Virtual ma’lumot axborot xizmati ko’rsatishning o’ziga xos xususiyatlari - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	193.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	26 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

Moxira Ergasheva

Ro'yxatga olish sanasi 26 Aprel 2024

1 Sotish

Virtual ma’lumot axborot xizmati ko’rsatishning o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON DAVLAT SAN’AT VA MADANIYAT
INSTITUTI
402-GURUH IV-BOSQICH
“KUTUBXONA AXBOROT FAOLIYATI”
YO’NALISHI
BIBLIOGRAFIYASHUNOSLIK FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: V irtual ma’lumot axborot xizmati ko’rsatishning
o’ziga xos xususiyatlari
Bajardi: Hamrayeva Shoxista
Ilmiy
rahbari: ___________________________________________
Topshirilgan
sana: _______________________________________
Baho: ___________

Toshkent 2022
MUNDARIJA:
KIRISH
1-BOB.
1.1 Virtual kutubxona nima.
1.2 Virtual kutubxonani yaratish.
1.3 Virtual makondakutubxonalar.
2-BOB.
2.1 Virtual xizmat ko’rsatish.
2.2 Virtual xizmat ko’rsatishning xususiyatlari.
XULOSA.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.

KIRISH
Mavzuning dolzabligi. Virtual qabulxona xizmatidan foydalanish jarayoni
interaktiv xizmat foydalanuv chisining avtomatlashtirilgan AIO da taqdim qilingan.ʻ
Mazkur xizmatdan foydalanish uchun foydalanuvchining AIO ga kirishi zarur.
ʻ
Foydalanuvchining AIO dagi «Virtual qabulxona» bo limiga kirish kerak. Buning
ʻ ʻ
uchun foydalanuvchining AIO dagi «Virtual qabulxona» punktiga sichqoncha bilan
ʻ
chertiladi. Natijada virtual qabulxonaning bosh sahifasiga kiriladi.
Murojaatlar ro yxatida foydalanuvchi tomonidan kutubxonachiga berilgan savollar va
ʻ
kutubxonachidan olingan javoblar aks etgan. Agar foydalanuvchi kutubxonachiga
biror-bir savol bilan murojaat qilmoqchi bo lsa, «Murojaatlar ro yxati»ning yuqori
ʻ ʻ
o ng qismidagi «Qo shish» tugmasini chertadi. Ochilgan darchaga foydalanuvchi o z
ʻ ʻ ʻ
savolini kiritadi va «Qo shish» tugmasini chertadi.
ʻ
Murojaatni kiritish
Natijada foydalanuvchi tomonidan berilgan murojaat kutubxonachining AIO ga
ʻ
jo natiladi. Kutubxonachining AIO da kutubxonachi «Virtual qabulxona» bo limiga
ʻ ʻ ʻ
kiradi va foydalanuvchi tomonidan berilgan savolni ko radi. Kutubxonachi berilgan
ʻ
savolga javob berish uchun murojaatning o ng tomonidagi maxsus belgiga
ʻ
(o zgartirish) sichqoncha bilan chertadi va berilgan savolga javob berish
ʻ
imkoniyatiga ega bo ladi. Natijada foydalanuvchi tomonidan berilgan savolga
ʻ
kutubxonachining javobini berish imkoniyatiga ega darchaga o tamiz. Bu yerdagi
ʻ
«Qo shish» tugmasini chertish orqali foydalanuvchining AIO ga berilgan savolga
ʻ ʻ
javob jo natiladi. Foydalanuvchi o zining AIO ga kirib «Virtual qabulxona» bo limi
ʻ ʻ ʻ ʻ
orqali berilgan savolga javob oladi. ARMAT ++ dasturidagi «Virtual qabulxona»dan
foydalanish shunday amalga oshiriladi. ARMdan olingan adabiyotlarni qaytarib
topshirish muddatini masofadan turib, uzaytirish interaktiv xizmati ham mavjud.
Mazkur interaktiv xizmat foydalanuvchining AIO da taqdim qilingan. Foydalanuvchi
ʻ
ARMdan olgan kitobning qaytarib topshirish muddatini uzaytirish uchun shaxsiy
kabinetdagi «O qilgan kitoblar» bo limiga kiradi, bu yerdagi «Foydalanuvchi
ʻ ʻ
qo lidagi kitoblar» darchasiga o tib, bu yerdagi muddati uzaytirilishi kerak bo lgan
ʻ ʻ ʻ
kitob tavsifiga belgi qo yadi va «topshirish vaqtini uzaytirish» tugmasini chertadi.
ʻ

Kitobni qaytarib topshirish muddatini uzaytirish
Foydalanuvchi bunday usulda ARMdan olgan kitobini qaytarish muddatini (har biri
10 kundan) ikki marta uzaytirishi mumkin. Foydalanuvchi tomonidan olingan kitobni
qaytarish muddatini uzaytirish kutubxonachi tomonidan bajariladi. Kutubxonachi
o zining AIO dan turib, foydalanuvchi tomonidan kitobdan foydalanish muddatiniʻ ʻ
uzaytirish bo yicha bergan so rovini quyidagicha amalga oshiradi. Muddati
ʻ ʻ
uzaytirilayotgan kitob tavsifining chap tomonidagi kvadratchaga belgi qo yiladi va
ʻ
«Topshirish vaqtini uzaytirish» tugmasi chertiladi. Natijada foydalanuvchining
talabiga ko ra foydalanilayotgan kitobni qaytarib topshirish muddati 10 kunga
ʻ
uzaytiriladi. Shunday qilib, ARMdan olingan kitobni qaytarib topshirish muddatini
cho zish jarayoni amalga oshadi. Bu ARMdan foydalanilayotganda muhim
ʻ
omillardan bo lib
ʻ hisoblanadi , zera kitobni o z vaqtida topshirmaslik. ʻ
foydalanuvchini tizimdan foydalanishini cheklaydi. ARM fondini elektron shaklga
o tkazishda birinchi navbatda, qaysi kitoblarni raqamlashtirilgan shaklga o tkazish
ʻ ʻ
kerak degan savolga javob izlanadi. Bunday holda avtomatlashtirilgan axborot-
kutubxona tizimidan foydalanuvchilarning ehtiyojlarini hisobga olish yaratilayotgan
elektron resurslardan foydalanish samarasini oshiradi , zero birinchi navbatda,
foydalanuvchilarga kerakli adabiyotlarni elektron shaklga o tkazish ularning
ʻ
ehtiyojlarini qondirishda katta ahamiyat kasb etadi.
Foydalanuvchi tomonidan o zini qiziqtirgan kitobni elektron shaklga o tkazish
ʻ ʻ
to g risidagi so rov foydalanuvchining AIO da shakllantiriladi. Buning uchun
ʻ ʻ ʻ ʻ
foydalanuvchining AIO dagi «O qilgan kitoblar» bo limiga kirib, qaysi elektron
ʻ ʻ ʻ
shaklga o tkazilishi kerak bo lgan kitob tavsifining chap tomonidagi kvadratchaga
ʻ ʻ
belgi qo yiladi va «Elektron nusxaga buyurtma» tugmasi chertiladi.
ʻ
Natijada foydalanuvchining AIO dagi «Elektron nusxaga buyurtma» bo limida
ʻ ʻ
foydalanuvchi talabiga ko ra elektron shaklga o tkazilishi kerak bo lgan kitobning
ʻ ʻ ʻ
tavsifi paydo bo ladi. Foydalanuvchi dastlab bu yerda so rovning bajarilmaganligini
ʻ ʻ
ko rsa, keyinchalik so rov asosida kitob elektron shaklga o tkazilgach, bu
ʻ ʻ ʻ to g risida ʻ ʻ
axborot olishi mumkin. Foydala nuvchining o ziga kerakli adabiyotni elektron shaklga
ʻ
o tkazilishi to g risidagi so rovi tizim kataloglashtiruvchisining AIO ga jo natiladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Kataloglashtiruvchining AIO da so rov qabul qilinadi va so ralayotgan kitobning
ʻ ʻ ʻ
elektron shakli tavsifga bog langanda foydalanuvchi
ʻ ning AIO ga bu to g risida ʻ ʻ ʻ

ma’lumot jo natiladi. Kataloglashtiruvchining AIO dagi «Elektron nusxagaʻ ʻ
buyurtma» bo limida foydalanuvchilarning talabiga ko ra elektron shaklga
ʻ ʻ
o tkazilgan adabiyotlar ro yxati paydo bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Insoniyat deyarli doimo duch kelgan eng muhim vazifalardan biri bu vaqt va
makonda axborotni saqlashdir. Kitob bosib chiqarish paydo bo'lganidan beri kitoblar
(bosma) axborotni saqlash va tarqatishning asosiy shakli bo'lib, kutubxonalar
ma'lumotni saqlash va undan foydalanishning asosiy vositasiga aylandi.
Qo'lyozma va bosma hujjatlarni saqlash va ulardan foydalanish juda yaxshi
o'zlashtirilgan. Bu erda boy tajriba, ko'plab avlod mutaxassislarining tadqiqotlari va
amaliy ishlari natijalari mavjud. Ammo aniqki, ma'lumotlar hajmining doimiy o'sib
borishi bilan, u bilan ishlash (saqlash, qidirish, buxgalteriya hisobi va boshqalar)
qiyinlashadi. Kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi axborotni elektron shaklda
saqlash va tarqatishga imkon berdi. Bu insoniyat tarixida bosma ixtiro bilan
taqqoslanadigan inqilobiy rol o'ynaydi.
Elektron shakl ma'lumotni yanada ishonchli, ixcham va qulay shaklda
saqlashga imkon beradi, bu uning tarqatish tezligi va qulayligini oshiradi. Elektron
shaklda, bosma nashrdan farqli o'laroq, ma'lumotlar erkin boshqarilishi mumkin. Shu
munosabat bilan elektron nashrlar soni yil sayin ortib bormoqda.
Virtual kutubxona - bu tizimda lokalizatsiya qilingan, shuningdek unga
telekommunikatsiya tarmoqlari orqali kirishga imkon beradigan turli xil elektron
hujjatlar to'plamlarini ishonchli saqlash va samarali foydalanish imkonini beradigan
axborot tizimi.
90-yillarning oxirida elektron kutubxonalarni yaratish bo'yicha ishlarning
sezilarli rivojlanishi kompyuter texnologiyalari va axborot texnologiyalarining
ishonchli saqlanishini, samarali ishlov berilishini va ko'p miqdordagi turli xil
ma'lumotlardan samarali foydalanishni ta'minlovchi vositalar paydo bo'lganda paydo
bo'ldi. Aynan shu paytda bir qator davlatlar raqamli kutubxona loyihalarini
tayyorlashni boshladilar.
Virtual kutubxonaning asosiy vazifalari:
Turli xil axborot manbalarini birlashtirish;
Yangi ma'lumotlarni ro'yxatdan o'tkazish (e'lon qilish);
Saqlash va bunday ma'lumotlarga kirishni ta'minlash;

Ushbu elektron kutubxonaning profiliga muvofiq boshqa elektron to'plamlarni
muvofiqlashtirish.
Axborot resurslarining integratsiyasi deganda ularning xilma-xilligi, taqdimot
xususiyatlari va foydalanuvchiga xos manipulyatsiya qobiliyatlarini saqlab qolgan
holda turli xil ma'lumotlardan foydalanish uchun (qulay va birlashtirilgan
foydalanuvchi interfeyslaridan foydalangan holda) ularni integratsiyalashuvi
tushuniladi. Bundan tashqari, resurslarni birlashtirish jismoniy ravishda amalga
oshirilishi shart emas, virtual bo'lishi mumkin. Asosiysi shundaki, u foydalanuvchiga
mavjud ma'lumotlarni to'liq qabul qilish imkoniyatini beradi. Ushbu sohada ishlab
chiqilayotgan yangi texnologiyalar birinchi navbatda ushbu eng muhim muammoni
hal qilishga qaratilgan. Xususan, raqamli kutubxonalar o'zlariga yangi, yuqori
darajadagi semantik tavsifni olib keldi.
Elektron kutubxonada samarali navigatsiya deganda foydalanuvchini o'zi
qiziqtirgan ma'lumotni to'liq mavjudligi va aniqligi bilan, mavjud bo'lgan barcha
axborot maydonida eng kam harakat sarflagan holda topish qobiliyati tushuniladi.
Ushbu yondashuv bilan, axborot tizimlarida va ma'lumotlar bazalarida ishlatiladigan
taniqli ma'lumot qidirish navigatsion yordamning alohida holatlari hisoblanadi.
Bugungi kunda bosma ma'lumotlar raqamli kutubxonalarning asosiy
manbaidir.
Virtual kutubxonadan o'quv va sanoat sohalarida foydalanish mumkin.
Bizning zamonamizda informatika va kompyuter texnologiyalari inson faoliyatining
har qanday sohasida taraqqiyotni ta'minlash uchun asosdir. Shu sababli,
kompyuterlar, tizimlar va tarmoqlarni, shuningdek, matematik, axborot va dasturiy
ta'minotni ishlab chiqish va ishlatish bo'yicha mutaxassislarga ehtiyoj juda katta.
Bularning barchasi "Kompyuter tizimlari va komplekslari" profilidagi kasbiy faoliyat
mavzusidir.
Bitiruvchilarning kasbiy faoliyat sohasi:
Kompyuter tizimlari va komplekslarini yaratish va ishlab chiqarish uchun
usul va vositalar to'plami;
Kompyuter tizimlari va komplekslarini ishlatish, texnik xizmat ko'rsatish,
sozlash va sozlash;

Kompyuter tizimlari va majmualarida axborotni himoya qilishning dasturiy
va apparat vositalarining ishlashini ta'minlash.
Bitiruvchilarning kasbiy faoliyatiga quyidagilar kiradi:
Raqamli qurilmalar
SAPR tizimlari;
Normativ-texnik hujjatlar;
Mikroprosessor tizimlari;
Periferik uskunalar;
Kompyuter tizimlari, majmualari va tarmoqlari;
Kompyuter tizimlari, majmualari va tarmoqlarida axborot xavfsizligini
ta'minlash vositalari;
Murakkab texnik tizimlarni sotish.
Kompyuter tizimlari mutaxassisi quyidagi ishlarga tayyorlaydi:
Raqamli qurilmalarni loyihalash;
Mikroprosessor tizimlaridan foydalanish, periferik uskunalarni o'rnatish va
sozlash;
Kompyuter tizimlari va komplekslariga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash.
Kompyuter tizimlari bo'yicha mutaxassis professional malakaga ega bo'lishi
kerak , kasbiy faoliyatning asosiy turlariga mos keladi.
Turli darajadagi integratsiyalashgan mikrosxemalar asosida raqamli
qurilmalarni loyihalash.
Raqamli qurilmalarni loyihalash uchun texnik shartlarning talablarini bajarish.
Raqamli qurilmalarni ishlab chiqishda avtomatlashtirilgan loyihalash
vositalari va usullaridan foydalaning.
Tayyorlangan raqamli qurilmalarning ishonchliligi va sifat ko'rsatkichlarini
aniqlang.
Mikroprosessor tizimlari uchun montaj tilidagi dasturlarni yarating.
Mikroprosessor tizimlarini sinash va tuzatish.
Shaxsiy kompyuterlarni sozlang va sozlang va periferik qurilmalarni ulang.
Periferik jihozlarning ishlamay qolishining sabablarini aniqlang.
Kompyuter tizimlari va komplekslarining ishlashini boshqarish, diagnostika
va tiklashni boshqarish.

Kompyuter tizimlari va komplekslariga tizimli xizmat ko'rsatishni amalga
oshiring.
Kompyuter tizimlari va komplekslarini disk raskadrovka qilishda va texnik
sinovlarda qatnashish; o'rnatish, dasturiy ta'minotni sozlash.
Insoniyatning deyarli doimo oldida turgan eng muhim vazifalaridan biri
ma'lumotni vaqt va makonda saqlashdir. Kitob chop etish boshlangandan beri
kitoblar (bosma nashrlar) axborotni saqlash va tarqatishning asosiy shakli,
kutubxonalar esa axborotni saqlash va undan foydalanishning asosiy vositasiga
aylandi.
Qo'lda yozilgan va bosma hujjatlarni saqlash va ulardan foydalanish yaxshi
yo'lga qo'yilgan. Bu yerda boy tajriba, ko’plab avlod mutaxassislarining ilmiy
izlanishlari va amaliy ishlari natijalari to’plangan. Lekin ko’rinib turibdiki, axborot
hajmining doimiy ortib borishi bilan ular bilan ishlash (saqlash, qidirish, hisobga
olish va hokazo) tobora qiyinlashib bormoqda. Kompyuter texnikasining rivojlanishi
axborotni elektron shaklda saqlash va tarqatish imkonini berdi. U insoniyat tarixida
matbaa ixtirosi bilan taqqoslanadigan inqilobiy rol o'ynaydi.
Elektron shakl axborotni yanada ishonchli, ixcham va qulay shaklda saqlash,
uni tarqatish tezligi va qulayligini oshirish imkonini beradi. Elektron shaklda, bosma
nashrdan farqli o'laroq, ma'lumotni erkin boshqarish mumkinligi ham muhimdir. Bu
borada elektron nashrlar soni yil sayin ortib bormoqda.
Virtual kutubxona - bu tizimning o'zida mahalliylashtirilgan, shuningdek,
telekommunikatsiya tarmoqlari orqali unga mavjud bo'lgan turli xil elektron hujjatlar
to'plamlarini ishonchli saqlash va ulardan samarali foydalanish imkonini beruvchi
axborot tizimi.
Elektron kutubxonalarni yaratish bo'yicha ishlarning sezilarli rivojlanishi 90-
yillarning oxirida ishonchli saqlash, tezkor qayta ishlash va samarali foydalanishni
ta'minlaydigan tegishli hisoblash texnikasi va axborot texnologiyalari paydo bo'lgan
paytda kuzatildi. katta massivlar heterojen ma'lumotlar. Aynan shu davrda bir qator
mamlakatlarda raqamli kutubxona loyihalari tayyorlana boshladi.
Virtual kutubxonaning asosiy vazifalari:
heterojen axborot resurslarining integratsiyasi;
yangi ma'lumotlarni ro'yxatga olish (e'lon qilish);

bunday ma'lumotlarni saqlash va ularga kirishni ta'minlash;
ushbu kutubxonaning profiliga muvofiq boshqa elektron kolleksiyalarni
muvofiqlashtirish.
Axborot resurslarining integratsiyasi deganda turli xil ma'lumotlardan
foydalanish (qulay va birlashtirilgan foydalanuvchi interfeyslaridan foydalanish)
maqsadlarida, uning xususiyatlarini, taqdimot xususiyatlarini va foydalanuvchining
uni manipulyatsiya qilish imkoniyatlarini saqlab qolish uchun kombinatsiya
tushuniladi. Bunday holda, resurslarni birlashtirish jismoniy ravishda amalga
oshirilishi shart emas, u virtual bo'lishi mumkin. Asosiysi, u foydalanuvchiga mavjud
ma'lumotlarni bir butun sifatida idrok etish imkoniyatini beradi. Ushbu sohada ishlab
chiqilgan yangi texnologiyalar, birinchi navbatda, ushbu eng muhim muammoni hal
qilishga qaratilgan. Xususan, raqamli kutubxonalar o'zlari bilan yangi, yuqori
darajadagi semantik tavsifni olib keldi.
Elektron kutubxonada samarali navigatsiya deganda foydalanuvchining o'zini
qiziqtirgan ma'lumotni barcha mavjud axborot maydonida eng kam kuch sarflagan
holda maksimal to'liqlik va aniqlik bilan topish qobiliyati tushuniladi. Ushbu
yondashuv bilan axborot tizimlari va ma'lumotlar bazalarida qo'llaniladigan ma'lum
ma'lumotlarni qidirish navigatsiya vositalarining alohida holatlaridir.
Bugungi kunda bosma axborot raqamli kutubxonalar shakllanishining asosiy
manbai hisoblanadi.
Virtual kutubxonadan ta'lim va sanoat sohalarida foydalanish mumkin.
Virtual kutubxonalar hozirgi va kelajakning ajralmas qismidir. Har kuni
elektron nashrlar soni ko'payib, asta-sekin qog'oz nashrlarni almashtirmoqda.
Elektron shakl axborotni yanada ishonchli, ixcham va qulay shaklda saqlash
imkonini beradi. Kerakli ma'lumotlarni qidirish tezligi va uni tarqatish qulayligi
sezilarli darajada oshadi.
Dasturni ishlab chiqishda uning interfeysiga alohida e'tibor berish kerak.
Qisqartirilgan, qulay va eng muhimi aniq foydalanuvchi interfeysi u bilan ishlashni
oson va tez o'rganishga imkon beradi, o'qitish uchun vaqt va xarajatlarni kamaytiradi,
foydalanuvchilarga texnik yordam beradi. U foydalanuvchilarning mahsuldorligini
oshirishga, inson xatolari sonini kamaytirishga va shuning uchun ularni tuzatish
vaqtini qisqartirishga qodir.

Talabalar ham, professor-o’qituvchilar ham ushbu virtual kutubxonadan
foydalanishlari mumkin. Virtual kutubxonaga kirish uchun sizga Internetga kirish
kerak. Ya'ni, uni uyda, kollej kutubxonasida va internetga ulangan istalgan joydan
kiritishingiz mumkin.
Virtual kutubxona yanada takomillashtirilishi mumkin. Darsliklarni,
ma’lumotnomalarni, davriy nashrlarni alifbo tartibida saralashni kiritish mumkin.
Parametrlardan birining ustiga olib kelganda turli maslahatlar qo'shish.
Masalan, kursorni muallif ustiga olib borish orqali muallif haqidagi qisqacha
ma’lumotlar ko’rsatiladi.
Talabalar uchun turli xil fayllar saqlanadigan virtual kutubxonaning yangi
bo'limlarini yaratish (sarlavha sahifalari, laboratoriya, amaliy ishlar uchun to'plamlar
va boshqalar).
Lavozim tavsifi: Tizim administratori (sisadmin)
Malaka
Tizim administratori professional toifaga kiradi.
Tizim ma'muri lavozimiga kasbiy ma'lumotga, shaxsiy kompyuterlar bilan
ishlash tajribasiga, shuningdek, tarmoqlarni yaratish va ularga xizmat ko'rsatish
amaliyotiga ega bo'lgan shaxs tayinlanadi.
Tizim ma'muri bilishi kerak:
· Qarorlar, buyruqlar, buyruqlar, boshqa boshqaruv va qoidalar dasturlash
usullari va axborotni qayta ishlashda kompyuter texnologiyalaridan foydalanish
masalalari bo’yicha oliy va boshqa organlar.
· Texnik va ekspluatatsion xarakteristikalar, konstruktiv xususiyatlar,
jihozlarning maqsadi va ishlash rejimlari, uni texnik ekspluatatsiya qilish qoidalari.
· Uskuna va dasturiy ta'minot tarmoqlari.
· Eng oddiy apparat ta'mirlash tamoyillari.
· Normallashtirilgan dasturlash tillari.
· Amaldagi standartlar, sanoq tizimlari, shifrlar va kodlar.
· Dasturlash usullari.
· Axborotni kompleks himoya qilishni tashkil qilish tizimlari, axborotga
ruxsatsiz kirishning oldini olish usullari.
· Texnik hujjatlarni ro'yxatdan o'tkazish tartibi.

· Ichki mehnat qoidalari.
· Mehnat huquqi asoslari.
· Mehnatni muhofaza qilish qoidalari va qoidalari,
sanoat sanitariyasi va yong'indan himoya qilish.
Ish majburiyatlari
Tizim administratori:
Serverlar va ish stantsiyalariga tarmoq dasturlarini o'rnatadi.
Serverda tizimni sozlaydi.
Fayl serverlarida, ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimining serverlarida va
ish stantsiyalarida dasturiy ta'minot integratsiyasini ta'minlaydi.
Server dasturiy ta'minoti va ish stantsiyalarining ish holatini saqlaydi.
Foydalanuvchilarni ro'yxatdan o'tkazadi, ID va parollarni tayinlaydi.
Foydalanuvchilarga tarmoqda ishlash, arxiv yuritishni o'rgatadi;
foydalanuvchilarning tarmoqda ishlashga oid savollariga javob beradi; tarmoq
dasturiy ta'minoti bilan ishlash bo'yicha ko'rsatmalarni tuzadi va ularni
foydalanuvchilar e'tiboriga havola etadi.
Tarmoq resurslaridan foydalanishni nazorat qiladi.
Mahalliy va global tarmoqlarga kirishni tashkil qiladi.
Foydalanuvchilar uchun cheklovlarni o'rnatadi:
· ish stantsiyasidan yoki serverdan foydalanish;
· vaqt;
· resurslardan foydalanish darajasi.
Ma'lumotlarning o'z vaqtida zahiraviy nusxasini va zahirasini ta'minlaydi.
Tarmoq uskunasidagi nosozliklarni bartaraf etishda texnik xodimlarga
murojaat qiladi.
Tarmoq uskunasining ishdan chiqishi va ishdan chiqishi holatlarida tizim ish
faoliyatini tiklashda ishtirok etadi.
Foydalanuvchilar va tarmoq dasturlari xatolarini aniqlaydi va tizim ish
faoliyatini tiklaydi.
Tarmoq faoliyatini nazorat qiladi, tarmoq infratuzilmasini rivojlantirish
bo’yicha takliflar ishlab chiqadi.
Ta'minlaydi:

· tarmoq xavfsizligi (ma'lumotlarga ruxsatsiz kirishdan himoya qilish, tizim
fayllari va ma'lumotlarini ko'rish yoki o'zgartirish);
· o'zaro bog'lanish xavfsizligi.
Tarmoq uskunalarini modernizatsiya qilish va sotib olish bo'yicha takliflar
tayyorlaydi.
Uchinchi tomon tashkilotlari mutaxassislari tomonidan jihozlarni o'rnatishni
nazorat qiladi.
Tarmoqni suiiste'mol qilish holatlari va ko'rilgan choralar to'g'risida o'zining
bo'lim boshlig'ini xabardor qiladi.
Tizim ma'lumotlari, boshqa texnik hujjatlar jurnalini yuritadi.
Tizim ma'muri quyidagi huquqlarga ega:
Tarmoqdan foydalanish qoidalarini o'rnating va o'zgartiring.
Institut bo’limlari rahbarlari va mutaxassislaridan zarur hujjatlar va
ma’lumotlarni so’rab olish.
Uning egallab turgan lavozimidagi huquq va majburiyatlarini belgilovchi
hujjatlar, ish sifatini baholash mezonlari bilan tanishish. ish vazifalari .
Ushbu Nizom qoidalari bilan bog'liq ishlarni takomillashtirish bo'yicha
takliflarni institut rahbariyatiga ko'rib chiqish uchun kiritish. ish tavsifi mas'uliyat.
Institut rahbariyatidan xizmat vazifalarini bajarish uchun zarur bo'lgan
tashkiliy-texnik shart-sharoitlarni ta'minlashni talab qilish.
Mas'uliyat:
Tizim ma'muri quyidagilar uchun javobgardir:
· Noto'g'ri marshrutni boshqarish va asosiy tarmoq xizmatlarini noto'g'ri
boshqarish tufayli tarmoqning ishlashini buzish.
· Marshrutdagi o'zgarishlar haqida rahbariyatni o'z vaqtida xabardor qilmaslik.
· Ajratilgan IP manzillarni kech ro'yxatdan o'tkazish.
· Tarmoqni suiiste'mol qilish holatlari to'g'risida rahbariyatni kech xabardor
qilish.
Tizim ma'muri quyidagilar uchun javobgar bo'ladi:

· Ushbu lavozim tavsifida nazarda tutilgan o'z xizmat vazifalarini lozim
darajada bajarmaganligi yoki bajarmaganligi uchun - Rossiya Federatsiyasining
amaldagi mehnat qonunchiligida belgilangan chegaralar doirasida.
· O'z faoliyati davomida sodir etilgan huquqbuzarliklar uchun - Rossiya
Federatsiyasining amaldagi ma'muriy, jinoiy va fuqarolik qonunchiligida belgilangan
chegaralar doirasida.
· Institutga moddiy zarar etkazganlik uchun - Rossiya Federatsiyasining
amaldagi mehnat va fuqarolik qonunchiligida belgilangan chegaralar doirasida.
XXI asr jamiyati axborot jamiyatidir. Bugungi kunda Internetdan foydalangan holda
aloqalar soni ortib bormoqda. Ko'pgina faoliyat turlarini interaktiv virtual muhitsiz,
uning ulkan imkoniyatlarisiz tasavvur qilib bo'lmaydi.
Kutubxonalar ham internetning telekommunikatsiya maydoniga ishonch bilan
kirib keldi. Internet axborot vositasi sifatida nafaqat kerakli ma'lumotlarni olish, balki
o'zi haqida ham ma'lumot berish imkonini beradi. Bu vazifani birinchi navbatda
kutubxona veb-saytlari hal qiladi. Veb-sayt yaratish - bu axborotni yuqori funksional
darajalarga ko'tarish, kutubxonaning ijobiy imidjini shakllantirishda ishtirok etish,
mavjud intellektual mahsulotlar va uni taqdim etish bo'yicha ko'rsatilayotgan
xizmatlarga e'tiborni jalb qilish, kutubxonaga yangi qiziqqan foydalanuvchilarning
kirib kelishini ta'minlash.
Rossiyada kutubxona saytlarining paydo bo'lishi 90-yillarning ikkinchi
yarmida ommaviy hodisaga aylandi. o'tgan asr. Bu erda notijorat institutlari uchun
Internetga kirishni qo'llab-quvvatlash bo'yicha turli dasturlar va birinchi navbatda
Ochiq jamiyat instituti, IREX va Yevrosiyo jamg'armasidan olingan grantlar muhim
rol o'ynadi. Va agar ularning miqdoriy o'sishi optimizmni ilhomlantirgan bo'lsa, unda
kontent juda ko'p narsani talab qildi, chunki saytlar o'zlarining soddaligi,
bombardimonlari va keraksiz ma'lumotlarning ko'pligi bilan hayratlanarli edi.
Kutubxonalar har qanday yo'l bilan Internetda o'zlarini ko'rsatishga harakat qildilar,
ko'pincha onlayn qidiruvni amalga oshirish, adabiyotlarga buyurtma berish va kerakli
materiallarni elektron shaklda olish kutubxona sayti uchun eng muhim ekanligini
tushunmaydilar.
Bugungi kunda har qanday yuqori sifatli veb-sayt javob berishi kerak bo'lgan
bir qator umumiy talablar allaqachon ishlab chiqilgan: tarkibning chuqurligi, puxta

o'ylangan tuzilma, navigatsiya qulayligi, axborot resurslarining barqarorligi,
ma'lumotlarni yangilashning tezkorligi, foydalanuvchilar uchun ochiqlik, birlik
barcha bo'limlarning dizayni. Bundan tashqari, saytning ingliz tilidagi versiyasiga ega
bo'lish yaxshi amaliyot hisoblanadi va Rossiya Federatsiyasining ayrim milliy
kutubxonalari saytlarning milliy tillardagi versiyalarini yaratadilar (Tatariston
Respublikasi Milliy kutubxonasi http://kitaphane. tatar.ru, Kareliya Respublikasi
Milliy kutubxonasi http://library.karelia.ru, ). Kutubxona sayti mana shu barcha
talablarga javob bergan taqdirdagina nufuzli va ishonchli axborot manbai bo’lishi
mumkin.
Kutubxona veb-saytlarida odatda an'anaviy to'plam mavjud. Avvalo, bu
tashrif buyuruvchilarni kutib olish uchun xizmat qiladigan, sayt haqida kirish
ma'lumotlarini taqdim etadigan, foydalanuvchini uning boshqa sahifalariga
yo'naltiradigan asosiy yoki uy sahifasi. Shuningdek, u kutubxona haqidagi asosiy
aloqa ma'lumotlarini o'z ichiga oladi: manzil, ish vaqti, telefon raqami, o'quvchilarni
ro'yxatga olish qoidalari, tuzilma, etakchi xodimlarning elektron pochta manzillari.
Saytning ajralmas elementi kutubxonaning missiyasi, uning tarixi, bo'limlari va
xizmatlari, yangiliklari, o'quvchilar uchun turli tadbirlar haqidagi ma'lumotlardir.
Axborot resurslari kutubxonaning ijobiy imidjiga va u taqdim etayotgan
axborot mahsulotlari va xizmatlaridan iste’molchilarning xabardorligiga ta’sir etuvchi
asosiy omil hisoblanadi. Shuning uchun kutubxona saytlarida an'anaviy ravishda
"Internet resurslari" izohli rubrikatori, elektron katalog va ma'lumotlar bazalari
joylashtiriladi. Saytlarning ushbu bo'limlari har qanday turdagi so'rovlarni bajarish
uchun ustuvor ahamiyatga ega bo'lish imkoniyatiga ega, chunki ular kutubxonaning
an'anaviy ma'lumotnoma-bibliografik apparatini sezilarli darajada kengaytiradi, shu
jumladan eng muhim axborot resurslari: ensiklopediyalar va ma'lumotnoma nashrlari,
boshqa elektron kataloglar. kutubxonalar, bibliografik ma'lumotlar bazalari va boshqa
foydali manbalar. ...
Elektron katalog (EK) haqli ravishda kutubxonalarning asosiy axborot
mahsuloti hisoblanishi mumkin. Virtual elektron katalog, ya'ni masofaviy tarmoqqa
kirish imkoniga ega bo'lgan katalog potentsial foydalanuvchilarning imkoniyatlarini
sezilarli darajada kengaytiradi.

Hozirgi vaqtda Rossiyada o'zining elektron kataloglariga kirish ko'pchilik
federal veb-saytlarda ochiq (Rossiya Davlat kutubxonasining EC http://www.rsl.ru,
Rossiya Milliy kutubxonasining EC http://www.nlr. ru), ko'pgina universal
respublika (milliy), mintaqaviy va mintaqaviy (Pskov mintaqaviy universal ilmiy
kutubxonasining EK http://www.pskovlib.ru/catalog/catalog.php, Kareliya
Respublikasi Milliy kutubxonasining EC). http://library.karelia.ru/cgi-bin/library/
ecatalog.cgi), universitetlar (Lomonosov nomidagi Moskva davlat universiteti ilmiy
kutubxonasining EK http://www.nbmgu.ru) va yirik ilmiy-texnik kutubxonalar
(Davlat jamoat ilmiy-texnik kutubxonasining EK http: // www.gpntb.ru). Ushbu
kutubxonalarning axborot salohiyati mamlakatimizda ham, xorijda ham keng
kitobxonlar ommasini qiziqtirishi mumkin, dasturiy ta’minotni takomillashtirish va
retrospektiv konvertatsiya qilish hisobiga elektron kutubxona kataloglarining izlash
imkoniyatlari va axborot kuchi muttasil ortib bormoqda.
Elektron bibliografik resurslarga qo'yiladigan majburiy talab ularning
muntazam va maksimal darajada tez yangilanishi hisoblanadi. Faqat bu holda raqamli
ma'lumotlar bazalari nashr etilgan va kutubxona fondiga olingan nashrlar to'g'risida
joriy xabar berish funktsiyasini bajarishga qodir.
Kataloglardan tashqari, kutubxonalar turli xil ma'lumotlar bazalarini taklif
qiladi - bibliografikdan faktik va to'liq matngacha. Katta kutubxona saytidagi bunday
ma'lumotlar bazalarining ro'yxati yuzlab nomlarga etishi mumkin. Qoidaga ko'ra,
ma'lumotlar bazalarini yaratish foydalanuvchilarning ehtiyojlaridan kelib chiqadi va
bunday to'plamlarni keyinchalik saytga joylashtirish bilan elektron shaklga tarjima
qilish ularning o'quvchilar, shuningdek, boshqa kutubxonalar va axborot markazlari
xodimlari uchun ochiqligini sezilarli darajada oshiradi.
To'liq matnli ma'lumotlar bazalari katta ahamiyatga ega, ammo mualliflik
huquqi qonunlariga rioya qilgan holda, kutubxona ularga faqat ruxsat berilgan
foydalanuvchilarga va faqat shaxsiy, ilmiy va ta'lim maqsadlarida kirishni ta'minlashi
mumkin. Mualliflik huquqi cheklovlari muddati tugagan asl manbalar uchun istisno
qilingan. Udmurt Respublikasi Milliy kutubxonasining veb-saytida "Elektron
kutubxona" bo'limida kutubxonada saqlanadigan nodir va qimmatli nashrlarning
raqamli nusxalarini taqdim etadigan "Udmurtiyaning noyob kitoblari" to'plami
mavjud. XIX asr oxiri - XX asrning birinchi uchdan bir qismidagi o'lkashunoslik va

milliy kitoblar raqamli formatga o'tkazildi. Bunday manbalarni kutubxona veb-
saytiga joylashtirish uning mazmun qiymatini sezilarli darajada oshiradi.
So'nggi yillardagi diqqatga sazovor tendentsiya - bu ko'plab turdagi
professional kutubxona faoliyatining tarmoq muhitiga o'tkazilishi. Kutubxona
saytlarida faoliyat yurituvchi “Virtual ma’lumotnoma” va “Elektron hujjatlarni
yetkazib berish” xizmatlari masofaviy bibliografik axborot-kutubxona xizmati tizimi
uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Virtual ma'lumotnoma xizmati (VSS) elektron ma'lumotnoma xizmati bo'lib,
ko'pincha real vaqt rejimida bo'lib, foydalanuvchilar kutubxonada bo'lmasdan
kutubxonachilar bilan muloqot qilish uchun kompyuter va turli Internet
texnologiyalaridan foydalanadilar. Foydalanuvchining so’roviga javoban, BCC
bibliografiya ko’rinishidagi tayyor bibliografik va faktik ma’lumotlarni, shuningdek,
internet resurslariga havolalarni taqdim etadi.
VSS ning yaratilishi ob'ektiv sabablar bilan izohlanadi:
 foydalanuvchi so'rovlarini bajarish uchun foydalaniladigan rus internet
resurslarining ko'payishi;
 kutubxonalarning elektron kataloglaridan kechayu kunduz
foydalanishga, hujjatlarning elektron nusxalarini olishga muhtoj bo’lgan yangi
foydalanuvchilar auditoriyasini shakllantirish.
BCC ning foydalanuvchilar uchun afzalliklari:
 ma'lumotni topishda tezkor, professional yordam olish;
 kutubxonada vaqtni tejash, chunki kerakli ma'lumotlarning bir qismi
oldindan olinadi;
 virtual yordam rejimida savollaringizga javob olish uchun kutubxonaga
tashrif buyurishning hojati yo'q.
Kutubxonalarda virtual ma'lumotnoma xizmatlari uchta yo'nalishda ishlab
chiqilmoqda:
 sinxron (u real vaqt rejimida so'rovlarni bajaradigan xizmatlarni o'z
ichiga oladi - chat xizmati, video va telekonferentsiyalar);
 asinxron (foydalanuvchi ma'lum vaqtdan so'ng elektron pochta orqali
yoki veb-so'rov shakllaridan foydalangan holda so'rovga javob oladigan xizmat);

maxsus tashkil etilgan bilimlar bazalaridan/tugallangan so’rovlar ma’lumotlar
bazalaridan, Internet-yordam resurslaridan foydalanish asosida foydalanuvchilarning
so’rovlariga javoban ma’lumotlarni to’liq avtomatik tarzda taqdim etish.
Birinchi shakl real vaqtda amalga oshiriladigan interaktiv, aslida jonli,
bibliograf yordamini o'z ichiga oladi. Onlayn yordam xizmati o'quvchi va
bibliografga qisqa yozma xabarlar almashish imkonini beradi. Bir vaqtning o'zida bir
nechta o'quvchilar bibliograf bilan matnli xabarlar almashishlari mumkin.
Suhbat texnologiyalarini takomillashtirish matnli suhbatdan tashqari,
birgalikda ko'rish, masofaviy o'quvchiga hamrohlik qilish kabi xizmatlarni o'z ichiga
oladi. Bu bibliograf va o'quvchiga bir-birining ekranlarini ko'rish imkonini beradi, bu
esa o'z navbatida o'quvchiga bibliograf bilan bir vaqtda turli xil raqamli ob'ektlarga
(qidiruv tizimlari, ma'lumotlar bazalari, kataloglar, raqamli kutubxonalar) kirish
imkonini beradi. Bibliograf har qanday turdagi fayllarni o'quvchi kompyuteriga
yuborishi mumkin.
Suhbatda bir nechta kutubxonalar ishtirok etishi mumkin, bu sizga haftasiga 7
kun, kuniga 24 soat so'rovlarga javob berish imkonini beradi. Sinxron chat xizmati
zudlik bilan javob berishni talab qiluvchi masofaviy foydalanuvchi so'rovlarini
bajarish uchun javob beradi.
Rossiyada 2002 yilda Illinoys universiteti (AQSh) Slavyan kutubxonasi taklifi
bilan Rossiya Milliy kutubxonasida (RNL) masofaviy foydalanuvchilar uchun chat
xizmati bo'yicha tajriba o'tkazildi. Har ikki kutubxona tomonidan talablar bajarildi.
NLR ushbu faoliyatning yangiligini hisobga olgan holda, so'rovlarning mavzulari va
turlarini chekladi. Kutubxona butun kutubxona haqida, tarix, san'at, badiiy adabiyot
va adabiy tanqid, Sankt-Peterburg tarixi va zamonaviy hayoti haqidagi umumiy
so'rovlarni bajardi; faktik so’rovlar, chuqur bibliografik qidiruvni talab qilmaydigan
mavzuli so’rovlar o’tkazdi.
Ikkinchi shakl elektron pochta orqali so’rovlarni rasmiylashtirish va
kutubxona veb-saytida o’quvchilar o’z so’rovlarini qoldirishlari va ma’lum vaqtdan
keyin ularga javob olishlari mumkin bo’lgan maxsus shakl yaratishni o’z ichiga oladi.
Ya'ni, foydalanuvchi kutubxona veb-saytida standart elektron pochta dasturini ishga
tushirgandan so'ng, paydo bo'lgan elektron pochta shaklini to'ldiradi va uni avtomatik
ravishda ko'rsatilgan manzilga yuboradi.

Masofaviy foydalanuvchilar uchun asinxron xizmatning yana bir turi uni
kutubxonaga yuborish uchun veb-so'rov shaklidir. Ushbu xizmat uch bosqichdan
iborat: so'rovlarni qabul qilish, ma'lumot izlash va javob berish.
VSS ning ikkala shakli ham afzalliklari, ham kamchiliklariga ega:
 real vaqt rejimida konsultatsiya maxsus bibliografning doimiy
mavjudligi va juda mashaqqatli ishini talab qiladi, chunki foydalanuvchilar odatda
darhol javob berishni talab qiladi;
 elektron pochta orqali so'rovlarni bajarish dunyoning istalgan nuqtasidan
istalgan qulay vaqtda so'rov yuborish imkonini beradi. Muhim afzallik - bu
xizmatning arzonligi. Kamchiliklarga quyidagilar kiradi: bibliograf so'rovlarga darhol
emas, balki imkon qadar ko'proq javob berishi sababli so'rovga bir zumda javob
olishning iloji yo'qligi; so’rov noto’g’ri tuzilgan taqdirda, bibliograf tafsilotlarni
aniqlashtirish uchun suhbat o’tkazishi shart; o'quvchiga saytlar yoki ma'lumotlar
bazalaridan qanday foydalanishni ko'rsata olmaslik;
 virtual ma'lumot stolini tashkil etish qo'shimcha xodimlarni jalb qilishni
talab qilmaydi va o'z-o'zidan unchalik stressli emas, chunki ma'lumotnomalarni
bibliografik bo'limning turli xodimlari, ularning joriy ish yuki darajasiga qarab
bajarishlari mumkin.
So'rovlar oqimini engish va foydalanuvchilarini yo'qotmaslik uchun
kutubxonalar ARIAni tashkil etishga korporativ yondashishni boshladilar. Ommaviy
kutubxonalarning virtual ma'lumot-axborot xizmati LIBRARY.RU Butunrossiya
ma'lumot portalida joylashtirilgan. va 2003 yil oktyabr oyida ochilgan
(http://www.library.ru/help).
Kutubxonalar amaliyotiga joriy etilgan yana bir zamonaviy elektron
texnologiya elektron hujjat yetkazib berishdir (EDD). Axborot-kutubxona
xizmatlarini avtomatlashtirishning faol jarayoni ushbu faoliyatning barcha sohalariga,
jumladan, kutubxonalararo abonent (IBL) va xalqaro IBA (MIBA) kabi muhim aloqa
kanaliga ta'sir ko'rsatdi. Ushbu jarayonlarni sifat jihatidan yangi bosqichga o'tkazish
Rossiya va boshqa jamoalar kutubxonalari resurslaridan yanada samarali
foydalanishga yordam beradi.

MBA va MIBAni avtomatlashtirish doirasida hal etilayotgan asosiy vazifa
foydalanuvchilarga xizmat ko’rsatish samaradorligini oshirish bo’lib, kutubxonalarda
EDD xizmatlarining yaratilishi uni amalga oshirishga xizmat qilmoqda.
EDD, birinchidan, raqamli hujjatlarni onlayn tarzda uzatish imkonini beradi,
ya'ni u foydalanuvchilarga tez va sifatli xizmat ko'rsatadi. Ikkinchidan, abonentga
elektron nusxani berish asl manbani yuborishning muqobil yechimi bo’lib, kutubxona
fondining saqlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Uchinchidan, EDD turli
kutubxonalarning axborot resurslaridan o'zaro foydalanish imkonini beradi. Endi bitta
kutubxona fondida hujjatning yo'qligi foydalanuvchiga rad etish uchun sabab emas.
EDD texnologiyasi kutubxona veb-saytida amalga oshirilishi mumkin:
elektron katalog orqali buyurtma yaratish, buyurtmani bajarish (skanerlash) va uni
foydalanuvchiga elektron pochta orqali yuborish. Masalan, Rossiya Davlat
kutubxonasi (RSL), Rossiya Milliy kutubxonasi saytlari.
Zamonaviy nashrlardan foydalanish mualliflik huquqiga qat'iy rioya qilingan
holda amalga oshiriladi. 2008 yil 1 yanvardan boshlab Rossiya Federatsiyasi
Fuqarolik Kodeksining 4-qismi kuchga kirishi munosabati bilan, boshqa narsalar
qatori mualliflik huquqi bilan himoyalangan hujjatlarni nusxalash qoidalarini tartibga
soladi va huquqiy asoslarni ta'minlash uchun. kutubxonalar faoliyati, EDD bo'yicha
olingan hujjatlar ko'paytirilishi, ko'paytirilishi va takrorlanishi mumkin emas. EDD
xizmati elektron nusxalarni faqat shaxsiy, ilmiy va ta'lim maqsadlarida taqdim etadi,
pullik asosda ishlaydi.
Buyurtma berish uchun siz ro'yxatdan o'tishingiz (parolingiz va loginingizni
kiriting) va so'ralgan hujjat haqida ma'lumot, kerakli nusxa ko'chirish formati (jpg,
pdf, Word va boshqalar) va ma'lumotlar hajmini ko'rsatgan holda maxsus buyurtma
shaklini to'ldirishingiz kerak. Foydalanuvchining elektron pochta qutisi qabul qilishi
mumkin bo'lgan MB. Hujjat mavjudligi haqidagi ma'lumotni aniqlashtirish uchun
kutubxonaning elektron katalogiga murojaat qiling.
Buyurtmani qabul qilib, kutubxona fondida manba mavjudligi tekshirilgandan
so’ng mijozga buyurtmani bajarish imkoniyati va uning narxi to’g’risida xabar
beriladi. Xaridor o'z buyurtmasini tasdiqlashi yoki uni bajarishdan bosh tortishi
kerak. Buyurtmani bajarish kutubxonaning joriy hisob raqamiga pul tushganidan yoki

to'lov hujjatining nusxasi olinganidan keyin boshlanadi. Buyurtmani pochta yoki
bank o'tkazmasi orqali kutubxonaning bank hisob raqamiga to'lashingiz mumkin.
Kutubxona noyob ijtimoiy muassasa, madaniyat va kitoblar bilan muloqot
qilishning eng qulay markazlaridan biridir. Bundan tashqari, kutubxonalar eng
samarali davlat muassasalaridan biridir. Rossiya Federatsiyasi Federal Majlisining
Federatsiya Kengashi Raisi S. M. Mironovning so'zlariga ko'ra, "Kutubxonalar
barcha madaniy muassasalar orasida eng ommabop bo'lib qolmoqda, shaxsni
ijtimoiylashtirish, uning jamiyat va madaniyatga integratsiyalashuvining eng muhim
vositasidir". Kutubxonalar yangi texnik imkoniyatlarga ega bo’lib, jamiyatga
muvaffaqiyatli kirib borish uchun katta imkoniyatlarga ega bo’la boshladi. Demak,
kutubxona veb-saytlari turli davlat dasturlari, loyihalarini targ’ib qilishning o’ziga
xos platformasiga aylanishi mumkin, bu esa o’z navbatida kutubxonalar mavqeini
yuksaltirish, ularning jamiyatga ta’sir etish imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat
qiladi.
Rossiya Federatsiyasi Prezidentining farmonlari bilan 2007 yil Rus tili yili,
2008 yil - Oila yili deb e'lon qilindi. Turli toifadagi kutubxonalar veb-saytlarini tahlil
qilar ekanmiz, kutubxona jamoatchiligi chetda turmay, eng muhim davlat vazifalarini
amalga oshirish borasidagi ishlarda faol ishtirok etganini ko’rish mumkin. Ko’pgina
viloyatlarda kutubxona dasturlari ishlab chiqilgan va qabul qilingan. Masalan,
in Munitsipal muassasa madaniyat "Vladivostok markazlashtirilgan kutubxona
tizimi" - maqsadli dastur "Oila. O'qish. Kutubxona ", nomidagi Pskov viloyat bolalar
va o'smirlar kutubxonasi VA Kaverina - "Quyosh doirasi" dasturi.
Qoidaga ko'ra, kutubxonalar veb-saytlarida dasturlarning bajarilishi
to'g'risidagi ma'lumotlar joylashtiriladigan, ular doirasida o'tkazilgan tadbirlar e'lon
qilinadigan sahifalar yaratiladi. nomidagi Xakasiya Respublikasi Milliy kutubxonasi
N. G. Domojakova o'z veb-saytida sahifani joylashtirdi, uning maqsadi Xakasiyadagi
oila institutini axborot bilan ta'minlashdir. Saytda siz oila mavzusidagi yangiliklar
bilan tanishishingiz mumkin; rossiya oilaviy qonunchiligi (imtiyozlar, nafaqalar va
to'lovlar) bo'yicha dolzarb ma'lumotlarni olish; oila, onalik va bolalik muammolari
bo'yicha Xakasiya Respublikasining muassasa va tashkilotlarining manzili va telefon
raqamlarini topish; oilaviy bayramlar taqvimi bilan tanishish va oilaviy bayram

stsenariysini tanlash; oilaviy o'qish uchun badiiy adabiyotni oling. Veb-sayt manzili:
http://www.nbdrx.ru.
Shunday qilib, biz ishonch bilan aytishimiz mumkinki, bugungi kunda
kutubxonaning Internetda taqdimoti moda tendentsiyalariga hurmat emas, balki vaqt
talab qilgan ongli ish shaklidir. Faol ishlaydigan veb-sayt kutubxonaga uni xalqaro
axborot jamiyatida targ'ib qilish va foydalanuvchilarga xizmat ko'rsatish qulayligini
oshirish bo'yicha qator vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi. Agar kutubxona
Internetda o'z vakolatxonasiga ega bo'lsa, u holda uning foydalanuvchi auditoriyasi
juda jiddiy hajmgacha kengayishi mumkin. Kutubxonaga jismonan xizmat ko'rsatish
sohasida bo'lgan foydalanuvchilar bilan bir qatorda, u mahalliy tarmoqlar orqali yoki
Internetdan foydalangan holda "kirishadi". Shuni esda tutish kerakki, virtual
o'quvchiga haqiqiy o'quvchidan ko'ra yomonroq xizmat ko'rsatilishi kerak.
Virtual makondagi kutubxonalar nimaga e'tibor qaratishi kerakligiga asosiy
e'tibor - iste'molchilarga qaerda va qachon va qaerda ehtiyoj borligi haqida ma'lumot
berishdir.
Albatta, veb-sayt yaratishning o'zi uning keng ommalashishiga va shuning
uchun samarali foydalanishga kafolat bermaydi. Saytni targ'ib qilish bo'yicha
malakali ishlarsiz Internet imkoniyatlaridan unumli foydalanish mumkin emas.
Rag'batlantirish deganda Internet foydalanuvchilarining maksimal sonini server
mavjudligi, unda ko'rsatiladigan xizmatlar, shuningdek, sodir bo'layotgan o'zgarishlar
to'g'risida xabardor qilishga qaratilgan harakat tushunilishi kerak.
Veb-saytni targ'ib qilish usullari juda batafsil ishlab chiqilgan. Bularga
quyidagilar kiradi:
 qidiruv tizimlarida va Internet-resurslar kataloglarida ro'yxatdan o'tish;
 banner almashinuvi;
 havolalarni joylashtirish va kutubxona veb-saytiga havolalarni o'z ichiga
olgan materiallarni o'xshash sub'ektlar serverlarida chop etish;
 konferentsiyalar, tematik forumlar va pochta ro'yxatlarida ishtirok etish.
Saytni targ’ib qilish bo’yicha malakali tashkil etilgan tadbirlar kutubxonaga
internetning virtual maydonida munosib o’rin egallash imkonini beradi.
Virtual resurslar bilan ishlashni o’zlashtirgan kutubxona davlat muassasasi
sifatida virtual makonning to’laqonli elementiga aylanadi. Shu bilan birga,

kutubxonaning maqomi ham o'zgarib bormoqda. Hujjatlarga kirishni ta'minlovchi
muassasadan u barcha shakllardagi ma'lumotlarga kirish va axborot olamida
interaktiv aloqa imkoniyatini ta'minlaydigan muassasaga aylanadi. Shunday qilib,
davr talabiga javob beradigan, tashqi muhitdagi o’zgarishlarga o’z vaqtida munosabat
bildirgan kutubxona nafaqat asrab-avaylash, balki ertangi kun jamiyatidagi obro’-
e’tiborini oshirish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Virtual (elektron) kutubxona, muzey, arxiv – yangi axborot mahsuloti
So'nggi yillarda virtual (elektron) kutubxonalar, muzeylar va arxivlarga katta
miqdordagi nashrlar bag'ishlangan. Bunday holda, nafaqat ularning mohiyati, balki
atamaning o'zi ham o'rganiladi. E'tibor bering, agar 1990-yillarning o'rtalarida. asosan
" atamasi ishlatiladi virtual ", Keyin 2000-yillarning boshlarida kutubxonashunoslik,
arxivshunoslik va ba'zilarida muzeyshunoslikka oid ko'pgina nashrlarda ( "Qrim -
2001", "Qrim - 2002", "" xalqaro konferentsiyalari materiallari bilan tanishing. EVA -
2001 yil ", "Arxivchi xabarnomasi" dagi maqolalar va boshqalar.) biz " atamasiga
duch kelamiz elektron »(Elektron kutubxonalar va yangi axborot texnologiyalaridan
foydalanuvchilar va ishlab chiquvchilar xalqaro assotsiatsiyasi mavjud, “Elektron
hujjatlar va arxivlar” davra suhbati o’tkazilmoqda va hokazo. ).
Ko'pgina mualliflarning fikriga ko'ra, biz elektron ommaviy axborot
vositalarida joylashtirilgan ma'lumotlar haqida gapiramiz, shuning uchun bu
kutubxonalar, muzeylar va arxivlar elektron deb nomlanishi kerak.Aftidan, bu nomni
"axborot tashuvchisi yoki virtuallik" ga aylantirmoqchi bo'lgan urg'u bilan aniqlash
mumkin. o'xshashlik, haqiqiy narsalar va harakatlarning kompyuter simulyatsiyasi.
Ikkinchisi ko'rib chiqilayotgan kutubxonalar, arxivlar, muzeylarning texnologik
emas, balki ijtimoiy jihatini ko'rish imkonini beradi.
Gap shundaki, virtual kutubxonalar, muzeylar, arxivlar, shuningdek, virtual
do’konlar va boshqa muassasalar o’zlari o’xshatgan muassasa qiyofasini qayta
tiklashga, “haqiqiy ijtimoiy o’zaro ta’sirning virtual analogini” yaratishga harakat
qilmoqda. nafaqat xaridni amalga oshirish mumkin, balki “sotib olish jarayoni tobora
virtual do’konga tashrif sifatida tashkil etilmoqda. Veb - sotuvchining sahifasi
tovarlarni vitrinaga joylashtirish, ularni tekshirish va banknotlar yoki "kompaniya
tomonidan" chek ko'rinishidagi to'lovga almashtirishni taqlid qiladi. Amazon "Bu
kitoblar yoki kompakt disklar ma'lumotlar bazasini emas, balki savdo markaziga

kirgan virtual iste'molchi bo'lish imkoniyatini beradi, u erda siz baho berishingiz
mumkin. tashqi ko'rinish mahsulot, bu haqda boshqa tashrif buyuruvchilarning fikrini
bilib oling va kredit karta bilan to'lang. Yahoo! Endi u savdo markazini emas, balki
musiqa tinglash, videoklip tomosha qilish, onlayn shaxmat yoki kompyuter o'yinini
o'ynash va h.k. mumkin bo'lgan ko'ngilochar markazni taqlid qiladi. Borgan sari
san'at bilan tanishish tashrif buyurish orqali amalga oshiriladi veb - virtual muzeylar,
virtual galereyalar, virtual ustaxonalar sifatida ishlaydigan sahifalar. Onlayn
yaratish Internet virtual " san'at ibodatxonalari “Zamonaviy musoparastlar uchun
nafaqat san at durdonalarining shakli va mazmuni haqidagi ma lumot, balki ungaʼ ʼ
etishmayotgan estetik amaliyotlarning tasvirlari orqali to ldirish ham muhim
ʻ
ekanligiga ishontiradi.
Ikkinchisi kutubxonalar, muzeylar, arxivlar, axborot xizmatlari va hokazolar
mavjud bo'lgan Internet-analog orqali nafaqat ijtimoiy, balki madaniy o'zaro aloqani
yaratish haqida gapiradi. Bunday muassasalar muhim rol o'ynaydi, chunki
madaniyatni yoyish, uni kelajak avlodlarga etkazishga qaratilgan yig'ma
(madaniyatni saqlashga qaratilgan) va tarjima funktsiyasini bajaradi. Bundan
tashqari, vaqt o'tishi bilan tarjima funktsiyasi tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Madaniyatni efirga uzatish uchun ushbu muassasalar doimo foydalanuvchilar uchun
kutubxona (muzey, arxiv) fondlari, fondlar bo yicha yo riqnomalar va kataloglar,
ʻ ʻ
ekspozitsiyalar va hokazolar kabi axborot mahsulotlarini yaratib kelgan.Ko rinib
ʻ
turibdiki, virtual kutubxonalar, muzeylar, arxivlar axborot mahsuloti sifatida qaralishi
kerak. Lekin bu yangi axborot mahsulotlari. Ularning xususiyati nimada?
Fond (kutubxona, arxiv, muzey) kabi axborot mahsuloti haqiqiy birlamchi
hujjatlarning uyushgan to'plamidir, ekspozitsiya ham fondning ko'rsatish uchun
mo'ljallangan bir qismining haqiqiy hujjatlari to'plamidir va shuning uchun maxsus
ishlab chiqilgan, kutubxona katalogi. fond tarkibi haqida ma'lumot berish va
hujjatlarni tezroq izlash uchun yaratilgan birlamchi hujjatlarning bibliografik
tavsiflaridan iborat fond modeli. Ushbu axborot mahsulotlari o'rtasidagi barcha
farqlar uchun umumiy narsa nafaqat madaniyatni, balki ularning ob'ektivligini
(birlamchi hujjatlarni, bibliografik kartalarni, rasmlarni va boshqalarni tashkil etuvchi
mavzu) hamdir. Ulardan farqli o'laroq, virtual kutubxona, muzey, arxiv hujjatlar
tasvirlarining uyushgan to'plamidir; kitoblar, jurnallar va ularda taqdim etilgan

boshqa hujjatlarni qo'lda ushlab bo'lmaydi. Ammo boshqa tomondan, ular jismonan
bo'sh joyni egallamaydi, bu saqlash joyi etishmasligi sharoitida juda muhimdir,
ularning tasvirini odamlar qanchalik ko'p takrorlashi mumkin. Veb - ular taqdim
etilgan sahifa. Haqiqiy fond, kartochkalar katalogini nisbatan kam sonli odamlar
ko'rishi mumkin bo'lsa-da, bosma katalogning mavjudligi, har qanday bibliografik
ko'rsatkich ularning nashr etilishining kichik tirajlari bilan cheklangan.
Yangi axborot mahsuloti o’z mohiyatiga ko’ra ma’rifat davrida vujudga
kelgan, jamiyatni xalq o’rtasida ta’lim, bilim, madaniyatni yoyishga qaratgan
tendentsiyani rivojlantiradi. Keyingi rivojlanish madaniyatni yanada kengroq va
kengroq qildi. Bunga matbaa (matbaa) mashinalarining yaratilishi, fotografiyaning
paydo bo'lishi, ekspozitsiyaning (birinchi sanoat ko'rgazmalaridan boshlab), kino,
radio, televideniening rivojlanishi yordam berdi. Kompyuterlar,
telekommunikatsiyalarning paydo bo'lishi kutubxonalar, arxivlar, muzeylar uchun
ularning tarjima funktsiyasini sezilarli darajada kengaytiradigan va kelgusida
ta'minlovchi axborot mahsulotini yaratish imkoniyatini
berdi."Massifikatsiya" madaniyat, uning keng mavjudligi, demokratiya.
Elektron kutubxonalar, muzeylar, arxivlar madaniy asarlar, shu jumladan
klassik asarlar nafaqat ularga ko'p odamlar murojaat qilish imkoniyati bilan, balki
oldingi axborot mahsulotlariga qaraganda ma'lumotni tezroq topishga yordam berishi
bilan ham foydalanish mumkin (yaxshilangan navigatsiya parametrlari) shuningdek,
giperhavolalar orqali bilimlarni chuqurlashtirish.
Biroq, yangi axborot mahsuloti avvalgilarini almashtirmaydi, balki ularni
to'ldiradi va foydalanuvchi haqiqiy hujjatli fondlarni, muzey ko'rgazmalarini va
hokazolarni saqlab qoladi.
Texnologiya va aloqa kanallarining rivojlanishi, dunyoning istalgan nuqtasi
bilan tezkor axborot almashish imkoniyatining paydo bo'lishi global axborot jamiyati
shakllanishining boshlanishiga olib keldi. Axborot oqimlarini mohirona boshqarish
va axborotga egalik qilish siyosat, biznes yoki ta'lim bo'ladimi, turli jarayonlarni
malakali boshqarishni qurishga yordam beradi.
So'nggi yillarda mavjudlik tobora muhim xususiyatga aylandi. Axborot
resurslarining mavjudligida kutubxonalar axborot jamiyatining ajralmas qismi
bo’lgan va ko’plab muhim funksiyalarni, jumladan, axborotdan foydalanish huquqini

amalga oshirish, katta hajmdagi axborotni yaratish va saqlash kabi muhim vazifalarni
bajaradi. , va manbalarni bilim sohalari bo’yicha tasniflash.
Zamonaviy kutubxonada foydalanuvchi kitob fondi, elektron katalog,
Internet, o'quv va ko'ngilochar media resurslari to'plamidan foydalanishi kerak.
Xizmatlar orasida - qidirish, nusxalash, skanerlash, ma'lumotlarni chop etish.
Agar biz kutubxonalar rivojlanishining unchalik uzoq bo'lmagan istiqbollarini
ko'rib chiqsak va boshqa sohalarda faol qo'llanilayotgan texnologiyalarga e'tibor
qaratsak, yaqin kelajakda kutubxona nimalarsiz qila olmaydigan narsalar ro'yxatini
tuzishimiz mumkin:
Elektron fond. Ushbu turdagi xizmatni joriy qilish nashrlarni raqamlashtirish
va ularni keyinchalik qayta ishlash va saqlash uchun katta xarajatlarni talab qiladi,
biroq bu istalgan vaqtda va istalgan joyda cheksiz miqdordagi foydalanuvchilar
uchun nashrlardan foydalanish imkonini beradi.
Masofaviy foydalanuvchi Ishning nafaqat real, balki virtual o'quvchiga ham
yo'naltirilishi kutubxona auditoriyasini jahon miqyosida kengaytiradi. Tematik
kutubxona saytlarini yaratish, ularni portallarga birlashtirish va ular orqali resurslarga
kirishni ta'minlash, axborot-qidiruv xizmatlarini ko'rsatish - bularning barchasi
"global" kutubxonada mumkin.
Mobil kirish. Simsiz ma'lumotlarni uzatish texnologiyalarining rivojlanish
darajasi bugungi kunda mobil qurilmalardan (noutbuk, PDA, smartfon) turli xil
tarmoq xizmatlaridan foydalanish imkonini beradi. Simsiz kanallar orqali Internetga
kirish xizmati tobora ko'proq talab qilinmoqda, shuning uchun kutubxonalar ushbu
xizmatni ko'rsatish uchun barcha zarur uskunalar va dasturiy ta'minot, shuningdek,
aloqa kanallari bilan jihozlangan bo'lishi kerak. Shuningdek, mobil texnologiyalar
orqali kutubxonalarning ichki tarmoqlari resurslariga kirishingiz mumkin.
GPS signali. GPS (Global Positioning System) texnologiyasi ham keng
tarqaldi. Zamonaviy mobil qurilmalar tobora ko'proq ushbu texnologiyadan
foydalanishga imkon beruvchi qabul qilgich bilan jihozlangan - oldindan yuklangan
xaritada joylashuvingizni aniqlash. Kutubxonalar radiomayoqlar bilan jihozlanishi
mumkin edi, ular foydalanuvchining iltimosiga binoan ularni xaritada belgilashi,
shuningdek, boshqa ma'lumotlarni (telefon raqamlari, Internet saytlari manzillari,
elektron pochta) taqdim etishi mumkin.

Hujjatlarni elektron tarzda yetkazib berish. Bir qator huquqiy va texnik
muammolarni hal qilishda hujjatlar va nashrlarni elektron tarzda yetkazib berish
tizimini joriy etish mumkin, buyurtmalar internet saytlari, elektron pochta orqali
amalga oshiriladi. To'lov masofaviy texnologiya yordamida - umumiy elektron to'lov
tizimlari orqali amalga oshirilishi mumkin.
Elektron hujjat aylanish tizimlari. Uzoq vaqt oldin ishlab chiqilgan va keng
qo'llanilgan bu tizimlar hali ham kutubxona muhiti uchun ekzotik bo'lib qolmoqda,
garchi kutubxonalar va ularning tarmoqlari ba'zan o'nlab bo'limlarni va yuzlab
xodimlarni o'z ichiga oladi.
Barcha texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish. Kitobning butun hayotiy
tsikli bir nechta tarkibiy qismlarga bo'linishi mumkin, ularning har biri alohida
texnologik vazifa sifatida ifodalanishi mumkin.
· Adabiyotlar elektron shaklda buyurtma qilinadi, to'lov elektron to'lov
tizimlari yordamida amalga oshiriladi. Keyinchalik aloqa kanallari orqali elektron
manbalar fondga yuboriladi yoki kitoblar yetkazib beriladi.
· Har bir elektron versiya bibliografik tavsif bilan jihozlangan bo'lib, uni
avtomatlashtirish tizimining ichki formatiga osongina aylantirish mumkin. Qabul
qilingan kitoblar, masalan, RFID teglari bilan jihozlangan, to'plamga kirish fazoviy
o'qish moslamasi yordamida teglarni ketma-ket so'rash orqali amalga oshiriladi.
Qabul qilingan ma'lumotlar asosida elektron katalog yaratiladi
· Pul mablag'larini joylashtirish radio teglar yordamida ham amalga oshiriladi
- raf mos keladigan nusxalarga "javob beradi".
· Elektron nashrlarni inventarizatsiya qilish ma'lumotlarning saqlangan
massivlarini avtomatik ko'rish va fayllar mavjudligini va ularning nazorat
summalarini tekshirish orqali amalga oshiriladi. Kitoblar mavjudligini tekshirish
elektron katalogga kirish tartibiga o'xshaydi - fazoviy o'qish moslamasi xonada
joylashgan to'plamni ketma-ket so'roq qiladi, ma'lum bir nusxaning mavjudligi yoki
yo'qligini aniqlaydi. Natijalar vizual grafik shaklda taqdim etilishi mumkin va
kitoblarni joylashtirish qoidalariga rioya qilish uchun zaruriy qayta tartibga solish
ko'rsatilishi mumkin.
· Kitobni kreditlash kuzatuv zonasidan o'tgan kitoblarni avtomatik ravishda
hisobga olish yo'li bilan amalga oshirilishi mumkin, ular o'quvchining elektron

ko'rinishida qayd etiladi, uning chiptasi ham radio teglardagi identifikator bilan
jihozlangan. Muddatni hisoblash tizimi o'g'irlikdan himoya qilish kompleksi bilan
bog'liq bo'lishi mumkin, bu qarzdorlarga yangi kitoblar bilan ketishga imkon
bermaydi.
· Kitoblarni hisobdan chiqarish elektron katalog va javobgarlik bazasidan
yozuvlarni o’chirish yo’li bilan amalga oshiriladi, nusxalarini esa javonlardan olib
qo’yish fondni joylashtirishdagi kabi tizim bo’yicha tashkil etiladi. Ishlar va
hujjatlarning elektron nusxalari bilan vaziyat yanada sodda - barcha ma'lumotlar
bazalaridan yozuvlar o'chirilgandan so'ng, fayl umumiy ma'lumotlar qatoridan
o'chiriladi.
Elektron obuna. Kutubxona uchun ham, foydalanuvchilar uchun ham
elektron nashrlarga va bosma nashrlarning elektron analoglariga obuna bo’lishni
tashkil etish davriy nashrlarni olish va taqdim etishning qulay shakli bo’lib, ular
kutubxona tarmog’ida mavjud bo’lishi yoki kutubxonalarning internet saytlarida
taqdim etilishi mumkin.
Elektron MBA. So ralgan manbalarning elektron versiyalari mavjudligiʻ
kutubxonalararo abonentning ishlashini sezilarli darajada soddalashtiradi. Bir necha
soniya ichida kerakli kitob yoki hujjatni olishingiz mumkin. Elektron ma'lumotlar
massivlarini qidirish javonlarda qidirish va kitoblarni varaqlashdan ko'ra tezroq.
Kutubxona saytlarini birlashtirganda va ularni portallarda tashkil qilganingizda,
kutubxonalararo kreditlash resurslardan foydalanuvchi uchun ko'rinmas bo'lib qoladi,
chunki bu hujjat qayerda saqlanishi muhim emas, asosiysi uni portalning ma'lum bir
bo'limida topish mumkin.
Manfaatdor tashkilotlar bilan hamkorlik. Ma'lumotlar uzatish tarmoqlari
asosida kutubxona fondlaridan foydalanishga qiziqqan turli tashkilotlar bilan
hamkorlikni tashkil etish mumkin. Bu, masalan, bo'lishi mumkin maktablar , bunda
har bir talaba barcha kurslar bo yicha elektron adabiyotlar fondi bilan ta minlanadi
ʻ ʼ
yoki taklif etilayotgan manbalarning joylashuvi va adabiyotlarga buyurtma berish
imkoniyatlari haqida ma lumot olish imkoniyatiga ega bo ladi.
ʼ ʻ
Yangi texnologiyalarga asoslangan xizmatlarga aylanishi mumkin qo'shimcha
manba kutubxona daromadi. Ro'yxatda keltirilgan texnologiyalarni amalga oshirish
uchun bir qator muammolar bilan bog'liq huquqiy tartibga solish intellektual mulk

masalalari va yagona kataloglashtirish markazlarini tashkil etish. Bu
texnologiyalarning barchasi kutubxonalarning yuqori texnologiyali ishini tashkil
etish, hujjatlar va to’plamlar bilan ishlash jarayonlarini optimallashtirish, shuningdek,
kitobxonlarga xizmat ko’rsatishni sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish, shu
orqali axborotning mavjudligini oshirish va auditoriyani kengaytirish imkonini
beradi. global miqyosda axborot resurslaridan foydalanuvchilarning soni.
So'nggi paytlarda kutubxonalar o'z ishining axborot komponentini
kuchaytirishga yo'naltirildi - kutubxonalar ishiga bozor va marketing tamoyillarini
bosqichma-bosqich joriy etish bilan, ular endi faqat haqiqiy kitobxonlar so'rovlariga
e'tibor qaratmasdan, balki o'z kutubxonalarini qurishni boshladilar. potentsial
foydalanuvchilarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda ularning ishi. Kutubxonalar
haqiqatan ham o'zlarini axborot markazlari sifatida qabul qila boshladilar. Shu bilan
birga, aholining axborotga bo'lgan ehtiyoji kabi tushunchalar kutubxona
foydalanishiga to'liq kirib keldi. Kutubxonachilar foydalanuvchiga ko'proq hujjat
emas (mutlaq qiymatga ega bo'lgan ishlar bundan mustasno), balki qandaydir bilim
yoki boshqa ma'lumotga muhtojligini tushunishdi.
Bugungi kunda kutubxonaga axborot markazi sifatida qarash kerak.
Kutubxona oldida foydalanuvchilarning axborotga bo’lgan ehtiyojini qondirish
vazifasi turibdi, ya’ni uning bugungi tushunchasida kutubxonaning axborot
funksiyasini kuchaytirish demakdir.
1. Ma'lumotnoma axborot tizimi
Ushbu tizim Virtual Reference Service (VSS) ni ham o'z ichiga olishi mumkin.
Axborot stolida kitobxonlar kutubxona fondlari va xizmatlari haqida ma’lumot
olishlari mumkin. Xodimlar sizga onlayn ma'lumotnomadan qanday foydalanishni,
so'rovlarga javob beradigan kerakli bo'limni qaerdan topishni ko'rsatadilar. U
kutubxonalararo kitoblar, gazeta va jurnallardagi maqolalar, genealogiyaga oid
mikrofilmlar almashish uchun buyurtma qabul qiladi.
O'quvchilar uchun ma'lumot bo'limi xodimlari bibliografik so'rovlarga javob
berishadi. Ular ma'lumotnomalar va kataloglarni, eng so'nggi adabiyotlar ro'yxatini
qidirish imkoniyatiga ega.
Telefon orqali qo'ng'iroq qilish orqali siz kutubxona materiallari va xizmatlari,
shaharning ijtimoiy hayoti haqida ma'lumot olish va boshqa ko'plab savollarga javob

olish uchun ma'lumot liniyasidan foydalanishingiz mumkin. Javoblarni izlash uchun
ensiklopediyalar, telefon ma'lumotnomalari va Internetdan foydalanish mumkin.
Savollar imkon qadar rasmiylashtiriladi - ularga me'yoriy javoblar beriladi, ularni
izlash 5 daqiqagacha davom etadi. Keyinchalik murakkab savollarni
ixtisoslashtirilgan bo'limlarga yuborish mumkin. Xodimlar kutubxonada bo’lmagan
kitoblarga ham buyurtmalar olib, kutubxonalararo almashinuv orqali olishlari
mumkin.
“Faks orqali yordam” xizmati foydalanuvchiga kunning istalgan vaqtida kutubxona
xodimlariga so’rovlarini yuborish imkonini beradi.Xodimlar qisqa so’rovlarga 24
soat ichida telefon yoki faks orqali javob beradilar (yakshanbadan tashqari).U boshqa
yordamdagi kabi ma’lumotlarni taqdim etadi. xizmatlar.
2. Raqamli katalog
Kutubxonada AIBS shaklidagi kompyuterlashtirilgan onlayn katalog mavjud. Unda
Markaziy bank va uning filiallarida mavjud bo’lgan kitoblar, audio va video
kassetalar, kompakt disklar, notalar va jurnallar haqidagi ma’lumotlar mavjud bo’lib,
ma’lumotlarni viloyat kutubxonasi yoki masofaviy qidiruvni ta’minlovchi boshqa
ommaviy kutubxonalardan ham olishingiz mumkin.
Uyingizda yoki ish joyingizda modemli kompyuteringiz bo'lsa, foydalanuvchilar
elektron ma'lumotlar bazalaridan (jurnal va gazeta maqolalarining to'liq matnlarini,
nashr raqamlarining izohlari va indekslarini, mahalliy va mintaqaviy gazetalardan
iqtiboslarni o'z ichiga olgan) foydalanishlari mumkin.
3. Qo'shimcha kutubxona xizmatlari
Kutubxona yoki kutubxonaning debet kartasi kompyuter ma'lumotlar bazalari va
mikrofilmlardan materiallardan foydalanish va nusxalarini chop etish imkonini
beradi. Bu foydalanuvchiga kutubxonada qilingan har bir fotonusxaga pul tejash
imkonini beradi. Kutubxona kartasi kredit kartasi bilan bir xil qiymatga ega.
Kompaniyalar, idoralar, maktablar va tashkilotlar korporativ kutubxona kartasidan
foydalanishlari mumkin.
Tizimning kutubxona (debet) kartasidan foydalanib, siz materiallarni olib, ushbu
tizimga kiritilgan kutubxonalarning istalganiga buyurtma berishingiz mumkin.
Kutubxona binosi bo'ylab va nusxa ko'chirish mashinalarida "Hisoblash tugunlari"
mavjud.

4. Materiallarga elektron buyurtma berish va bron qilish
Katalogdan materiallarga buyurtma berish kutubxona kartasi yordamida amalga
oshiriladi. Siz telefon orqali va modem bilan jihozlangan uy yoki ofis kompyuteridan
foydalanib buyurtma berishingiz mumkin. Buning uchun 24 soat ichida siz tizim
kutubxonalaridan birining onlayn katalogiga qo'ng'iroq qilishingiz mumkin. Zaxira
buyurtmalar ro'yxati ushbu tizimdagi barcha kutubxonalarni qamrab oladi.
Buyurtmalar qayerda va qayerda qabul qilinganidan qat'i nazar, kelishi bilan navbatga
qo'yiladi.
Agar o'sha kuni material olish zarurati tug'ilsa, o'quvchi tegishli kutubxonaga
qo'ng'iroq qilishi, materialning javonda ekanligiga ishonch hosil qilishi va uni chetga
qo'yishni so'rashi kerak.
Bunga Elektron Hujjatlarni yetkazib berish ham kiradi.
1. O'quvchilarni avtomatlashtirilgan xabardor qilish va buyurtma
qilingan materialni etkazib berish
Avtomatlashtirilgan telefon tizimi foydalanuvchiga kutubxonadan buyurtma qilingan
materiallar tayyorligi haqida xabar beradi. U ikki kun davomida kuniga uch marta
qo'ng'iroq qiladi; xabarni o'quvchining javob berish mashinasida yoki SMS orqali
qoldirish mumkin.
Siz telefaksdan ham foydalanishingiz mumkin. Jurnal maqolasi kabi ma'lumotlar
darhol shahardagi istalgan kutubxonaga yuboriladi. To’lov mijozning kutubxona
kartasidan maqolani olgandan so’ng undiriladi.
Zarur hollarda kutubxona xodimlari kutubxonalararo almashinuvdan foydalangan
holda o’quvchiga zarur bo’lgan, lekin ularda bo’lmagan materiallarni boshqa
filiallardan yoki boshqa kutubxona tizimlaridan oladi.
(Iltimos, kutubxonaning ish soatlarida materiallarni istalgan kutubxonada tekshirish
mumkin. Agar kutubxona allaqachon yopilgan bo lsa, ular kitoblarni istalganʻ
kutubxonaga qaytarish uchun ko cha idishida qoldiriladi.)
ʻ
2. O'quvchilarni mustaqil ishlash uchun kompyuter va nusxa
ko'chirish uskunalari bilan ta'minlash
Markaziy kutubxonada nusxa ko’chirish, laminatlash, transparentlar va slaydlar
tayyorlash uchun uskunalar bilan jihozlangan Mediamarkaz mavjud. Bundan
tashqari, yozuv mashinkalari va kompyuterlar mavjud.

3. Bolalar uchun kompyuter xizmatlari
Shahar kutubxonasi yosh fuqarolarga yangi texnologiyalarni o’zlashtirishda yordam
beradi. Markaziy kutubxona maktabgacha va boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun
kompakt diskdagi interaktiv kompyuter dasturlarini taqdim etadi. O'qish markazida
bolalar bir vaqtning o'zida o'qishni o'rganishlari va o'qish tajribasini boshqarishlari
mumkin. Bolalar kompyuterlashtirilgan ish joyidan kuniga 1 soatgacha bepul
foydalanishlari mumkin.
4. Nogironlar uchun materiallar bilan ishlash uchun texnik yordam
Karlar uchun telekommunikatsiya uskunalari kutubxonaning axborot liniyasiga
ulangan. Eshitish qobiliyati zaif odamlar kutubxonaga qo'ng'iroq qilishlari, savollar
berishlari va telefon orqali javob olishlari mumkin. O'quvchilar ixtiyorida cho'ntak
eshitish apparatlari mavjud. Ular kutubxonaning umumiy telefonida gaplashganda
maxsus telefon kuchaytirgichidan foydalanadilar. Markaziy kutubxonaning AV
materiallar bo’limi va barcha filiallarda kodlangan subtitrli videotasvirlar mavjud.
Arkenstone Ochiq kitobi ko’zi ojizlar uchun mo’ljallangan bo’lib, bosma materiallar
va elektron kataloglarni o’qiydi. Mashina sahifalarni skanerdan o'tkazadi va ularni
aniq ovoz bilan o'qiydi yoki diskka yozadi. Xizmat ko'rsatish bo'limlarida siz
ob'ektlarni 60 marta kattalashtiradigan televizorlardan foydalanishingiz mumkin.
Barcha filial va bo’limlarda kutubxonada foydalanish mumkin bo’lgan stol lupalari
va qo’l lupalari mavjud. Kichik bosma nashrlar bilan ishlashga majbur bo'lgan ko'rish
qobiliyati zaif odamlar kerakli sahifalarning kattalashtirilgan nusxalarini olishlari
mumkin. Barcha kutubxonalarda, shuningdek, kasalxonadan tashqari bo'limda katta
hajmdagi kitoblar, ovozli jo'r bo'lgan maxsus videotasmalar, qisqartirilgan va to'liq
matnli mikrofilmlar bo'yicha kitoblar, Brayl yozuvi bilan qo'shimchali rasmli kitoblar
uyda mavjud. . O'qiy olmaydigan yoki sahifalarni aylantira olmaydiganlar bepul
DVD pleerlar yoki videomagnitofonlar bilan ta'minlanadi.
*****
Internet nafaqat biznes yoki ta'lim sohasida kutubxona ma'lumotlari
xizmatlarini sezilarli darajada kengaytiradi. Masalan, Jamoatchilik axborot
xizmati Internetdan temir yo'l transportida o'rindiqlar jadvali va mavjudligi, kerakli
dori-darmonlarni bugungi kunda qaysi dorixona va qanday narxda sotib olish
mumkinligi, qaysi vagonlarni qayerdan va qanday narxda sotib olish mumkinligi, kim

qanday bo'sh ish o'rinlarini taklif qilishi haqida ma'lumotlardan "ko'chirmalar".
Kutubxonalar, tarmoq resurslari bilan ishlaydiganlar so'rovlar ro'yxatini cheksiz
davom ettirishlari mumkin.
Kutubxona sayti sahifani ko'rsatishi mumkin " Virtual havola "Rejimlarda
ishlash onlayn yoki oflayn ... Foydalanuvchilarning savollari tog’ridan-to’g’ri
Markaziy bank tizimining u yoki bu ixtisoslashtirilgan axborot xizmatiga tushadi
(biznes uchun – biznes zalida, ta’lim uchun – “Ta’lim” axborot xizmati va h.k.).
“Virtual ma’lumotnoma”ning maqsadi kutubxonaga tashrif buyurib olish mumkin
bo’lgan bibliografik va faktik ma’lumotnomalarni taqdim etish emas, balki
foydalanuvchiga birinchi navbatda Internet tarmog’ida kerakli resursni izlash
yo’nalishini ko’rsatishdir.
Elektron kutubxonaning asosiy vazifalari axborot resurslarini birlashtirish va
ularda samarali navigatsiya qilishdan iborat. Sinonim sifatida "raqamli kutubxona" va
"virtual kutubxona" ishlatiladi.
Butunjahon Internetdan kutubxonalarga yana bir jozibali va istiqbolli taklif
keladi, ko'pchilik undan allaqachon foydalanmoqda: Internetda joylashtirilgan gazeta
va jurnallarning elektron versiyalariga obuna bo'lish.
Ko'pgina davriy nashrlarning CD-ROMda elektron versiyalari ham mavjud.
Bu, ayniqsa, biznes, huquq, ta'limga oid ma'lumotlar bilan ishlashga ixtisoslashgan,
lekin Internetga kirish imkoniga ega bo'lmagan xizmatlar uchun juda muhimdir.
( Ushbu jumla haqida qisqacha ) Saytlarda, qoida tariqasida, "Fresh"
raqamlari mavjud. Bu yerda dayjestlar to plamlari yoki o tgan yillar sonining to liqʻ ʻ ʻ
matnlari bilan arxivlar mavjud. Izohlar barcha yoki eng qiziqarli maqolalarda,
jurnal mundarijalarida chop etiladi. Alohida maqolalar matnlari, mundarijalar va
maqola dayjestlari ko'pincha erkin (bepul) mavjud. Nashrlar mavjud, ularning
materiallariga kirish mutlaqo bepul.
Bundan tashqari, siz texnologik amalga oshirish masalasini
ko'tarishingiz mumkin, ammo bu alohida muhokama bo'lishi kerak. Agar
hududiy ilmiy kutubxonalar o'zlarining dasturiy mahsulotlarini yaratish masalasini
hal qila olsalar, shahar kutubxonalari o'zlarining kutubxona dasturlarini ishlab
chiqishni o'z zimmalariga olishlari maqsadga muvofiq emas. Mutaxassislarning
so'zlarini tinglashga arziydi ...

Avtomatlashtirish masalalari ularni har tomonlama qo'llab-quvvatlaydigan
professional firmalardan tayyor mahsulotlarni sotib olish yo'li bilan hal qilinadi.
Kutubxonada yuqorida tavsiflangan barcha texnologiyalarning mavjudligi
uning ma'lum bir axborotlashtirish darajasiga erishayotganidan dalolat beradi.
Avtomatlashtirilgan kutubxonada foydalanuvchilarga xizmat ko rsatishningʻ
interaktiv xizmatlarning ko rinishlari turlicha bo lishi mumkin. Toshkent axborot
ʻ ʻ
texnologiyalari universiteti professor-o qituvchilari tomonidan yaratilgan ARMAT++
ʻ
dasturining yangi versiyasi ham foydalanuvchilarga interaktiv xizmatlarni
ko rsatishda yangi imkoniyatlarni taqdim etdi. Mazkur interaktiv xizmatlar orqali
ʻ
quyidagilar taqdim etiladi:
Elektron katalog orqali adabiyotlarni qidirish va buyurtmalar berish ;
maxsus buyurtmalarni shakllantirish orqali elektron katalogga kiritilmagan,
biroq ARMda mavjud adabiyotlarga buyurtmalar berish ;
«Maxsus buyurtma» orqali berilgan bu yurtmalar ARM fondida
bo lmagan holda «Rad etilgan buyurtmalar» bazasini shakllantirish.
ʻ
buyurtmalarning bajarilishi to g risida ma’lumot olish;
ʻ ʻ
ARMdan olingan adabiyotlar muddatini avtomatik tarzda uzaytirish;
foydalanuvchi tomonidan ARM fondida mavjud adabiyotlarni elektron
shaklga o tkazish to g risida taklif berish va taklifning bajarilganligi to g risida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ma’lumot olish;
Virtual qabulxona xizmatidan foydalanish.
Virtual qabulxona xizmatidan foydalanish jarayoni interaktiv xizmat
foydalanuv chisining avtomatlashtirilgan AIO da taqdim qilingan. Mazkur xizmatdan
ʻ
foydalanish uchun foydalanuvchining AIO ga kirishi zarur. Foydalanuvchining
ʻ
AIO dagi «Virtual qabulxona» bo limiga kirish kerak. Buning uchun
ʻ ʻ
foydalanuvchining AIO dagi «Virtual qabulxona» punktiga sichqoncha bilan
ʻ
chertiladi. Natijada virtual qabulxonaning bosh sahifasiga kiriladi.

Murojaatlar ro yxatida foydalanuvchi tomonidan kutubxonachiga berilgan savollar vaʻ
kutubxonachidan olingan javoblar aks etgan. Agar foydalanuvchi kutubxonachiga
biror-bir savol bilan murojaat qilmoqchi bo lsa, «Murojaatlar ro yxati»ning yuqori
ʻ ʻ
o ng qismidagi «Qo shish» tugmasini chertadi. Ochilgan darchaga foydalanuvchi o z
ʻ ʻ ʻ
savolini kiritadi va «Qo shish» tugmasini chertadi.
ʻ
Murojaatni kiritish
Natijada foydalanuvchi tomonidan berilgan murojaat kutubxonachining AIO ga
ʻ
jo natiladi. Kutubxonachining AIO da kutubxonachi «Virtual qabulxona» bo limiga
ʻ ʻ ʻ
kiradi va foydalanuvchi tomonidan berilgan savolni ko radi. Kutubxonachi berilgan
ʻ
savolga javob berish uchun murojaatning o ng tomonidagi maxsus belgiga
ʻ
(o zgartirish) sichqoncha bilan chertadi va berilgan savolga javob berish
ʻ
imkoniyatiga ega bo ladi. Natijada foydalanuvchi tomonidan berilgan savolga
ʻ
kutubxonachining javobini berish imkoniyatiga ega darchaga o tamiz. Bu yerdagi
ʻ
«Qo shish» tugmasini chertish orqali foydalanuvchining AIO ga berilgan savolga
ʻ ʻ
javob jo natiladi. Foydalanuvchi o zining AIO ga kirib «Virtual qabulxona» bo limi
ʻ ʻ ʻ ʻ
orqali berilgan savolga javob oladi. ARMAT ++ dasturidagi «Virtual qabulxona»dan
foydalanish shunday amalga oshiriladi. ARMdan olingan adabiyotlarni qaytarib
topshirish muddatini masofadan turib, uzaytirish interaktiv xizmati ham mavjud.
Mazkur interaktiv xizmat foydalanuvchining AIO da taqdim qilingan. Foydalanuvchi
ʻ
ARMdan olgan kitobning qaytarib topshirish muddatini uzaytirish uchun shaxsiy
kabinetdagi «O qilgan kitoblar» bo limiga kiradi, bu yerdagi «Foydalanuvchi
ʻ ʻ
qo lidagi kitoblar» darchasiga o tib, bu yerdagi muddati uzaytirilishi kerak bo lgan
ʻ ʻ ʻ
kitob tavsifiga belgi qo yadi va «topshirish vaqtini uzaytirish» tugmasini chertadi.
ʻ
Kitobni qaytarib topshirish muddatini uzaytirish
Foydalanuvchi bunday usulda ARMdan olgan kitobini qaytarish muddatini (har biri
10 kundan) ikki marta uzaytirishi mumkin. Foydalanuvchi tomonidan olingan kitobni
qaytarish muddatini uzaytirish kutubxonachi tomonidan bajariladi. Kutubxonachi
o zining AIO dan turib, foydalanuvchi tomonidan kitobdan foydalanish muddatini
ʻ ʻ
uzaytirish bo yicha bergan so rovini quyidagicha amalga oshiradi. Muddati
ʻ ʻ
uzaytirilayotgan kitob tavsifining chap tomonidagi kvadratchaga belgi qo yiladi va
ʻ
«Topshirish vaqtini uzaytirish» tugmasi chertiladi. Natijada foydalanuvchining
talabiga ko ra foydalanilayotgan kitobni qaytarib topshirish muddati 10 kunga
ʻ

uzaytiriladi. Shunday qilib, ARMdan olingan kitobni qaytarib topshirish muddatini
cho zish jarayoni amalga oshadi. Bu ARMdan foydalanilayotganda muhimʻ
omillardan bo lib
ʻ hisoblanadi , zera kitobni o z vaqtida topshirmaslik. ʻ
foydalanuvchini tizimdan foydalanishini cheklaydi. ARM fondini elektron shaklga
o tkazishda birinchi navbatda, qaysi kitoblarni raqamlashtirilgan shaklga o tkazish
ʻ ʻ
kerak degan savolga javob izlanadi. Bunday holda avtomatlashtirilgan axborot-
kutubxona tizimidan foydalanuvchilarning ehtiyojlarini hisobga olish yaratilayotgan
elektron resurslardan foydalanish samarasini oshiradi , zero birinchi navbatda,
foydalanuvchilarga kerakli adabiyotlarni elektron shaklga o tkazish ularning
ʻ
ehtiyojlarini qondirishda katta ahamiyat kasb etadi.
Foydalanuvchi tomonidan o zini qiziqtirgan kitobni elektron shaklga
ʻ
o tkazish to g risidagi so rov foydalanuvchining AIO da shakllantiriladi. Buning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun foydalanuvchining AIO dagi «O qilgan kitoblar» bo limiga kirib, qaysi
ʻ ʻ ʻ
elektron shaklga o tkazilishi kerak bo lgan kitob tavsifining chap tomonidagi
ʻ ʻ
kvadratchaga belgi qo yiladi va «Elektron nusxaga buyurtma» tugmasi chertiladi.
ʻ
Natijada foydalanuvchining AIO dagi «Elektron nusxaga buyurtma» bo limida
ʻ ʻ
foydalanuvchi talabiga ko ra elektron shaklga o tkazilishi kerak bo lgan kitobning
ʻ ʻ ʻ
tavsifi paydo bo ladi. Foydalanuvchi dastlab bu yerda so rovning bajarilmaganligini
ʻ ʻ
ko rsa, keyinchalik so rov asosida kitob elektron shaklga o tkazilgach, bu
ʻ ʻ ʻ to g risida ʻ ʻ
axborot olishi mumkin. Foydala nuvchining o ziga kerakli adabiyotni elektron shaklga
ʻ
o tkazilishi to g risidagi so rovi tizim kataloglashtiruvchisining AIO ga jo natiladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Kataloglashtiruvchining AIO da so rov qabul qilinadi va so ralayotgan kitobning
ʻ ʻ ʻ
elektron shakli tavsifga bog langanda foydalanuvchi
ʻ ning AIO ga bu to g risida ʻ ʻ ʻ
ma’lumot jo natiladi. Kataloglashtiruvchining AIO dagi «Elektron nusxaga
ʻ ʻ
buyurtma» bo limida foydalanuvchilarning talabiga ko ra elektron shaklga
ʻ ʻ
o tkazilgan adabiyotlar ro yxati paydo bo ladi
ʻ ʻ ʻ
.
Xulosa qilib aytganda , avtomatlashtirilgan axborot-kutubxona tizimi tarkibida
interaktiv xizmatlarning paydo bo lishi foydalanuvchilarga axborot-kutubxona
ʻ
fondidan foydalanishda quyidagi qulayliklarni yaratadi:
1) Axborot kutubxona muassasasi faoliyati bilan bog liq turli savollarga tez
ʻ korlikda
javob olish. Buning uchun foydalanuvchi bevosita kutubxonaga borishi shart emas.

Savol javoblarni qo l telefoni va planshetlar orqali amalga oshirish mumkin.ʻ
2) Zarur bo lganda kutubxonadan olingan kitoblarni qaytarish muddatini masofadan
ʻ
turib, uzaytirish ham foydalanuvchilarning vaqtini tejaydi.
3) Foydalanuvchilarning so rovlariga ko ra axborot-kutubxona fondining
ʻ ʻ
elektron shaklga o tkazilishi elektron kutubxona fondini samarali shakllantirishga
ʻ
imkoniyat yaratiladi. Bularning barchasi foydalanuvchilar ehtiyojlarini to liq va
ʻ
tezkorlik bilan qondirishga olib keladi. Axborot-kutubxona tizimining interaktiv
xizmat ko rsatish natijasida foydalanuvchilarga taqdim etilayotgan xizmatlar sifati va
ʻ
madaniyati yuksaladi.
Ko'zi ojiz odam uchun asosiy ma'lumot manbalari - bu sezgir va sezgir
sezgilar. Eshitish va barmoqlar yordamida u tashqi dunyo bilan aloqa qilish uchun
zarur ma'lumotlarni oladi. Endi har ikkala ma'lumot ham raqamli ko'rinishda taqdim
etilishi mumkin. Ko'zi ojiz foydalanuvchilarga mo'ljallangan shaxsiy kompyuterlar
uchun yangi texnik vositalar va dasturlar juda ergonomikdir va hatto bunday ko'r-
ko'rona bolalar ham bunday vositalardan foydalanishlari mumkin. Biz asosan yangi
qurilma - tiflo flesh-pleer haqida gapiramiz. (yunoncha tiflo. Typhlos - ko'r).
U nisbatan yaqinda paydo bo'ldi. Bunday o'yinchi ko'rish qobiliyatiga ega
bo'lmaganlarning barchasini individual reabilitatsiya dasturiga (IPR) muvofiq
olishlari mumkin. Hozirgacha bizning mamlakatimizda ko'zlarini yo'qotgan
odamlarga bunday narsa taklif qilinmagan. Pleyer allaqachon mamlakatimizdagi bir
nechta sanoat korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan. Men bunday o'yinchini ikki
yil oldin uchratganman. Bu ko'r foydalanuvchi uchun juda foydali qurilma. Bu juda
yuqori ovoz sifati, qulay joylashuvi va boshqaruv tugmalarining dizayni, juda yaxshi
navigatsiya (matnning kerakli qismlarini qidirish). Boshqaruv tugmachasining har bir
bosilishi ovozli tushuntirish bilan birga keladi. Pleyer uchun audio ma'lumot
tashuvchisi - bu flesh-karta. Ovoz ma'lumotlari bunday kartada raqamli formatda
maxsus formatda (LKF formatida) kodlash va ma'lumotlarni himoya qilish
usullaridan foydalanib yozib olinishi juda muhimdir. Shu tarzda yozilgan audio
kitoblar flesh-kartalarga, hujjatlar tiflo flesh-pleerlaridan tashqari boshqa har qanday
audio moslamalar tomonidan takrorlanishi mumkin emas. Bunday yozuvlarni hatto
kompyuterda o'qib bo'lmaydi. Bu flesh-kartalarga yozilgan badiiy asarlarning

mualliflari o'zlarining mualliflik huquqlarining xavfsizligiga ishonch hosil qilishlari
uchun amalga oshiriladi.
Men uzoq vaqtdan beri o'zim yozganman va LKF formatidagi kitoblar va
yozuvlarni to'plamoqdaman.
Men juda ko'p miqdordagi bunday yozuvlarni to'plaganimda, bunday yozuvlar
uchun saqlash tizimini - kutubxonani yaratishim kerakligi aniq bo'ldi. Men
kutubxonani yaratishda foydalangan barcha dasturlar bepuldir (Xayriya dasturlari)
Ya'ni, ular bepul foydalanish uchun mo'ljallangan.
Rossiya davlat ko'zi ojizlar kutubxonasida (RGBS) server yaratildi, unda
hozirda bir necha ming (LKF formatida) saqlangan !! kitoblar. Menga LOGIN VA
PASSWORD berildi, uning yordami bilan Internetda mening kompyuterimdan biron
bir kitobni RSL serveridan yuklab olish mumkin bo'ldi. Server kun bo'yi ishlaydi va
unga navbat yo'q. Endi kerakli kitobni olish, kutubxonaga shaxsan tashrif
buyurishning hojati yo'q. Rossiya Davlat Kutubxonasidan ruxsat olib, serverdan bir
necha yuzta kitobni yuklab olgandan so'ng, kompyuterda LKF formatidagi shaxsiy
kitoblar kutubxonasini yaratdim. Shunday qilib, raqamli, virtual kutubxona bor edi. U
xuddi xuddi RSLning filialiga aylandi.
Bizning Izmailovo mahalliy tashkilotimizdagi tiflo flesh-pleerning har qanday
foydalanuvchisi endi RSL-ga shaxsan tashrif buyurmasdan kutubxonadan kerakli
kitobni olishi mumkin. Agar u Internetga ulangan kompyuterga ega bo'lsa, u to'g'ri
kitobni to'g'ridan-to'g'ri uyiga olib borishi mumkin.
TuzilishiYaratilgan virtual kutubxona oddiy (kitob) kutubxonaga, masalan,
tuman kutubxonasiga juda o'xshaydi. Doimiy kutubxonada ikkita ro'yxat mavjud:
kitoblar katalogi va kitobxonlarning kartochka indekslari. Har bir o'quvchi uchun
karta ochiladi: o'quvchi tomonidan olingan kitoblar unda qayd etiladi. Kitobni
kitobxon uni qaytarib bermagan bo'lsa, kimdan so'rashni bilish uchun bu kerak.
Virtual kutubxonada bunday yozuv o'z ma'nosini yo'qotadi, chunki kitob o'quvchi -
tinglovchilarga berilgandan so'ng (uni flesh-kartaga yozish) kitob kutubxonada
saqlanadi va uni qaytarib berish shart emas. Shuningdek, kutubxonamizda hech
qachon noyob kitob uchun navbat bo'lmaydi, hatto barcha foydalanuvchilar to'satdan
bir xil kitobga muhtoj bo'lishsa ham. Virtual kutubxonaning foydalanuvchi kartalari

saqlanadi, faqat o'quvchilarni kuzatish va kitoblardan foydalanish bo'yicha statistik
ma'lumotlarni to'plash uchun.
Ya'ni, kompyuterda yaratilgan virtual kutubxona, uning tuzilishida, oddiy
"qog'oz-tuman" kutubxonasining tuzilishiga o'xshaydi, faqat undan farqli o'laroq
raqamli kutubxona "gaplashmoqda" va u bilan solishtirganda yanada kengroq
imkoniyatlarga ega.
Virtual kutubxona uchta tarkibiy qismdan iborat:
- texnik vositalar majmuasi (KTS).
- dasturiy ta'minot (dasturiy ta'minot).
- axborot bazasi (AX).
Texnik vositalar majmui (KTS), o'z navbatida, ikki qismga bo'linadi:
markaziy va periferik.
CCC markaziy qismi shaxsiy kompyuterdir. Bizda an'anaviy qurilmalarning
tarkibi mavjud: soat chastotasi -1 gigagertsli markaziy protsessor. va 1GB RAM. , 30
Gb qattiq disk. Bundan tashqari, sig'imi 500 Gb bo'lgan tashqi qattiq disk ulandi.
Kutubxonaning ishlash tajribasi shuni ko'rsatdiki, kompyuterning bunday
parametrlari, 450 Mb hajmdagi bitta kitobning LKF formatida raqamlash va kodlash.
taxminan 2 daqiqa davom etadi. Va taxminan bir daqiqadan ko'proq vaqt o'tgach,
ushbu kitob flesh-kartaga yozilmoqda. Qattiq diskda har bir raqamlangan va
kodlangan kitob asl kodlashga qaraganda 30% ko'proq joy egallaydi. Kitoblar 1 Gb
sig'imli SD-kartaga yozilgan. Flesh-kartada 30 soatdan ortiq uzluksiz ovoz yozilgan
audio yozuvlar mavjud. KTS shuningdek, printer, flesh-kartalar, monitor, sichqoncha
va dinamiklar bilan ishlash uchun kartani o'qish qurilmasini o'z ichiga oladi.
CTS tarkibiga kiruvchi periferik texnik jihozlar individual qurilmalar -
tifloflepleplera bilan ta'minlangan. Hozirgi vaqtda sanoat ikki turdagi pleyerlarni
ishlab chiqaradi: Elekzhest (DTBP-001) va Tiflotek - DTB-PS901. Eng so'nggi pleer
yanada rivojlangan: u o'rnatilgan batareya, oz vazn va o'lchamga ega. Ikkala
o'yinchining vazifalari o'xshash. Pleyerning texnik tavsifi shundan dalolat beradiki, u
faqat so'zlashuv kitoblarini tinglash uchun mo'ljallangan va pleyerni ishlab
chiquvchilari unga boshqa vazifalarni bajarmagan. Men pleyerni uning ishlab
chiquvchilari ko'rmagan boshqa, yangi xususiyatlarini ko'rishga muvaffaq bo'ldim.
Bu reabilitatsiya funktsiyalari.

Men ilgari bu so'zning ma'nosini tushunmadim - reabilitatsiya. Keyinchalik
ular menga reabilitatsiya bu ko'r odam mustaqil ravishda ba'zi vazifalarni mustaqil
ravishda bajarish imkoniyatiga ega bo'lishidir, buning uchun ilgari ko'rish
yordamchisining yordamiga muhtoj bo'lishini tushuntirishdi.
Onam - ko'zi ojiz 1 guruh. (biz u bilan birga yashaymiz). U pleyerdan faqat
gaplashadigan kitoblarni tinglashda foydalangan. Mening yo'qligimda u butunlay
yordamga muhtoj edi. Pleyer qurilmasini o'rganib, kompyuter dasturlarini
o'zlashtirib, pleyer uchun yangi dastur topdim: onamning kotibi va yordamchisiga
flesh-kartani yozdim. Endi o'yinchining yordami bilan onaning o'zi kerakli telefon
raqamini osongina topishi mumkin, o'yinchi unga kir yuvish mashinasini qanday
yoqish, mikroto'lqinli pechni tayyorlash, ovqatni qanday tayyorlash kerakligi va
vrachning tavsiyalariga binoan qanday qilib dori-darmon olish kerakligi va boshqa
ko'p narsalarni aytib beradi. Boshqa ko'r odamlar menga murojaat qilishdi - tanish
onalar va hamma ularning yozuvlariga muhtoj edi. Shunday qilib, menda butun
reabilitatsiya yozuvlari tizimi mavjud edi: gaplashadigan metro sxemasi, uydan
klinikaga, metroga, do'konga borish yo'nalishlarini gapirish; trikotaj, gulchilik, audio
ingliz tili kurslari, turli kasalliklarni davolash bo'yicha tavsiyalar. ko'zi ojizlarni
kompyuterda, ma'naviy kitoblarda ishlashga o'rgatish uchun ko'plab darsliklar
mavjud. Mendan hatto radio dasturlari, poezdlar jadvali, oylik ob-havo ma'lumotlari
va boshqa narsalarni yozib olishni so'rashdi. Shunday qilib, o'yinchi yangi
funktsiyalarni oldi - reabilitatsiya.
Dasturiy ta'minot bajaradi: kompyuter ma'lumotlarini saqlash vositasida
audio ma'lumotlarni to'plash, yozib olish, kodlash va saqlash va flesh-kartalarga
yozish. Kutubxonani yaratish va boshqarish uchun mo'ljallangan asosiy dastur bu
Gapirish kutubxonasi (ETBL). U LKF formatidagi flesh-kartadagi kitoblarni kodlash
va yozib olish, kitoblarni ma'lumotlar bazasida to'plash, kitoblar va kitobxonlarning
kartochka indekslarini (aniqrog'i tinglovchilar) yaratish uchun mo'ljallangan. Shuni
ta'kidlash kerakki, ETBL dasturi audio fayllarni avval MP3 formatida taqdim etilgan
LKF formatiga o'zgartiradi. Teskari konversiya mumkin emas. Dasturdan foydalanish
LKFManager Siz ilgari yozuvlarni yaratgan flesh-kartadagi yozuvlarni to'ldirishingiz
mumkin. Agar kerak bo'lsa, ovozni to'g'ridan-to'g'ri kompyuterning ovoz kartasiga
ulangan mikrofondan yozib oling, dasturdan foydalaning 3 Chegara. MP3 formatida

audio faylni yaratadi. Ushbu dasturdan foydalanib, siz ovoz kartasining chiziqli
kirishiga ulangan analog tovush manbasidan (masalan, kasseta yozuvchisi) yozib
olishingiz mumkin. Kompyuterimizga o'rnatilgan operatsion tizim Windows - XP.
Kutubxona dasturiy ta'minoti elektron nutqni sintezator yordamida tekis
bosma nashr qilingan raqamli kitoblarni o'qishga imkon beradigan dasturni o'z ichiga
oladi. Endi dunyoning deyarli barcha mamlakatlaridagi kutubxonalar o'z to'plamlarini
raqamli shaklga o'tkazmoqdalar va bu kitoblarni Internet orqali yuklab olish mumkin.
Bundan tashqari, Internetda bepul (bepul bo'lsa) ko'plab raqamli kutubxonalar
mavjud. Ular bir necha ming mualliflarning raqamli kitoblarini, shuningdek raqamli
hujjatlarni: qonunlar, hukumat qarorlari, farmonlar va boshqalarni saqlaydi. Raqamli
bosma kitoblarni maxsus dastur - baland ovozda talaffuz qilish qobiliyatiga ega inson
ovozi sintezatori yordamida ovoz chiqarib o'qish mumkin. Shu bilan birga, siz
talaffuz uchun erkak yoki ayol ovozini tanlashingiz, shuningdek ovozning tezligi va
tembrini boshqarishingiz mumkin. Bunday bir nechta dastur mavjud. Ulardan biri
Balabolka Men sinovdan o'tkazdim va qoniqarli ijro etish sifatini ko'rsatdim. Ushbu
dastur nafaqat tekis bosma hujjatni ovoz chiqarib tinglash, balki uni audio (MP3)
fayli sifatida saqlashga imkon beradi.
Axborot bazasi (IS) - Virtual kutubxonaning asosiy qismi. U bir necha
qismga bo'lingan:
Badiiy, o'quv va texnik adabiyotlar asosan Rossiya davlat kutubxonasi
serverida joylashgan kitoblar va qisman kutubxonamizning shaxsiy bazasida
joylashgan kitoblar bilan ta'minlangan. Bizning kutubxonamiz foydalanuvchilari
uchun kitoblarning yagona ro'yxati mavjud. Ularning talablariga binoan, kerakli
audio kitoblarni qidirish avval shaxsiy ma'lumotlar bazasida amalga oshiriladi. Agar
talab qilinadigan kitob shaxsiy ma'lumotlar bazasida mavjud bo'lmasa, u holda
Internet orqali RSL serveriga ulanish va u erdan kerakli kitobni yuklab olish jarayoni
amalga oshiriladi.
Reabilitatsiya va davolash bo'yicha kitoblar. yuqorida aytib o'tilgan. Biz
ularni o'zimiz yozib olamiz. Ushbu kitoblar shaxsiy (telefon kitobi, shifokor
tavsiyalari, tibbiy tavsiflar, ma'naviy kitoblar va boshqalar) va umumiy kitoblarga
(metro sxemalari, retseptlar, har xil so'zlashuv darsliklari, shuningdek, qo'shiqlardan
olingan musiqiy yozuvlarning katta to'plamiga) bo'linadi. O'tgan yillar (Utesov,

Pesnyary va boshqalar) va turli xil mualliflar va ijrochilarning zamonaviy jazz
musiqasi uchun mumtoz musiqa yozuvlari mavjud: (Chaykovskiy simfoniyalari,
kontsertlari) Men reabilitatsiya haqida doimo yangi yozuvlar olib boraman.
Evgeniy Gorniy: Yashil ma’lum ma’noda xalq yozuvchisi, chunki (uni biz
undan oldin kashf etganmiz) xalq shoiri. Tanlovga qisman potentsial o'quvchilarning
omili sabab bo'lgan.
Bogdanovich yangi nashr emas, balki yangilangan eski nashr. Bizning
vazifalarimizdan biri ilgari qilingan narsalarni barcha qo'shimcha qulayliklari bilan
yangi sezgir formatga aylantirishdir: turli xil ekran o'lchamlari uchun
masshtablashdan tashqari, bu sarlavha sahifalarining mavjudligi, turli nashriyot
navigatsiya tizimlari va illyustratsiyalarni ko'paytirish.
Jamg'armani to'ldirishning umumiy printsipi markazdan chekkagacha:
nisbatan aytganda, birinchi qatordagi yozuvchilardan o'ninchi yozuvchilarga qadar.
Ammo bunday jiddiy akademik loyihani jiddiy ilmiy muassasa, masalan, IMLI
yoki IRLI emas, balki bir guruh jonkuyar filologlar amalga oshirayotgani qanday
sodir bo'ldi? rvb.ru davlatdan moliyaviy yordam oladimi?
Evgeniy Gorniy: Biz na davlat, na xususiy yordam olmaymiz. Ko'pchilik
hayratda: RVB de-fakto milliy elektronning funktsiyalarini bajaradi
Rossiya kutubxonalari va shu bilan birga, hech kim tomonidan moliyalashtirilmaydi
bo'lish? Lekin shunday!
XXI asr jamiyati axborot jamiyatidir. Bugungi kunda Internetdan foydalangan
holda aloqalar soni ortib bormoqda. Ko'pgina faoliyat turlarini interaktiv virtual
muhitsiz, uning ulkan imkoniyatlarisiz tasavvur qilib bo'lmaydi.
Kutubxonalar ham internetning telekommunikatsiya maydoniga ishonch bilan
kirib keldi. Internet axborot vositasi sifatida nafaqat kerakli ma'lumotlarni olish, balki
o'zi haqida ham ma'lumot berish imkonini beradi. Bu vazifani birinchi navbatda
kutubxona veb-saytlari hal qiladi. Veb-sayt yaratish - bu axborotni yuqori funksional
darajalarga ko'tarish, kutubxonaning ijobiy imidjini shakllantirishda ishtirok etish,
mavjud intellektual mahsulotlar va uni taqdim etish bo'yicha ko'rsatilayotgan
xizmatlarga e'tiborni jalb qilish, kutubxonaga yangi qiziqqan foydalanuvchilarning
kirib kelishini ta'minlash.

Rossiyada kutubxona saytlarining paydo bo'lishi 90-yillarning ikkinchi
yarmida ommaviy hodisaga aylandi. o'tgan asr. Bu erda notijorat institutlari uchun
Internetga kirishni qo'llab-quvvatlash bo'yicha turli dasturlar va birinchi navbatda
Ochiq jamiyat instituti, IREX va Yevrosiyo jamg'armasidan olingan grantlar muhim
rol o'ynadi. Va agar ularning miqdoriy o'sishi optimizmni ilhomlantirgan bo'lsa, unda
kontent juda ko'p narsani talab qildi, chunki saytlar o'zlarining soddaligi,
bombardimonlari va keraksiz ma'lumotlarning ko'pligi bilan hayratlanarli edi.
Kutubxonalar har qanday yo'l bilan Internetda o'zlarini ko'rsatishga harakat qildilar,
ko'pincha onlayn qidiruvni amalga oshirish, adabiyotlarga buyurtma berish va kerakli
materiallarni elektron shaklda olish kutubxona sayti uchun eng muhim ekanligini
tushunmaydilar.
Bugungi kunda har qanday yuqori sifatli veb-sayt javob berishi kerak bo'lgan
bir qator umumiy talablar allaqachon ishlab chiqilgan: tarkibning chuqurligi, puxta
o'ylangan tuzilma, navigatsiya qulayligi, axborot resurslarining barqarorligi,
ma'lumotlarni yangilashning tezkorligi, foydalanuvchilar uchun ochiqlik, birlik
barcha bo'limlarning dizayni. Bundan tashqari, saytning ingliz tilidagi versiyasiga ega
bo'lish yaxshi amaliyot hisoblanadi va Rossiya Federatsiyasining ayrim milliy
kutubxonalari saytlarning milliy tillardagi versiyalarini yaratadilar (Tatariston
Respublikasi Milliy kutubxonasi http://kitaphane. tatar.ru, Kareliya Respublikasi
Milliy kutubxonasi http://library.karelia.ru, ). Kutubxona sayti mana shu barcha
talablarga javob bergan taqdirdagina nufuzli va ishonchli axborot manbai bo’lishi
mumkin.
Kutubxona veb-saytlarida odatda an'anaviy to'plam mavjud. Avvalo, bu
tashrif buyuruvchilarni kutib olish uchun xizmat qiladigan, sayt haqida kirish
ma'lumotlarini taqdim etadigan, foydalanuvchini uning boshqa sahifalariga
yo'naltiradigan asosiy yoki uy sahifasi. Shuningdek, u kutubxona haqidagi asosiy
aloqa ma'lumotlarini o'z ichiga oladi: manzil, ish vaqti, telefon raqami, o'quvchilarni
ro'yxatga olish qoidalari, tuzilma, etakchi xodimlarning elektron pochta manzillari.
Saytning ajralmas elementi kutubxonaning missiyasi, uning tarixi, bo'limlari va
xizmatlari, yangiliklari, o'quvchilar uchun turli tadbirlar haqidagi ma'lumotlardir.
Axborot resurslari kutubxonaning ijobiy imidjiga va u taqdim etayotgan
axborot mahsulotlari va xizmatlaridan iste’molchilarning xabardorligiga ta’sir etuvchi

asosiy omil hisoblanadi. Shuning uchun kutubxona saytlarida an'anaviy ravishda
"Internet resurslari" izohli rubrikatori, elektron katalog va ma'lumotlar bazalari
joylashtiriladi. Saytlarning ushbu bo'limlari har qanday turdagi so'rovlarni bajarish
uchun ustuvor ahamiyatga ega bo'lish imkoniyatiga ega, chunki ular kutubxonaning
an'anaviy ma'lumotnoma-bibliografik apparatini sezilarli darajada kengaytiradi, shu
jumladan eng muhim axborot resurslari: ensiklopediyalar va ma'lumotnoma nashrlari,
boshqa elektron kataloglar. kutubxonalar, bibliografik ma'lumotlar bazalari va boshqa
foydali manbalar. ...
Elektron katalog (EK) haqli ravishda kutubxonalarning asosiy axborot
mahsuloti hisoblanishi mumkin. Virtual elektron katalog, ya'ni masofaviy tarmoqqa
kirish imkoniga ega bo'lgan katalog potentsial foydalanuvchilarning imkoniyatlarini
sezilarli darajada kengaytiradi.
Hozirgi vaqtda Rossiyada o'zining elektron kataloglariga kirish ko'pchilik
federal veb-saytlarda ochiq (Rossiya Davlat kutubxonasining EC http://www.rsl.ru,
Rossiya Milliy kutubxonasining EC http://www.nlr. ru), ko'pgina universal
respublika (milliy), mintaqaviy va mintaqaviy (Pskov mintaqaviy universal ilmiy
kutubxonasining EK http://www.pskovlib.ru/catalog/catalog.php, Kareliya
Respublikasi Milliy kutubxonasining EC). http://library.karelia.ru/cgi-bin/library/
ecatalog.cgi), universitetlar (Lomonosov nomidagi Moskva davlat universiteti ilmiy
kutubxonasining EK http://www.nbmgu.ru) va yirik ilmiy-texnik kutubxonalar
( Davlat jamoat ilmiy-texnik kutubxonasining EK http: // www.gpntb.ru). Ushbu
kutubxonalarning axborot salohiyati mamlakatimizda ham, xorijda ham keng
kitobxonlar ommasini qiziqtirishi mumkin, dasturiy ta’minotni takomillashtirish va
retrospektiv konvertatsiya qilish hisobiga elektron kutubxona kataloglarining izlash
imkoniyatlari va axborot kuchi muttasil ortib bormoqda.
Elektron bibliografik resurslarga qo'yiladigan majburiy talab ularning
muntazam va maksimal darajada tez yangilanishi hisoblanadi. Faqat bu holda raqamli
ma'lumotlar bazalari nashr etilgan va kutubxona fondiga olingan nashrlar to'g'risida
joriy xabar berish funktsiyasini bajarishga qodir.
Kataloglardan tashqari, kutubxonalar turli xil ma'lumotlar bazalarini taklif
qiladi - bibliografikdan faktik va to'liq matngacha. Katta kutubxona saytidagi bunday
ma'lumotlar bazalarining ro'yxati yuzlab nomlarga etishi mumkin. Qoidaga ko'ra,

ma'lumotlar bazalarini yaratish foydalanuvchilarning ehtiyojlaridan kelib chiqadi va
bunday to'plamlarni keyinchalik saytga joylashtirish bilan elektron shaklga tarjima
qilish ularning o'quvchilar, shuningdek, boshqa kutubxonalar va axborot markazlari
xodimlari uchun ochiqligini sezilarli darajada oshiradi.
To'liq matnli ma'lumotlar bazalari katta ahamiyatga ega, ammo mualliflik
huquqi qonunlariga rioya qilgan holda, kutubxona ularga faqat ruxsat berilgan
foydalanuvchilarga va faqat shaxsiy, ilmiy va ta'lim maqsadlarida kirishni ta'minlashi
mumkin. Mualliflik huquqi cheklovlari muddati tugagan asl manbalar uchun istisno
qilingan. Udmurt Respublikasi Milliy kutubxonasining veb-saytida "Elektron
kutubxona" bo'limida kutubxonada saqlanadigan nodir va qimmatli nashrlarning
raqamli nusxalarini taqdim etadigan "Udmurtiyaning noyob kitoblari" to'plami
mavjud. XIX asr oxiri - XX asrning birinchi uchdan bir qismidagi o'lkashunoslik va
milliy kitoblar raqamli formatga o'tkazildi. Bunday manbalarni kutubxona veb-
saytiga joylashtirish uning mazmun qiymatini sezilarli darajada oshiradi.
So'nggi yillardagi diqqatga sazovor tendentsiya - bu ko'plab turdagi
professional kutubxona faoliyatining tarmoq muhitiga o'tkazilishi. Kutubxona
saytlarida faoliyat yurituvchi “Virtual ma’lumotnoma” va “Elektron hujjatlarni
yetkazib berish” xizmatlari masofaviy bibliografik axborot-kutubxona xizmati tizimi
uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Virtual ma'lumotnoma xizmati (VSS) elektron ma'lumotnoma xizmati bo'lib,
ko'pincha real vaqt rejimida bo'lib, foydalanuvchilar kutubxonada bo'lmasdan
kutubxonachilar bilan muloqot qilish uchun kompyuter va turli Internet
texnologiyalaridan foydalanadilar. Foydalanuvchining so’roviga javoban, BCC
bibliografiya ko’rinishidagi tayyor bibliografik va faktik ma’lumotlarni, shuningdek,
internet resurslariga havolalarni taqdim etadi.
VSS ning yaratilishi ob'ektiv sabablar bilan izohlanadi:
 foydalanuvchi so'rovlarini bajarish uchun foydalaniladigan rus internet
resurslarining ko'payishi;
 kutubxonalarning elektron kataloglaridan kechayu kunduz
foydalanishga, hujjatlarning elektron nusxalarini olishga muhtoj bo’lgan yangi
foydalanuvchilar auditoriyasini shakllantirish.
BCC ning foydalanuvchilar uchun afzalliklari:

 ma'lumotni topishda tezkor, professional yordam olish;
 kutubxonada vaqtni tejash, chunki kerakli ma'lumotlarning bir qismi
oldindan olinadi;
 virtual yordam rejimida savollaringizga javob olish uchun kutubxonaga
tashrif buyurishning hojati yo'q.
Kutubxonalarda virtual ma'lumotnoma xizmatlari uchta yo'nalishda ishlab
chiqilmoqda:
 sinxron (u real vaqt rejimida so'rovlarni bajaradigan xizmatlarni o'z
ichiga oladi - chat xizmati, video va telekonferentsiyalar);
 asinxron (foydalanuvchi ma'lum vaqtdan so'ng elektron pochta orqali
yoki veb-so'rov shakllaridan foydalangan holda so'rovga javob oladigan xizmat);
 maxsus tashkil etilgan bilimlar bazalaridan/tugallangan so’rovlar
ma’lumotlar bazalaridan, Internet-yordam resurslaridan foydalanish asosida
foydalanuvchilarning so’rovlariga javoban ma’lumotlarni to’liq avtomatik tarzda
taqdim etish.
Birinchi shakl real vaqtda amalga oshiriladigan interaktiv, aslida jonli,
bibliograf yordamini o'z ichiga oladi. Onlayn yordam xizmati o'quvchi va
bibliografga qisqa yozma xabarlar almashish imkonini beradi. Bir vaqtning o'zida bir
nechta o'quvchilar bibliograf bilan matnli xabarlar almashishlari mumkin.
Suhbat texnologiyalarini takomillashtirish matnli suhbatdan tashqari,
birgalikda ko'rish, masofaviy o'quvchiga hamrohlik qilish kabi xizmatlarni o'z ichiga
oladi. Bu bibliograf va o'quvchiga bir-birining ekranlarini ko'rish imkonini beradi, bu
esa o'z navbatida o'quvchiga bibliograf bilan bir vaqtda turli xil raqamli ob'ektlarga
(qidiruv tizimlari, ma'lumotlar bazalari, kataloglar, raqamli kutubxonalar) kirish
imkonini beradi. Bibliograf har qanday turdagi fayllarni o'quvchi kompyuteriga
yuborishi mumkin.
Suhbatda bir nechta kutubxonalar ishtirok etishi mumkin, bu sizga haftasiga 7
kun, kuniga 24 soat so'rovlarga javob berish imkonini beradi. Sinxron chat xizmati
zudlik bilan javob berishni talab qiluvchi masofaviy foydalanuvchi so'rovlarini
bajarish uchun javob beradi.
Rossiyada 2002 yilda Illinoys universiteti (AQSh) Slavyan kutubxonasi taklifi
bilan Rossiya Milliy kutubxonasida (RNL) masofaviy foydalanuvchilar uchun chat

xizmati bo'yicha tajriba o'tkazildi. Har ikki kutubxona tomonidan talablar bajarildi.
NLR ushbu faoliyatning yangiligini hisobga olgan holda, so'rovlarning mavzulari va
turlarini chekladi. Kutubxona butun kutubxona haqida, tarix, san'at, badiiy adabiyot
va adabiy tanqid, Sankt-Peterburg tarixi va zamonaviy hayoti haqidagi umumiy
so'rovlarni bajardi; faktik so’rovlar, chuqur bibliografik qidiruvni talab qilmaydigan
mavzuli so’rovlar o’tkazdi.
Ikkinchi shakl elektron pochta orqali so’rovlarni rasmiylashtirish va
kutubxona veb-saytida o’quvchilar o’z so’rovlarini qoldirishlari va ma’lum vaqtdan
keyin ularga javob olishlari mumkin bo’lgan maxsus shakl yaratishni o’z ichiga oladi.
Ya'ni, foydalanuvchi kutubxona veb-saytida standart elektron pochta dasturini ishga
tushirgandan so'ng, paydo bo'lgan elektron pochta shaklini to'ldiradi va uni avtomatik
ravishda ko'rsatilgan manzilga yuboradi.
Masofaviy foydalanuvchilar uchun asinxron xizmatning yana bir turi uni
kutubxonaga yuborish uchun veb-so'rov shaklidir. Ushbu xizmat uch bosqichdan
iborat: so'rovlarni qabul qilish, ma'lumot izlash va javob berish.
VSS ning ikkala shakli ham afzalliklari, ham kamchiliklariga ega:
 real vaqt rejimida konsultatsiya maxsus bibliografning doimiy
mavjudligi va juda mashaqqatli ishini talab qiladi, chunki foydalanuvchilar odatda
darhol javob berishni talab qiladi;
 elektron pochta orqali so'rovlarni bajarish dunyoning istalgan nuqtasidan
istalgan qulay vaqtda so'rov yuborish imkonini beradi. Muhim afzallik - bu
xizmatning arzonligi. Kamchiliklarga quyidagilar kiradi: bibliograf so'rovlarga darhol
emas, balki imkon qadar ko'proq javob berishi sababli so'rovga bir zumda javob
olishning iloji yo'qligi; so’rov noto’g’ri tuzilgan taqdirda, bibliograf tafsilotlarni
aniqlashtirish uchun suhbat o’tkazishi shart; o'quvchiga saytlar yoki ma'lumotlar
bazalaridan qanday foydalanishni ko'rsata olmaslik;
 virtual ma'lumot stolini tashkil etish qo'shimcha xodimlarni jalb qilishni
talab qilmaydi va o'z-o'zidan unchalik stressli emas, chunki ma'lumotnomalarni
bibliografik bo'limning turli xodimlari, ularning joriy ish yuki darajasiga qarab
bajarishlari mumkin.
So'rovlar oqimini engish va foydalanuvchilarini yo'qotmaslik uchun
kutubxonalar ARIAni tashkil etishga korporativ yondashishni boshladilar. Ommaviy

kutubxonalarning virtual ma'lumot-axborot xizmati LIBRARY.RU Butunrossiya
ma'lumot portalida joylashtirilgan. va 2003 yil oktyabr oyida ochilgan
(http://www.library.ru/help).
Kutubxonalar amaliyotiga joriy etilgan yana bir zamonaviy elektron
texnologiya elektron hujjat yetkazib berishdir (EDD). Axborot-kutubxona
xizmatlarini avtomatlashtirishning faol jarayoni ushbu faoliyatning barcha sohalariga,
jumladan, kutubxonalararo abonent (IBL) va xalqaro IBA (MIBA) kabi muhim aloqa
kanaliga ta'sir ko'rsatdi. Ushbu jarayonlarni sifat jihatidan yangi bosqichga o'tkazish
Rossiya va boshqa jamoalar kutubxonalari resurslaridan yanada samarali
foydalanishga yordam beradi.
MBA va MIBAni avtomatlashtirish doirasida hal etilayotgan asosiy vazifa
foydalanuvchilarga xizmat ko’rsatish samaradorligini oshirish bo’lib, kutubxonalarda
EDD xizmatlarining yaratilishi uni amalga oshirishga xizmat qilmoqda.
EDD, birinchidan, raqamli hujjatlarni onlayn tarzda uzatish imkonini beradi,
ya'ni u foydalanuvchilarga tez va sifatli xizmat ko'rsatadi. Ikkinchidan, abonentga
elektron nusxani berish asl manbani yuborishning muqobil yechimi bo’lib, kutubxona
fondining saqlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Uchinchidan, EDD turli
kutubxonalarning axborot resurslaridan o'zaro foydalanish imkonini beradi. Endi bitta
kutubxona fondida hujjatning yo'qligi foydalanuvchiga rad etish uchun sabab emas.
EDD texnologiyasi kutubxona veb-saytida amalga oshirilishi mumkin:
elektron katalog orqali buyurtma yaratish, buyurtmani bajarish (skanerlash) va uni
foydalanuvchiga elektron pochta orqali yuborish. Masalan, Rossiya Davlat
kutubxonasi (RSL), Rossiya Milliy kutubxonasi saytlari. Zamonaviy nashrlardan
foydalanish mualliflik huquqiga qat'iy rioya qilingan holda amalga oshiriladi. 2008
yil 1 yanvardan boshlab Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik Kodeksining 4-qismi
kuchga kirishi munosabati bilan, boshqa narsalar qatori mualliflik huquqi bilan
himoyalangan hujjatlarni nusxalash qoidalarini tartibga soladi va huquqiy asoslarni
ta'minlash uchun. kutubxonalar faoliyati, EDD bo'yicha olingan hujjatlar
ko'paytirilishi, ko'paytirilishi va takrorlanishi mumkin emas. EDD xizmati elektron
nusxalarni faqat shaxsiy, ilmiy va ta'lim maqsadlarida taqdim etadi, pullik asosda
ishlaydi.

Buyurtma berish uchun siz ro'yxatdan o'tishingiz (parolingiz va loginingizni
kiriting) va so'ralgan hujjat haqida ma'lumot, kerakli nusxa ko'chirish formati (jpg,
pdf, Word va boshqalar) va ma'lumotlar hajmini ko'rsatgan holda maxsus buyurtma
shaklini to'ldirishingiz kerak. Foydalanuvchining elektron pochta qutisi qabul qilishi
mumkin bo'lgan MB. Hujjat mavjudligi haqidagi ma'lumotni aniqlashtirish uchun
kutubxonaning elektron katalogiga murojaat qiling.
Buyurtmani qabul qilib, kutubxona fondida manba mavjudligi tekshirilgandan
so’ng mijozga buyurtmani bajarish imkoniyati va uning narxi to’g’risida xabar
beriladi. Xaridor o'z buyurtmasini tasdiqlashi yoki uni bajarishdan bosh tortishi
kerak. Buyurtmani bajarish kutubxonaning joriy hisob raqamiga pul tushganidan yoki
to'lov hujjatining nusxasi olinganidan keyin boshlanadi. Buyurtmani pochta yoki
bank o'tkazmasi orqali kutubxonaning bank hisob raqamiga to'lashingiz mumkin.
Kutubxona noyob ijtimoiy muassasa, madaniyat va kitoblar bilan muloqot
qilishning eng qulay markazlaridan biridir. Bundan tashqari, kutubxonalar eng
samarali davlat muassasalaridan biridir. Rossiya Federatsiyasi Federal Majlisining
Federatsiya Kengashi Raisi S. M. Mironovning so'zlariga ko'ra, "Kutubxonalar
barcha madaniy muassasalar orasida eng ommabop bo'lib qolmoqda, shaxsni
ijtimoiylashtirish, uning jamiyat va madaniyatga integratsiyalashuvining eng muhim
vositasidir". Kutubxonalar yangi texnik imkoniyatlarga ega bo’lib, jamiyatga
muvaffaqiyatli kirib borish uchun katta imkoniyatlarga ega bo’la boshladi. Demak,
kutubxona veb-saytlari turli davlat dasturlari, loyihalarini targ’ib qilishning o’ziga
xos platformasiga aylanishi mumkin, bu esa o’z navbatida kutubxonalar mavqeini
yuksaltirish, ularning jamiyatga ta’sir etish imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat
qiladi.
Rossiya Federatsiyasi Prezidentining farmonlari bilan 2007 yil Rus tili yili,
2008 yil - Oila yili deb e'lon qilindi. Turli toifadagi kutubxonalar veb-saytlarini tahlil
qilar ekanmiz, kutubxona jamoatchiligi chetda turmay, eng muhim davlat vazifalarini
amalga oshirish borasidagi ishlarda faol ishtirok etganini ko’rish mumkin. Ko’pgina
viloyatlarda kutubxona dasturlari ishlab chiqilgan va qabul qilingan. Masalan,
in Munitsipal muassasa madaniyat "Vladivostok markazlashtirilgan kutubxona
tizimi" - maqsadli dastur "Oila. O'qish. Kutubxona ", nomidagi Pskov viloyat bolalar
va o'smirlar kutubxonasi VA Kaverina - "Quyosh doirasi" dasturi.

Qoidaga ko'ra, kutubxonalar veb-saytlarida dasturlarning bajarilishi
to'g'risidagi ma'lumotlar joylashtiriladigan, ular doirasida o'tkazilgan tadbirlar e'lon
qilinadigan sahifalar yaratiladi. nomidagi Xakasiya Respublikasi Milliy kutubxonasi
N. G. Domojakova o'z veb-saytida sahifani joylashtirdi, uning maqsadi Xakasiyadagi
oila institutini axborot bilan ta'minlashdir. Shunday qilib, biz ishonch bilan aytishimiz
mumkinki, bugungi kunda kutubxonaning Internetda taqdimoti moda
tendentsiyalariga hurmat emas, balki vaqt talab qilgan ongli ish shaklidir. Faol
ishlaydigan veb-sayt kutubxonaga uni xalqaro axborot jamiyatida targ'ib qilish va
foydalanuvchilarga xizmat ko'rsatish qulayligini oshirish bo'yicha qator vazifalarni
amalga oshirish imkonini beradi. Agar kutubxona Internetda o'z vakolatxonasiga ega
bo'lsa, u holda uning foydalanuvchi auditoriyasi juda jiddiy hajmgacha kengayishi
mumkin. Kutubxonaga jismonan xizmat ko'rsatish sohasida bo'lgan foydalanuvchilar
bilan bir qatorda, u mahalliy tarmoqlar orqali yoki Internetdan foydalangan holda
"kirishadi". Shuni esda tutish kerakki, virtual o'quvchiga haqiqiy o'quvchidan ko'ra
yomonroq xizmat ko'rsatilishi kerak. Virtual makondagi kutubxonalar nimaga e'tibor
qaratishi kerakligiga asosiy e'tibor - iste'molchilarga qaerda va qachon va qaerda
ehtiyoj borligi haqida ma'lumot berishdir. Albatta, veb-sayt yaratishning o'zi uning
keng ommalashishiga va shuning uchun samarali foydalanishga kafolat bermaydi.
Saytni targ'ib qilish bo'yicha malakali ishlarsiz Internet imkoniyatlaridan unumli
foydalanish mumkin emas. Rag'batlantirish deganda Internet foydalanuvchilarining
maksimal sonini server mavjudligi, unda ko'rsatiladigan xizmatlar, shuningdek, sodir
bo'layotgan o'zgarishlar to'g'risida xabardor qilishga qaratilgan harakat tushunilishi
kerak.Veb-saytni targ'ib qilish usullari juda batafsil ishlab chiqilgan. Bularga
quyidagilar kiradi:
 qidiruv tizimlarida va Internet-resurslar kataloglarida ro'yxatdan o'tish;
 banner almashinuvi;
 havolalarni joylashtirish va kutubxona veb-saytiga havolalarni o'z ichiga
olgan materiallarni o'xshash sub'ektlar serverlarida chop etish;
 konferentsiyalar, tematik forumlar va pochta ro'yxatlarida ishtirok etish.
Saytni targ’ib qilish bo’yicha malakali tashkil etilgan tadbirlar kutubxonaga
internetning virtual maydonida munosib o’rin egallash imkonini beradi. Virtual
resurslar bilan ishlashni o’zlashtirgan kutubxona davlat muassasasi sifatida virtual

makonning to’laqonli elementiga aylanadi. Shu bilan birga, kutubxonaning maqomi
ham o'zgarib bormoqda. Hujjatlarga kirishni ta'minlovchi muassasadan u barcha
shakllardagi ma'lumotlarga kirish va axborot olamida interaktiv aloqa imkoniyatini
ta'minlaydigan muassasaga aylanadi. Shunday qilib, davr talabiga javob beradigan,
tashqi muhitdagi o’zgarishlarga o’z vaqtida munosabat bildirgan kutubxona nafaqat
asrab-avaylash, balki ertangi kun jamiyatidagi obro’-e’tiborini oshirish imkoniyatiga
ega bo’ladi.
XULOSA.
Virtual kutubxonalar hozirgi va kelajakning ajralmas qismidir. Har kuni
elektron nashrlar soni ko'payib, asta-sekin qog'oz nashrlarni almashtirmoqda.
Elektron shakl axborotni yanada ishonchli, ixcham va qulay shaklda saqlash imkonini
beradi. Kerakli ma'lumotlarni qidirish tezligi va uni tarqatish qulayligi sezilarli
darajada oshadi.
Dasturni ishlab chiqishda uning interfeysiga alohida e'tibor berish kerak.
Qisqartirilgan, qulay va eng muhimi aniq foydalanuvchi interfeysi u bilan ishlashni
oson va tez o'rganishga imkon beradi, o'qitish uchun vaqt va xarajatlarni kamaytiradi,
foydalanuvchilarga texnik yordam beradi. U foydalanuvchilarning mahsuldorligini
oshirishga, inson xatolari sonini kamaytirishga va shuning uchun ularni tuzatish
vaqtini qisqartirishga qodir.
Talabalar ham, professor-o’qituvchilar ham ushbu virtual kutubxonadan
foydalanishlari mumkin. Virtual kutubxonaga kirish uchun sizga Internetga kirish
kerak. Ya'ni, uni uyda, kollej kutubxonasida va internetga ulangan istalgan joydan
kiritishingiz mumkin.
Virtual kutubxona yanada takomillashtirilishi mumkin. Darsliklarni,
ma’lumotnomalarni, davriy nashrlarni alifbo tartibida saralashni kiritish mumkin.
Parametrlardan birining ustiga olib kelganda turli maslahatlar qo'shish.
Masalan, kursorni muallif ustiga olib borish orqali muallif haqidagi qisqacha
ma’lumotlar ko’rsatiladi.

Talabalar uchun turli xil fayllar saqlanadigan virtual kutubxonaning yangi
bo'limlarini yaratish (sarlavha sahifalari, laboratoriya, amaliy ishlar uchun to'plamlar
va boshqalar).
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Dementyeva E.V. Elektron kutubxonalararo abonent - kelajakda va hozirgi vaqtda
teng ma'lumot almashish uchun asos / E.V. Dementyeva // Ilmiy-texnik kutubxonalar.
- 2003. - No 4. - S. 92-98.
2. Erokho T. Virtual muhitda foydalanuvchilarning ma'lumotnoma va bibliografik
xizmati: NBLda xorijiy tajriba va rivojlanish istiqbollari / T. Erokho // Kutubxona
nuri. - 2005. - No 4. - C. 10-13.
3. Ermakov S. G. Kutubxona veb-saytini yaratish: metodologiya va texnologiya / S. G.
Ermakov, A. M. Staxevich // O'zgaruvchan dunyoda kutubxonalar va birlashmalar:
yangi texnologiyalar va hamkorlikning yangi shakllari: "Qrim-2003" 10-yillik
xalqaro konferentsiya materiallari, Sudak, Qrim Avtonom Respublikasi, Ukraina,
2003 yil 7-15 iyun - M., 2003. - T. 1. - B. 275-279.
4. Efimova E. A. Virtuallik yuzlari: ma'lumot va axborot xizmatlarining shakllari va
usullari / E. A. Efimova // Kutubxona ishi. - 2008. - No 6. - S. 28-31.
5. Zhabko E. D. Izlagan har doim topadi: masofaviy foydalanuvchilarga xizmat
ko'rsatish uchun yangi imkoniyatlar / E. D. Zhabko // Kutubxona. - 2004. - No 9. - C.
36-39.

6. Krupneneva I. G. Kutubxona veb-saytini targ'ib qilish usullari // I. G. Krupneneva, V.
K. Stepanov // Ilmiy va texnik kutubxonalar. - 2003. - No 8. - S. 63-73.
7. Zhabko E. D. Keling, suhbat rejimida tajriba o'tkazamiz / E. D. Zhabko // Kutubxona.
- 2002. - No 6. - B. 33 - 35.
8. Oparina O.D. Kutubxona texnologiyasidagi veb-sayt / O.D. Oparina, E. A. Oxezina //
Ilmiy va texnik kutubxonalar. - 2004. - No 7. - S. 41-46.
9. Potekhina Yu.V. Universitet kutubxonasining Internetdagi ko'rinishi: kerakli va
haqiqiy / Yu. V. Potexina // Ilmiy va texnik kutubxonalar. - 2005. - No 6. - S. 14-24.
10. Ryazantseva L. Veb-saytni nima qurishimiz kerak / L. Ryazantseva // Bibliopole. -
2008. - No 5. - B. 25-27; 2008. - No 6. - S. 27-29; No 7. - B. 27-29; No 8. - S. 20-21.

Virtual ma’lumot axborot xizmati ko’rsatishning o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish