Vinilxloridni vinilasetat bilan sopolimerini fizik-kimyoviy xossalarini o'rganish

Vinilxloridni vinilasetat bilan sopolimerini fizik-
kimyoviy xossalarini o’rganish
mavzusida yozgan
BITIRUV MALAKAVIY ISHI MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………………….3
I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI
 1.1. Makromolekulalarning hosil bo’lishi ..….……….........……………..........…7
 1.2. Polimerlarning molekulyar massasini aniqlash usullari.............……...….....19
 1.3. Polimerlar eritmalari nazariyasi ………………………………………...…..31
 1.4. Polimerlarni fraksiyalash usullari …...….………………………….............. 38
II BOB. TAJRIBA QISMI
  2.1. Vinilxloridning vinilasetat bilan har xil nisbatda sopolimerlanishi .............. 42
 2.2.  Vinilxloridning vinilasetat   bilan  sopolimerini eruvchanligini aniqlash …....42
 2.3. Sopolimerni bo’kish tezligi va darajasini aniqlash.................................... .. ...43
III BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI
  3.1.   Polimerlarning molekulyar massasini aniqlash da viskozimetriya 
      usuli ni qo’llanishi...........................................................................................46
 3.2. Ba’zi polimerlarning   molekulyar massasini  viskozimetriya 
        usuli da   aniqlash …………………............................................................. .... ..48
 3.3. Poli-N-vinil kaprolaktamning.  molekulyar massasini  viskozimetrik 
      usul da   aniqlash ......................................................................................... .... ... 49
 3.4. Izopropil spirti muhitida olingan poli-N-vinil kaprolaktamni 
     molekulyar massasini viskozimetrik  usul da  aniqlash  ……………….……..51
3.5.  Vinilxloridning vinilasetat bilan  sopolimeri eritmasining qovushqoqli-
    gini aniqlash...................................................................................................52
 3.6. Mark-Kun-Xaunk tenglamasidan foydalanib, sopolimerning molekul-
     yar massasini hisoblash..................................................................................55
XULOSA .................... ............................................................................................57
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..............................................................58
2 KIRISH
Barchamiz   bugun   mamlakatimiz   ijtimoiy-siyosiy   hayotidagi   ulkan
o‘zgarishlar   va   yangilanishlarning   guvohi   bo‘lib   turibmiz.   Darhaqiqat,   bu
islohotlar   yurtimizda   inson   manfaatlariga   yo‘g‘rilgan,   adolat   va   qonun
ustuvorligiga   tayangan,   aholining   ertangi   kunga   ishonchini   yanada
mustahkamlagan   taraqqiyotimizning   sifat   jihatdan   yangi   bir   bosqichi
boshlanganligini anglatadi.
Albatta, mazkur islohotlar O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti
I.Karimov tomonidan joriy etilgan, rivojlanishning «o‘zbek modeli»ga asoslangan
davlat boshqaruvining mantiqiy davomidir. Ta’bir joiz bo‘lsa, u zamon talablariga
moslashtirilgan,   aholining   real   hayot   darajasidan   kelib   chiqib   rivojlantirilgan,
xalqimiz   orzu-istaklarini   hisobga   olgan   holda   yangicha   mazmun   bilan   boyitilgan
ko‘rinishidir.
Bugungi   tub   yangilanishlarning   siyosiy-huquqiy   va   g‘oyaviy   asosini
shubhasiz O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan 2017 yil
7   fevraldagi   Farmon   asosida   e’lon   qilingan   O‘zbekiston   Respublikasini   yanada
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi tashkil etadi.
Dastlab   ushbu   hujjatning   ishlab   chiqilishi   haqida.   2016   yilning   so‘ngi
kunlari   va   2017   yilning   boshlarida   oldimizda   mustaqillik   yillarida   erishilgan
yutuqlarni   tahlil   qilish   hamda   zamon   talablaridan   kelib   chiqqan   holda   mamlakat
taraqqiyotini   yanada   jadallashtirishning   eng   muhim   ustuvor   yo‘nalishlarini
belgilash vazifasi turgan edi.
Turli   taklif,   fikr   va   mulohazalarni   jamlash,   chuqur   o‘rganish   asosida
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   «O‘zbekiston   Respublikasini   yanada
rivojlantirish   bo‘yicha   Harakatlar   strategiyasi   to‘g‘risida»gi   Farmoni   loyihasi
ishlab chiqilib, u bilan birga quyidagi ikkita hujjat:
2017   –   2021   yillarda   O‘zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning   beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi;
Harakatlar   strategiyasini   «Xalq   bilan   muloqot   va   inson   manfaatlari   yili»da
amalga oshirishga oid Davlat dasturi tasdiqlandi.
3 Harakatlar   strategiyasiga   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat
Mirziyoyevning   saylovoldi   uchrashuvlarida   qayd   etilgan   mamlakatni   har
tomonlama   rivojlantirishga   oid   konseptual   g‘oyalar   metodologik   asos   bo‘ldi   [1].
Mazkur Harakatlar strategiyasida quyidagi 5 ta ustuvor yo‘nalishlar belgilangan:
1. Davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish.
2. Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish.
3. Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirish.
4. Ijtimoiy sohani rivojlantirish.
5.   Xavfsizlik,   millatlararo   totuvlik   va   diniy   bag‘rikenglikni   ta’minlash,   chuqur
o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy ruhdagi tashqi siyosat yuritish.
Harakatlar strategiyasini beshta bosqichda, ya’ni 2017-2021 yillarda amalga
oshirish nazarda tutilmoqda. Bunda yillarga beriladigan nomlarga muvofiq har yili
uni amalga oshirish bo‘yicha Davlat dasturi tasdiqlanadi.
2017   yil   uchun   Davlat   dasturi   yuqoridagi   Prezident   Farmoni   bilan
tasdiqlandi. Harakatlar strategiyasining «Xalq bilan muloqot  va inson manfaatlari
yili»da   amalga   oshirishga   oid   Davlat   dasturi   320   ta   banddan   iborat   muhim
vazifalarni o‘z ichiga olgan.
«Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili» Davlat dasturida Oliy Majlis
tomonidan 55 ta qonun va 15 ta qarorlar qabul  qilinishi, shuningdek O‘zbekiston
Respublikasi   Prezidentining   8   ta   Farmoni,   21   ta   Qarori   qabul   qilinishi,   Vazirlar
Mahkamasining 25 ta Qarori loyihasini ishlab chiqish, shuningdek 8 ta konsepsiya,
1   ta   milliy   dastur   va   turli   dolzarb   masalalar   yuzasidan   37   ta   chora-tadbirlar
dasturlari tayyorlanishi belgilangan.
Davlat   dasturining   birinchi,   ya’ni   «Davlat   va   jamiyat   qurilishini
takomillashtirish»   deb   nomlangan   yo‘nalishini   amalga   oshirishda   davlat
hokimiyati tizimida Oliy Majlisning rolini yanada kuchaytirish, qonun ijodkorligi
faoliyatining   sifatini   tubdan   yaxshilash,   jamiyat   hayotida   siyosiy   partiyalarning
rolini kuchaytirish nazarda tutilgan.
4 Davlat   dasturining   ikkinchi   yo‘nalishi   qonun   ustuvorligini   va   sudning
chinakam   mustaqilligini   ta’minlash   deb   nomlanib,   unda   63   ta   banddan   iborat
vazifalar belgilangan.
«Iqtisodiyotni   yanada   rivojlantirish   va   liberallashtirish»   deb   nomlangan
uchinchi   yo‘nalishda   ko‘rsatilgan   chora-tadbirlarni   ro‘yobga   chiqarish   uchun
milliy   valyuta   va   narxlarning   barqarorligini   ta’minlash,   mahalliy   budjetlarning
daromad   bazasini   kengaytirish,   eksportga   mo‘ljallangan   mahsulot   va   materiallar
ishlab   chiqarish   uchun   zamonaviy   texnologiyalarni   joriy   etish,   soliq
ma’murchiligini   yaxshilash,   bank   faoliyatini   tartibga   solishning   zamonaviy
mexanizmlarini   joriy   etish   nazarda   tutilmoqda.   Davlat   dasturining   uchinchi
yo‘nalishida 77 ta vazifa belgilangan.
«Ijtimoiy   sohani   rivojlantirish»   deb   nomlangan   to‘rtinchi   yo‘nalish   aholi
bandligini   oshirish,   fuqarolarni   ijtimoiy   himoya   qilish   va   ularning   salomatligini
saqlash,   yo‘l-transport,   muhandislik-kommunikatsiya   hamda   ijtimoiy
infratuzilmani   rivojlantirish   va   modernizatsiyalash,   aholini   elektr   energiya,   gaz
bilan   ta’minlashni   yaxshilash,   aholining   muhtoj   qatlamlariga   ko‘rsatiladigan
ijtimoiy   yordam   sifatini   oshirish,   xotin-qizlarning   ijtimoiy-siyosiy   hayotdagi
maqomini   oshirish,   sog‘liqni   saqlash   sohasini   isloh   qilish,   maktabgacha   ta’lim
muassasalarining qulayligini ta’minlash, umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus va oliy
ta’lim   sifatini   yaxshilash   hamda   ularni   rivojlantirish   chora-tadbirlarini   amalga
oshirishni nazarda tutadi [2].
Muxtasar   aytganda,   Harakatlar   strategiyasining   amalga   oshirilishi
O‘zbekiston Respublikasining rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy
demokratik   davlat,   kuchli   fuqarolik   jamiyati   barpo   etish,   qonun   ustuvorligini
ta’minlash yo‘lidagi harakatlariga yangicha mazmun olib kirmoqda.
Mavzuning   dolzarbligi.   Hozirgi   kunda   ko’plab   polimer   va   sopolimerlar
sintez   qilinmoqda.   Hozirgi   kunni   polimerlarsiz   tasavvur   qilish   qiyin.   Chunki
sanoatning   barcha   tarmoqlarida   polimer   va   sopolimerlardan   tayyorlangan
mahsulotlar   keng   ishlatilmoqda.   Jumladan;   medisinada   (shprislar,   o’rov
materiallari,   polimer   dorilar,   jarrohlikda   ishlatiladigan   qo’lqoplar,   qon   filtrlari,
5 sistemalar, turli xil hajmdagi idishlar va hokazo), samolyotsozlikda, kemasozlikda,
radiotexnikada,   mashinasozlikda   (mashinalarning   turli   xil   detallari   polimerlardan
ishlab   chiqariladi),   qishloq   xo’jaligida   (pokrushka,   kamera   va   trubalar).   Bundan
tashqari   medisinada   ishlatiladigan   sun’iy   polimer   organlar   (sun’iy   buyrak,   sun’iy
ichaklar,   jarrohlikdan   keyin   tikish   uchun   ishlatiladigan   sun’iy   polimer   iplar,   ko’z
jarrohligida ishlatiladigan polimer organlar) katta ahamiyatga ega.
Polimer   va   sopolimerlarning   mustahkamligi,   bukuluvchanligi,   umuman
ko’pgina   fizik-kimyoviy   xossalari   polimer   yoki   sopolimerlarning   molekulyar
massasiga   bog’liq   bo’ladi.   Shuning   uchun   yangi,   hozirgi   kun   talablariga   javob
beradigan,   bukuluvchan,   tashqi   ta’sirlarga   chidamli   ko’plab   polimer   va
sopolimerlar   sintezlash   hamda   ularning   fizik-kimyoviy   xossalarini   jumladan,
molekulyar   massasini   zamonaviy   usullar   yordamida   o’rganish,   shu   xossalariga
asoslangan holda xalq xo’jaligining turli sohalarida qo’llash hozirgi kunda dolzarb
hisoblanadi. 
Bitiruv   malakaviy   ishining   maqsadi   va   vazifalari.   Bitiruv   malakaviy
ishining maqsadi polimer hamda sopolimerlarning molekulyar massalarini aniqlash
usullarini   o’rganish,   vinilxloridni   vinilasetat   bilan   sopolimerini   sintezlash   va
sintezlashning   muqobil   sharoitlarini   o’rganish   bo’lsa,   bitiruv   malaka   ishining
vazifasi   esa,   uning   turli   erituvchilardagi   eruvchanligini   o’rganish,   fraksiyalash,
bo’kish   tezligi   va   darajasini   aniqlash,   sopolimerning   turli   konsentratsiyali
eritmalarini   qovushqoqligini   o’rganish   va   Mark-Kun-Xaunk   tenglamasidan
foydalangan   holda,   molekulyar   massasini   hamda   sopolimerlanish   darajasini
aniqlashdan iboratdir. 
Bitiruv malakaviy ishining ilmiyligi.  Molekulyar massa qancha katta bo’lsa,
polimer   yoki   sopolimerning   pishiqligi,   mustahkamligi,   mexanik   kuchlar   ta’siriga
chidamliligi   shuncha   yuqori   bo’ladi.   Bitiruv   malaka   ishi   ham   vinilxloridni
vinilasetat   bilan   sopolimerini   sintezlash   va   uning   fizik-kimyoviy   xossalarini,
jumladan   molekulyar   massasini   viskozometriya   usulida   o’rganilmagan
erituvchilarda o’rganishga bag’ishlangan. Bu esa, ilmiy jihatdan katta ahamiyatga
egadir. 
6 I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI
1.1.  Makromolekulalarning hosil bo’lishi
Polimer   deb   ko‘plab   atom   guruhlar   yoki   quyi   molekulyar   birikmalarning
( monomer   yoki   elementar )   takroranuvchi   zvenolarni   zanjirsimon   chiziqli   va
to‘rsimon   shakllarda   reaksion   birikib,   hosil   qilgan   turli   konfiguratsiya,
konformatsiya va yuqori massali ulkan   makromolekulaga   aytiladi. Bunday   yuqori
molekulyar   birikmalar   tabiiy   sharoitlarda   va   kimyoviy   reaksiyalar   asosida   hosil
bo‘ladi va ular mos ravishda  tabiiy  va  sintetik  polimerlar deb yuritiladi [3]. 
Polimerlarda  “poli”  -  ko‘p  va “ mer ” -  qism  degan ma’noni anglatadi va “ poli ”
old qo‘shimchasi monomer nomi oldiga quyiladi, masalan, monomer  etilen  asosida
sintez qilingan polimer   polietilen   deyiladi. Polimer so‘zi kimyoviy sintez qilingan
yuqori   molekulyar   birikmalarga   nisbatan   qo‘llanishi   o‘tgan   asrning   30-   yillarida
Shtaunger   tomonidan   tavsiya   etilgan.   Tabiiy   polimerlarni   aksariyatini   nomlanishi
nisbatan oldinroq boshlangan bo‘lib, ular turli tabiatshunoslar tomonidan kiritilgan.
Masalan, sellyuloza, fibroin, keratin, kollagen, pektin va h.k. 
Shuni   ta’kidlash   lozimki,   polimer   makromolekulasida   takrorlanadigan
zvenolar   to‘liqligicha   zanjir   tarkibiga   kirsa   monomer   (“ mono”   –   bir )   deyiladi   va
aksincha,   zvenolar   birikishida   qo‘shimcha   turli   elementlar   yoki   quyi   molekulyar
birikmalar ajralib chiqsa takrorlanadigan zvenolar monomer emas, balki  elementar
zveno  deb yuritiladi. Monomerlardan farqli elementar zvenolar murakkab tuzilishli,
tarkibli   va   o‘lchamli   quyi   molekulyar   birikmalar   bo‘lib,   odatda   ular   tabiiy
polimerlar,   jumladan,   polisaxaridlar   va   oqsillarning   molekulalari   tashkil   etadi.
Umumiy hollarda elementar zvenolar deyilganda monomer zvenolar ham nazarda
tutiladi va aksincha.
Polimerdagi   monomer   (elementar)   zvenolar   soni   n   bilan   belgilanadi   va
polimerlanish   darajasi   (PD)   deyiladi.   Aynan   sintetik   polimer   polietilen   uchun
quyidagi monomer asosidagi formula o‘rinli bo‘ladi;
[ –CH
2  – CH
2  – ]
n
7 shuningdek,   tabiiy   polimerlar   tipik   vakili   polisaxarid   sellyuloza   uchun   esa
quyidagicha tuzilishda bo’ladi:
                            
Odatda monomer zveno nisbiy molekulyar massasi ( M
o ) deb belgilanadi va   n
ga bo‘yicha polimerning nisbiy molekulyar massasi  ( M ), ya’ni   M = nM
o   topiladi.
Bunda   n   ning miqdori  bir necha donadan 10000 va undan ortiq bo‘lishi mumkin.
Demak,  n  ga, ya’ni polimerlanish darajasiga bog‘liq holda polimerning molekulyar
massasi turlicha bo‘ladi va shartli ravishda quyidagi toifalarga bo‘linadi:   M   =   500
÷   10000   bo‘lsa   oligomer ,   undan   yuqori   M   =   10000   ÷   50000000   bo‘lsa   yuqori
molekulyar   birikma   deyiladi.   Yuqori   molekulyar   birikmalar   ham   molekulyar
massalarga   nisbatan   quyi   molekulyar   massali   ( M   =   10000   ÷   50000 ),   o‘rtacha
molekulyar   massali   ( M   =   50000   ÷   5000000 ),   yuqori   molekulyar   massali   ( M   =
5000000   ÷   50000000 ),   polimerlar   ham   deb   yuritiladi.   Eng   yuqori   molekulyar
massali   polimerlar   sirasiga   DNK   molekulasi   kiradi   va   hozirda   ushbu   ulkan
makromolekulagina shaklini elektron mikroskopiyada ko‘rishga erishilgan [4]. 
Polimerlar molekulasida bir xil monomerlar takrorlanib kelsa, bunday birikma
gomopolimer ,   agar   har   xil   monomerlar   bo‘lsa   –   sopolimer   deyiladi.   Shuningdek,
monomerlarning   birikishiga   qarab   makromolekula   chiziqli,   tarmoqlangan   va
to‘rsimon   (fazoviy)   tuzilishlarga   ega   bo‘ladi.   Bunday   makromolekulyar
tuzilishlarni   vujudga   kelishi   monomerlar   xiliga,   kimyoviy   yoki   tabiiy   sintezni
amalga oshirish mexanizmlariga bog‘liq.
Chiziqli   polimerlar   (yoki   sopolimerlar)   odatda   uzun   zanjirsimon   tuzilishda
bo‘ladi. Agar monomerlarni xiliga qarab turli ranglar   bilan belgilasak, unda
chiziqli   polimer   (a)   va   sopolimer   (b)   ning   molekulyar   ko‘rishini   quyidagicha
tassavvur qilish mumkin:
8                a               b
Tarmoqsimon   polimerlar   (a)   yoki   sopolimerlar   (b)   ham   uzun   zanjirsimon
tuzilishga   ega   bo‘lib,   ularning   makromolekulasi   asosiy   (yoki   bosh )   zanjir   va   bir
qator turli o‘lchamlarga ega  yon  zanjirlar iborat bo‘ladi. 
             a         b
Bunday   makromolekulalarning   asosiy   yoki   yon   zanjirlari   qattiq   (yoki
egiluvchan) bo‘lishi, shuningdek, gidrofilligi bilan farqlanishi mumkin. 
To‘rsimon  yoki  fazoviy  makromolekula deb monomerlar (elementar zvenolar)
uzun   zanjirlar   bo‘lib   bir   biri   bilan   uch   o‘lchamli   to‘rsimon   shaklda   birikkan
polimer (a) yoki sopolimerga (b) aytiladi. Bunday sopolimerlarda ham monomerlar
(elementar zvenolar) turlicha bo‘ladi.
       a          b
To‘rsimon   makromolekulalar,   odatda,   yuqori   elastiklikka   ega   bo‘ladi,   ular
hajmiga   quyi   molekulyar   birikmalar   diffuzion   tarzda   kirishi,   erituvchilarda
cheklangan   miqdorda   bo‘kishi   va   gel-struktura   hosil   qilishi   mumkin,   ammo
eritmaydi.   Bunday   tuzulishli   makromolekulalarning   tipik   vakillari   kauchuk,   jun
keratini, teri kollageni kabi yuqori molekulyar birikmalardir.
9 Agar polimerda elementar zvenolar (monomerlar) monoton tarzda takrorlanib
kelsa,   zanjir   bo‘ylab   zvenolar   “uzoq   tartibi”   hosil   bo‘ladi   va   polimer   regulyar
deyiladi.   Bunday   tartib   saqlanmagan   polimer   noregulyar   deb   yuritiladi.
Noregulyarlikka   turli   xil   sabablar   olib   keladi.   Masalan   polimerlanish   jarayonida
zvenolarni   ( )   birikish   tartibiga   bog‘liq   tarzda   regulyar   (a)   va   nor e gulyar   (b)
zanjirlar hosil bo‘lishi mumkin:
                         
                    a                               b
Sopolimerlarda ham monomerlarning joylashishi tartibli yoki tartibsiz bo‘lishi
mumkin.   Mos   ravishda   bunday   makromolekulalar   statistik   regulyar   yoki
noregulyar  sopolimerlar deyiladi. 
Chiziqli   sopolimerda   har   bir   tipdagi   monomerlar   molekulyar
zanjirning   ma’lum   uzunligida   takrorlanib   kelsa,   bu   qismlar   bloklar   va
makromolekula esa  blok-sopolimer  deyiladi [4]. 
Bloklar   uzunligi   va   qattiqligi   (egiluvchanligi)   hamda   boshqa   fizik
ko‘rsatgichlari   bilan   farqlanishi   mumkin.   Bu   holat   makromolekulaga   turlicha
xossalarni namoyon qilishga imkon beradi. Aynan shu tipdagi makromolekulalarga
suyuq kristall holati xosdir [5].
Tarmoqlangan   sopolimerda   asosiy   zanjir   bir   tipdagi   ( )   monomerlardan   va
yon   zanjirlar   boshqa   ( )   tipdagi   monomerlardan   tashkil   topgan   bo‘lsa,   bunday
birikma  payvandli sopolimer  deyiladi.
10 Asosiy zanjirdagi monomer zvenolarda atomlar ketma-ketligiga qarab polimer
gomozanjirli  yoki  geterozanjirli  deb ataladi. 
Asosiy   zanjiri   bir   xil   atomlardan,   masalan,   uglerod,   oltingugurt,   fosfor
kabilardan tuzilgan bo‘lsa, bunday birikma   gomozanjirli   polimer  deyiladi. Asosiy
zanjirda faqat uglerod atomi takrorlansa, polimer  karbozanjirli  deb yuritiladi.
Agar   asosiy   zanjirda   monomerlar   (elementar   zvenolar)   ketma-ketligi
shakllanishi   turli   xil   atomlar   asosida   shakllangan   bo‘lsa,   polimer   (sopolimer)
geterozanjirli  deyiladi, masalan:
Atomlarning makromolekulyar birikmalar hosil qilish qobiliyati ularning D.I.
Mendeleev   davriy   tizimida   joylashgan   tartibiga   ham   bog‘liq.   Birinchi   guruh
elementlari va bir valentli elementlar (jumladan, vodorod) polimer hosil qilmaydi,
chunki zanjirli bo‘lib birikish uchun elementlar kamida ikki valentli bo‘lishi kerak.
Davriy   tizimning   boshqa   elementlari   zanjirli   birikmalar   hosil   qila   oladi,   ammo,
ularning barqarorligi atomlar o‘rtasidagi bog‘lar mustahkamligiga bog‘liqdir.
Polimerlar   elementar   tarkibiga   qarab   organik ,   elementorganik   va   noorganik
kabi tiplarga bo‘linadi. Ular ichida nisbatan keng miqyosda o‘rganilgani va ishlab
chiqariladigani   organik   polimerlar   hisoblanadi.   Organik   polimer   molekulasi
tarkibiga   uglerod   atomidan   tashqari,   vodorod,   kislorod,   azot,   oltingugurt,
galogenlar atomlari kiradi. Elementorganik polimerlar zanjirlari asosan uglerod va
geteroatomlar   tuzilgan   bo‘ladi   va   hamda   tarkibiga   azot,   kislorod,   oltingugurt
atomlari kirmaydi. Noorganik polimerlar zanjirlarida uglerod atomi bo‘lmaydi. 
Polimer   zanjirida   elementlarni   birikishi   natijasida   hosil   bo‘lgan   bog‘lar
qutblangan   yoki   qutbsiz   bo‘lishi   mumkin.   Odatda   bir   atomlarni   kovalaent
bog‘lanishi,   masalan,   N
2 ,   O
2 ,   Sl
2   birikmalar   cheklanma   qutbsiz   bog‘langan
deyiladi.   Ularda   elektron   tumani   (qobig‘i)   ikkala   atom   yadrosi   uchun   mutloq
11 simmetrikdir.   Cheklanma   qutblangan   bog‘   elektronni   bir   atomdan   ikkinchisiga
o‘tishi   natijasida   ajratilgan   zaryadlar   hisobiga   hosil   bo‘lgan   bo‘lishi   mumkin.
Aslida   elektronni   to‘liq   o‘tishi   kuzatilmaydi.   Elektron   qaysi   atomga   tegishli
bo‘lganligiga bog‘liq tarzda, uni turli atomlar yadrosi maydonida bo‘lishi turli xil
bo‘ladi.   Natijada   elektronni   o‘rtacha   zichligi   bir   atomda   ikkinchisiga   nisbatan
kattaroq   bo‘ladi.   Buning   oqibatida   ushbu   atomlar   asosidagi   molekula   ma’lum   bir
elektrik, yoki dipol momentga ( μ
o ) ega bo‘ladi va uning miqdori elektr zaryadi ( q )
va ular orasidagi masofaga ( l ) bog‘liq bo‘ladi, ya’ni  μ
o   = ql.  Bundan  l ≈ 10 -8
 cm  va
q ≈ 10 -10
 el.st.b.  ekanligidan   μ
o  ≈   10 -18
 el.st.b.sm ≈ 1 D (Debay).  SI tizimida   1 D ≈
3,335*10 -30
  Kl.m .   Ammo   dipol   momentining   miqdori   atomlar   turlariga   bog‘liq
holda  μ
o  ≈  0 ÷ 10
  D  diapazonida bo‘ladi [6]. 
Tuzilishi simmetrik bo‘lgan N
2 , Cl
2 , CH
4 , C
2 H
6  va shu kabi birikmalar, alifatik
uglevodorodlar uchun   μ
o   ≈ 0 D bo‘lib, ular qutbsiz molekulalar deyiladi. Bulardan
farqli suv molekulasi asimmetrik bo‘lib, uning dipol momenti   μ
o   ≈  6,14*10 -30
 Kl.m
≈ 1,84 D  va suv qutbli molekula hisoblanadi. 
Polimerning   asosini   tashkil   etadigan   uglevodorodlar   qutbsizdir.   Bunday
polimerlar sirasiga polietilen, polipropilen, polibutadien, polizopren, poliizobutilen
kabilar   kiradi.   Qutbli   polimerlar   turiga   OH-guruhli   polivinil   spirt,   sellyuloza,
kraxmal, xitin, CN-guruhli poliakrilonitril, COOH-guruhli poliakril va polimetakril
kislotalar, C-Cl bog‘li polivinilxlorid, OCOON
3 -guruhli atsetat sellyuloza. Ammo,
molekulyar   zanjirda   qutbli   guruhlarni   bo‘lishi   hamma   vaqt   ham   polimerni   qutbli
bo‘lishiga   olib   kelmaydi.   Umuman   olganda   molekulyar   zanjirda   qutbli   guruhlar
simmetrik   joylashgan   bo‘lsa,   ularning   elektrik   maydoni   kompensatsiyalangan   va
dipol momenti nolga teng bo‘ladi. 
Asosiysi   makromolekulalarni   qutblanganligidan,   ularning   orasidagi
ta’sirlashishlar   bog‘liq   bo‘ladi.   Bu   holat   makromolekuladagi   atomlararo,   ya’ni
ichki   ta’sirlashishlarda   va   makromolekulalararo,   ya’ni   tashqi   ta’sirlashishlarda
kuzatiladi. Bunday ta’sirlashishlar yangi kimyoviy birikmalar hosil bo‘lishiga olib
kelmaydi,   faqat   shu   makromolekulalararo   tortishish   yoki   itarishish   jarayonlari
amalga oshadi. Tortitish kuchlari ta’siri   3÷4 Ǻ   da, shushingdek, itarishish kuchlar
12 bundan   ancha   yaqin   masofalarda   namoyon   bo‘ladi.   Itarishish   kuchlari
kvantomexanik   tabiatli   bo‘lib,   u   bitta   molekulyar   orbitada   qarama-qarshi
yo‘nalishli   spinga   ega   ikkitadan   ortiq   elektron   joylashisha   olmaganligi   sababli
vujudga keladi. Makromolekulalararo tortishishlar asosan  vandervaals (dispersion,
deformatsion   va   orientatsion)   va   ion   ta’sirlashishlar,   vodorod   bog‘lari   hamda
komplekslar  hosil bo‘lishi orqali namoyon bo‘ladi.
Turli   qutbli   va   qutbsiz   molekulalararo   ta’sirlashishni   eng   universal   turi
dispersion   ta’sirlashish  hisoblanadi.  Dispersion  ta’sirlashish  kuchlarining vujudga
kelishi   kvant   mexanikasi   qonunlari   yordamida   tushuntiriladi   va   ushbu   turdagi
ta’sirlashish energiyasi  (U
disp. )  quyidagi tenglama orqali ifolanadi:
U
disp.  = - (3/2r 6
)[I
1 I
2 /(I
1  – I
2 )]
1	 2                 
bu erda  r  – molekulalararo masofa;  I
1  va  I
2  - molekula ionizatsiya energiyasi; 	

1  va 	

2  -
  o‘zaro ta’sirlashayotgan ikkita molekulaning qutblanganligi.
Agar   ikkala   molekula   ham   dipol   tuzilishga   ega   bo‘lsa,   ular   orasida   dipol   –
dipol   yoki   orientatsion   ta’sirlashishlar   vujudga   keladi   hamda   energiyasi   ( U
or. )
quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:
U
or.  = - (3/2r 6
)[ μ
1 2
μ
2 2
/kT]  
                      
bu erda  μ
1  va
  μ
2  -  molekulalar dipol momenti;  k  – Bolsman doimiysi;  T  – harorat.
Agar birinchi molekula dipol tuzilishga ega va ikkinchisi qutbsiz bo‘lsa, unda
ikkinchi   molekula   birinchi   molekulaning   dipol   maydonida   qutblanadi.   Chunki
qutblanmagan   molekulada   elektronni   siljishi   va   majburiy   dipol   hosil   qilishi
mumkin.   Ushbu   ta’sirlashish   deformatsion   deb   yuritiladi   va   energiyasi
( U
def )
.. quyidagi tenglama bilan ifodanaladi:
U
def  ≈ (2/r 6
) μ 2	

bu erda 	
   - qutbsiz molekulani qutblanishi.
Energiyasi   U
or.   dan
  ancha   katta,   ammo   kovalent   bog‘lanish   energiyasidan
deyarli   bir   tartibga   kichik   bo‘lgan   vodorod   atomi   hisobiga   amalga   oshadigan
ta’sirlashish   bo‘lib,   unda   energiyasi   U
vod   =   3   ÷   30   kDj/mol   diapazonida   bo‘lgan
13 vodorod bog‘lar  hosil bo‘ladi. Quyidagi chizmada vodorod bog‘i N va O o‘rtasida
nuqtalar orqali ifodalangan [4]:
Odatda   vodorod   bog‘larni   ON,   COON,   NHCO   guruhlar   hosil   qiladi.   Agar
molekulada   ionlashadigan   guruhlar   bo‘lsa,   ular   orasida   ion   ta’sirlashishlar
hisobiga   tortishish   va   itarishish   kuchlari   namoyon   bo‘ladi.   Uning   energiyasi
atomlar   orasidagi   masofaga   teskari   proporsioanal   bo‘lib,   ta’sir   etish   masofasi
vodorod energiyasinikidan ancha katta bo‘ladi.
Umuman   olganda   polimerlarda   vandervaals   (dispersion,   deformatsion,
orientatsion)   va   ion   ta’sirlashishlar,   vodorod   bog‘lari   kuchsiz   ta’sirlashishlar   va
bog‘lar   deb   e’tirof   etiladi.   Polimerlarda   katta   energiyali   kuchli   bog‘lar   bu   zanjir
elementlarini   kimyoviy   birikib   hosil   qilgan   kovalent   ( 250   ÷   300   kJ/mol )   bog‘lari
hisoblanadi.   Agar   polimer   tizimga   tashqi   fizik   (issiqlik,   mexanik,   nurlanish)
faktorlar,   shuningdek,   turli   erituvchilar,   ayniqsa,   kislotalar,   ishqorlar   va   tuzli
eritmalar   ta’sir   etsa   dastlab   kuchsiz   ta’sirlashishlar   va   bog‘lar   uziladi,   so‘ngra
kuchli   kimyoviy   bog‘lar   parchalanadi.   Odatda   kimyoviy   bog‘larni   uzilishi,   ya’ni
polimerlarni   parchalanishi   300   o
C   dan   yuqori   haroratlarda   hamda   kuchli   kislotali
va ishqorli muhitlarda ruy beradi. 
Ammo,   teskari   jarayon,   ya’ni   elementlarni   kimyoviy   birikishi   –   polimer
sintezi nisbatan past haroratlarda va maxsus kimyoviy reaksion muhitlarda amalga
oshadi. Masalan tabiiy polimerlar organizm haroratida, ya’ni  50  o
C  dan past sohada
sintez   bo‘ladi.   Umuman   olganda   polimerlar,   ya’ni   yuqori   molekulyar   birikmalar
hosil bo‘lishi  polimerlanish  va  polikondensatsiya  reaksiyalari bo‘yicha  kimyoviy  va
tabiiy   sintezlar   orqali   amalga   oshadi.   Olingan   polimerlarni   molekulyar   tuzilishini
o‘zgartirish uchun esa turli xil  modifikatsiya  usullaridan foydalaniladi [6],[7]. 
Diaminlarning   dikarbоn   kislоtalari,   ularning   efirlari   yoki   хlоrangidridlari
bilan pоlikоndensatsiyasidan pоliamidlar hоsil bo’ladi. Ulardan pоliamid tоlalar va
plastmassalar   оlinadi.   Masalan,   geksametilendiamin ning   (1,6-diaminоgeksan,
14 H
2 N(CH
2 )
6 NH
2 ) adipin kislоta  bilan pоlikоndensatsiyasidan  sintetik tоla –   naylоn
(anid, naylon) оlinadi:
1-rasm.
Naylondagi   vodorod
bog’larni hosil bo’lishi
Anilin   (fenilamin,   C
6 H
5 NH
2 )   –   rangsiz,   saqlanganida   оksidlanish   tufayli
qоrayadigan (polianilinlar) suyuqlik, suyuq.T. -6 о
C, qayn.T. 184 о
C, d = 4.6g/ml. 
Anilin   s uv   bug’i   bilan   haydab   tоzalanadi.   Dоri   mоddalar,   bo’yoqlar   оlishda
ishlatiladi.   Arоmatik   diaminlarning   alifatik   ikki   asоsli   kislоtalar   bilan
pоlikоndensatsiyasi,   tarkibida   N,   O,   S   saqlagan   plastmassalar   оlish,   pоlimer
pardalar   va   linоliumlarni   ishlab   chiqarishga   jоriy   etish   bilan   akademik   M.A.
Asqarоv   (1931y)   shug’ullangan.   U   pоlimerlar   kimyosi   va   teхnоlоgiyasi   sоhasida
izlanishlar оlib bоrgan.
Dastlabki aldegidlar o’tkir hidga, C
3 -C
6   tarkibli aldegidlar esa nохush hidga
ega.   Yuqоri   mоlekulyar   aldegidlarning   hidi   gullarnikiga   o’хshash   bo’lib,   ular
attоrlik (parfyumeriya)da ham ishlatiladi [8]. 
Fоrmaldegid  plastmassalar, sun’iy teri va sun’iy ipak оlishda ham ishlatiladi.
15 Metakril   kislоtasining   murakkab   efirlari   asоsidagi   (masalan,   metilmetakrilat)
pоlimerlardan shaffоf shishasimоn plastmassalar - оrganik shisha оlinadi. Bunday
shishalar   UB-nurni   yaхshi   o’tkazadi.   Pоlimetilmetakrilatda   bu   ko’rsatgich   73.5%
ni, оddiy silikat shishada atigi 0.6% ni, silikat ko’zguda 3% ni, kvarts shishada esa
100% ni tashkil etadi:  
Zichligi   kam   bo’lgan   оrganik   shishaning   zarba   ta’siriga   chidamliligi   silikat
shishadan 10 marоtaba ustun bo’lib, unga meхanik ishlоv berish ham оsоn.  
Akril   va   metakril   kislоtalar   efirlarining   pоlimerlari   quruq   haydalganda
depоlimerlanish natijasida dastlabki mоnоmerlar hоsil bo’ladi. 
Yuqоridagi   pоlimerlarning   suvdagi   emulsiyalaridan   tibbiyotda   plastirlar
ishlab chiqarishda fоydalaniladi.
Mumlar   asоsan   yuqоri   mоlekulyar   to’yingan   va   to’yinmagan   karbоn
kislоtalarining   yuqоri   mоlekulyar   spirtlar   (C
16 -C
36 )   bilan   hоsil   qilgan   murakkab
efirlaridir.
Mumlar   litоgrafiya,   galvanоplastikada,   krem   va   malham   (maz)lar
tayyorlashda,   sоvun,   plastir,   lab   bo’yoqlariga   qo’shimchalar   sifatida   keng
ishlatiladi. 
Kremniy(IV)хlоridining spirtlar yoki alkоgоlyatlar bilan asоslar  ishtirоkidagi
reaksiyalaridan silikat kislоtasi efirlari оlinadi. 
Kremniy   kislоtasining   metil   efiri   122 о
Cda,   etil   efiri   156 о
Cda   qaynaydigan
suyuqliklardir.   Kremniy   kislоtasining   efirlari   suv   ta’sirida   оsоn   gidrоlizga
uchraydi.   Qisman   gidrоliz   natijasida   Si-O   (silоksan)   guruhi   tutgan
pоlialkоksisilоksanlar  hоsil bo’ladi: 
16 Bu   yuqоri   mоlekulyar   birikmalar   yuqоri   harоratga   chidamli   elimlar   sifatida
ishlatiladi. 
Dialkildiхlоrsilanlar spirtlar bilan dialkоksimahsulоtlarni hоsil qiladi:
Ularning qisman gidrоlizlanishi natijasida  pоlialkilsilоksanlar  sintez qilinadi:
Pоlialkilsilоksanlar   qоvushqоq   suyuqliklar   bo’lib,   issiqbardоsh   elimlar,   elektrdan
himоyalоvchi smоla va kauchuklar sifatida ishlatiladi [8]. 
Tsiklik amidlar  laktam lar deyiladi. Halqadagi atоmlar sоniga ko’ra:  β -laktam
(4-a’zоli),   γ -laktam   (5-a’zоli),   δ -laktamlar   (6-a’zоli),   ε -laktam   (7-a’zоli)   va   b.
bo’ladi. Shuningdek, ularning ba’zilari tariхiy nоmlarga ega:  γ -laktam - pirrоlidоn,
ε -laktam-kaprоlaktam: 
Ularning   sintezi   aminоkislоtalar   va   ular   hоsilalarining   halqalanishiga   asоslanadi.
Laktamlarni   tsiklik   ketоn   оksimlarining   Bekman   qayta   guruhlanishi   natijasida
оlish mumkin:
 
Kaprоlaktam   (geksagidrо-2H-azepin-2-оn)   -   ε   -aminоkaprоn   kislоtaning   
tsiklik amidi ( laktam ), rangsiz kristall; qayn. Τ . 262.5°C, suyuq. Τ . 68-69°C. 
Pоlivinilpirrоlidоn   (PVP,   pоli[1-(2-оksо-1-pirrоlidinil)etilen],   1-etenil-2-
pirrоlidоn   gоmоpоlimeri,   1-vinil-2-pirrоlidinоn   pоlimeri,   Polyvinylpyrrolidone )
suv   va   bоshqa   qutbli   erituvchilarda   eriydigan   pоlimer.   Uni   N    -vinilpirrоlidоnning   
radikal pоlimerlanishidan оlinadi.   
17      
PVP   massasiga   nisbatan   40%   gacha   atmоsferadagi   suvni   (havоdagi   namni)
absоrbtsiya   qilishi   mumkin   bo’lgan   gigrоskоpik   kukun.   Eritmada   yupqa   qatlam
hоsil   qiladi.   U   tarmоqlangan   pоlimer   bo’lib   dezintоksikatsiyalоvchi   vоsita
(zaharlarni   bоg’laydi   va   оlib   chiqadi),   qоn   plazmasining   suyultiruvchisi   sifatida
ishlatiladi.   Sоch   laki   (pоlidimetilsilоksan   qo’shib),   tish   pastalari   tayyorlashda
qo’llaniladi. PVPning 6%li suv-tuzli Na +
, K +
,Mg 2+
, Ca 2+
, Cl -
 iоnlari tutgan eritmasi
sintetik qоn almashtiruvchi –  gemоdez  sifatida ishlatiladi. 
Laktamlar оlishning yana bir usuli yоdlaktamlashdir:
Nitrоnlarning   mis   atsetilenidlari   bilan   o’zarо   ta’siridan   β -laktamlarni
diastereоselektiv   usulda   оlish   mumkin   (Kinugaza   reaksiyasi).   Bu   usulda   tsis -
izоmer miqdоrini 85-95% gacha оshirishga erishilgan:
Reaksiya   1,3-dipоlyar   tsiklоbirikish   va   izоksazоlin   оraliq   mahsulоtining   qayta
guruhlanishi bilan bоradi. 
Laktamlar halqa оchilishi hisоbiga pоlimerlanadi, bunda  pоliamidlar  hоsil bo’ladi.
Kaprоlaktamdan  kaprоn tоla  оlish shunga misоl bo’ladi :
18 1.2. Polimerlarning molekulyar massasini aniqlash usullari
Polimerlarning   sintez   bo’lishida   polimerlanish   darajasi   har   xil   bo’lgan
makromolekulalarning   vujudga   kelishi   ularning   hosil   bo’lish   mexanizmiga
bevosita   bog’liq   bo’ladi,   hatto   tabiiy   polimerlar   ham   (ba’zi   oqsillardan   tashqari)
molekulyar   massa   bo’yicha   ko’p   jinsli   bo’ladi.   Shuning   uchun   polimerlarning
molekulyar   massasi   o’rtacha   statistik   qiymatga   ega.   O’rtachalashtirish   usuliga
ko’ra,   o’rtacha   molekulyar   massa   o’rtacha   arifmetik   (raqamiy),   o’rtacha   vazniy
(massaviy) va o’rtacha hajmiy molekulyar massalarga bo’linadi. O’rtacha raqamiy
molekulyar   massa   –   Mn   polimer   namunasi   umumiy   massasining   umumiy
makromolekulalar soniga nisbati bilan aniqlanadi:
            _     N
1 M
1 +N
2 M
2  + N
3 M
3  + …    ∑N
1 M
1
          M
n  = ----------------------------------- = ----------- = ∑n
i M
i
                    N
1 +N
2 +N
3  +…           ∑N
i  
Bu   erda   N
1 ,   N
2   …,N
i   –   molekulyar   massasi   M
1 ,   M
2   …,M
i   bolgan
makromolekulalar   soni;   i   –   polimer   fraksiyasining   tartib   raqami;   n
i =N
i /∑N
i   –
aralashmadagi   M
i   molekulyar   massali   fraksiyaning   raqamiy   ulushi.   M
n   –   ni
aniqlashda   makromolekula   uchlaridagi   guruh   usuli   (kimyoviy   usul)   va
termodinamik   (ebulioskopiya,   krioskopiya,   osmometriya)   usullaridan
foydalaniladi. 
O’rtacha   vazniy   molekulyar   massa   M
w   –   M
i   molekulyar   massali   har   bir
fraksiyaning aralashmadagi massa ulushini hisobga oladi:
           _        N
1 M
1       N
2 M
2         N
i M
i     NiM 2
i
          M
w  = M
1  -------- + M
2 -------- + …+ M
i --------- = ---------- = ∑ ὼ_
i M
i
                    ∑N
1 M
1      ∑N
2 M
2       ∑N
i M
i    ∑N
i M
i
Bu erda   ὼ	
_
i=  N
i M
i /∑N
i M
i  har bir fraksiya massasini, umumiy fraksiyalar massalari 
yig’indisiga nisbati. O’rtacha vazniy molekulyar massani aniqlash uchun yorug’lik 
nurini yoyish va sedimentasion muvozanat usullari qo’llaniladi. M
z  – o’rtacha 
hajmiy molekulyar massa quyidagicha aniqlanadi:
 _     ∑N
i M
i 3
    _
M
z  = ----------     Mz – o’rtacha molekulyar massani sedimentasion 
19       ∑N
i M
i 2
      muvozanat usuli bilan baholash mumkin.
Polimerlarning molekulyar massasini tavsiflash uchun o’rtacha gidrodinamik
molekulyar   massalardan   keng   foydalaniladi.   Ularni   viskozimetrik   (M
η ),
sedimentasion (M
s ) va diffusion (M
d ) usullar bilan aniqlanadi [4],[9].
      _     ∑N
i M
i 1+ α
     M
η   = [------------] 1/  α
     [ η ] = K M α  
- Mark-Kun-Xaunk tenglamasi
            ∑N
i M
i  
Amalda   M
η   qiymati   jihatidan   M
w   dan   katta   farq   qilmaydi.   Odatda   bu   farq
20% atrofida bo’ladi.  α =1 ga teng bo’lganda  M
η =  M
w  bo’ladi.
Har   xil   makromolekulalardan   iborat   polimerlar   uchun   o’rtacha   molekulyar
massalar quyidagi tartibda joylashadi:   M
z   ≥ M
w   ˃
  M
n . Molekulyar massa bo’yicha
bir jinsli bo’lgan polimerlar uchun M
w   = M
η    M˃
n , molekulyar massa bo’yicha bir
jinsli bo’lmagan, ya’ni polidispers polimerlar uchun esa, M
w   M	
˃
η    M	˃
n  bo’ladi.
Termodinamik   usullar.   Polimerlar   molekulyar   massasini   aniqlashning
termodinamik   usullari   polimer   –   erituvchi   sistemasi   statik   muvozanatdagi
suyultirilgan   eritmalarning   termodinamik   qonunlariga   asoslangan.   Polimer
eritmalari   odatda   ishlatiladigan   konsentrasiyalarda   ideal   eritmalar   uchun   haqli
bo’lgan   termodinamik   qonunlarga   bo’ysunmaydi,   shuning   uchun   hamma
termodinamik   usullar   bilan   olingan   natijalarni   cheksiz   suyultirilgan
konsentrasiyalargacha ekstrapolyasiya qilish lozim. Termodinamik usullar asosida
eritmalar   kolligativ   xossalari   (qaynash   haroratining   ortishi,   muzlash   haroratining
kamayishi,   osmotik   bosim   va   h.k.)   ning   erigan   modda   molekulalari   soniga
mutanosibligi   yotadi.   Shuning   uchun   termodinamik   usullar   polimerning   o’rtacha
arifmetrik (raqamiy) molekulyar massasini aniqlash imkonini beradi [10].
Krioskopik usul polimer eritmasining muzlash haroratini pastlatishi bo’yicha
M
n   ni   topishga   asoslangan.   Ebulioskopik   usul   esa,   polimer   eritmasining   qaynash
haroratini ko’tarilishi bo’yicha M
n   ni topishga asoslangan. Osmometrik usulda M
n
ni polimer eritmasining osmotik bosimini o’lchab aniqlanadi.
20 Ebuloskopiya   va   krioskopiya   usullari.   Polimer   molekulyar   massasini
aniqlashning bu usullari Raul qonunlariga asoslangan. Raul qonuniga binoan ideal
eritmalarning   qaynash   harorati   ortishi   (yoki   muzlash   haroratining   pasayishi)   ∆T
erigan moddaning molyar qismiga teng bo’ladi:
 RT
1 2
∆T= -------  . 
N 2
 ∆H
Bu   ifodada   R–gaz   doimiyligi;   T
1 –erituvchining   qaynash   (yoki   muzlash)
harorati;   ∆H   –   yashirin   qaynash   (yoki   muzlash)   issiqligi;   N   –   erigan   moddaning
molyar qismi.
Polidespers   polimerlar   real   eritmalarining   qaynash   (yoki   muzlash)
haroratining o’zgarishi quyidagi ifoda bilan topiladi:
∆T/C = K / M
n      K = M
1 RT
1 2
 /1000*∆H
Bu   erda   M
1   –   erituvchining   molekulyar   massasi;   K   –   ebulioskopik   yoki
krioskopik   konstanta.   Odatda   K   ning   qiymatini   topish   uchun   toza   erituvchida   bir
necha   konsentrasiyali   molekulyar   massasi   ma’lum   bo’lgan   moddadan   eritmalar
tayyorlanib   ∆T/C   topiladi.   So’ngra   yuqoridagi   ifodadan   K   hisoblanadi.   Standart
moddalar   sifatida   naftalin   (mol.   massasi   128),   saxaroza   (mol.massasi   342)   va
boshqalar olinishi mumkin. Bu usul  bilan (2-2,5) .
10 5  
dan (Bekman termometridan
foydalanib),   5 .
10 4
  (termometrlardan   foydalanib)   gacha   bo’lgan   molekulyar
massalar topiladi [11], [12].
Quyimolekulyar   polimerlarning   molekulyar   massasini   aniqlashda
krioskopdan   foydalaniladi.   Krioskop   yacheykaga   Bekman   termometri   va
aralashtirgich   joylashtiriladi.   Harorat   almashinishini   kamaytirish   maqsadida
krioskopik   yacheka   probirkaga   tushuriladi.   Krioskopik   yacheka   probirka   bilan
birgalikda   sovutish   aralashmasi   (muz)   solingan   stakanga   joylashtiriladi.   Sovutish
aralashmasi   (muz)ning   harorati   erituvchining   kristallanish   haroratidan   2-3 0
C   past
bo’lishi kerak.
Osmometrik   usul.   Polimer   molekulyar   massasini   osmometrik   usulda
aniqlash   uchun   yarim   o’tkazgich   membrana   bilan   ajratilgan   qismlardan   (biri
polimer eritmasi va ikkinchisi toza erituvchi uchun) iborat asbobdan foydalaniladi.
21 Agar   polimer   eritmasi   osmometrda   faqat   erituvchi   molekulalarini   o’tkazuvchi
membrana   bilan   ajratilgan   bo’lsa,   bunday   sistema   muvozanatlanmagan
hisoblanadi,   chunki,   eritmadagi   erituvchining   kimyoviy   potensiali   µ   toza
erituvchidan   kichik   bo’ladi.   Agar   erituvchining   kimyoviy   potensiallari   qiymatini
membrananing   ikkala   tomonida   tenglashtirsak,   sistema   muvozanatlanadi.   Bunda
polimer   eritmasiga   tashqaridan   bosim   berib   erishish   mumkin.   Bunday   ortiqcha
bosim osmotik bosim π deb ataladi. π/c ning qiymati tajriba yo’li bilan eritmaning
osmotik   bosimini   bir   necha   konsentrasiyada   o’lchab,   π/C=f(C)   grafigidagi   to’g’ri
chiziqni   cheksiz   suyultirilgan   konsentrasiya   (C=0)   gacha   ekstrapolyasiya   qilib
topiladi. Polimer molekulyar massasi quyidagi formuladan hisoblanadi:           
                          _    RT
M
n  = ------
     π/c
Bu   usul   o’rtacha   arifmetik   (raqamiy)   molekulyar   massani   (3 .
10 4
  –   2 .
10 6
gacha) topish imkonini beradi, chunki osmotik bosim polimer molekulalari soniga
bog’liq.   Osmometrik   usul   krioskopik   va   ebulioskopik   usullarga   qaraganda   ancha
aniq,   ammo   yarim   o’tkazgich   pardalar   tayyorlash   etarlicha   takomillashmaganligi
tufayli aniqlik bir muncha pasayadi [13],[14].
Molekulyar   massani   yorug’lik   sochilishi   usuli   yordamida   aniqlash.
Yorug’lik   nuri   yorug’lik   to’lqininig   0.1   qismiga   teng   o’lchamli   zarrachalar   bilan
to’qnashganda   nurning   qaytishi   va   difraksion   tarqalishi   kuzatiladi.   Nur
yoyilishining sababi  quyidagilardan iborat: yorug’lik to’lqinlarining o’zgaruvchan
elektr   maydon   lari   zarrachalarning   elektronlari   tebranishiga,   zaryadlar   orasidagi
masofaning   doim   kamayishi   yoki   ortishiga   (induksion   qutilarda)   olib   keladi,   bu
esa, o’z navbatida har tomonlama tarqaladigan ikkilamchi nurlanishga olib keladi.
Zarrachalar qanchalik yirik bo’lsa, ularda shunchalik ko’p induksion qutblar paydo
bo’ladi   va   elektronlar   pog’onalarining   qutblanishi   oson   bo’ladi   va   induksion
qutblarning hosil bo’lishini osonlashtiradi [7], [15].
Demak,   eritmada   zichlik   va   konsentrasiya   fluktuasiyalari   ko’p   bo’lsa   nur
yoyilishi katta bo’ladi. Konsentrasiya o’zgarishi ozod energiyaning o’zgarishi bilan
22 boradi va bu o’zgarishni osmotik bosimning bajargan ishi deb qarash mumkin. Bu
esa nur yoyilishining intensivligi osmotik bosimga bog’liqligini ko’rsatadi. 
Agar   makromolekula   o’lchamlari   0,05   –   0,1   λ   dan   yuqori   bo’lsa,   u   bir-
biridan   salgina   uzoqlashgan   va   har   xil   fazalarda   nur   yoyadigan   markazlar
yig’indisidan   iborat   bo’ladi.   Nur   yoyish   burchagi     qancha   katta   bo’lsa,   fazalarϴ
farqi   ham   shuncha   katta   bo’ladi.   Undan   tashqari,   ichki   molekulyar   interferensiya
natijasida har xil   lar uchun yoyilayotgan nurning intensivligi bir xil bo’lmaydi,	
ϴ
natijada   topilgan   M   ning   qiymati   ham   har   xil   bo’ladi.   Bunday   molekulyar
massaning yoyilish burchagiga bog’liqligini P( ) funksiya yordamida hisobga olib	
ϴ
molekulyar massani quyidagi tenglama orqali aniqlash mumkin: HC/τ* P( )=1/M	
ϴ
Loyqalanish   odatda,   fotoelektrik   nefelometrda   har   xil   burchak   ostida   yoyilgan
nurning intensivligini o’lchash orqali aniqlanadi. Yorug’lik manbai sifatida simob
spektrining   faqat   yashil   nurlarini   o’tkazuvchi   svetofiltr   bilan   moslangan   simob
chirog’i   qo’llanadi.   Nur   yoyish   usulining   boshqa   usullardan   farqi   shundaki,   unda
o’lchashlar   tez   amalga   oshiriladi.   Bu   usul   o’rtacha   massaviy   molekulyar   massani
beradi, chunki umumiy loyqalanish har bir fraksiyaning loyqalanish yig’indisidan
iborat.
Molekulyar   massani   diffuzion   usul   bilan   aniqlash.   Makromolekulaning
eritmadagi   diffuziyasi   ularning   o’lchamlari   va   shakli   bilan   bevosita   bog’langan.
Diffuziya   koeffitsienti   D   va   polimer   zichligi   ρ   yordamida   molekulyar   massani
aniqlash mumkin. Tajribada D ni aniqlashda to`siq orqali ikki qismga bo`lingan va
o`zgarmas   haroratda   ishlaydigan   maxsus   idish   (kyuveta)   dan   foydalaniladi.   Aniq
vaqtda   ajratuvchi   to`siq   olinadi   va   eritma   bilan   erituvchi   to`qnashib   o`zaro
diffuziya   boshlanadi.   D   ning   qiymati   quyidagi   tenglama   orqali   topiladi;   D=X
1 2
-
X
2 2
/4τlnC
2 /C
1   bu   yerda   C
1   va   C
2   lar   c
1   va   c
2   masofalardagi   polimer
konsentratsiyalari   va   τ-diffuziya   vaqti.   Molekulyar   massa   (M)   Eynshteyn
tenglamasi orqali aniqlanadi;
            _    K*ρ                          R 3
T 3
           M = ---------     bunda         K = ----------------
               D 3
(f/f
0 ) 3
                      16rπ 2
η 3
N 2
A
23 bu yerda, T - mutloq harorat;  η -muhit qovushqoqligi, r - diffuziyalanayotgan
sharsimon   zarracha   radiusi;   N
A -Avogadro   doimiysi,   f/f
0   –asimmetriya   omili;   D-
diffuziya   koeffitsenti   (D
0 -tekshirilayotgan   polimer   o`lchamiga   ega   bo`lgan
sharsimon   zarrachaning   diffuziyalanish   koeffitsienti),   u   assimmetrik   zarrachalar
suspenziyalarining qovushqoqlik nazariyalari asosida hisoblab topiladi [16].
Ul’trasentrafugalash   usuli.   (Molekulyar   massani   sedimentasiya   usulida
aniqlash).   Qattiq   modda   suspenziyasi   baland   silindrga   solinganda,   zarrachalari
muhit qarshiligini engib asta – sekin idish tubiga cho’ka boshlaydi. Sedimentasiya
tezligi zarrachalarning o’lchami va shakliga, muhit bilan osilib turgan zarrachalar
zichliklarining   (ρ
0   va   ρ)   farqiga   va   muhit   qovushqoqligi   (η)   ga   bog’liq.   Stoks
qonuni bo’yicha sferik zarrachalarning cho’kish tezligi: 
              dx    2   r 2
(ρ - ρ
0 )g
           V = ----- = ----  .
 --------------   ga teng bo’ladi.
              dt    9        η
Bu erda x–tushayotgan zarrachaning t–vaqt ichida yurib o’tgan masofasi; g–
og’irlik kuchining tezlanishi.
Bu   tenglamaga   asosan   zarrachaning   radiusi   r   –   kichrayishi   bilan   V   –   cho’kish
tezligi   kamayib   boradi.   Agar   suspenziyalarda   cho’kish   tezligi   katta   bo’lib   va   u
oson   o’zgarsa,   maydaroq   zarrachalarga   o’tganda   u   shunchalik   kamayib   ketadiki,
uni amalda aniqlash juda qiyin bo’ladi. Makromolekulalar o’lchamiga teng bo’lgan
zarrachalarga   bunday   cho’kish   uchun   ko’p   yillar   kerak   bo’lar   edi.   Bu   esa
molekulyar massani amalda sedimentasiya usuli bilan aniqlash mumkin emasligini
ko’rsatadi. 
Polimer   molekulalari   cho’kishini   tezlashtirish   uchun   ul’trasentrafugadan
foydalaniladi.   Sentrafugalash   jarayonida   sferik   zarrachalarning   sedimentasiya
tezligini   aniqlash   uchun   Stoks   tenglamasidagi   g   –   ni   markazdan   qochuvchi
tezlanish  ὼ_ 2
x   (	ὼ_  -   rotor   aylanishining   burchak   tezligi,   x   –   aylanish   o’qigacha
bo’lgan masofa) bilan almashtirish lozim, chunki, u g – dan farq qilib, x ga bog’liq
bo’ladi.   Demak,   makromolekulalarning   sedimentasiya   tezligi   ularning   cho’kishi
bilan ortib boradi.
24 Suspenziyadagi zarrachalar vaqt o’tishi bilan o’z og’irligi ta’sirida cho’kadi.
Bu   jarayonni   sedimentasiya   hodisasi   deyiladi.   Sedimentasiya   tezligidan
foydalanib,   suspenziyadagi   zarracha   o’lchamlarini   hisoblab   chiqarish   mumkin.
Polimer   makromolekulalarining   eritmadagi   o’lchami   odatdagi   suspenziyalar
zarrachalari   o’lchamidan   nisbatan   kichik   bo’ladi.   Agar   cho’kayotgan   zarrachalar
ikki   kuch   –   gravitasion   va   muhitning   qarshilik   kuchlari   (ya’ni   ichki   ishqalanish
kuchi)   ta’sirida   bo’lsa   va   bu   kuchlar   o’zaro   teng   bo’lganda,   zarrachalar   bir   xil
tezlikda cho’kadi.
Zarrachalarning   cho’kish   jarayonini   tezlashtirish   uchun   1912   yilda
Dumanskiy   markazga   intilma   maydon   kuchlaridan   foydalanishni   taklif   etdi.
Keyinchalik   Svedberg   yaratgan   ul’trasentrafuga   usulidan   shu   maqsadda
foydalaniladigan   bo’ldi.   Shunday   qilib   jarayonni   tezlashtirish   uchun   muvozanatli
yoki   tez   ul’trasentrafugalardan   foydalaniladi.   Bu   ikki   ul’trasentrafuga   orasidagi
asosiy   farq   hosil   bo’layotgan   markazdan   qochuvchi   kuchning   qiymatidan   iborat.
Markazdan   qochuvchi   kuch   muvozanaatli   ul’trasentrafugada   og’irlik   kuchidan
20000 marta, tezkor ul’trasentrafugada esa bir necha yuz marta ortiq bo’ladi [17].
Molekulyar   massani   muvozanatli   ul’trasentrafuga   yordamida   aniqlashda
eritmadagi   polimer   makromolekulalari   bilan   sedimentasiya   tezligi   orasida
muvozanat   qaror   topguncha   sentrafugalanadi.   Sedimentasion   muvozanat   qaror
topgach kuzatilayotgan konsentrasiya gradienti (aylanish o’qidan turli masofadagi
polimer   eritmasi   konsentrasiyasining   o’zgarishi)   monoxromatik   yorug’likning
yutilishi   yoki   nur   sinish   ko’rsatkichining   o’zgarishi   bilan   o’lchanadi.   Birinchi
usulda o’rtacha molekulyar massa quyidagi tenglama bilan hisoblanadi:
                          _   2 RT ln C
2 /C
1
M
ὼ_ =-----------------------
      (1 - Vρ) 	
ὼ_ 2
(x
2 2
 – x
1 2
)
Bunda, 	
ὼ_-sentrafuganing burchak tezligi,V–erigan polimerning parsial solishtirma
hajmi; ρ – muhitning zichligi; x
1  va x
2  – aylanish o’qigacha bo’lgan masofa, sm; C
1
va C
2  x
1  va x
2  no’qtalardagi konsentrasiyalar.
25 Muvozanat   ul’trasentrafuga   yordamida   o’lchanadigan   molekulyar   massa
5000   dan   100   000   gacha   intervalda   bo’lishi   mumkin.   Bunda   tekshirilayotgan
eritmaning konsentrasiyasi 0,01% dan oshmasligi kerak.
Muvozanatli   sedimentasiya   usulining   kamchiligi   sedimentasion   muvozanat
qaror   topishi   uchun   juda   ko’p   vaqt   talab   qilinishidadir.   Masalan,   namunaning
molekulyar massasi 10 5  
dan ko’p bo’lsa, muvozanat qaror topishi uchun bir necha
kundan bir necha haftagacha vaqt kerak.
Molekulyar   massasi   yuqori   bo’lgan   polimerlar   uchun   tez   ul’trasentrafuga
sedimentasiya tezligini o’lchash qulay. Bunday o’lchash faqat bir necha soat vaqtni
oladi. Molekulyar massa quyidagi tenglama bilan topiladi;
  RTS
0
M = -----------------
   (1 - Vρ
0 ) D
0
Bunda,   T   –   absolyut   temperatura;   R   –   universal   gaz   doimiyligi;   ρ
0   -
muhitning   zichligi;   V–erigan   birikmaning   parsial   solishtirma   hajmi;   S
0 -
sedimentasion konstanta; D
0  – diffuziya konstantasi.
Diffuziya   konstantasi   D
0   boshqa   asbobda   aniqlanadi.   Bu   tenglamadan
foydalanganda   S
0   va   D
0   ning   konsentrasiyaga   bog’liqligini   hisobga   olish   shart.
Shuning   uchun   bu   qiymatlar   eritmaning   turli   konsentrasiyalarida   o’lchanadi   va
qolgan   qiymatlari   aniqlangan   qiymatlarni   nolgacha   ekstrapolyasiya   qilib   topiladi
[18]. 
Viskozimetriya   usuli   (Eritma   qovushoqligini   aniqlash   usuli   bilan
molekulyar   massani   topish).   Suyultirilgan   eritmalarning   qovushoqligini   o’lchash
orqali   polimerlarning   molekulyar   massasini   topish   oddiy   va   keng   tarqalgan   usul
hisoblanadi.   Shtaudinger   polimer   molekulyar   massasi   bilan   suyultirilgan   eritma
qovushoqligi orasidagi bog’lanishni quyidagicha ifodalaydi:
η  col                                       η  col
 —— = K
M  • M          bundan         M = ———
 C                                        K
M  · C
Eritmaning   ma‘lum   kontsentratsiyadagi   solishtirma   qovushoqligi   aniqlanib
K
m  ning ma‘lum qiymati qoyilsa, bu tenglamadan polimerning molekulyar massasi
hisoblab chiqariladi [11], [19]. 
26 Molekulyar   massani   aniqlash   uchun   zarur   bo’lgan   K
m   ning   qiymatini   biror
boshqa   usul   (masalan,   osmometrik   yoki   qoldiq   funktsional   gruppalar   analizi)
yordamida aniqlanib polimerning molekulyar massasini topish mumkin.
Bu   usul   bilan   molekulyar   massalari   500   dan   100   000   gacha   bo’lgan
polimerlarning  molekulyar   massalarini   topish   mumkin.   Yaxshi   natija   olish   uchun
qovushoqlik   juda   suyultirilgan   eritmalarda   (ya‘ni   eritmaning   kontsentratsiyasi
nolga intilgan sharoitda) o’lchanishi kerak. Bunda K
m  doimiyligi berilgan erituvchi
uchun ma‘lum bo’lishi kerak.
Ammo   bu   shartlarning   bajarilishiga   qaramay,   real   holda   polimer
makromolekulasining   tayoqsimon   emasligi   va   uning   erituvchi   molekulalari
ta‘sirida bo’lishi natijasida K
m  ning qiymati qisman o’zgaradi.
Tajribadan   qoniqarli   natijalar   olish   maqsadida   Shtaudinger   tenglamasiga
o’zgarishlar kiritish taklif qilingan. Tenglamadagi  η  
sol  o’rniga qovushoqlik haddi  η
ishlatiladi: Qovushoqlik haddi quyidagi formuladan topiladi: 
           η  col
[  η  ] 
lim C → 0  = ———
          C
Bu eritma cheksiz suyultirilgandagi ( ya‘ni C nolga intilgandagi ) qovushoqlikning
haddi (so’ngi chegarasi) [20].
Qovushoqlik   haddi   polimer   cheksiz   suyultirilib   alohida-alohida
makromolekulagacha   disperslangan   eritmasining   qovushoqligini   ko’rsatadi.
Shuning uchun K
M   ning qiymati alohida makromolekulaning oqimga ko’rsatilgan
gidrodinamik   qarshiligini   belgilaydi   deb   hisoblash   mumkin.   Makromolekulada
qancha   uzun   bo’lsa,   uning   oqimga   ko’rsatuvchi   gidrodinamik   qarshiligi   shuncha
ko’p bo’ladi. Bundan shu narsa kelib chiqadiki, qovushoqlik bilan erigan polimer
zanjirining   uzunligi   orasida   bog’liqlik   bo’lishi   kerak.   Haqiqatan   ham,   bir   xil
kimyoviy tuzilishga ega, ammo molekulyar massalari bilan farq qiladigan polimer
eritmalari uchun qovushoqlik haddining qiymati turlicha bo’ladi. Agar polimerning
molekulyar massasi katta bo’lsa, qovushoqlik ham katta bo’ladi.
Qovushoqlik   haddiga   erituvchining   tabiati   ham   katta   ta‘sir   ko’rsatadi.
Makromolekula zanjirlari turli erituvchilarda turli konformatsiyaga ega bo’lishidan
27 turli   erituvchilardagi   polimer   eritmalarning   qovushoqligi   turlicha   bo’ladi.   Agar
erigan polimer zanjiri bir erituvchida sharsimon, ikkinchi erituvchida chiziqsimon
bo’lsa,   birinchi   holdagi   gidrodinamik   qarshilik   ikkinchi   holdagi   gidrodinamik
qarshilikka   nisbatan   kichik   (ya‘ni   birinchi   erituvchidagi   polimer   eritmasining
qovushoqlik haddi ikkinchisinikidan kam) bo’ladi.
Molekulyar   massani   aniqlash   uchun   tenglamadagi   K   va   D   konstantalarini
topish   zarur.   Yuqoridagi   tenglama   birmuncha   aniq   natijalar   bersa   ham,   uning
kamchiligi   unda   Shtaudinger   tenglamasi   uchun   xarakterli   bo’lgan   universal
doimiylikning   yo’qligidir.   Shuning   uchun   hozirgi   vaqtda   molekulyar   massani
topish   ko’pchilik   hollarda   quyidagi   umumiy   ko’rinishli   empirik   tenglama   orqali
amalga oshiriladi: 
[ η ] = K
M ·M α
Bunda:   K   -   polimergomologik   qatordagi   polimerlarning   ma‘lum
erituvchidagi   eritmasi   uchun   doimiy   koeffitsient,   uni   krioskopik   usul   bilan
tajribadan   topish   mumkin;   α   -   eritmadagi   makromolekula   shaklini   xarakterlovchi
qiymat   bo’lib,   polimer   zanjirining   egiluvchanligiga   va   erituvchining   tabiatiga
bog’liq [13].
Agar  α  = 1 bo’lsa, tenglama Shtaudinger tenglamasi ko’rinishiga o’tadi.
Polimerlar molekulyar massasini [ η ] = K
M  · M α
 tenglama yordamida aniqlash
uchun   ham   polimerning   biror   erituvchidagi   eritmalari   uchun   K
m   va   α   ning
qiymatini   bilish   zarur.   To’g’ri   chiziqli   viskozimetrik   tenglama   tarkibiga   kiruvchi
bu koeffitsientlarning qiymati ko’pchilik polimerlar uchun ma‘lum. 
Birinchi   kontsentratsiyadagi   eritmaning   nisbiy   qovushoqligini   katta
rezervuarli   Ubbelode   viskozimetrida   o’lchash   qulay.   Viskozimetr   rezervuarida
eritmani   istalgan   kontsentratsiyagacha   suyultirish   mumkin.   Olingan   ma‘lumotlar
asosida  η
nis ,  η
col  va  η
col  / c hisoblab chiqariladi. So’ngra  η
col  /C ning C ga bog’liqlik
grafigida   egri   chizig’i   chiziladi;   chiziq   ordinata   o’qi   bilan   kesishguncha
ekstropolyatsiya   qilinadi.   Shunday   qilib,   topilgan   qovushoqlik   haddidan
molekulyar massa hisoblab chiqariladi.
28 Kimyoviy   usul   (Funksional   gruppalarni   aniqlash   usuli   bilan   molekulyar
massani   topish).   Agar   chiziqsimon   polimer   zanjiri   uchida   miqdoriy   kimyoviy
usullar yordamida aniqlanishi mumkin bo’lgan qoldiq funksional gruppalar bo’lsa,
kimyoviy analiz ma’lumotlari asosida  polimerning o’rtacha molekulyar massasini
hisoblab   chiqarish   mumkin:   M   =   z/n 2
  bunda,   z   –   har   makromolekuladagi   qoldiq
funksional   gruppalar   soni;   n   –   1   gramm   namunadagi   funksional   gruppalarning
gr/mol (ekvivalent) miqdori.
Bu   usul   makromolekula   uchlaridagi   funksional   guruhlar   (gidroksil,
karboksil,   amin   va   boshqalar)   ni,   inisiatorlarning   nishonlangan   fragmentlari
(peroksid,   azobirikmalar   va   boshqalar)   yoki   makromolekuladagi   alohida   atomlar
(xlor,   brom,   oltingugurt   va   boshqalar)   ni   aniqlashga   asoslangan.   Kimyoviy   usul
asosan   polikondensatlanish   yoki   polibirikish   reaksiyalari   orqali   olingan   chiziqli
polimerlarni tahlil qilish uchun qo’llaniladi. Bu usulni padikal polimerlanish orqali
olingan   polimerlarni,   ular   makromolekulalari   uchlarida   tahlil   qilish   mumkin
bo’lgan   guruhlar   (masalan,   nishonlangan   inisiator   yoki   zanjir   uzatgichlar)
bo’lganda ham ishlatish mumkin. Bunda zanjir uzilish mexanizmi va monomerga
zanjir uzatilish imkoniyatlarini hisobga olish kerak, chunki ular makromolekulaga
to’g’ri   keluvchi   guruhlar   sonini   va   polimerni   olish   va   tozalash   jarayonida   zanjir
uchlaridagi   guruhlar   tavsifining   o’zgarish   imkoniyatlariga   ta’sir   o’tkazadi.
Makromolekula   uchlaridagi   guruhlar   ulushi   zanjirlarda   kam   bo’lganligi   sababli,
ularni   juda   aniq   usullar   yrdamida   aniqlanadi.   Ularni   kimyoviy   va   fizikaviy
(spektroskopik,   kalorimetrik,   radiometrik   va   h.k.)   usullar   bilan   aniqlanadi.
Polimerning   molekulyar   massasi   ortishi   bilan   makromolekula   uchlaridagi
guruhlarning   zanjirdagi   ulushi   kamayib   boradi   va   kimyoviy   usulning   aniqligi
pasayadi.   Kimyoviy   usul   bilan   M   ≤   5   .  
10 4
  bo’lgan   molekulyar   massani   aniqlash
mumkin [21], [22].
Zanjir   uchlarida   guruhlarning   tahlili   asosida   o’rtacha   arifmetik   molekulyar
massani quyidagi formula vositasida aniqlanadi: 
                            _         xy
M
n  = 5 .
10 4
 -------
          Z
29 bunda,   x   –   bitta   zanjirga   to’g’ri   kelgan   guruhlar   soni;   y–zanjir   uchlaridagi
guruhning   molekulyar   massasi;   z   –   tajribada   topilgan   zanjir   uchlaridagi   guruhlar
miqdori.   Kimyoviy   usul   o’rtacha   arifmetik   (raqamiy)   molekulyar   massaning
qiymatini aniqlashga yordam beradi.
Chiziqli  poliefirlarning molekulyar og’irligini topish.   Chiziqli  poliefirlar
yuqori   molekulyar   kislotalar   deb   qabul   qilinsa,   ularning   molekulyar   og’irligi
karboksil gruppalar sonini aniqlash yo’li bilan topilishi mumkin:
H – [ - O – R – O – C - R – C - ]n – OH
        ||     ||
        O     O
Bunday   polimerlarni   kaliy   gidroksid   bilan   titrlab,   kislota   soni   (k.s.)
aniqlanadi. Molekulyar og’irlikni quyidagi formuladan hisoblab topish mumkin: M
= 56  .
1000/k.s. bu formulada: 56 – kaliy gidroksidning molekulyar og’irligi; k.s. –
kislota   soni,   ya’ni   kaliy   gidroksidning   1gr   polimerni   titrlash   uchun   sarflangan
miqdori,   mg   hisobida.   Lekin   poliefir   molekulalarining   ikkala   uchida   gidroksil
gruppa   yoki   karboksil   gruppalar   bo’lishi   mumkin.   Shuning   uchun,   bu   gidroksil
gruppani   va   karboksil   gruppalar   yig’indisini   aniqlab,   ularning   molekulyar
og’irligini topish usuli ishonchliroq usuldir:
    56 .
2 .
1000
M = ---------------
     k.s. + g.s.
 bu formulada; k.s. – kislota soni; g.s. – gidroksil soni.
Kislota   sonini   aniqlash.   Har   birining   sig’imi   250   ml   bo’lgan   konussimon
ikkita   kolbaga   kaliy   gidroksidning   spirtdagi   0.1   N   li   eritmasidan   25   ml   va   1   gr
polimer   solinadi.   Shu   bilan   bir   vaqtda,   polimer   solinmagan   kontrol   tajriba   ham
o’tkaziladi.   2   soatdan   keyin   aralashma   xlorid   kislotaning   0.1N   li   eritmasi   bilan
titrlanadi (indikator sifatida fenolftalein olinadi). 
Kislota soni quyidagi formuladan topiladi:  k.s. = (a – b) .
T .
1000/g
  Bu   formulada:   a   –   xlorid   kislotaning   kontrol   tajribada   titrlashga   sarf   bo’lgan
0.1N li eritmasi hajmi, ml hisobida; b–xlorid kislotaning asosiy tajribada titrlashga sarf
bo’lgan   0.1N   li   eritmasi   hajmi,   ml   hisobida;   T–xlorid   kislota   eritmasining   kaliy
30 gidroksid   bo’yicha   titri,   gr/ml   hisobida.   g–namunaning   og’irligi,   gr   hisobida.
O’tkazilgan ikki tajriba natijalarining o’rtacha qiymati olinadi [16], [23].
1.3. Polimerlar eritmalari nazariyasi
    Polimerlarning quyi molekulyar suyuqliklar bilan o’zaro munosabatini o’rganish
yuqori   molekulyar   birikmalar   sintez   qilish,   ularni   qayta   ishlash   va   ulardan
tayyorlangan   buyumlardan   turli   agressiv   suyuqliklar   muhitida   foydalanish   kabi
jarayonlar   uchun   muhim   ahamiyatga   ega.   Shuningdek,   polimerlarni   qayta
ishlashjarayonida   plastifikator   (ko’pincha–organic   suyuqlik)larning   polimerlar
bilan qo’shila olishiga moyilligi, ya’ni bir jinsli eritma hosil qila olish xususiyatiga
bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari, polimer eritmalarimakromolekulalarning shaklini
aniqlash, ularning tarmoqlanish darajasi va xarakterini o’rganishda ham muhimdir.
Polimer   molekulyar   massasini   aniqlashning   muhim   usullari   ham   eritmalarning
ba’zi   xossalarini   o’rganishga   asoslangan.   Yuqori   molekulyar   birikmalar   eritmasi
quyi   molekulyar   moddalar   eritmasi   kabi   ionlarga   ajraladigan   elektrolitga   hamda
ionlarga   ajralmaydigan   elektrolitmas   eritmalarga   bo’linadi.   Polimerlarning   quyi
molekulyar suyuqliklar bilan o’zaro ta’siridan chin eritma, kolloid eritma va iviqlar
hosil bo’lishi mumkin. 
Ma’lumki, moddalar ayrim erituvchilarda yaxshi erib, chin eritmalarni hosil
qilsa,   ba’zi   erituvchilarda   kolloid   eritmalarni   hosil   qiladi.   Ba’zan   kolloid   eritma
uzoq   vaqt   qoldirilsa,   iviqlar   ham   hosil   bo’lishi   mumkin.   Yuqori   molekulyar
birikmalarning   erishi   quyi   molekulyar   birikmalardan   farqi   yuqori   molekulyar
birikmalar   erituvchida   dastlab   bo’kadi,   so’ngra   eriydi.   Quyida   chin   eritma   va
kolloid sistemaning o’ziga xos belgilari keltirilgan. 
   1-jadval
№ Chin eritmalar Kolloid sistemalar
1 Komponentlari   orasida   o’zaro
moyillik bor. Komponentlari orasida moyillik yo’q.
31 2 O’z-o’zidan hosil bo’la oladi. O’z-o’zidan hosil bo’la olmaydi.
3 Dispersligi   molekula   va   ion
darajasida. Kolloid disperslikga ega.
4 Termodinamik barqaror. Termodinamik beqaror.
5 Disperslik   darajasi   vaqt   o’tishi
bilan o’sadi. Disperslik darajasi vaqt o’tishi bilan 
kamayadi.
6 Agregat holati barqaror. Agregativ beqaror.
7 Bir fazali. Ikki fazali
8 Ajralgan sirti yo’q. Ayrim   sirti   va   sirtlari   orasida   chegara
bor.
9  Qaytar. Qaytmas.
  
Yuqori   molekulyar   birikmalar   eritmasi   quyi   molekulyar   moddalar   eritmasi
kabi   ionlarga   ajraladigan   elektrolitga  hamda   ionlarga  ajralmaydigan   elektrolitmas
eritmalarga   bo’linadi.   Hozirgi   vaqtda   bir   qator   ionlarga   ajraluvchi   sintetik
polielektrolitlar   sintez   qilingan.   Ular   erish   paytida   ionlarga   ajralib,
makromolekulada   davriy   ravishda   qaytarilib   turuvchi   zaryadlanganionlarga
ajraladi.   Misol   uchun   poliakril   kislota,   polimetakril   kislota   va   boshqalar.   Bunday
polimerlarning tuzlari suvda eriganda quyidagicha ionlarga ajralib turadi:
...- CH
2  – CH – CH
2  – CH - ...→ - CH
2  – CH – CH
2  – CH - ...
    │         │              │          │
          COONa    COONa         COO -
 Na +
   COO -
 Na +
Demak,   Polielektrolitlarning   suvdagi   eritmasi   chin   eritmalar   namoyon
qiladigan xossalarga ega bo’ladi. Biroq polimerlarning ion eritmasi o’ziga xos bir
qator   xossalari   bilan   boshqa   eritmalardan   keskin   farq   qiladi.   Polimerlarning   juda
suyultirilgan   eritmalarini   yuqori   qovushoqlikka   egaligi   va   erish   davrida   bukish
hodisasini   kuzatilishi   bunga   misol   bo’ladi.   Demak,   polimerlarning   erish   jarayoni
juda murakkab bo’lib, u asosan quyidagi faktorlarga:
    a) erituvchi va polimerning kimyoviy tabiatiga;
   b) polimerning molekulyar massasiga;
   v) polimer zanjirining qayishqoqligiga;
32    g) makromolekula tarkibiy qismlarining zichligiga;
   d) polimerning fazoviy holatiga;
   e) zanjirning kimyoviy tarkibi bir xil emasligi;
   y) haroratga va boshqa faktorlarga bog’liq bo’ladi.
Yuqori   molekulyar   birikmalar   eritmasi   termodinamik   barqaror   sistemadir.   Ular
istalgan   muddatgacha   o’z   barqarorligini   saqlab   qola   oladi.   Yuqorida
takidlanganidek   yuqori   molekulyar   birikmalar   eritmalarining   asosiy
xususiyatlaridan biri uning qaytarligidir. Boshqacha aytganda, eritma muvozanatga
har   tomonlama   kela   oladi   va   bu   holat   muvozanat   sodir   bo’lishi   usuliga   bog’liq
emas. Shu sababdan ham eritmalarning muvozanat  holati tenglamasi  – Gibbsning
fazalar qoidasini yuqori molekulyar birikmalar eritmalariga ham qo’llash mumkin.
      Malum’ki,   ko’p   fazali   va   ko’p   komponentli   sistemalar   muvozanat   holatining
asosiy qonuni Gibbsning fazalar qoidasidir. Fazalar qoidasiga binoan eritmalardagi
muvozanat   shu   sistemaning   faza   (F)   va   komponentlar   soni   (K)   hamda   erkinlik
darajasi   (E)   ga   bog’liq:   E   =   K   +   2   –   F   bunda:   E   –   erkinlik   darajasi,   K   –
komponentlar soni, F – fazalar soni [24]. 
        Termodinamik   ta’limot   nuqtai   nazaridan   har   qanday   geterogen   sistema   bir
modda   ichida   boshqa   bir   moddaning   ma’lum   darajada   maydalangan   zarrachalar
holida taqsimlanish hosilasi bo’lib, uni dispers sistema deb yuritiladi. Sistemaning
boshqa   qismlari   bilan   o’zaro   chegaralangan,   ulardan   termodinamik   xossalari   va
kimyoviy   tarkibi   bilan   farq   qiladigan   qismi   dispers   faza   deyiladi,   bu   qism
taqsimlangan   muhit   dispersion   muhit   deb   ataladi.   Sistemadan   ajratib   olingan,
mustaqil   mavjud   bo’la   oladigan   moddalar   esa,   komponentlar   deyiladi.   Sistemada
mustaqil   o’zgaruvchi   termodinamik  kattaliklar   (bosim,  hajm,  harorat)  parametrlar
deyiladi.   Sistemaning   muvozanatiga   xalal   bermay,   uning   holatini   belgilovchi
termodinamik parametrlar soni sistemaning erkinlik darajasi deyiladi. 
        Yuqori molekulyar birikmalar quyi molekulyar birikmalarda erish qobiliyatiga
ega.   Hosil   bo’lgan   eritmalar   molekulyar   –   kinetik   xossalari   bo’yicha   (osmotik
bosimning   juda   pastligi,   diffuziya   harakatining   kichikligi,   yarim   o’tkazgich
membranalardan   makromolekulaning   o’ta   olmasligi)   kolloid   eritmalarni   eslatadi.
33 Bunday   o’xshashlikning   sababi   shundan   iboratki,   ikkala   xil   eritmadagi
zarrachalarning   o’lchami   bir-biriga   yaqin   bo’lib,   oddiy   makromolekulalarda
buning   aksidir.   Lekin   polimer   eritmalari   kolloid   eritmalaridan   tubdan   farq   qiladi.
Kolloid   eritmalardagi   harakatchan   zarrachalar   misella   shaklida,   ya’ni   Van-der-
Vaal’s   kuchlari   yordamida   bog’langan   molekulalar   yig’indisi   shaklida   bo’ladi,
polimerlarda   esa,   harakatchan   zarrachalar   juda   katta   o’lchamga   ega   bo’lgan
mustaqil   molekulalardir.   Shunday   qilib,   polimer   eritmalari   kolloid
sistemalardanfarq   qiladi   va   oddiy   eritmalarga   o`xshab   bir   jinsli   va   termodinamik
barqaror bo`lib, stabilizatorsiz ham turg`un bo`la oladilar, ya`ni polimerlar ma`lum
sharoitda chin eritmalar qilqadilar.
        Erish   nima?   Erish-bir   komponentning   ikkinchi   komponentda   tarqalishining
hususiy   holidir.   Erish   davrida   hosil   bo`ladigan   chin   eritmalar   uchun   quyidagilar
xarakterlidir.
     1) Komponentlar orasidagi moyillikning mavjudligi; 
     2) Erish jarayonining o`z-o`zicha borishi;
     3) Vaqt o`tishi bilan eritma konsintratsiyaning o`zgarmasligi; 
     4) Bir jinslik;
     5) Termodinamik barqarorlik va boshqalar. 
   Yuqori molekulyar birikmalar bilan quyi molekulyar suyqliklarning bir-biri bilan
to’qnashishi   natijasida   suyuqlikning   molekulalari   polimer   fazasiga   osonlik   bilan
o’ta   boshlaydi,   mana   shu   holatda   makromolekulalar   suyuq   fazaga   (erituvchi
fazasiga)   o’tishga   ulgurmaydi   va   natijada   polimerning   suyuqlikda   erishi   o’rniga
uning   bo’kishi   boshlanadi.   Bo’kish   jarayonida   polimer   makromolekulasi
suyuqlikni yoki uning bug’larini o’ziga yutib, suyuqlik molekulalari ta;sirida uning
hajmi   hamda   massasi   ortadi   va   natijada   o’zining   mikroskopik   bir   jinsliligini
yo’qotmagan holda, makromolekulani tuzilishi o’zgarib, u yumshoq, qovushoq va
cho’ziluvchan  bo’lib  qoladi.  Laboratoriya  sharoitida  bo’kish  jarayoni  nabuxametr
yordamida, yuqori molekulyar birikmalarning quyi molekulyar suyqliklarni o’ziga
yutish   (yoki   singdirish)   jarayoni   natijasida   polimerlarning   hajmiy   o’zgarish
hodisasiga   bo’kish   deyiladi.   Yuqori   molekulyar   birikmalar   sirtidagi   g’avak
34 bo’shliqlar   va   naychalarning   suyuqlik   bilan   to’lishi   va   makromolekulaning
harakatchan qismlarining suyuqlik molekulalari bilan o’zaro ta’siri natijasida ham
sirtqi   molekulyar   va   ichki   molekulyar   qismlarida   bo’kish   kuzatiladi.   Chunki,
yuqori   molekulyar   birikmalar   quyi   molekulyar   suyuqliklar   bilan   to’qnashganda
suyuqlik   molekulalari   polimer   makromolekulasiga   nisbatan   ko’proq   harakatchan
bo’lganligidan   ularning   makromolekulalari   orasiga   diffuziyalanib,   polimer
bo’kadi.   Erituvchining   diffuziyalanayotgan   molekulalari   bilan   polimer
makromolekulasining o’zaro (kimyoviy) ta’siri sol’vatlanish deyiladi.
          Yuqori   molekulyar   birikmalarning   bo’kishi   va   erishi   ularning   molekulyar
massasiga   bog’liqdir.   Molekulyar   massa,   qanchalik   katta   bo’lsa,   bo’kish   va   erish
ham shunchalik qiyin bo’ladi. 
          Yuqori   molekulyar   birikmalarning   cheksiz   bo’kishi,   ya’ni   polimerning   erishi
ikki   suyuqlikning   o’zaro   cheksiz   aralashishi   kabi   bo’ladi.   Chegarali   bo’kish   esa,
eritmaga   o’tmaydigan   bo’kishdir.   Ya’ni   polimer   ma’lum   darajagacha   bo’kkach,
jarayon to’xtaydi  va erish bo’lmaydi. Buning sababi  - yuqori  molekulyar birikma
bilan   erituvchi   o’zaro   cheklangan   ravishda   aralasha   olish   imkoniyatiga
egaligidandir.   Buning   natijasida,   jarayon   oxirida,   sistemada   ikkita   faza   hosil
bo’ladi: polimerning erituvchidagi to’yingan eritmasi va erituvchining polimerdagi
to’yingan   eritmasi   (bo’kkan   polimer)   hosil   bo’ladi.   Chegarali   bo’kishda
polimerning   hajmi   va   eritmasining   konsentrasiyasi   doimiy   bo’ladi.   Ko’pincha
chegarali   bo’kish   tajriba   sharoitining   o’zgarishi   bilan   cheksiz   bo’kishga   o’tadi.
Masalan, jelatina yoki agar-agar moddasi suvda chekli bo’ksa, harorat ortishi bilan
unda eriydi [25].
        Bo’kish   miqdorini   aniqlash   maqsadida   polimerning   bo’kish   darajasi   degan
tushunchadan foydalaniladi. U Q = m – m
o  / m
o  formula orqali aniqlanadi. Bunda:
m
o   –   polimerning   bo’kishgacha   bo’lgan   massasi;   m   –   polimerning   bo’kishdan
keyingi massasi. Namunaning bo’kish darajasini uning hajm o’zgarishi orqali ham
aniqlash mumkin. Bu holda tenglama  Q= V – V
o  / V
o  ko’rinishida bo’ladi. 
     Polimerlar  erishdan  oldin bo’kadi, ya’ni bo’kish erishning birinchi bosqichidir.
Bo’kish   davrida   yuqori   molekulyar   moddalar   suyuqlikni   yutadi,   og’irligi   ortadi,
35 yumshoq va cho’ziluvchan bo’lib qoladi, hajmi hatto 10 – 15 marta ortadi. Bo’kish
vaqtida   erituvchi   molekulalari   asosan   amorf   polimerlarning   makromolekulalari
orasidagi g’avaklarga joylashadi va asta – sekin makromolekulalarni bir – biridan
ajrata   boshlaydi.   Vaqt   o’tishi   bilan   makromolekulalar   orasidagi   bog’lanish
susayadi va makromolekulalar asta – sekin erituvchi molekulalari orasida tarqaladi,
natijada chin eritma hosil bo’ladi.
    Bo’kish chekli va cheksiz bo’ladi. Cheksiz bo’kish – erishning birinchi bosqichi
bo’ladi, so’ngra polimer zanjirlari bir-biridan ajraydi va quyi molekulyar erituvchi
molekulalari   bilan   aralashadi.   Bo’kkan   polimer,   ya’ni   quyimolekulyar
suyuqlikning   polimerdagi   eritmasi,   ma’lum   vaqt   toza   suyuqlik   bilan   birgalikda
mavjud bo’la oladi. So’ngra makromolekulalar bir – biridan ajray boshlaydi va asta
–  sekin   erituvchi   molekulalari   orasiga   tarqab   bir   jinsli   eritma   hosil   qiladi.   Chekli
bo’kish.   Bo’kish   har   doim   ham   erish   bilan   tugayvermaydi.   Ko’pincha   jarayon
ma’lum   bo’kish   darajasiga   etishi   bilan   to’xtaydi.   Buning   sababi   polimer   bilan
erituvchining   chekli   aralashishidir.   Natijada   jarayon   oxirida   sistemada   ikkita   faza
hosil   bo’ladi,   yuqori   molekulyar   birikmaning   erituvchidagi   to’yingan   eritmasi   va
erituvchining polimerdagi to’yingan eritmasi (iviq). Bunday chekli bo’kish doimo
muvozanatda   bo’ladi,   ya’ni   ma’lum   darajagacha   bo’kkan   polimerning   hajmi
o’zgarmas   bo’lib   qoladi   (agar   sistemada   kimyoviy   o’zgarish   bo’lmasa).
Bo’kishning bunday turi suyuqliklarning chekli aralashishiga o’xshashdir. Chiziqli
polimerlar   uchun   bu   jarayon   ikki   suyuqlikning   chekli   aralashishiga   o’xshashdir:
ma’lum   sharoitda   (ya’ni   harorat   yoki   komponentlar   konsentrasiyasining   ma’lum
qiymatida) chekli bo’kish cheksiz erishga o’tishi mumkin.
Polimer   eritmalarini   tayyorlash   va   tozalash.   Og’zi   mahkam   yopiladigan
probirkaga maydalangan polimer namunasidan 1gr va erituvchidan 10 ml solinib,
uy   temperaturasida   2   soat   saqlanadi.   Bu   vaqt   ichida   ba’zan   probirkani   chayqatib
turish   kerak.   Oradan   2  soat  o’tgach,  probirkadagi  o’zgarishga  qarab,  polimerning
erigan   yoki   bo’kkanligi   aniqlanadi.   Agar   polimer   qisman   erigan   yoki   bo’kkan
bo’lsa,   uning   eruvchanligini   yuqoriroq   temperaturada   tekshirish   kerak.   Buning
uchun   probirkaning   og’ziga   qaytarma   sovutgich   o’rnatib,   probirka   30   minut
36 davomida   suv   hammomida   isitiladi-da,   namunaning   eriganligi   yoki   bo’kkanligi
kuzatib turiladi [26]. 
        Eruvchanlikni   miqdoriy   jihatdan   aniqlash.   Ko’pincha,   erituvchilarning
eritish   xususiyatini   bilish   kifoya   qilmay,   balki   polimerni   qancha   miqdorda   erita
olishini   ham   bilish   zarur   bo’ladi.   Bunday   hollarda   polimer   eritmasini   loyqatish
uchun   sarflangan   cho’ktiruvchi   miqdoriy   aniqlanadi.   So’ngra   cho’ktiruvchi
moddaning   erituvchi   hajmiga   nisbati   hisoblab   topiladi   va   bu   nisbat   polimerning
erish   miqdorini   xarakterlaydi.   Demak,   eritmani   loyqalatish   uchun   cho’ktiruvchi
qancha   ko’p   kerak   bo’lsa,   erituvchining   eritish   xususiyati   shuncha   yaxshi   deb
hisoblanadi.
        Tajriba   o’tkazish   tartibi:   konussimon   kolbaga   maydalangan   polimerdan   1gr
solinib,   10   ml   erituvchida   eritiladi,   eritma   ustiga   byuretkadan   cho’ktiruvchi
tomiziladi   (kolbani   doimo   chayqatib   turish   zarur).   Kolbadagi   tiniq   eritma
loyqalangandan   so’ng,   cho’ktiruvchi   modda   tomizish   to’xtatiladi   va   1ml
erituvchiga to’g’ri keladigan cho’ktiruvchi miqdori (ml) hisoblab topiladi.   
2-jadval
    Ba’zi polimerlar uchun tavsiya etilgan erituvchi va cho’ktiruvchilar
Polimer Erituvchi Cho’ktiruvchi
Poliizobutilen 
Polivinilxlorid
Perxlorvinil smolasi
Polistirol
Polivinil spirt
Polimetilmetakrilat
Polibutilmetakrilat
Polivinilasetat
Polivinilbutiral
Poliuretanlar
Poliefirlar
Poliamidlar Benzol
Dixloretan
Atseton, ammiak eritmasi
Benzol
Suv, formamid
Benzol
Atseton
Metil va etil spirtlar
Etil spirti
Siklogeksanon
Aseton
Krezol Metil yoki etil spirti
Etil spirt
Suv, etil va metil spirtlar
Metil spirti, benzin
Metil va etil spirtlar
Benzin
Metil spirti
Suv, efir
Suv, efir
Suv
Suv, metil va etil spirtlar
Metil va etil spirtlar
37 Fenol-formal’degid
smolasi
Mochevina–formal’degid
smolasi Aseton, etil spirti
Suv Suv
Xlorid kislota eritmasi
  Polimerlarni tozalash.  Odatda, yangi olingan polimerlarda har xil qo’shimchalar
(ko’pincha,   reaksiyaga   kirishmay   qolgan   monomer)   bo’ladi.   Polimerning
xossalarini   o’rganishdan   oldin,   uni   qo’shimchalardan   tozalash   zarur,   chunki
qo’shimchalar   juda   oz   miqdorda   bo’lsa   ham   polimerning   xossalariga   kuchli   tasir
ko’rsatadi. Polimer bu qo’shimchalardan qayta cho’ktirish yo’li bilan tozalanadi.
        3-5   gr   og’irlikdagi   namuna   50   ml   erituvchida   eritiladi.   Hosil   bo’lgan   eritma
boshqa   kolbadagi   100   ml   cho’ktiruvchi   ustiga   qo’yiladi.   Polimerning   to’la
cho’kganligini   aniqlash   uchun   tinigan   eritma   va   cho’ktiruvchi   aralashmasiga
cho’ktiruvchidan   yana   bir   necha   ml   quyiladi.   Bu   vaqtda   loyqa   hosil   bo’lmasa,
polimer to’la cho’kkan bo’ladi. Cho’ktirilgan polimer ajratib olingach, u erituvchi
va cho’ktiruvchi moddalar aralashmasi bilan bir necha marta yuviladi-da, vakuum
ostida og’irlik o’zgarmay qolguncha quritiladi.
1.4. Polimerlarni fraksiyalash usullari
  Polidesperslikni   o’rganish   katta   nazariy   va   amaliy   ahamiyatga   ega.   U
polimerlanish yoki polikondensatlanish reaksiyalari mexanizmiga, reaksiyalarning
tugallanganligiga,   polimerlarni   qayta   ishlash   usuliga,   destruksiya   va   eskirish
jarayonlariga   bog’liq.   Polidesperslikni   kelib   chiqish   sabablari   ham   mavjud;   1)
laboratoriya   sharoitida   sintez   kolbasida   polimerlanish   reaksiyasi   olib   borilayapti,
reaksiya   tezroq   ketishi   uchun   kolba   qizdiriladi.   O’sayotgan   makromolekula
temperatura ta’sirida termik destruksiyaga uchraydi. 2) Reaksiya davomida eritma
quyuqlashib, diffuziya hodisasi qiyin kechadi, natijada monomer o’sib borayotgan
makromolekulaga   yetib   borishi   qiyinlashadi.   3)   Monomer   tugab   qolishi   mumkin.
4)   Zanjirning   rekombinasiya   usuli   bo’yicha   uzilishi   5)   Zanjirning   disproporsiya
usuli bo’yicha uzilishi kabi sabablarga ko’ra YuMB lar polidispers holatda bo’ladi.
38 Polidesperslik tajribada polimerlarni fraksiyalarga ajratib aniqlanadi. Fraksiyalarga
ajratish ikki xil bo’ladi: 
1)   preparativ fraksiyalash , bunda fraksiyalar alohida ajratib olinib, ularning
xossalari maxsus usullar bilan o’rganiladi; 
2)   analitik fraksiyalash , bunda fraksiyalar  alohida ajratib olinmay tajribalar
orqali taqsimlanish egri chizig’i chiziladi. 
Fraksiyalab   cho’ktirish,   fraksiyalab   eritish,   fraksiyalab   taqsimlash   va   shu
kabilar preparativ fraksiyalash deyiladi [27]. 
Turbidimetrik titrlash, ultrasentrafugada sedimentasion muvozanatni aniqlash,
yorug’lik   sochilishini   o’rganish   kabi   usullar   analitik   fraksiyalashning   eng   muhim
omillari   hisoblanadi.   Yuqorida   qayd   etilgan   usullarning   deyarli   barchasi
polimerlarning eruvchanligiga asoslangan. Ma’lumki, polimerga ma’lum miqdorda
erituvchi   quyilsa,   birinchi   navbatda   molekulyar   massasi   kichik   bo’lgan   polimer
gomologlari   eriydi.   Aksincha,   polimer   eritmasiga   cho’ktiruvchi   qo’shilsa,   eng
avval molekulyar massasi yuqori bo’lgan fraksiyalar cho’kmaga tushadi [28]. 
Nazariy jihatdan  qaralganda  polimer   yoki  sopolimerlar  sintezi  jarayonida  bir
xil uzunlikdagi yuqori molekulyar birikmalar hosil bo’layotgandek tuyiladi, biroq
bir   qancha  sabablarga  ko’ra  sintez  qilb olingan  polimer   yoki  sopolimerlar  har   xil
uzunlikga ya’ni polidespers holatda bo’ladi. Bunday polidespers holatdagi polimer
yoki   sopolimerlarni   ma’lum   bir   maqsadlarda   ishlatib   bo’lmaydi.   Shuning   uchun
bunday polidespers polimerlarni albatta fraksiyalarga ajratish kerak [30].
Polimerlarni molekulyar massasiga ko’ra ajratish aniqligi fraksiyalar sonining
ko’payishi  bilan ortadi. Odatda polimerlar 20-30 ta fraksiyalarga bo’linadi. Shuni
esda   tutish   kerakki,   eritish   va   cho’ktirish   jarayonlari   orqali   tarkibida   bir   xil
uzunlikga   ega   bo’lgan   molekulalar   fraksiyalarini   ajratib   olish   mumkin   emas,
chunki zanjirlar uzunligi orasidagi farq kamayishi bilan eruvchanlikning bu farqga
sezuvchanligi juda pasayib ketadi. Polimerlarning polidespersligi odatda grafikaviy
ifodalanadi,   bu   usul   fraksiyalash   natijalarini   yaxshi   tasvirlaydi.   Fraksiyalash
tajribadan   olingan   ma’lumotlar   asosida   molekulyar   massaviy   taqsimlanish   grafigi
chiziladi.   Har   bir   ajratilgan   fraksiya   o’ziga   xos   xossalarga   (temperaturaga,
39 destruksiyaga,   gidrolizga   chidamliligi;   eruvchanligi,   bo’kishi,   mexanik   xossalari)
ega   bo’lganligi   uchun,   ma’lum   bir   talablarga   javob   beradigan   joylarda   ishlatish
mumkin. 
Yuqori   molekulyar   birikmalar   (YuMB)   ning   polidispersligi   polimerlarning
bo’kish   va   erishiga,   ular   eritmalarining   xossalariga,   fizik-mexanik   va   boshqa
xossalariga ta’sir etadi. Shuning uchun polidesperslikni aniqlash, har bir fraksiyani
fizik-mexanik   hamda   kimyoviy   xossalarini   o’rganish   katta   ahamiyatga   egadir.
Fraksiyalash deb, polimerni tashkil etgan har xil uzunlikdagi polimergomologlarini
bir-biridan ajratishga aytiladi. 
Fraksiyalash   laboratoriya   sharoitida   har   xil   usullardan;   masalan,   cho’ktirib
ajratish,   ekstraksiyalash,   erituvchini   bug’latish,   haroratni   pasaytirish,   ikkita
aralashmaydigan   suyuqlik   orasida   taqsimlanish,   adsorbsion   xromatografiya,
ultrafil’trasiya,   turbidimetrik   titrlash   hamda   termodiffuziyalardan   foydalanish
mumkin.   Polimerlarni   eritish   yo’li   bilan   ham   fraksiyalarga   ajratish   mumkin.
Buning   uchun   polimer   namunasi   ketma-ket   erituvchi   va   cho’ktiruvchi   har   xil
nisbatda   olingan   aralashmasi   bilan   ishlanadi.   Aralashma   tayyorlashda
cho’ktiruvchi   miqdori   kamaytirib   boriladi.   Birinchi   aralashma   ko’p   miqdorda
cho’ktiruvchi   tutganligi   uchun   unda   faqat   quyimolekulyar   polimer   fraksiyalari
eriydi.   Eritma   quyib   olingach   qolgan   polimer   cho’ktiruvchi   kamroq   bo’lgan
aralashma bilan ishlanadi. Bu aralashmada molekulyar massasi avvalgidan kattaroq
bo’lgan   fraksiya   eriydi.   Eritma   yana   ajratib   olinadi   va   qolgan   polimer   keyingi
tarkibdagi aralashma bilan ishlanadi [31].
3-jadval
Polimerlarni fraksiyalash usullarining umumiy asoslari
№ Usul  Fraksiyalarga ajratish sabablari
1 2 3
1 Cho’ktirib ajratish: Eruvchanlik   molekulyar   massa   ortishi
bilan   kamayib   boradi   va   molekulyar
40 a)   cho’ktiruvchi   qo’shish   bilan
cho’ktirish;
b) erituvchini bug’latish;
v) haroratni pasaytirish massasi   yuqori   bo’lgan   fraksiya   birinchi
cho’kadi.
2 Eritib ajratish:
a)   Haroratni   o’zgartirish   yo’li
bilan;
b) Diffuziya tezligi bo’yicha Eruvchanlik   va   diffuziya   tezligi
molekulyar   massa   ortishi   bilan
kamayadi.   Molekulyar   massasi   eng
kichik   bo’lgan   fraksiyalar   birinchi
eritmaga o’tib ajraladi.
3 Ikkita   aralashmaydigan   suyuqlik
orasida taqsimlanish Taqsimlanish   koeffisienti   molekulyar
massaga bog’liq.
4 Adsorbsion xromatografiya Katta molekulalar yaxshiroq 
adsorbsiyalanadi.
5 Ultrafil’trasiya  Elash (fil’trlash) samarasiga asoslangan.
6 Ultrasentrifugalash Sedimentasiya   tezligi   molekulyar
massasi ortishi bilan ortadi.
7 Turbidimetrik titrlash Cho’kish   ostonasi,   molekulyar   massa   va
konsentrasiyaga bog’liq.
8 Termodiffuziya Diffuziya   va   termodiffuziya
koeffisentlarining   nisbatlari   molekulyar
massaga bog’liq.
Ko’rilgan   usullardan   har   birining   afzal   va   kamchilik   tomonlari   bor.   Cho’ktirish
bilan   fraksiyalashning   asosiy   kamchiliklaridan   biri,   cho’kish   jarayonida   boshqa
molekulyar massali fraksiyalarning mexanik ravishda aralashib chokishidir. Eritish
usulida bunday kamchiliklar yo’q, lekin bu usul juda uzoq vaqtni talab qiladi [29],
[32].
II BOB. TAJRIBA QISMI 
2.1. Vinilxloridning vinilasetat bilan har xil 
nisbatda sopolimerlanishi
41 Vinilxloridning vinilasetat bilan har xil nisbatda sopolimerlanishini o’rganish
uchun   bizga   quyidagi   reaktiv   va   asboblar   kerak   bo’ladi:   vinilxlorid   (ballon)   (14
ml), haydalgan vinilasetat (14 ml), haydalgan aseton (12 ml), benzoil peroksid (0,2
gr), metil spirt (80 ml), quruq muz (1 gr), yuqori temperaturaga chidamli shishadan
yasalgan   va   darajalarga   bo’lingan   ampulalar   (4   dona),   sovutgich   (1   dona),   suv
termostati (1 dona) [9].
4 ta ampulaga 3 ml dan aseton solinadi va 1 ampulaga 5 ml, 2-ampulaga 4 ml,
3-ampulaga   3   ml,   4-ampulaga   2   ml   vinilasetat   qo’shiladi.   Ampulalar   quruq   muz
vositasida -10 0
  C gacha sovutiladi va 1-ampulaga 2 ml, 2,3 va 4-ampulalarga 3, 4
va   5   ml   vinilxlorid   quyiladi.   Ampulalar   sovutuvchi   muhutdan   olinmay,   ularning
og’zi kovsharlanadi va 30 0
C li termostatda saqlanadi. Reaksiya tamom bo’lgandan
keyin  ampulalar   egov  yordamida   ochiladi   va  ularning  har  biriga  20  ml   dan  metil
spirt   qo’shiladi.   Cho’ktirilgan   sopolimer   fil’trlanib,   erituvchilar   bilan   yuviladi   va
dastlab   xona   haroratida   keyin   50 0
C   da   pechda   massasi   o’zgarmay   qolguncha
quritiladi. 
Reaksiya tenglamasi quyidagicha:
2.2.  Vinilxloridning vinilasetat bilan 
sopolimerining  eruvchanligini aniqlash
Sopolimerni   eruvchanligini   aniqlash   uchun   og’zi   yopiladigan   probirkalarga
maydalangan   sopolimer   namunasidan   1   gr   va   erituvchilardan   (benzol,   ksilol,
toluol,   tetraxlormetan,   xloroform,   spirt,   dimetilformamid   (DMFA)   lardan)   15   ml
dan solib xona temperaturasida 1 sutka saqladik. Probirkalarni vaqti-vaqti bilan oz-
ozdan   qizdirib   chayqatib   turdik.   Natijada   sopolimer   toluolda   va   ksilolda   ozroq
qizdirib,   chayqatganimizda   erishini   va   qolgan   erituvchilarda   bo’kkanligini
kuzatdik.   Toluol   va   ksilolda   sopolimerning   eritmalarini   tayyorlab,
cho’ktiruvchilardan   ta’sir   ettirib   ko’rdik.   Toluoldagi   sopolimer   eritmasi   2   ml
42 cho’ktiruvchi ta’sirida cho’kmaga tusha boshladi. Ksilolda esa, 3 ml cho’ktiruvchi
ta’sirida   ham   cho’kmaga   tushmadi.   Adabiyotlardan   ma’lumki,   sopolimer
erituvchida   ko’proq   cho’ktiruvchi   ta’sirida   ham   cho’kmaga   tushmasa,   ya’ni
erituvchi   sopolimerni   eritma   holida   ushlab   tursa,   bunday   erituvchi   eng   yaxshi
erituvchi   hisoblanadi.   Demak,   vinilxloridning   vinilasetat   bilan   sopolimeri   uchun
Ksilol eng yaxshi erituvchi hisoblanar ekan.
2.3. Sopolimerni bo’kish tezligi va darajasini aniqlash
Yuqori   molekulyar   birikmalarning   quyi   molekulyar   suyuqliklarni   o’ziga
yutish   jarayoni   natijasida   sopolimerlarning   hajmiy   o’zgarishi   hodisasiga   bo’kish
deyiladi. 
Bo’kish   jarayonida   sopolimer   molekulasi   suyuqlikni   yoki   uning   bug’larini
o’ziga   yutib,   suyuqlik   molekulalari   ta’sirida   uning   hajmi   hamda   massasi   ortadi.
Natijada   uning   bir   jinsliligi   o’zgarib,   u   yumshoq,   qovushqoq   va   cho’ziluvchan
bo’lib qoladi. [8], [9].
Polimer   yoki   sopolimerlarni   erishi   ularning   bo’kishidan   boshlanadi.   Avval
bo’kadi, keyin eriydi. Bo’kish hodisasi  quyi molekulalarda ham uchraydi. Yuqori
molekulyar moddalar haqidagi nazariya polimerlarning bo’kish va erish hodisasini
suyuqliklarning   o’zaro   aralashish   jarayoni   deb   qaraydi.   Chunki   ko’p   polimerlar
kristall   holatda   bo’lmaganligi   uchun   ularni   o’ta   sovutilgan   suyuqlik   deb   qarash
mumkin.
Polimer   erituvchiga   tushurilganda   faqat   erituvchining   molekulalari   polimer
molekulalari orasiga kiradi. Polimerlarning makromolekulalari nihoyatda salmoqli
bo’lgani   uchun   sust   harakatlanadi.   Shuning   uchun   polimerni   erish   jarayoni   sekin
boradi.   Erituvchiga   tushgan   polimer   bo’ka   boshlaydi.   Bu   vaqtda   erituvchi
molekulalari   makromolekulalar   orasidagi   bo’sh   fazolarni   to’ldirib   polimerlarga
yutiladi.   Polimerga   yutilgan   erituvchining   molekulalari   polimer   zanjirlari
zvenolarini   bir-biridan   uzoqlashtirib   ular   orasidagi   o’zaro   ta’sir   kuchlarini
kamaytiradi.
43 Natijada   polimer   g’ovaklashadi.   Polimer   ichida   hosil   bo’lgan   g’ovak   bo’sh
joylarni   erituvchining   yangi   molekulalari   band   eta   boshlaydi.   Shunday   qilib
bo’kayotgan polimerning hajmi kattalashadi.
Polimerning   bo’kishi   va   erishi   ularning   molekulyar   massasiga   bog’liq
bo’ladi. Molekulyar massa qancha katta bo’lsa, bo’kish va erish ham shuncha qiyin
bo’ladi.   Molekulyar   massasi   kamayishi   bilan   polimerning   erishi   quyi   molekulyar
birikmalarni erishiga o’xshab boradi.  Bo’kish   miqdorini   aniqlash   uchun   quyidagi
formuladan foydalaniladi: 
m
o  - polimer yoki sopolimerning bo’kishgacha bo’lgan massasi.
m – bo’kishdan keyingi massasi.
Vinilxloridning   vinilasetat   bilan   sopolimerini   bo’kish   darajasini   aniqlash
uchun 0,5 gr sopolimerni shkalali probirkaga (nabuxametrga) solib, ustidan 10 ml
erituvchi   soldik.   Vaqti-vaqti   bilan   erituvchini   kamayishini   kuzatib   bordik.   16
soatlardan   so’ng   erituvchi   miqdorini   o’zgarmay   qolganiga   ishonch   hosil   qilgach,
bo’kish   uchun   sarflangan   erituvchi   massasini   aniqladik   va   quyidagi   formuladan
foydalanib:
bo’kish darajasi (Q) ni aniqladik:
       Q = 0,96 - 0,5 / 0,5  .
 100% = 0,46 / 0,5  .
 100% = 92 %
Tajriba natijalariga asoslangan holda, sopolimer kselolda eriydi, toluolda esa,
yaxshi   bo’kadi,   hatto   qizdirib,   chayqatib   turilsa,   erishi   ham   mumkin.
Sopolimerning DMFA dagi bo’kish darajasi esa;
       Q = 0,82 – 0,5 / 0,5  .
 100% = 0,32 / 0,5 . 100 % = 64 %
teng ekanligini bilgan holda, bo’kish darajasi (Q) ni vaqt (t) ga bog’liqlik grafigini
chizish mumkin. 
44 2-rasm. Sopolimerni bo’kish knetikasini ifodalovchi grafik
1 - Ksilolda, 2-toluolda, 3-DMFA da
45 III BOB. NATIJALAR TAHLILI
3.1. Polimerlarning molekulyar massasini aniqlashda 
viskozimetriya usulining qo’llanishi 
Ishning   bajarilishi:   Avvalo   toza   quritilgan   viskozimetrga   (1)   erituvchi
quyiladi   va   4   sharchaning   yuqori   qismigacha,   2   naycha   berkitilib   turgan   holda,
rezina  nok   bilan  ko`tariladi.   2- N aychaning   og`zi   ochi l ganda   erituvchi   sharchadan
viskozimetrning   pastki   qismiga   oqib   tusha   boshlaydi.   Sharchaning   tepasiga
qo`yilgan   belgidan   to   kapillyarning   yuqori   qismidan   oqib   o`tish   vaqti   3-4   marta
sekundomer   yordamida   o`lchanadi.   Shundan   so`ng   toza   quritilgan   viskozimetrga
birinchi eritma quyiladi.
Eritmaning hajmi (оdatda 8 - 10 ml) viskozimetrning kappilyar, yuqori va
pastki   sharchalarining  to’lishiga   yetarli   bo’lishi   kerak.   Polimer   eritmasini   pipetka
orqali   aniq   o’lchanishi   lozim.   Dastlab,   erituvchini   oqib   tushish   vaqti   (t
o )
aniqlanadi. Buning uchun V
o   = 10 ml erituvchi
viskozimetrni   (1)   rezervuariga   (2)   nayi   orqali
solinadi   va   10   –   15   minut   termostatda   (T)
belgilangan   (25 o
C)   haroratda   tutib   turiladi.
So‘ngra   (6)   nay   yuqoridan   yopiladi   va   (3)
nayga   grusha   (yoki   suv-oqimli   nasos)   ulanadi
hamda   vakuum   ostida   erituvchi   kapillyar   (5)
orqali   A   belgidan   yuqoridagi   sharcha
to‘lguncha ko‘tariladi. Keyin (3) naydan grusha
(yoki suv-oqimli nasos) uziladi, so‘ng (6) nay 
3 -rasm.   Ubbelode   kapillyarli   ochiladi.   Bunda   (6)   nayga   qisman   ko‘tarilgan
viskozimetrining tuzilishi      erituvchi darhol pastga oqib rezervuarga (1) tu-shadi
va   (5)   kapillyar   osti   erituvchidan   holis   bo‘lib   qoladi.   Ammo   (5)   kapillyardan   A
belgi   ustidagi   shargacha   bo‘lgan   masofada   erituvchi   bo‘lib,   u   sekin   oqib   tusha
boshlaydi,   chunki   kapillyar   diametri   0,3mm   naycha   diametridan   deryali   30   marta
kichikroq bo‘ladi va unda ichki ishqalanish (qovushoqlik) yorqin namoyon bo‘lishi
kuzatiladi. O‘lchashlar A belgidan B belgigacha erituvchi oqib tushish vaqtini qayd
46 etish orqali amalga oshiriladi. Bunda erituvchining oqib tushish vaqti  t
o  = 80÷100 s
diapazonida   bo‘lishi   maqsadga   muvofiqdir.   O‘lchashlar   3÷5   marta   amalga
oshiriladi t
o  ning o‘rtacha arifmetik qiymati aniqlanadi va jadvalga kiritiladi.  
   Keyingi bosqichda viskozimetr erituvchida yuvib, quritib tozalangach, qayta
termostatga o‘rnatiladi.
Birinchi   quyilgan   eritmani   ham   xuddi   erituvchi   bilan   ishlangan   tartibda
viskozimetr   sharchasidan   o’tish   davri   o’lchanadi.   Polimer   eritmalarini   suyultirish
shu viskozometrning o’zi bajaradi. Buning uchun dastlab olingan eritmaning ustiga
teng hajmda pipetka orqali erituvchi quyiladi. 15-20 daqiqa eritmani muvozanatga
kelguncha   va   uning   harorati   termostat   haroratiga   tenglashguncha   kutib   turiladi.
Eritmani   suyultirish   kamida   3   marta   amalga   oshiriladi.   Eritmaning   har   bir
konsentratsiyasida bajariladigan ishlar xuddi yuqorida bayon etilganidek bajariladi.
τ
o`r =  τ
1 +  τ
2  + τ
3  / 3
Ushbu olingan natijalar orqali eritilgan moddaning qovushqoqligi va 
molekulyar massasi topiladi.

nisbiy =  τ
o`r  /  τ
0

solishtirma =  τ
o`r  /  τ
0  - 1

keltirilgan =
Olingan   natijalar   asosida   keltirilgan   qovushqoqlikni   kontsentratsiyaga
bog’liqlik   grafigi   chiziladi.   Bu   bog’liqlikning   ordinata   o’qi   bilan   kesishgan
nuqtasidan   xarakteristik   qovushqoqlik   aniqlanadi.   Xarakteristik   qovushqoqlikni
molekulyar   massa   bilan   bog’lovchi   Mark-Kun-Xauvink   tenglamasidan   K   va   
kattaliklarni   bilgan   holda,   polimerning   molekulyar   massasini   hisoblash   mumkin
[29].
Turli   xil   usullarda   radikal   polimerlanish   sharoitida   sintez   qilingan   ba’zi
polimerlarning   molekulyar   massalari   polimer   eritmalarini   qovushqoqligini
o’lchash orqali viskozimetriya usuli yordamida aniqlandi. 
47 3.2. Ba’zi polimerlarning molekulyar massasini 
viskozimetrik usulda aniqlash
N-Vinilpirrolidon,   stirol,   metilakrilat,   butilmetakrilat,   kabi   monomerlar
asosida sintez qilingan polimerlarning molekulyar massasini  viskozimetrik usulda
tajribada   aniqlandi.   Bu   polimerlarni   xarakteristik   qovushqoqligini   aniqlashda
ma’lum   erituvchilar   tanlanib   tekshirish   muayyan   haroratlarda   olib   borildi.   Bunda
tanlangan sharoit 4- jadvalda keltirilgan.
4-Jadval 
Molekulyar massani hisoblash uchun  Ма rk-Kun-Xauvink tenglamasi
parametrlari hamda xarakteristik qovushqoqlikni aniqlash sharoitlari
Polimer К α erituvchi Те mperatura ,
0
С
VP 1.4×10 -4
0.7 suv 25
СТ 1.1×10 -4
   0.725 toluol 30
МА 4.59×10 -5
   0.795 benzol 30
BMA 1.15×10 -5
  0.89 butanol 30
Polimerlarni   xarakteristik   qovushqoqligini   aniqlash   uchun   tajriba   natijalari
Xaggins va Kremer tenglamalari koordinatlarida qayta hisoblandi. Barcha polimer
namunalari   uchun   Xaggins   va   Kremer   doimiyliklari   yig’indisi   0,5   ga   tengligi
aniqlandi.   Polimerlarning   molekulyar   massasini   aniqlashda   polimer   eritmasining
xarakteristik   qovushqoqligini   va   molekulyar   massani   bog’lovchi   Mark-Kun-
Xauvink tenglamasini qo’llagan holda hisoblash mumkin:   [  ] =  К *  М
n     
5-Jadval 
Polimerlarning qovushqoqligini viskozimetriya usulida o’lchash orqali
molekulyar massani aniqlash natijalari
Monomer [I], 
mol .
l -1 [η],dl · g -1
ММ
10 -3 [I], 
m о l .
l -1 [η],dl · g -1
ММ
10 -3
VP, 
[M]=5.51
mol .
l  -1 0 0.49 62.4
0.027 0.43 51.7 0.026 0.48 60.6
0.045 0.41 48.4 0.043 0.45 55.2
0.062 0.38 43.4 0.061 0.44 53.5
48 0.080 0.36 40.2
S Т , 
[M]=5.12
mol .
l  -1 0 0.63 81.7
0.027 0.60 76.4 0.026 0.62 79.9
0.045 0.57 71.2 0.043 0.61 78.1
0.071 0.55 67.7 0.069 0.58 72.8
BMA , 
[M]= 4.35
mol .
l   -1 0 0.21 42.2
0.027 0.17 28.3 0.026 0.19 34.9
0.045 0.14 19.6 0.043 0.15 22.3
0.062 0.13 17.1 0.061 0.14 19.6
MA, 
[M]=6.52 
mol·l  -1 0 1 .20 405.3
0.027 0 .94 346.0 0.026 2.05 370.9
0.045 0 .85 325.9 0.043 1.90 337.0
0.062 0 .72 297.4 0.061 1.77 308.3
Olingan   natijalar   ko’rinib   turibdiki,   reaksion   aralashmadagi   inisiator
miqdori   ortishi   bilan   polimerlarning   xarakteristik   qovushqoqligi   kamayib   boradi.
Shunga mos ravishda polimerlarning molekulyar massasi ham kamayadi.
3.3. Poli-N-vinil kaprolaktamning molekulyar massasini 
viskozimetrik usulda aniqlash
Radikal polimerlanish sharoitida zanjir uzatuvchi agentlar ishtirokida sintez
qilingan   N-vinilkaprolaktam   polimerini   molekulyar   massasi   viskozimetrik   usulda
aniqlandi. Zanjir uzatuvchi agentlar sifatida allil birikmalari qo’llash orqali sintez
qilingan   poli-N-vilnil   kaprolaktamning   0,6;   1,0;   1,2   g/dl   bo’lgan   konsentrasiyali
eritmalari   tayyorlandi.   U larning   qovushqoqligi   oqish   tezligi   298   K   suv   yoki
dimetilformamidda   t=100   sekund   bo’lgan   Ubbelode   viskozimetrida   aniqlandi.
Olingan   natijalar   orqali   eritilgan   polimer   qovushqoqligi   va   molekulyar   massasi
topildi. Buning uchun olingan natijalar asosida   η
kelt / с  ni konsentrasiyaga bog’liqlik
grafigi   chiziladi   (4-rasm).   Bu   bog’liqlikning   ordinata   o’qi   bilan   kesishgan
nuqtasidan xarakteristik qovushqoqlik aniqlandi.
49 4-rasm.   Keltirilgan   qovushqoqlikning   turli   konsentrasiyali   allil
birikmalar   ishtirokida   sintez   qilingan   N-vinilkaprolaktam   polimeri
eritmasining konsentrasiyasiga bog’liqligi.  
Erituvchi dimetilformamid. [AB], 10 -2
 mol/l: 5-0,32; 4-0,37; 3-1,85; 2-3,72; 1-5,54
Rasmdan   ko’rinib   turibdiki,   keltirilgan   qovushqoqlikning   konsentrasiyaga
bog’liqligi   to’g’ri   chiziqli   xarakterga   ega   bo’lib,   sistemada   allil   birikma
konsentrasiyasi   ortishi   bilan   [  ]   ning   kamayishini,   polimerning   molekulyar
massasining kichiklashib borishidan dalolat beradi.
6-Jadval 
Allil birikmalari ishtirokida olingan poli-N-vinil kaprolaktamni
viskozimetrik usulda aniqlangan  molekulyar massalari 
№ [AB] ,  10 -2
 mol/l [  ]  10 -2
, sm 3
/g K α M .
10 3
1 - 0,36
9,55  10-3
   0,67   188
2 0,32 0,34   168
3 0,37 0,33   166
4 1,85 0,26   110
5 3,72 0,21   76
6 5,54 0,15   42
50 3.4.  Izopropil spirti muhitida olingan poli-N-vinil kaprolaktamni
molekulyar massasini viskozimetrik usulda aniqlash 
  N-vinikaprolaktamning   radikal   polimerlanishi   izopropil   spirtida   olib
borilganda   sintez   qilingan   polimerning   molekulyar   massasi   viskozimetrik   usulda
aniqlandi.   Polimer   suyultirilgan   eritmalarini   qovushqoqligi   Ubbelode
viskozimetrida   o‘lchanib,   olingan   natijalar   asosida   η
kelt / с   ni   konsentrasiyaga
bog’liqligi  asosida xarakteristik qovushqoqlik aniqlandi.
Tajribalar asosida olingan natijalar 7-jadvalda keltirilgan.
7-Jadval 
Izopropil spiriti muhitida olingan poli-N-vinil kaprolaktamni
molekulyar massasini viskozimetrik usulda aniqlash natijalari
№ t
o , s t
i , s η
nis η
sol η
sol /C , dl/g С, г/дл
1 32 0
2 35,2 1,10 0,10 0,52 0,2
3 40,0 1,25 0,25 0,64 0,4
4 46,4 1,45 0,45 0,75 0,6
5 53,4 1,67 0,67 0,84 0,8
6 62,0 1,94 0,94 0,94 1,0
Natijalar   asosida   η
ud /C   ni   C   ga   bog‘liqlik   grafigi   tuziladi   va   Xaggins   qonuniga
asosan;
sol /S = [ η ] + k[ η ] 2
C
bu erda   k   – Xaggins doimiysi;   [ η ]   –tavsifli qovushoqlik,   dl/g . binoan grafikdan   C	
®
  0   ekstrapolyasiya   qilish   orqali   η
sol /C   =   [ η ]   tengligi,   ya’ni   tavsifli   qovushoqlik
miqdori topiladi. 
Mark-Kunn-Xauvink   tenglamasi   bo‘yicha   tavsifli   qovushoqlik   [ η ]   polimer
molekulyar massasi ( M	
 ) ga bog‘liqdir, ya’ni
[ η ] = KM	
 a
                          
bu erda   K = 1,23*10 -2
  ml/g   va   a = 0,81   koeffitsientlar, uning miqdorlari tadqiqot
qilinayotgan  sopolimer eritmasi  uchun adabiyotlardagi jadvaldan olingan [30].
51 Molekulyar massani  aniqlash.   Ushbu  tenglamadan   sopolimer ni  molekulyar
massasi (M
 ) quyidagi formula yordamida hisoblanadi; 
M  = ([ η ]/K) 1/a
                        
 
  rasm. 
sol /C ni C ga bog’liqlik grafigi
M
v  = ([  ]/K) 1/a
 = (316/1,23*10 -2
) 1/0,81
 = (25200) 1,23
 = 260000 u.b.
3.5.  Vinilxloridning vinilasetat bilan   sopolimeri eritmasining
 qovushqoqligini aniqlash   
Biror   eritma   yoki   polimer   bilan   ishlash   uchun   ularga   mos   keluvchi
viskozimetrni   tanlash   kerak.   Viskozimetrlar   har   xil   tuzilishli   bo’lib,   polimer
eritmalarining xarakteristik qovushqoqligini o’lchash uchun Ubbelode viskozimetri
qulay va keng tarqalgandir. 
Bunday   viskozimetrlarning   kapilyar   radiuslarini   avvaldan   hisoblab,
tayyorlash   oson   bo’lganligi   uchun   ular   ko’plab   eritmalarning   qovushqoqligini
aniqlashda foydalaniladi.
Puazeyl   qonuniga   asosan   viskozimetr   kapilyaridan   suyuqlik   oqayotganda
uning qovushqoqligi quyidagi kattaliklarga bog’liq bo’ladi [31].
52 η  = p π r 4
t/ 8rl
Bu   yerda,   tashqi   bosim   P   deb   olsak,   t-   l-uzunlikli   viskozimetr   kapilyar   nayi
orqali, V – hajmli suyuqlikning oqib o’tishi uchun ketgan vaqt.
Agar   ikkinchi   eritmaning   qovushqoqligi   aniq   bo’lsa,   ikkala   suyuqlikning
(erituvchi va eritma) zichligi va ularning kapilyar orqali oqish vaqtini bilgan holda,
birinchi   suyuqlikning   qovushqoqligini   aniqlash   mumkin.   Odatda   o’lchanuvchi
kattalik sifatida berilgan hajmli suyuqlikning o’z og’irligi ta’sirida kapilyar orqali
oqib o’tish vaqti (t) olinadi [32].
Polimer   eritmalarining   qovushqoqligini   aniqlash   uchun   sopolimer   toza
erituvchida eritiladi va ular qovushqoqligining nisbiy o’zgarishi hisoblanadi. 
Nisbiy   qovushqoqlik   odatda   eritmaning   oqish   vaqti   (t)   ning   erituvchining
oqish vaqti (t
o ) ga nisbatidan topiladi;
η
nis.  = t
1  / t
0
Solishtirma qovushqoqlik esa,  
η
sol.  = η
nis. - 1 = t
1 -t
0  / t
0
Bu yerda, η
nis  - nisbiy qovushqoqlik
         η
sol  - solishtirma qovushqoqlik
Eritma   va   erituvchining   zichligi   hisobga   olinmaydi.   Erituvchi   sifatida
toluoldan   foydalandik.   Qovushqoqlikni   aniqlashdan   oldin   viskozimetrni   yuvib,
tozalab, quritib, keyin unga erituvchini solib, issiqlik muvozanatga kelgunga qadar
qoldirdik. Erituvchini rezinali nok (grusha) yordamida balandgacha so’rib olib, A
nuqtadan B nuqtagacha oqib o’tish vaqtini yozib olindi. Oqib o’tish vaqtini 8 marta
takrorlandi va o’rtacha qiymatini aniqlandi:
t
0  = 26+28+28+27+28+27+25+27 / 8 = 27 sekund
Viskozimetrni   quritib,   unga   0,05%   eritmadan   soldik   va   uning   ham   oqib
o’tish vaqtini aniqladik. O’rtacha oqib o’tish vaqti 27,60 sekund ekan. Xuddi shu
tartibda 0,1, 0,2, 0,3% li eritmalarni ham o’rtacha oqib o’tish vaqtini aniqlab, η
nis ,
η
sol , va η
sol /c qiymatlarini hisoblab chiqdik. 
53   8-Jadval
Vinilxloridning vinilasetat bilan   sopolimerining η
nis  va η
sol  
qovushqoqliklari natijalari
C 
gr/
100ml t
0
sekun
d t
sekun
d ɳ
nis
dl/
gr ɳ
sol
dl/gr ɳ
sol/C
dl/
gr
0
0,05
0,1
0,2
0,3 27
-
-
-
-       -
27,60
28,66
31,40
34,95    -
1,022
1,061
1,163
  1,294     -
  0,022
  0,061
  0,163
  0,294     -
  0,44
  0,61
  0,81
  0,98
Xarakteristik   qovushqoqlikni   aniqlashning   grafik   usulidan   foydalanib   ŋ
sol /C
va   C   bog’liqlikni   grafigini   chizdik   va   o lingan   natijalarga   asoslangan   holda,
xarakteristik [η] qovushqoqlikni aniqladik. 
6-rasm.  Vinilxloridning vinilasetat bilan   sopolimerining 
ksiloldagi eritmasi uchun  ɳ
sol/C   ning C ga bog’liqlik grafigi.
Adabiyotlarda   xarakteristik   qovushqoqlikning   har   xil   birliklarini   uchratish
mumkin. Odatda  xarakteristik  qovushqoqlik  [ ]   ningɳ   birligi   sifatida dl/gr, sm 3
/gr,
m 3
/gr, l/gr lar ishlatiladi.
54 Yuqoridagi usul bo’yicha sopolimerni toluolda 5 ta fraksiyaga ajratdik va har
bir fraksiyaning ɳ
nis   va 	ɳ
sol   qovushqoqliklarini aniqladik. 	ɳ
sol/C   ning C ga bog’liqlik
grafigini chizib, xarakteristik qovushqoqlikning qiymatlarini aniqladik.
7-rasm.  Vinilxloridning vinilasetat   sopolimerini turli fraksiyalarining
ksiloldagi 	
ɳ
sol/C  ning C ga bog’liqlik grafigi.
Grafikdan   ko’rinib   turibdiki,   har   bir   fraksiyadagi   makromolekulalarning
molekulyar massasi kamayishi bilan xarakteristik qovushqoqliklar ham kamayadi.
3.6. Mark-Kun-Xaunk tenglamasidan foydalanib
molekulyar massani hisoblash
Suyultirilgan   eritmalarning   qovushqoqligini   aniqlash   orqali   polimer   va
sopolimerlarning   molekulyar   massasini   topish   oddiy   va   keng   tarqalgan   usul
hisoblanadi.   Shtaudinger   polimer   molekulyar   massasi   bilan   suyultirilgan   eritma
qovushqoqligi orasidagi bog’lanishni quyidagicha ifodalagan [33].
M = 1/K
m .
  η
sol. /C
So’ngi   vaqtlarda   Shtaundinger   tenglamasida   yangiliklar   kiritilib,
xarakteristik   qovushqoqlik   bilan   molekulyar   og’irlik   orasidagi   bog’lanishni
ifodalovchi quyidagi ikkita tenglama topildi.  [17].
1. Chiziqli tenglama  [ η ] = K
m . 
M + y
2. Darajali tenglama  [η] = K
m . 
M α
Ikkinchi   darajali   tenglama   Mark-Kun-Xaunk   tenglamasi   deyiladi.
Adabiyotlardan ma’lumki,  α  ni qiymati 0,5 <  α  < 1 oraliqda bo’lsa, makromolekula
egiluvchan zanjirni polimer yoki sopolimer turiga kiradi. [3], [12].
55 Biz olingan natijalarga K = 0,96   .  
10 -4
,   α   = 0,87 [ η ] = 0,98 asoslangan holda,
sopolimerni molekulyar massasini quyidagicha hisobladik.
M
v  = ([  ]/K) 1/a
 = (0,98/0,96 .
10 -4
) 1/0,87
 = (10208) 1,14
 = 142580 u.b.
Sopolimerlanish darajasi (P) esa: P = 11258/172=65,5 ga teng ekan.
Ushbu   tenglama   yordamida   avval   ajratilgan   5   ta   fraksiyaning   molekulyar
massalarini topib, quyidagi natijalarga ega bo’ldik:
9-Jadval
Sopolimer fraksiyalarining xarakteristik qovushqoqliklari 
va molekulyar massalari
Fraksiyalar 1 2 3 4 5
[   ], ɳ sm 3
/gr 0,98 0,81 0,74 0,66 0,55
M
v , ugl.bir. 142580 104000 95000 86000 78000
Olingan natijalar [η]=f(M) tenglamaga ko’ra, sopolimer massasi oshgan sari
uning   eritmasini   qovushqoqligi   ham   proporsional   holda   oshishini   tasdiqladi.
Sopolimer   massasini   oshishi   bilan   uning   eritmasi   qovushqoqligini   oshishi
kuzatildi.   Demak,   sopolimer   eritmasining   qovushqoqligi   uning   molekulyar
massasiga to’g’ri proporsional ekan.
Har   bir   fraksiya   makromolekulalarining   o’rtacha   molekulyar   massalarini
qo’shib,   fraksiyalar   soniga   bo’ldik   va   natijada   o’rtacha   viskozimetrik   molekulyar
massa M
v  = 101116 ekanligini aniqladik.
Sopolimerlanish darajasini aniqlash uchun esa, har bir fraksiyaning o’rtacha
molekulyar og’irligini zvenoning og’irligiga bo’lish kerak bo’ladi:
P
1 =142580/172=828,9   P
2 =104000/172=604,6   P
3 =95000/172=552,3
P
4 =86000/172=500         P
5 =78000/172=453,4
O’rtacha sopolimerlanish darajasi esa;
 P
o’rt. = M
v /m = 101116/172=587,9 ekanligi aniqlandi.
56 XULOSA
Olingan natijalarga asoslangan holda quyidagi xulosalarga kelindi:
1.  Vinilxloridning vinilasetat bilan  sopolimeri  uchun eng yaxshi erituvchi kselol va
cho’ktiruvchi metil spirti ekanligi tajriba asosida o’rganildi.
2. Cho’ktirish usulidan foydalangan holda, sopolimer 5 ta fraksiyaga ajratildi.
3.   Vinilxloridning   vinilasetat   bilan   sopolimeri   temperaturaga   chidamlilik   darajasi
o’rganilib, 96 0
C da suyuqlanishi, 116 0  
C da esa, termik destruksiyaga uchrashi
ya’ni parchalanishi kuzatildi.
4.   Vinilxloridning   vinilasetat   bilan   sopolimeri   organik   erituvchilarda   bo’kishi
o’rganilib, kselolda bo’kish tezligi 10 soat, bo’kish darajasi esa, 92% ekanligi,
toluolda bo’kish tezligi 14 soat, bo’kish darajasi  esa, 80% ekanligi, DMFA da
esa, bo’kish tezligi 16 soat, bo’kish darajasi esa, 64% ekanligi aniqlandi.
5. Viskozimetriya usulida sopolimer fraksiyalarining nisbiy ( η
nis .), solishtirma ( η
sol. )
va xarakteristik ([ η ]) qovushoqliklari o’rganildi.
6. 0,5 ≤ α ≤ 1 dan foydalangan holda, olingan natijalarga (K=0,96 .
10 -4
, [ η ] =0,98;
α=0,87)   asoslanib,   sopolimer   bukuluvchan   zanjirli   sopolimerlar   sinfiga   kirishi
aniqlandi.
7.   Mark-Kun-Xauvink   tenglamasidan   foydalanib,   sopolimerning   o’rtacha
molekulyar massasi (M
v =101116 u.b.) hisoblab topildi.
8.   Har   bir   fraksiyaning   molekulyar   massasi   aniqlandi   va   olingan   natijalar   ya’ni
sopolimer massasining oshishi uning eritmasi qovushqoqligini oshishiga to’g’ri
proporsional [η] = f(M) ekanligi tasdiqlandi.
9. O’rtacha sopolimerlanish darajasi esa; P
o’rt. =  M
v /m = 587,9  ekanligi o’rganildi.
 
57 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.   Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг   “ Ўзбекистон   Республикасини
янада   ривожлантириш   бўйича   Ҳаракатлар   стратегияси   тўғрисида ” ги
Фармонига   ШАРҲ .
2. 2018 – strategiya. gov. uz.
3.   М .   Асқаров ,   О .   Ёриев ,   Н .   Ёдгоров   Полимерлар   физикаси   ва   химияси .
Тошкент . ,, Ўқитувчи ” 1993. -146-154  б .
4.   A.A.   Xolmo’minov   Polimerlar   fizikasidan   o’quv   qo’llanma   To шкент .
” Ўқитувчи ” 2014. -22-70  б .
5.  K . С.   Ахмедов Коллоид химия .  To шкент . ” Ўқитувчи ” 2000. -122-130  б .
6.   А.А.   Геллер,   Б.И.   Геллер.   Тола   ҳосил   қилувчи   полимерларнинг   физика-
химиясидан амалий қўлланма. Тошкент ,,Ўқитувчи” 1998. -104-112 б.
7.   X . A .   Abdiraximov .   Para -   aminosalisil   kislotasi   hosilalarini   formaldegid   bilan
polikondetsatlanishi   knetikasi   va   olingan   mahsulotlarning   fizik -   kimyoviy
xossalari .  Polimerlar   fanining   zamonaviy   muammolari .  Xalqaro   ilmiy   anjuman .
Qisqa   ma ` ruzalar   mazmuni .  Toshkent  1995 -47  b .
8. H.M.Shohidoyatov, H.O’.Xo’janiyozov, H.S.Tojimuhamedov. Organik kimyo -
Toshkent “Fan”, 2014. B.824.
9.   U.N.   Musayev,   T.M.   Boboyev,   SH.A.   Qurbonov   Polimerlar   kimyosidan
praktikum.Toshkent „Universitet“ 2001. -86-90 b.
10.   Shur   A . M .Высокомолекулярные   соединения.   M .:“Высшая   школа”   1984.-
153  c .
11.   Практикум   по   высокомолекулярным   соединениям.   Под.   ред.   В.А.
Каванова  M .: “Химия”, 1985. -93  c .
12.  Musayev   U . N .,  Babayev   T . M .,  Hakimjonov   B . Sh .  Polimerlarning   fizik -  kimyosi .
Toshkent . “ Universitet ” 1994. -65-68 b.
13.   Кулезнев   В . И .,   Шершнев   В . А .   Химия   и   физика   полимеров   М .:   “ Высшая
школа ”, 1988. -96-108 c.
58 14.   Qurbonov .   Sh . A .,   Musayev .   U . N .   “   Polimerlarning   kimyoviy   xossalari   va
destruksiyasi ”.  Toshkent , “ Universitet ” 1998. -48-52  b .
15.   Абдирахимов.   Х.А.   Получение   и   исследование   коллоидно-химических
свойст   водных   растворов   дифинильних   солей   полиметиленантраниловой
кислоты   и   её   производных.   Автореферат   диссертации   на   соискание
ученой степени канд. хим. наук. Ташкент 1993. -48 с.
16.   Сагдуллаева   П.А.   Синтез   и   исследование   мочевино-формалъдегидных
полимеров,   модифицированных   некоторыми   производными   фурана.
Автореферат, диссертации на соискание ученой степени канд. хим. наук.
Ташкент 1987. -56 с. 
17.   Слоним   И.Я.   Определение   строения   мочевина   формалъдегидных   смол
циклоцепной   структуры   методом   ЯМР   13
С.   Журнал   ВМС   Сер.   А.   1988
N 10. -2286-2292 с.
18.   Слоним   И.Я.   Изменение   структуры   мочевино-формалъдегидных   смол   в
процессе синтеза и отверждения. Журнал ВМС. Сер. А. 1987 N4. -793 с.
19.   Мухаммедов   Г.И.   Интерполимерное   взаимодействие   как   фактор,
регулирующий   трехмерную   полимеризацию   мочевина-формалъдегидных
олигомеров. ДАН. Р.Узб. 1992. №2. -386-390 с.
20.   Новичкова   Л.М.,   Бельникович   Н.Г.   Структуры   образование   водных
растворов   мочевина-формалъдегидных   олигомеров   модицированных
полиметилантриламид o м, Журнал ВМС. Сер. Б. 1987. №4. -258-261 с.
21.   Стекольщиков   М.Н.   Углеводородные   растворители,   М.:“ X имия,,1986.-
205 с.
22. Цветков В.Н. Жёскоцепные полимерные молекулы Москва “Наук a ,, 1986.
-98-112  c .
23.   А.А.   T агер   Физика-химия   полимеров   Москва.   “Высщая   школа”.   1981.   -
108-134 c .
24.   А.Н.   Лившец.   Технический   анализ   и   контроль   производства   лаков   и
красок” М.: “Высшая школа” 1987. -265 с.
59 25.   Адлер   Ю.П.   Маркова   Е.В.   “Планирование   эксперимента   при   поиске
оптимальных условий” М.: “Наука” 1984. -282 с.
26.   Ирназаров   Х.И.,   Алимов   Н.А.   Получение   модифицированных   смол   для
лакокрасочной   промыщленности   Тез.   докл.   Научно-теоритической   и
технической   конф.   Исти қ лол  посвященной   5-летию   независимости   Р.Уз.
Навоий. 1996. -12-14 с.
27. Багдасарьян Х.С. Теория радикальной полимеризации. М.: “Наука”, 1996.
28.   Алимов   А.А.   “Получение   и   изучение   свойств   смол   из   местного   сырья”.
Тез. докладов Республик, научно техн. конф. Ташкент. 1995. -65-68  c .
29. М.А. Ходжаева, А.А. Алимов “Растворители олигомерных смол на основе
газоконденсата”. Тез. докл. Международ. конф. “Современные проблемы
науки о полимерах”. Ташкент. 1995. -С. 224.
30. “Практикум по химии и физики полимеров”. Под. ред. Куренкова В.Ф. М.:
“Химия”, 1990. -48-51  c .
31.  http // www . chem . msu . ru
32.  http // www . rtis . him . ru
33.  http // www . hemi . nsu . ru
60