham   meros   tarkibiga   kirishi   mumkin,
ammo   vorislar   uni   qonuniylashtirishga   majbur   bo ladilar.   Bunday   holatlar   sud	
ʻ
amaliyotida   ko p   uchraydi   –   masalan,   meros   qoldiruvchi   vafot   etgunga   qadar   uy	
ʻ
qurib,   uni   ro yxatga   olmagan   taqdirda,   vorislar   sud   orqali   mulk   huquqini
ʻ
tasdiqlatib, meros massasiga kiritish huquqiga ega. 8
Meros obyekti sifatida mulkiy huquqlar ham muhim o rin tutadi. Fuqarolik	
ʻ
kodeksining   1113-moddasida   ko rsatilishicha,   meros   tarkibiga   mulkiy   huquqlar   –	
ʻ
jumladan,   intellektual   mulk   huquqlari,   talab   huquqlari,   ijara   huquqi,   ishonchli
boshqaruv huquqi va boshqalar kiradi. Masalan, agar meros qoldiruvchi mualliflik
huquqiga   ega   bo lsa   (kitob,   musiqa   asari   yoki   dasturiy   ta minot),   bu   huquq	
ʻ ʼ
vorislarga o tadi va ular mualliflik gonorari olish huquqiga ega bo ladilar. Yana bir	
ʻ ʻ
misol – meros qoldiruvchi korxona ulushiga ega bo lsa, bu ulush meros massasiga	
ʻ
kiradi   va   vorislar   MChJ   ishtirokchilari   maqomini   egallaydilar.   Amaliyotda
intellektual   mulk   bo yicha   nizolar   ko p:   taniqli   yozuvchi   yoki   rassom   vafot	
ʻ ʻ
etganda,   uning   asarlari   bo yicha   huquqlar   vorislarga   o tadi   va   ular   litsenziya	
ʻ ʻ
shartnomalari   tuzish,   gonorar   undirish   huquqiga   ega   bo ladilar.   Shu   bilan   birga,	
ʻ
talab   huquqlari   (debet   huquqlari)   ham   meros   obyekti   hisoblanadi:   agar   meros
qoldiruvchi   uchinchi   shaxsdan   qarz   olish   huquqiga   ega   bo lsa   (masalan,   qarz	
ʻ
8
  Ворислик ва оила ҳуқуқи : ўқув қўлланма. – Тошкент : Unilibrary, 2022. – 303 б.
14 shartnomasi   bo yicha),   vorislar   bu   qarzni   undirish   huquqini   meros   qilib   oladilar.ʻ
Bunday   holatlar   tijorat   faoliyatida   keng   tarqalgan   –   masalan,   tadbirkor   vafot
etganda  uning  sheriklari   oldidagi   talab  huquqlari   merosxo rlar   tomonidan  amalga	
ʻ
oshiriladi va bu korporativ nizolarga olib kelishi mumkin.
Vorislik   huquqiy   munosabatlarining   obyekti   sifatida   majburiyatlarning
meros tarkibiga kirishi vorislik huquqining eng o ziga xos xususiyatlaridan biridir.	
ʻ
Universal vorislik printsipi (1113-modda) tufayli meros tarkibiga nafaqat aktivlar,
balki   passivlar   –   qarz   majburiyatlari,   kreditlar,   soliq   qarzlari,   jarima   va   tovon
to lash majburiyatlari ham kiradi. Bu qoida kreditorlar huquqlarini himoya qilishga	
ʻ
xizmat   qiladi   va   merosxo rlarning   javobgarligini   meros   qiymati   doirasida	
ʻ
cheklaydi   (1155-modda).   Masalan,   agar   meros   qoldiruvchi   bankdan   1   milliard
so m   kredit   olgan   bo lsa   va   meros   massasi   qiymati   600   million   so m   bo lsa,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kreditor faqat 600 million so m undirishi mumkin, qolgan qismi bekor qilinadi. Bu	
ʻ
tartib   merosxo rlarning   shaxsiy   mulkini   himoya   qiladi   va   ularni   cheksiz	
ʻ
javobgarlikdan   qutqaradi.   Amaliyotda   bu   qoida   ko pincha   merosni   rad   etishga	
ʻ
sabab bo ladi: agar meros qoldiruvchi katta qarz qoldirgan bo lsa (masalan, ipoteka	
ʻ ʻ
krediti  bo yicha),  vorislar  merosni  rad  etib,  shaxsiy  mulkini   saqlab   qolishni   afzal
ʻ
ko radilar. Sud amaliyotida bunday ishlar bo yicha qarorlar meros massasining real	
ʻ ʻ
qiymatini   aniqlashga   (ekspertiza   o tkazish   orqali)   asoslanadi   va   kreditorlarning	
ʻ
talablarini qanoatlantirishda adolatni ta minlaydi.	
ʼ 9
Biroq   vorislik   huquqiy   munosabatlarining   obyekti   cheklangan   xususiyatga
ega   –   meros   tarkibiga   meros   qoldiruvchining   shaxsi   bilan   chambarchas   bog liq	
ʻ
bo lgan huquq va majburiyatlar kirmaydi (1113-moddaning 2-qismi). Bu huquqlar	
ʻ
shaxsiy   nomulkiy   huquqlar,   aliment   to lash   majburiyati,   hayot   va   sog liqqa	
ʻ ʻ
yetkazilgan   zarar   uchun   tovon   olish   huquqi,   shaxsiy   servo   (ijara   huquqi   emas,
balki yashash huquqi) va boshqalardir. Masalan, meros qoldiruvchi aliment to lash	
ʻ
majburiyatiga   ega   bo lsa,   bu   majburiyat   uning   o limi   bilan   tugaydi   va   vorislarga	
ʻ ʻ
o tmaydi. Yana bir misol – meros qoldiruvchi hayotida uchinchi shaxsdan jarohat	
ʻ
uchun tovon talab qilish huquqiga ega bo lsa, bu huquq uning o limi bilan tugaydi,	
ʻ ʻ
9
  Гражданское право : учебник : в 4 т. / под  ред. Е.А. Суханова. – 3-е изд., перераб.  и доп. – М. :  Волтерс
Клувер, 2008. – Т. 4 : Наследственное право. – 784 с.
15 chunki   u   shaxsiy   xususiyatga   ega.   Shu   bilan   birga,   agar   tovon   puli   allaqachon
undirilgan   bo lsa,   u   meros   massasiga   kiradi.   Bu   cheklov   vorislik   huquqiningʻ
insonparvarlik   xususiyatini   ko rsatadi   va   shaxsiy   huquqlarning   merosxo rlarga	
ʻ ʻ
majburlab   yuklatilishiga   yo l   qo ymaydi.   Amaliyotda   bunday   holatlar   oilaviy	
ʻ ʻ
nizolarda   uchraydi:   agar   meros   qoldiruvchi   turmush   o rtog idan   aliment   olish	
ʻ ʻ
huquqiga   ega   bo lsa,   bu   huquq   uning   o limi   bilan   tugaydi   va   farzandlari   bu	
ʻ ʻ
huquqni meros qilib olmaydilar.
Vorislik huquqiy munosabatlarining obyekti sifatida alohida e tibor berilishi	
ʼ
kerak bo lgan jihat   – korporativ  huquqlar  va  ulushlardir.  Agar  meros  qoldiruvchi	
ʻ
MChJ   yoki   AK   ishtirokchisi   bo lsa,   uning   ulushi   meros   massasiga   kiradi   va	
ʻ
vorislar   korporativ   boshqaruvda   ishtirokchilariga   aylanadilar.   Biroq   Fuqarolik
kodeksining 1114-moddasiga ko ra, agar korporativ shartnomada boshqacha qoida
ʻ
nazarda tutilgan bo lsa (masalan, ulush vorislikka o tmasligi), bu qoida ustunlikka	
ʻ ʻ
ega. Masalan, ko plab oilaviy korxonalarda nizomda “ishtirokchining o limi bilan	
ʻ ʻ
ulushi   qolgan   ishtirokchilarga   o tadi”   degan   qoida   bo ladi   va   vorislar   faqat   pul	
ʻ ʻ
tovoni olish huquqiga ega bo ladilar. Bu tartib korporativ barqarorlikni ta minlaydi	
ʻ ʼ
va   vorislik   huquqining   fuqarolik-huquqiy   tartibga   solishdagi   moslashuvchanligini
ko rsatadi.	
ʻ
Yana   bir   muhim   ob yekt   –   ishonchli   boshqaruvdagi   mulk.   Fuqarolik	
ʼ
kodeksining   1115-moddasiga   ko ra,   agar   meros   qoldiruvchi   mulkni   ishonchli	
ʻ
boshqaruvga   bergan   bo lsa,   bu   mulk   meros   massasiga   kirmaydi,   chunki   mulk	
ʻ
huquqi   allaqachon  o tgan  bo ladi.  Biroq  ishonchli   boshqaruv  huquqi   (foyda  olish	
ʻ ʻ
huquqi)   meros   tarkibiga   kirishi   mumkin.   Masalan,   meros   qoldiruvchi   o z   uyini	
ʻ
farzandiga   ishonchli   boshqaruvga   bergan   bo lsa,   uy   farzandga   tegishli   bo lib	
ʻ ʻ
qoladi,   lekin   meros   qoldiruvchining   boshqa   mulki   vorislarga   o tadi.   Bu   qoida	
ʻ
mulkiy   aylanmaning   murakkab   shakllarida   qo llaniladi   va   meros   massasini	
ʻ
aniqlashda notariuslar uchun qiyinchilik tug diradi.	
ʻ
Vorislik huquqiy munosabatlarining obyekti sifatida vasiyatdagi yuklamalar
(legat,   fideikomiss)   alohida   o rin   tutadi.   Vasiyat   qiluvchi   vasiyatnomada   ma lum	
ʻ ʼ
shaxsga ma lum mulkni berishni (legat) yoki mulkni ma lum muddatgacha saqlab,	
ʼ ʼ
16 keyin boshqa  shaxsga  berishni  buyurishi  mumkin (1135-modda). Masalan,  meros
qoldiruvchi “uyimni o g limga, lekin u 30 yoshga to lguncha buvim yashasin” debʻ ʻ ʻ
vasiyat   qilishi   mumkin.   Bunday   yuklamalar   meros   massasini   murakkablashtiradi
va   vorislarning   huquqlarini   cheklaydi,   lekin   vasiyat   erkinligi   doirasida   amalga
oshiriladi.
Shuningdek, meros massasiga kiruvchi ob yektlar orasida davlat ro yxatidan	
ʼ ʻ
o tgan   transport   vositalari,   qurol-yarog ,   madaniy   qadriyatlar   va   boshqalar   bor.	
ʻ ʻ
Masalan,   meros   qoldiruvchining   ov   miltig i   meros   tarkibiga   kiradi,   lekin   vorislar	
ʻ
uni   qonuniy   saqlash   uchun   ruxsat   olishlari   shart.   Madaniy   qadriyatlar   (antikvar
buyumlar) bo yicha esa Madaniyat vazirligi nazorati qo llaniladi.	
ʻ ʻ 10
10
 Наследственное право : учебное пособие / С.С. Желонкин, Д.И. Ивашин. – М. : Консультант, 2015. – 240 с.
17 II. BOB.  VORISLIKNI HUQUQIY TARTIBGA SOLINISHINING
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNCHILIGIDAGI HOLATI
II.2. Vasiyat bo‘yicha vorislik  huquqining o‘ziga xos xususiyatlari
Vasiyat   bo yicha   vorislik   fuqarolik   huquqining   eng   muhim   va   o ziga   xosʻ ʻ
institutlaridan biri bo lib, meros qoldiruvchining erkin irodasiga asoslangan holda	
ʻ
uning   mol-mulkini   o limidan   keyin   taqsimlash   tartibini   belgilaydi.   O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi   Fuqarolik   kodeksining   1120–1139-moddalari   va   undan   keyingi
tegishli   normalar   vasiyat   bo yicha   vorislikni   batafsil   tartibga   solgan   holda,   bu	
ʻ
jarayonning asosiy prinsiplarini – vasiyat erkinligi, shaklga rioya qilish, maxfiylik
va   huquqiy   barqarorlikni   ta minlaydi.   Vasiyat   bo yicha   vorislikning   mohiyati
ʼ ʻ
shundaki,   meros   qoldiruvchi   hayoti   davomida   o z   mulkiy   huquqlarini   istalgan	
ʻ
shaxsga   –   qonuniy   vorislar   doirasidan   tashqarida   bo lgan   jismoniy   yoki   yuridik	
ʻ
shaxslarga,   davlatga   yoki   ma muriy-hududiy   birliklarga   vasiyat   qilish   huquqiga	
ʼ
ega.   Bu   printsip   fuqarolik   huquqining   liberal   tabiatini   aks   ettiradi   va   shaxsiy
mulkchilik   erkinligining   eng   yuqori   ko rinishi   hisoblanadi.   Qonun   bo yicha	
ʻ ʻ
vorislikdan   farqli   o laroq,   vasiyat   bo yicha   vorislik   meros   qoldiruvchining	
ʻ ʻ
sub yektiv  irodasiga   asoslanadi   va   oilaviy   qarindoshlik   rishtalaridan   ustun   turadi,	
ʼ
biroq   bu   erkinlik   mutlaq   emas   –   u   majburiy   ulush   qoidasi   va   axloqiy-ijtimoiy
cheklovlar bilan muvozanatlashtirilgan.
Vasiyat   bo yicha   vorislik   huquqining   eng   muhim   o ziga   xos	
ʻ ʻ
xususiyatlaridan biri – vasiyat erkinligi printsipining qo llanilishi bo lib, Fuqarolik	
ʻ ʻ
kodeksining   1120-moddasida   mustahkamlangan.   Meros   qoldiruvchi   o z   mol-	
ʻ
mulkining butun qismini yoki bir qismini istalgan shaxsga vasiyat qilishi mumkin,
jumladan qonuniy vorislar doirasidan tashqaridagi shaxslarga. Masalan, fuqaro o z	
ʻ
mulkini   yaqin   qarindoshlari   emas,   balki   xayriya   tashkilotiga,   ilmiy   muassasaga
yoki hatto chet ellik do stiga vasiyat qilishi mumkin. Bu huquq shaxsiy mulkchilik	
ʻ
erkinligining   konstitutsiyaviy   asosiga   (O zbekiston   Respublikasi	
ʻ
Konstitutsiyasining   53-moddasi)   tayangan   holda   amalga   oshiriladi   va   fuqarolik
huquqining shaxs markazli  tabiatini ta kidlaydi. Amaliyotda bunday holatlar ko p	
ʼ ʻ
uchraydi:   masalan,   taniqli   tadbirkor   yoki   san at   arbobi   o z   mulkini   merosxo rlar	
ʼ ʻ ʻ
18 o rniga   muzeyga   yoki   stipendiya   jamg armasiga   vasiyat   qilib   qoldirishi   mumkin.ʻ ʻ
Sud   amaliyotida   vasiyat   erkinligi   printsipi   qat iy   himoya   qilinadi   –   agar	
ʼ
vasiyatnoma   qonuniy   shaklda   tuzilgan   bo lsa,   sud   uni   bekor   qilish   uchun   faqat	
ʻ
qonunda   ko rsatilgan   asoslarni   (masalan,   vasiyat   qiluvchining   muomala	
ʻ
layoqatsizligi   yoki   bosim   o tkazilganligi)   qo llaydi.   Bunday   tartib   meros	
ʻ ʻ
qoldiruvchining   oxirgi   irodasini   hurmat   qilishga   xizmat   qiladi   va   fuqarolik
huquqining individual erkinlikka yo naltirilganligini ko rsatadi.	
ʻ ʻ 11
Biroq   vasiyat   erkinligi   mutlaq   emasligi   vasiyat   bo yicha   vorislikning   yana	
ʻ
bir   muhim   o ziga   xos   xususiyati   hisoblanadi.   Fuqarolik   kodeksining   1133-	
ʻ
moddasida   belgilangan   majburiy   ulush   qoidasi   vasiyat   erkinligini   ijtimoiy   adolat
talablari   bilan   cheklaydi.   Majburiy   ulush   huquqiga   ega   shaxslar   –   voyaga
yetmagan   yoki   mehnatga   layoqatsiz   farzandlar,   turmush   o rtog i   va   ota-onasi   –	
ʻ ʻ
qonun   bo yicha   vorislik   ulushining   kamida   yarmini   olish   huquqiga   ega,   hatto	
ʻ
vasiyatnomada   ular   ko rsatilmagan   taqdirda   ham.   Bu   cheklov   oilaning   ijtimoiy	
ʻ
himoyasiz a zolarini himoya qilishga qaratilgan bo lib, postsovet huquq tizimlariga	
ʼ ʻ
xos bo lgan ijtimoiy yo naltirilgan yondashuvni aks ettiradi. Masalan,  agar meros	
ʻ ʻ
qoldiruvchi   vasiyatnoma   orqali   barcha   mulkini   yangi   turmush   o rtog iga   yoki	
ʻ ʻ
uchinchi shaxsga vasiyat qilib qoldirsa ham, nogiron farzandi yoki keksa ota-onasi
sudga   murojaat   qilib,   majburiy   ulush   talab   qila   oladi.   Sud   amaliyotida   bunday
ishlar   bo yicha   qarorlar   majburiy   ulushni   hisoblashda   meros   massasining	
ʻ
vasiyatnoma tuzilgan paytdagi qiymatini emas, balki meros ochilgan paytdagi real
qiymatini   asos   qilib   oladi.   Misol   tariqasida,   agar   meros   qoldiruvchi   hayoti
davomida   mulkining   katta   qismini   sovg a   qilib   yuborgan   bo lsa   va   bu   sovg a	
ʻ ʻ ʻ
majburiy ulush huquqini chetlab o tish maqsadida amalga oshirilganligi isbotlansa,	
ʻ
sud   sovg a   shartnomasini   haqiqiy   emas   deb   topib,   mulkni   meros   massasiga	
ʻ
qaytarishi   mumkin.   Bu   tartib   vasiyat   erkinligi   bilan   oilaviy   himoyani
muvozanatlashtiradi   va   vasiyat   bo yicha   vorislikning   fuqarolik-huquqiy   tartibga	
ʻ
solishdagi o ziga xos murakkabligini ko rsatadi.	
ʻ ʻ
11
  Барщевский   М.Ю.   Наследственное   право   :   учебное   пособие   /   М.Ю.   Барщевский.   –   М.   :   Юридическая
литература, 2008. – 256 с.
19 Vasiyat   bo yicha   vorislik   huquqining   muhim   xususiyatlaridan   biri   uningʻ
shaklga   qat iy   rioya   qilish   talabidir.   Fuqarolik   kodeksining   1125–1130-	
ʼ
moddalariga   ko ra,   vasiyatnoma   asosan   notarial   tasdiqlangan   shaklda   tuzilishi	
ʻ
shart,   biroq   qonunda   ko rsatilgan   istisno   holatlar   mavjud.   Notarial   vasiyatnoma	
ʻ
meros qoldiruvchining shaxsiy ishtirokida notarius tomonidan rasmiylashtiriladi va
davlat ro yxatidan o tkaziladi. Yopiq vasiyatnoma esa vasiyat qiluvchi tomonidan	
ʻ ʻ
yozilib,   konvertda   notariusga   topshiriladi   va   meros   ochilgandan   keyingina
ochiladi.   Bu   shakl   vasiyatning   maxfiyligini   ta minlaydi   –   masalan,   fuqaro   o z	
ʼ ʻ
mulkini   qaysi   shaxsga   vasiyat   qilganligini   hayoti   davomida   hech   kim   bilmasligi
mumkin.   Favqulodda   holatlarda   (masalan,   og ir   kasallik,   tabiiy   ofat   yoki   urush
ʻ
sharoitida)   vasiyatnoma   oddiy   yozma   shaklda,   ikki   guvoh   ishtirokida   tuzilishi
mumkin   (1129-modda).   Bunday   vasiyatnoma   meros   ochilgandan   keyin   olti   oy
ichida   notarial   tasdiqlanmasa,   o z   kuchini   yo qotadi.   Amaliyotda   favqulodda	
ʻ ʻ
vasiyatnomalar   ko pincha   nizoga   sabab   bo ladi:   masalan,   og ir   kasal   fuqaro	
ʻ ʻ ʻ
kasalxonada oddiy qog ozga vasiyat yozib, guvohlar (shifokor va hamshira) imzo	
ʻ
chektirse,   vorislar   vasiyatning   haqiqiyligini   shubha   ostiga   qo yishi   mumkin.   Sud	
ʻ
bunday hollarda guvohlar ko rsatmalarini, tibbiy hujjatlarni va vasiyat matnini har	
ʻ
tomonlama   tekshiradi   va   agar   vasiyat   qiluvchining   erkin   irodasi   tasdiqlansa,
vasiyatnomani haqiqiy deb topadi. 12
Vasiyat   bo yicha   vorislikning   o ziga   xos   xususiyatlaridan   yana   biri   –	
ʻ ʻ
vasiyatning   bir   tomonlama   bitim   xususiyatiga   ega   ekanligidir   (1121-modda).
Vasiyatnoma meros qoldiruvchining yagona irodasiga asoslanadi va uning kuchga
kirishi   uchun   hech   qanday   qabul   qilish   yoki   rozilik   talab   etilmaydi.   Vasiyat
qiluvchi   istalgan   vaqtda   vasiyatnomani   bekor   qilishi,   o zgartirishi   yoki   yangisini	
ʻ
tuzishi mumkin, bunda oxirgi vasiyatnoma oldingilarini bekor qiladi. Bu xususiyat
vasiyatning   dinamik   tabiatini   ko rsatadi   –   masalan,   fuqaro   hayoti   davomida   bir	
ʻ
necha   marta   vasiyatnoma   tuzib,   oxirgisida   mulkini   butunlay   boshqa   shaxsga
vasiyat  qilishi  mumkin. Notarial  amaliyotda bunday holatlar  uchun maxsus  reestr
yuritiladi   va   meros   ochilganda   oxirgi   vasiyatnoma   asos   qilib   olinadi.   Shu   bilan
12
  Зайцева   Т.И.   Наследственное   право   :   комментарий   законодательства   и   практика   его   применения   /   Т.И.
Зайцева. – М. : Юрайт, 2018. – 320 с.
20 birga,   vasiyatning   bir   tomonlama   bitim   ekanligi   vasiyat   ijrochisini   tayinlash
imkonini beradi (1139-modda). Meros qoldiruvchi vasiyatnomada maxsus shaxsni
(vasiyat   ijrochisini)   tayinlab,   vasiyatdagi   ko rsatmalarning   aniq   bajarilishiniʻ
ta minlashi   mumkin.   Masalan,   tadbirkor   o z  korxonasini   farzandiga   vasiyat   qilib,	
ʼ ʻ
vasiyat   ijrochisi   sifatida   tajribali   menejerni   tayinlasa,   vasiyat   ijrochisi   korxonani
ma lum   muddat   boshqarib,   keyin   vorisga   topshiradi.   Bu   institut   murakkab
ʼ
vasiyatnomalar   uchun   juda   muhim   bo lib,   vorislarning   layoqatsizligi   yoki   nizoli	
ʻ
holatlarda vasiyat irodasining aniq ijro etilishini kafolatlaydi. 13
Vasiyat bo yicha vorislik huquqining yana bir o ziga xos jihati – vasiyatdagi	
ʻ ʻ
yuklamalar   (legat   va   fideikomiss)   institutidir.   Fuqarolik   kodeksining   1135–1136-
moddalariga   ko ra,   meros   qoldiruvchi   vasiyatnomada   ma lum   shaxsga   ma lum
ʻ ʼ ʼ
mulkni berishni (legat) yoki mulkni bir shaxsga berib, keyinchalik boshqa shaxsga
o tkazishni   buyurishi   mumkin   (fideikomiss).   Masalan,   fuqaro   “kvartiramni	
ʻ
qizimga   vasiyat   qilaman,   lekin   u   vafot   etganda   kvartira   nevaramga   o tsin”   deb	
ʻ
yozishi   mumkin.   Yoki   “uyimni   o g limga   beraman,   lekin   buvim   umri   davomida	
ʻ ʻ
unda   yashasin”   degan   yuklama   qo yishi   mumkin.   Bunday   yuklamalar   vasiyat	
ʻ
erkinligining  kengaytirilgan  ko rinishi  bo lib,  meros   qoldiruvchiga   mulk  taqdirini	
ʻ ʻ
uzoq muddatga belgilash imkonini beradi. Amaliyotda fideikomiss oilaviy mulkni
avlodlar   o rtasida   saqlab   qolish   uchun   ishlatiladi   –   masalan,   qishloq   joylarda   yer	
ʻ
uchastkasi   yoki   oilaviy   uy   shu   tarzda   vasiyat   qilinadi.   Biroq   yuklamalar
vorislarning   mulkdan   erkin   tasarruf   etish   huquqini   cheklashi   mumkin,   shuning
uchun qonun ularni faqat qonuniy vorislar foydasiga qo yishga ruxsat beradi.	
ʻ
Vasiyat   bo yicha   vorislikning   muhim   xususiyati   –   vasiyatnomani   haqiqiy	
ʻ
emas   deb   topish   asoslarining   mavjudligidir   (1131-modda).   Vasiyatnoma   vasiyat
qiluvchining   muomala   layoqatsiz   holatda   tuzilganligi,   bosim,   aldov   yoki   xato
tufayli tuzilganligi isbotlansa, sud uni butunlay yoki qisman bekor qiladi. Masalan,
keksa   fuqaro   og ir   kasallik   yoki   dori   ta sirida   vasiyatnoma   tuzgan   bo lsa,   tibbiy
ʻ ʼ ʻ
ekspertiza   orqali   uning   layoqatsizligi   tasdiqlansa,   vasiyatnoma   bekor   qilinadi   va
qonun   bo yicha   vorislik   qo llaniladi.   Sud   amaliyotida   bunday   ishlar   ko p   –	
ʻ ʻ ʻ
13
 Гуев А.Н. Постатейный комментарий к части третьей Гражданского кодекса Российской Федерации / А.Н.
Гуев. – М. : Инфра-М, 2002. – 448 с.
21 ko pincha yangi turmush o rtog i  yoki  parvarish qiluvchi shaxslar  ayblanadi. Sudʻ ʻ ʻ
nafaqat   tibbiy   hujjatlarni,   balki   guvohlar   ko rsatmalarini,   video   yozuvlarni   va	
ʻ
vasiyat matnining mantiqiyligini ham baholaydi.
Shuningdek, vasiyat bo yicha vorislikning huquqiy maqomi qonun bo yicha	
ʻ ʻ
vorisnikidan   farq   qiladi.   Vasiyat   bo yicha   voris   yuridik   shaxs   yoki   davlat   ham	
ʻ
bo lishi mumkin, bu esa qonun bo yicha vorislikda mumkin emas. Masalan, fuqaro	
ʻ ʻ
o z mulkini universitetga yoki xayriya jamg armasiga vasiyat qilishi mumkin va bu
ʻ ʻ
tashkilot   vorislik   guvohnomasini   olib,   mulkni   o z   ustav   maqsadlari   uchun	
ʻ
ishlatadi.   Bunday   holatlar   ijtimoiy   ahamiyatga   ega   –   ko plab   ilmiy   muassasalar,	
ʻ
muzeylar va kasalxonalar vasiyat orqali katta mulk olgan. 14
II.2 . Qonun bo‘yicha vorislik huquqining o‘ziga xos xususiyatlari
Qonun bo yicha vorislik fuqarolik huquqining vorislik institutidagi asosiy va	
ʻ
eng   ko p   qo llaniladigan   shakli   bo lib,   vasiyatnoma   mavjud   bo lmagan   yoki	
ʻ ʻ ʻ ʻ
vasiyatnoma   merosning   faqat   bir   qismini   qamrab   olgan   hollarda   qo llaniladi.	
ʻ
O zbekiston   Respublikasi   Fuqarolik   kodeksining   1141–1149-moddalari   qonun	
ʻ
bo yicha   vorislikni   batafsil   tartibga   solgan   holda,   bu   jarayonning   asosiy
ʻ
prinsiplarini   –   oilaviy   qarindoshlik   rishtalarining   ustunligi,   vorislar   navbatlari
tizimi, teng ulushlarda taqsimlash va ijtimoiy adolatni ta minlashni belgilab beradi.	
ʼ
Qonun bo yicha vorislikning mohiyati shundaki, meros qoldiruvchining irodasidan	
ʻ
qat i   nazar,   uning   mulkiy   huquq   va   majburiyatlari   qonun   belgilagan   navbatdagi	
ʼ
qarindoshlarga   o tadi,   bu   esa   oilaviy-iqtisodiy   barqarorlikni   ta minlashga   va	
ʻ ʼ
jamiyatning   ijtimoiy   himoyaga   muhtoj   a zolarining   huquqlarini   kafolatlashga	
ʼ
xizmat qiladi. Vasiyat bo yicha vorislikdan farqli o laroq, qonun bo yicha vorislik	
ʻ ʻ ʻ
meros   qoldiruvchining   sub yektiv   irodasiga   emas,   balki   qonunchilikda	
ʼ
mustahkamlangan   ob yektiv   mezonlarga   –   qarindoshlik   darajasi   va   oilaviy	
ʼ
bog lanishlarga   asoslanadi.   Bu   xususiyat   qonun   bo yicha   vorislikni   fuqarolik	
ʻ ʻ
huquqidagi eng barqaror va oldindan aytib bo ladigan institutga aylantiradi, chunki	
ʻ
fuqarolarning   aksariyati   vasiyatnoma   tuzmasdan   vafot   etadi   va   meros   masalalari
qonuniy tartibda hal qilinadi.
14
 Гришаев С.П. Наследственное право : учебное пособие / С.П. Гришаев. – М. : Юристъ, 2005. – 224 с.
22 Qonun bo yicha vorislik huquqining eng muhim o ziga xos xususiyatlaridanʻ ʻ
biri vorislar navbatlari tizimining qo llanilishi bo lib, Fuqarolik kodeksining 1141–	
ʻ ʻ
1148-moddalarida   batafsil   belgilangan.   Qonunchilik   sakkiz   navbatgacha   vorislar
doirasini   aniqlagan   holda,   qarindoshlikning   yaqinlik   darajasiga   asoslangan
kognatik   (qon   qarindoshligi)   tizimni   joriy   etgan.   Birinchi   navbat   vorislari
farzandlar (shu jumladan farzandlikka olinganlar va vasiyatnoma orqali merosxo r	
ʻ
bo lmagan   farzandlar),   turmush   o rtog i   hamda   ota-onadir.   Bu   navbat   vorislik	
ʻ ʻ ʻ
huquqining   oilaviy   yadroviy   tuzilmani   himoya   qilishga   yo naltirilganligini	
ʻ
ko rsatadi. Masalan, meros qoldiruvchi vafot etganda uning uch farzandi, turmush	
ʻ
o rtog i va ota-onasi bo lsa, meros massasi teng ulushlarda – har biri 1/5 qismdan
ʻ ʻ ʻ
taqsimlanadi.   Amaliyotda   turmush   o rtog ining   ulushi   alohida   ahamiyatga   ega,	
ʻ ʻ
chunki   nikohdagi   mulk   umumiy   mulk   hisoblanadi   va   turmush   o rtog i   avval	
ʻ ʻ
umumiy   mulkdagi   ulushini   ajratib   oladi,   keyin   qolgan   qismdan   voris   sifatida
ishtirok   etadi.   Sud   amaliyotida   bunday   holatlar   ko p   uchraydi:   masalan,   er-xotin	
ʻ
umumiy kvartirada yashagan taqdirda, turmush o rtog i avval kvartiraning yarmini	
ʻ ʻ
o z ulushi sifatida oladi, qolgan yarmini esa meros massasiga kiritadi va farzandlar	
ʻ
bilan   teng   ulushda   taqsimlaydi.   Bu   tartib   nikohdagi   mulkiy   barobarlikni
ta minlaydi   va   qonun   bo yicha   vorislikning   fuqarolik-huquqiy   tartibga   solishdagi
ʼ ʻ
adolatli xususiyatini namoyon qiladi. 15
Ikkinchi   navbat   vorislari   aka-uka,   opa-singillar   (shu   jumladan   to liq	
ʻ
bo lmagan qarindoshlar) hamda bobolar va buvilar hisoblanadi. Bu navbat birinchi	
ʻ
navbat vorislari bo lmagan yoki merosni rad etgan taqdirdagina vorislik huquqiga	
ʻ
ega   bo ladi.   Masalan,   meros   qoldiruvchining   farzandlari   va   ota-onasi   oldin   vafot	
ʻ
etgan bo lsa, meros aka-uka va opa-singillarga o tadi va ular teng ulushlarda meros
ʻ ʻ
oladi. Amaliy misol sifatida, oilada yagona farzand bo lmagan keksa fuqaro vafot	
ʻ
etganda, uning aka-uka va opa-singillari merosxo r bo lib qoladi va meros massasi	
ʻ ʻ
–   masalan,   uy-joy   va   yer   uchastkasi   –   ular   o rtasida   teng   taqsimlanadi.   Uchinchi	
ʻ
navbat  vorislari amaki, xola, tog a va ammalarning farzandlari (amshivachchalar)	
ʻ
bo lib, keyingi navbatlar esa qarindoshlik darajasining uzoqlashishi bilan kengayib	
ʻ
15
 Мананников О.В. Наследственное право России : учебное пособие / О.В. Мананников. – М. : Дашков и К,
2004. – 240 с.
23 boradi.   To rtinchi   navbatgacha   bo lgan   vorislar   qon   qarindoshlari,   beshinchiʻ ʻ
navbatdan   boshlab   esa   qaynota,   qaynota,   qaynona,   qaynona   va   o gay   farzandlar	
ʻ
kiradi.   Oltinchi   va   keyingi   navbatlar   esa   vasiy   va   homiylik   ostidagi   shaxslar,
shuningdek   bog cha,   maktab   va   boshqa   tarbiya   muassasalarida   birga   yashagan	
ʻ
shaxslar   bilan   bog liq.   Bu   tizimning   o ziga   xosligi   shundaki,   qonunchilik   oilaviy	
ʻ ʻ
qarindoshlikni keng ma noda talqin qiladi va hatto qonuniy qarindosh bo lmagan,	
ʼ ʻ
lekin birga yashagan shaxslarni ham vorislik huquqiga jalb qiladi. Masalan, keksa
fuqaro   umri   davomida   qaramog ida   bo lgan   jiyanni   yoki   uzoq   qarindoshni	
ʻ ʻ
tarbiyalagan   taqdirda,   uchinchi   yoki   keyingi   navbat   vorisi   sifatida   meros   olishi
mumkin.
Qonun bo yicha vorislik huquqining muhim o ziga xos xususiyatlaridan biri	
ʻ ʻ
vorislik   huquqi   bo yicha   taqdim   etish   (predstavlenie)   institutidir   (1146-modda).	
ʻ
Agar   voris   meros   ochilishidan   oldin   vafot   etgan   bo lsa,   uning   ulushi   uning	
ʻ
avlodlariga   –   farzandlari   yoki   nevaralariga   o tadi.   Bu   qoida   oilaning   uzluksiz	
ʻ
vorislik   zanjirini   ta minlaydi   va   nevaralarning   bobosi   yoki   boshqa   avlodlarning	
ʼ
huquqlarini   himoya   qiladi.   Masalan,   meros   qoldiruvchining   o g li   vafot   etgan	
ʻ ʻ
bo lsa va uning ikki farzandi (nevaralar) bo lsa, o g g ilning ulushi ikki nevaraga	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
teng taqsimlanadi va ular otasi o rnida birinchi navbat vorisi sifatida meros oladi.	
ʻ
Amaliyotda   bu   institut   ko pincha   nizolarga   sabab   bo ladi:   masalan,   meros	
ʻ ʻ
qoldiruvchining farzandlari oldin vafot etgan oilada, nevaralar va turmush o rtog i	
ʻ ʻ
o rtasida   meros   taqsimoti   bo yicha   sud   ishlarida   vorislik   huquqi   bo yicha   taqdim	
ʻ ʻ ʻ
etish printsipi qat iy qo llaniladi. Sud amaliyotida bunday ishlar bo yicha qarorlar	
ʼ ʻ ʻ
qarindoshlikni   tasdiqlovchi   hujjatlarga   (tug ilganlik   haqida   guvohnoma,   sud	
ʻ
qarorlari)   asoslanadi   va   oilaning   avlodlar   o rtasidagi   mulkiy   bog lanishni   saqlab	
ʻ ʻ
qoladi.
Qonun   bo yicha   vorislikning   yana   bir   o ziga   xos   jihati   teng   ulushlarda	
ʻ ʻ
taqsimlash prinsipidir (1141-moddaning 2-qismi). Har bir navbatdagi vorislar teng
ulushlarda   meros   oladi,   bu   esa   vorislar   orasidagi   teng   huquqlilikni   ta minlaydi.	
ʼ
Masalan, birinchi navbatda uch farzand va turmush o rtog i bo lsa, meros to rt teng	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ulushga   bo linadi.   Bu   qoida   vasiyat   bo yicha   vorislikdagi   erkin   taqsimlashdan	
ʻ ʻ
24 farqli   o laroq,   qonun   bo yicha   vorislikni   oldindan   aytib   bo ladigan   va   adolatliʻ ʻ ʻ
qiladi.   Biroq   bu   prinsip   majburiy   ulush   qoidasi   bilan   bog liq   emas,   chunki	
ʻ
majburiy   ulush   faqat   vasiyat   bo yicha   vorislikda   qo llaniladi.   Amaliy   misol	
ʻ ʻ
sifatida,   meros   qoldiruvchining   ikki   farzandi   va   turmush   o rtog i   bo lsa,   meros	
ʻ ʻ ʻ
massasi  – masalan,  uy va yer uchastkasi  – uch teng ulushga bo linadi  va har  biri	
ʻ
o z ulushidagi mulk huquqiga ega bo ladi. Agar vorislar kelishuvga erisha olmasa,	
ʻ ʻ
sud   tartibida   umumiy   ulushli   mulk   sifatida   ro yxatga   olinadi   va   keyinchalik	
ʻ
taqsimlanadi. 16
Qonun   bo yicha   vorislik   huquqining   muhim   xususiyati   noloyiq   vorislarni	
ʻ
vorislik   huquqidan   mahrum   qilish   institutidir   (1119-modda).   Qasddan   meros
qoldiruvchining   hayotiga   suiqasd   qilgan,   ota-onalik   majburiyatlarini   qasddan
bajarmagan   yoki   vasiyat   erkinligiga   to sqinlik   qilgan   shaxslar   vorislik   huquqidan	
ʻ
mahrum   qilinadi.   Bu   qoida   vasiyat   bo yicha   vorislikda   ham   qo llaniladi,   lekin
ʻ ʻ
qonun   bo yicha   vorislikda   oilaviy   majburiyatlarni   buzganlik   uchun   ko proq	
ʻ ʻ
qo llaniladi. Masalan, voyaga yetgan farzand keksa ota-onasini aliment to lashdan	
ʻ ʻ
bo yin tovlaganligi sud tomonidan tasdiqlansa, u birinchi navbat vorisi bo lsa ham
ʻ ʻ
meros huquqidan mahrum qilinadi va meros aka-uka yoki boshqa vorislarga o tadi.	
ʻ
Sud   amaliyotida   bunday   ishlar   aliment   undirish   to g risidagi   oldingi   qarorlar,	
ʻ ʻ
guvohlar   ko rsatmalari   va   tibbiy   hujjatlarga   asoslanadi   va   axloqiy   adolat	
ʻ
prinsiplarini ta minlaydi.
ʼ
Qonun   bo yicha   vorislikning   o ziga   xos   xususiyatlaridan   biri   ham   merosni	
ʻ ʻ
qabul   qilish   va   rad   etish   erkinligining   qo llanilishidir.   Merosxo r   merosni   qabul	
ʻ ʻ
qilish   yoki   rad   etish   huquqiga   ega   bo lib,   rad   etish   qarzdorlik   yukidan   qochish	
ʻ
imkonini   beradi.   Bu   printsip   fuqarolik   huquqining   shaxsiy   erkinlik   prinsiplariga
asoslanadi.   Masalan,   meros   qoldiruvchi   katta   miqdordagi   kredit   qarzi   qoldirgan
taqdirda,   vorislar   merosni   rad   etib,   shaxsiy   mulkini   himoya   qila   oladi.   Shu   bilan
birga, merosni qabul qilish muddati olti oy etib belgilangan va bu muddat o tkazib	
ʻ
yuborilganda sud tartibida tiklanishi mumkin, agar kechikish uzrli sabablarga ko ra	
ʻ
yuz bergan bo lsa.	
ʻ
16
 Аюшеева И.З. Наследственное право : учебник / И.З. Аюшеева. – М. : РГУП, 2017. – 280 с.
25 Qonun bo yicha vorislik huquqining yana bir muhim jihati davlatning vorisʻ
sifatida   ishtirok   etishidir   (1157-modda).   Agar   vorislar   bo lmasa   yoki   barcha	
ʻ
vorislar merosni rad etsa, meros “egasi yo q mulk” sifatida davlat mulkiga o tadi.	
ʻ ʻ
Bu   qoida   mulkning   “vakuum”   holatida   qolishiga   yo l   qo ymaydi   va   iqtisodiy	
ʻ ʻ
aylanmaning   uzluksizligini   ta minlaydi.   Masalan,   yolg iz   fuqaro   vasiyatsiz   vafot	
ʼ ʻ
etsa,   uning   mulki   –   kvartira,   mashina,   bank   hisobi   –   davlat   balansiga   o tadi   va	
ʻ
ijtimoiy ehtiyojlar uchun ishlatiladi. 17
II .3. Merosni egalashda vorislik huquqining ahamiyati  
Merosni   egalashda   vorislik   huquqining   ahamiyati   fuqarolik   huquqining
vorislik   institutidagi   eng   muhim   va   amaliy   jihatlaridan   biri   bo lib,   meros	
ʻ
qoldiruvchining   vafotidan   keyin   uning   mulkiy   huquq   va   majburiyatlarining
vorislarga   o tishini   huquqiy   jihatdan   rasmiylashtirish   va   amalda   ta minlash	
ʻ ʼ
jarayonini   ifodalaydi.   O zbekiston   Respublikasi   Fuqarolik   kodeksining   1150–	
ʻ
1157-moddalari   va   undan   keyingi   tegishli   normalar   merosni   egalash   tartibini
batafsil   tartibga   solgan   holda,   vorislik   huquqining   bu   bosqichda   hal   qiluvchi   rol
o ynashini   belgilab   beradi.   Vorislik   huquqi   merosxo rlarning   meros   massasini	
ʻ ʻ
qonuniy   egalashiga   asos   bo lib,   mulkiy   huquqlarning   uzluksizligini   ta minlaydi,	
ʻ ʼ
kreditorlar   manfaatlarini   himoya   qiladi   hamda   oilaviy   va   iqtisodiy   nizolarning
oldini olishga xizmat qiladi. Merosni egalash vorislik huquqining yakuniy maqsadi
hisoblanadi,  chunki  vorislik  huquqi  faqat   abstrakt  huquqiy  imkoniyat  emas,  balki
merosxo rning   meros   mulkini   haqiqatda   tasarruf   etishiga,   foydalanishiga   va   uni	
ʻ
ixtiyor   etishiga   imkon   beruvchi   huquqiy   mexanizmdir.   Bu   jarayonning   o ziga	
ʻ
xosligi   shundaki,   vorislik   huquqi   meros   ochilgan   paytdan   boshlab   yuzaga   keladi,
ammo   merosni   egalash   vorisning   faol   harakatlari   (qabul   qilish)   yoki   qonuniy
muddatlarda   harakatsizligi   orqali   amalga   oshiriladi   va   bu   jarayon   notarial   va   sud
nazorati ostida kechadi.
Merosni   egalashda   vorislik   huquqining   asosiy   ahamiyati   merosni   qabul
qilish   institutida   namoyon   bo ladi.   Fuqarolik   kodeksining   1150-moddasiga   ko ra,	
ʻ ʻ
merosni   qabul   qilish   vorisning   meros   qoldiruvchining   huquqiy   holatini   to liq	
ʻ
17
  Блинков   О.Е.   Наследственное   право   Российской   Федерации   :   учебное   пособие   /   О.Е.   Блинков.   –   М.   :
Юстицинформ, 2010. – 320 с.
26 egallashini   anglatadi   va   bu   ikki   usulda   amalga   oshiriladi:   notarial   idoraga   ariza
berish orqali yoki meros mulkini amalda boshqarish va tasarruf etish orqali (faktik
qabul   qilish).   Vorislik   huquqining   bu   bosqichdagi   roli   shundaki,   u   merosxo rgaʻ
meros   massasini   qonuniy   egalash   huquqini   beradi   va   meros   ochilgan   kundan
boshlab   olti   oy   muddat   ichida   qabul   qilish   talab   etiladi   (1151-modda).   Masalan,
meros   qoldiruvchi   vafot   etganda   uning   kvartirasi,   avtomobili   va   bank   hisobidagi
pullari   meros   massasini   tashkil   etsa,   voris   meros   ochilganini   bilgan   kundan
boshlab   olti   oy   ichida   notariusga   ariza   berib   yoki   kvartirada   yashashni   davom
ettirib,   kommunal   to lovlarni   to lab,   merosni   faktik   qabul   qilgan   hisoblanadi.	
ʻ ʻ
Amaliyotda faktik qabul qilish usuli ko pincha qo llaniladi, chunki vorislar meros	
ʻ ʻ
mulkidan   darhol   foydalanishni   boshlaydilar   –   masalan,   qishloq   uyda   yashovchi
farzand   ota-onasi   vafot   etganda   uyda  yashashni   davom   ettirsa   va   mulkni   saqlasa,
bu merosni qabul qilish deb baholanadi. Sud amaliyotida bunday holatlar bo yicha	
ʻ
ishlar   ko p  uchraydi:   agar   voris   olti   oy  muddatni   o tkazib   yuborgan  bo lsa,   lekin	
ʻ ʻ ʻ
meros   mulkini   amalda   boshqarganligini   (masalan,   yer   uchastkasini   ekib,   hosil
olganligini)   isbotlasa,   sud   merosni   qabul   qilish   muddatini   tiklaydi   va   vorislik
huquqini tasdiqlaydi. Bu tartib vorislik huquqining moslashuvchanligini ko rsatadi	
ʻ
va merosxo rlarning huquqlarini himoya qilishga xizmat qiladi.	
ʻ 18
Vorislik   huquqining   merosni   egalashdagi   ahamiyati   merosni   rad   etish
institutida   ham   yaqqol   namoyon   bo ladi.   Fuqarolik   kodeksining   1153-moddasiga	
ʻ
ko ra, voris merosni rad etish huquqiga ega bo lib, bu rad etish mutlaq (hech kim	
ʻ ʻ
foydasiga   emas)   yoki   muayyan   shaxs   foydasiga   bo lishi   mumkin.   Rad   etish	
ʻ
merosxo rning qarzdorlik yukidan qochish imkonini beradi va vorislik huquqining	
ʻ
shaxsiy   erkinlik   prinsipiga   asoslanganligini   ta kidlaydi.   Masalan,   agar   meros	
ʼ
qoldiruvchi   katta   miqdordagi   kredit   qarzi   (masalan,   1   milliard   so m   ipoteka	
ʻ
krediti)   qoldirgan   bo lsa   va   meros   massasi   qiymati   qarz   miqdoridan   kam   bo lsa,	
ʻ ʻ
voris   merosni   rad   etib,   shaxsiy   mulkini   himoya   qilishi   mumkin.   Amaliyotda
bunday   holatlar   juda   ko p   –   masalan,   keksa   ota-onaning   qarzlarini   farzandlar	
ʻ
bilmagan   taqdirda,   merosni   qabul   qilish   ularni   cheksiz   javobgarlikka   olib   kelishi
18
 Эйдинова Э.Б. Наследование по закону и по завещанию / Э.Б. Эйдинова. – М. : Юридическая литература,
1984. – 128 с.
27 mumkin   edi,   ammo   vorislik   huquqi   meros   qiymati   doirasida   javobgarlikni
cheklaydi (1155-modda). Shu bilan birga, rad etish qaytarib bo  bo lmaydi va oltiʻ ʻ
oy   muddatda   amalga   oshirilishi   shart.   Sud   amaliyotida   rad   etishni   bekor   qilish
to g risidagi   ishlar   ko pincha   aldov   yoki   xato   asosida   qo zg atiladi:   agar   voris	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
meros massasida qarzlar borligini bilmagan holda rad etgan bo lsa, sud rad etishni	
ʻ
haqiqiy   emas   deb   topishi   mumkin.   Bu   mexanizm   vorislik   huquqining   merosni
egalashdagi   himoya   mexanizmi   ekanligini   ko rsatadi   va   merosxo rlarning	
ʻ ʻ
manfaatlarini muvozanatlashtiradi.
Merosni   egalashda   vorislik   huquqining   muhim   ahamiyati   vorislik
guvohnomasini   olish   tartibida   namoyon   bo ladi.   Fuqarolik   kodeksining   1156-	
ʻ
moddasiga   ko ra,   vorislik   guvohnomasi   merosxo rning   meros   mulkiga   bo lgan	
ʻ ʻ ʻ
huquqini   tasdiqlovchi   rasmiy   hujjat   bo lib,   uni   olish   vorisning   ariza   berishiga	
ʻ
bog liq.   Guvohnoma   notarial   idora   tomonidan   beriladi   va   unda   vorisning   ulushi,	
ʻ
meros   massasi   tarkibi   ko rsatiladi.   Vorislik   huquqining   bu   bosqichdagi   roli	
ʻ
shundaki,   guvohnomasiz   meros   mulkini   (ayniqsa,   ko chmas   mulkni)   ro yxatga	
ʻ ʻ
olish, sotish yoki boshqa tasarruf etish mumkin emas. Masalan, meros qoldiruvchi
vafot   etganda   uning   Toshkent   shahridagi   kvartirasi   merosxo rga   o tgan   taqdirda,	
ʻ ʻ
voris guvohnoma olmaguncha kvartirani sotish yoki garovga qo yish huquqiga ega	
ʻ
emas.   Amaliyotda   guvohnoma   olish   muddati   cheklanmagan,   lekin   vorislar
ko pincha   meros   ochilgandan   keyin   darhol   murojaat   qiladilar,   chunki	
ʻ
guvohnomasiz   mulkni   boshqarish   qiyinchilik   tug diradi.   Sud   amaliyotida	
ʻ
guvohnomani   majburiy   berish   to g risidagi   ishlar   ko p   uchraydi   –   agar   notarius	
ʻ ʻ ʻ
guvohnomani   berishdan   bosh   tortsa   (masalan,   hujjatlar   yetishmasligi   sababli),
voris   sudga   murojaat   qilib,   vorislik   huquqini   tasdiqlatadi   va   guvohnoma   olishga
erishadi.   Bu   tartib   vorislik   huquqining   merosni   egalashni   huquqiy   kafolatini
ta minlaydi va mulkiy aylanmaning barqarorligiga xizmat qiladi.	
ʼ
Vorislik   huquqining   merosni   egalashdagi   ahamiyati   meros   mulkini
boshqarish   institutida   ham   muhim   o rin   tutadi.   Fuqarolik   kodeksining   1154-	
ʻ
moddasiga ko ra, agar meros mulki xavf ostida bo lsa yoki vorislar o rtasida nizo	
ʻ ʻ ʻ
bo lsa, notarius yoki sud meros mulkini boshqaruvchi shaxsni tayinlashi mumkin.	
ʻ
28 Bu   shaxs   meros   mulkini   saqlash,   qarzlarni   to lash   va   daromadni   hisobga   olishʻ
vazifasini   bajaradi.   Vorislik   huquqining   roli   shundaki,   boshqaruvchi
tayinlanmaguncha   meros   mulki   “vakuum”   holatida   qolmaydi   va   vorislarning
huquqlari   himoyalanadi.   Masalan,   meros   qoldiruvchi   yirik   korxona   ulushini
qoldirgan   taqdirda,   vorislar   o rtasida   nizo   bo lsa,   sud   tajribali   menejerni	
ʻ ʻ
boshqaruvchi   qilib   tayinlaydi   va   korxona   faoliyati   to xtamaydi.   Amaliyotda	
ʻ
bunday   holatlar   oilaviy   korxonalarda   ko p   uchraydi   –   aka-uka   o rtasida   meros	
ʻ ʻ
nizosi   bo lsa,   sud   boshqaruvchini   tayinlab,   korxonaning   bankrot   bo lishiga   yo l	
ʻ ʻ ʻ
qo ymaydi.   Bu   mexanizm   vorislik   huquqining   iqtisodiy   barqarorlikni	
ʻ
ta minlashdagi ahamiyatini ko rsatadi.
ʼ ʻ 19
Merosni   egalashda   vorislik   huquqining   yana   bir   muhim   jihati   meros
massasidagi   qarzlarni   to lash   tartibidir.   Fuqarolik   kodeksining   1155-moddasiga	
ʻ
ko ra,   vorislar   meros   qiymati   doirasida   qarzlar   uchun   javob   beradilar.   Vorislik	
ʻ
huquqi   bu   yerda   kreditorlar   huquqlarini   himoya   qiladi   va   merosxo rlarni   cheksiz	
ʻ
javobgarlikdan   qutqaradi.   Masalan,   meros   qoldiruvchi   500   million   so m   qarz	
ʻ
qoldirgan   bo lsa   va   meros   qiymati   300   million   bo lsa,   kreditor   faqat   300   million	
ʻ ʻ
undiradi.   Amaliyotda   kreditorlar   meros   ochilgandan   keyin   olti   oy   ichida   talab
qo yishi shart, aks holda huquqini yo qotadi. Sud amaliyotida bunday ishlar meros	
ʻ ʻ
massasini   aniqlash   va   qarzlarni   taqsimlash   bo yicha   murakkab   hisob-kitoblarni	
ʻ
talab qiladi.
Shuningdek,   merosni   egalashda   vorislik   huquqining   ahamiyati   umumiy
ulushli mulkni taqsimlashda namoyon bo ladi. Agar bir nechta voris bo lsa, meros	
ʻ ʻ
umumiy ulushli mulk sifatida ro yxatga olinadi va vorislar kelishuv orqali yoki sud	
ʻ
tartibida   taqsimlaydi   (1160-modda).   Vorislik   huquqi   bu   yerda   vorislarning   teng
huquqliligini   ta minlaydi.   Masalan,   uch   farzand   meros   uyini   teng   ulushda   olgan	
ʼ
taqdirda, bir voris o z ulushini sotmoqchi bo lsa, qolganlari ustunlik huquqiga ega	
ʻ ʻ
bo ladilar.	
ʻ 20
19
  Шерстнева   Н.С.   Наследственное   право   :   учебно-методический   комплекс   /   Н.С.   Шерстнева.   –   М.   :
Евразийский открытый институт, 2011. – 192 с.
20
 Власов Ю.Н. Наследственное право : курс лекций / Ю.Н. Власов, В.И. Калинин. – М. : Юрайт, 2012. – 224
с.
29 XULOSA
Vorislikning   asosiy   o‘ziga   xos   belgisi   –   universal   vorislik   (universum   ius
successionis)   printsipidir.   FK   1167-moddasiga   muvofiq,   voris(lar)   bir   vaqtning
o‘zida   meros   qoldiruvchining   barcha   huquq   va   majburiyatlarini   o‘z   zimmasiga
oladi,   ya’ni   mulk   alohida-alohida   emas,   balki   yaxlit   majmua   sifatida   o‘tadi.   Bu
printsip   vorisni   meros   qoldiruvchining   huquqiy   o‘rniga   to‘liq   qo‘yadi.   Masalan,
agar   marhum   bank   krediti   bo‘yicha   500   million   so‘m   qarzdor   bo‘lib   vafot   etgan
bo‘lsa   va   meros   qiymati   800   million   so‘m   bo‘lsa,   voris   ushbu   qarzni   to‘lashga
majbur   bo‘ladi,   lekin   FK   1173-moddasiga   ko‘ra   faqat   o‘zi   olgan   meros   ulushi
doirasida   javob   beradi.   Bu   cheklangan   mas’uliyat   vorisni   to‘liq   bankrotlikdan
himoya qiladi va kontinental huquq tizimiga xos bo‘lgan muvozanatni ta’minlaydi.
Ikkinchi   muhim   xususiyat   –   vasiyat   erkinligi   printsipining   majburiy   ulush
instituti   orqali   cheklanishidir.   FK   1128-moddasi   vasiyat   qiluvchiga   o‘z   mulkini
istalgan   shaxsga   vasiyat   qilish   huquqini   beradi,   biroq   FK   1146-moddasi   voyaga
yetmagan yoki mehnatga qobiliyatsiz farzandlari, turmush o‘rtog‘i va ota-onasiga
qonun bo‘yicha vorislikdagi ulushining kamida yarmi miqdorida majburiy ulushni
kafolatlaydi.   Masalan,   fuqaro   o‘zining   barcha   mol-mulkini   (uy,   mashina,   pul
mablag‘lari)   xayriya   tashkilotiga   vasiyat   qilib   qoldirsa   ham,   uning   10   yoshli
farzandi   va   mehnatga   layoqatsiz   turmush   o‘rtog‘i   merosning   qonun   bo‘yicha
ulushining yarmidan kam bo‘lmagan qismini talab qilish huquqiga ega. Bu qoida
vasiyat   erkinligini   ijtimoiy   himoya   talablari   bilan   muvozanatlashtiradi   va   oila
a’zolarining eng zaif qatlamini himoya qilishga xizmat qiladi.
Uchinchi   o‘ziga   xos   jihat   –   vorislikning   ikki   parallel   asosda   (vasiyat   va
qonun   bo‘yicha)   amal   qilishi   va   vasiyatning   ustunligi   printsipidir.   Agar   vasiyat
bo‘lsa, u qonuniy vorislikni to‘liq yoki qisman chetlab o‘tadi. Ammo vasiyat yo‘q
bo‘lganda   yoki   u   faqat   merosning   bir   qismiga   taalluqli   bo‘lsa,   qolgan   qismi   FK
1152–1157-moddalarida   belgilangan   navbatlar   bo‘yicha   taqsimlanadi.   Masalan,
marhumning   vasiyatnomasida   faqat   Toshkentdagi   kvartirasi   ko‘rsatilgan   bo‘lsa,
qolgan   mol-mulk   (masalan,   Samarqanddagi   uy,   avtomobil,   bankdagi   omonat)
birinchi navbatdagi vorislar – farzandlar, turmush o‘rtog‘i va ota-ona o‘rtasida teng
30 ulushlarda taqsimlanadi. Bu tizim fuqarolarning oxirgi irodasini hurmat qilish bilan
birga, oilaviy rishtalarni mustahkamlashni ta’minlaydi.
Yana   bir   muhim   xususiyat   –   merosni   qabul   qilishning   qat’iy   muddat   bilan
bog‘liqligi (FK 1175-modda – 6 oy). Bu muddat meros ochilgan kundan boshlab
hisoblanadi   va   o‘tkazib   yuborilganda   vorislik   huquqi   yo‘qoladi   (agar   sud
tomonidan   uzrli   sabablar   bilan   tiklanmasa).   Masalan,   chet   elda   yashovchi   voris
meros ochilganidan keyin 6 oy ichida O‘zbekistonga kelib, meros ishini ochmasa
yoki ariza bermasdan faktik boshqaruvga kirishmasa (masalan, marhumning uyida
yashashni boshlamasa), keyinchalik merosdan mahrum bo‘lishi mumkin. Bu qoida
vorislik   munosabatlarida   huquqiy   aniqlikni   ta’minlaydi   va   meros   mol-mulkining
uzoq muddatli noaniqligini oldini oladi.
Xulosa   qilib   aytganda,   vorislik   huquqining   fuqarolik-huquqiy   tartibga
solinishi  shaxsiy   irodaning  erkinligi   bilan   ijtimoiy  adolat,  universal  vorislik  bilan
vorislarning   cheklangan   mas’uliyati,   vasiyatning   ustunligi   bilan   oilaviy
majburiyatlar   o‘rtasidagi   nozik   muvozanatga   asoslanadi.   Ushbu   xususiyatlar
vorislik   institutini   nafaqat   mulkiy   huquqlarning   uzluksizligini   ta’minlovchi
mexanizm,   balki   oila   va   jamiyatning   eng   zaif   a’zolarini   himoya   qiluvchi   muhim
ijtimoiy kafolatga aylantiradi.
31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Аюшеева   И.З.   Наследственное   право   :   учебник   /   И.З.   Аюшеева.   –   М.   :
РГУП, 2017. – 280 с. 
2. Барщевский   М.Ю.   Наследственное   право   :   учебное   пособие   /   М.Ю.
Барщевский. – М. : Юридическая литература, 2008. – 256 с. 
3. Блинков   О.Е.   Наследственное   право   Российской   Федерации   :   учебное
пособие / О.Е. Блинков. – М. : Юстицинформ, 2010. – 320 с. 
4. Власов   Ю.Н.   Наследственное   право   :   курс   лекций   /   Ю.Н.   Власов,   В.И.
Калинин. – М. : Юрайт, 2012. – 224 с.
5. Ворислик ва оила ҳуқуқи : ўқув қўлланма. – Тошкент : Unilibrary, 2022. –
303 б. 
6. Ворислик ҳуқуқи : ўқув қўлланма. – Тошкент : ТДЮУ нашриёти, 2017. –
200 б. 
7. Гражданское право : учебник : в 4 т. / под ред. Е.А. Суханова. – 3-е изд.,
перераб.   и   доп.   –   М.   :   Волтерс   Клувер,   2008.   –   Т.   4   :   Наследственное
право. – 784 с. 
8. Гришаев С.П. Наследственное право : учебное пособие / С.П. Гришаев. –
М. : Юристъ, 2005. – 224 с. 
9. Гуев   А.Н.   Постатейный   комментарий   к   части   третьей   Гражданского
кодекса Российской Федерации / А.Н. Гуев. – М. : Инфра-М, 2002. – 448 с.
10. Зайцева   Т.И.   Наследственное   право   :   комментарий   законодательства   и
практика его применения / Т.И. Зайцева. – М. : Юрайт, 2018. – 320 с. 
11. Комментарий   к   Гражданскому   кодексу   Республики   Узбекистан   :   в   3   т.   /
под ред. Х. Рахманкулов Х.Р. – Ташкент : Норма, 2010. – Т. 3. – 720 с. 
12. Мананников О.В.  Наследственное  право России :  учебное  пособие  / О.В.
Мананников. – М. : Дашков и К, 2004. – 240 с. 
13. Наследственное право : учебное пособие / С.С. Желонкин, Д.И. Ивашин. –
М. : Консультант, 2015. – 240 с. 
14. Наследственное   право   в   Узбекистане   :   амалий   қўлланма.   –   Ташкент   :
[б.и.], 2019. – 96 с. 
32 15. Рустамбаев   М.Х.   Фуқаролик   ҳуқуқи   (махсус   қисм)   :   дарслик   /   М.Х.
Рустамбаев. – Тошкент : ТДЮУ нашриёти, 2018. – 512 б. 
16. Султонов А.А. Наследственное право в Республике Узбекистан: проблемы
теории и практики / А.А. Султонов // Юридические исследования. – 2019.
– № 4. – Б. 1–12. 
17. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси (учинчи қисм). – Тошкент :
Адолат, 2004. – 128 б. 
18. Шерстнева Н.С. Наследственное право : учебно-методический комплекс /
Н.С. Шерстнева. – М. : Евразийский открытый институт, 2011. – 192 с. 
19. Шомухамедова   З.Ш.   Наследственное   право   в   международном   частном
праве : монография / З.Ш. Шомухамедова. – Ташкент : ТДЮИ, 2012. – 160
с. 
20. Эйдинова Э.Б. Наследование по закону и по завещанию / Э.Б. Эйдинова. –
М. : Юридическая литература, 1984. – 128 с. 
33

Vasiyat bo’yicha vorislikni fuqarolik-huquqiy tartibga solishning o'ziga xos xususiyatlari

Купить
  • Похожие документы

  • Xalqaro xususiy huquq normalarini fuqarolik-huquqiy munosabatlarga nisbatan tatbiq qilish
  • Tekin foydalanish shartnomasining fuqarolik huquqiy xususiyatlari
  • Shartnomadan tashqari majburyatlarni fuqarolik huquqiy tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari
  • Kredit shartnomasining fuqarolik huquqiy xususiyatlar
  • Kollizion normalarni fuqorolik- huquqiy tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha