Vitamin B12 olish texnologiyasi

25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg
Изм № Хужжат MUNDARIJA 
KIRISH  ...............................................................................................................
I. NAZARIY QISM
1.1 Ishlab chiqarishning fizik-kimyoviy  nazariy asoslari……… …. …………......
1.2  Asosiy ishlab chiqarish texnologiyasi  va  uning izohi …………………….….
1.3. Asosiy uskunaning ishlash prinsipi va   uning  texnik tavsiflari ………………
1.4. O‘xshash uskunalar tavsifi …………………………………………………...
1.5. Xom ashyolar tavsifi………………………………………………………….
II. ASOSIY QISM
2.1. Maxsulotlar hisobi ……………………………………………………..…….
2.2 Texno-kimyoviy nazorat ………………………………………………...……
2.3 Xulosa ………………………………………………………………………...
2.4 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………..
Ilovalar (umumiy texnologik jarayon va asosiy uskuna chizmalari ) № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg KIRISH
Tabiiy   birikmalar   tabiatda   uchraydigan   biologik   faol   moddalar   bo‘lib,   ular
o'simlik   va  hayvon   mikroorganizmlari   tar kibida  bo'ladi.   Dori   preparatlari   esa   shu
tabiiy   birikmalari   xomashyosidan   olingan   agromagnitli   tabir   standartiga   javob
berishi   kerak,   sharoit   shuni   ko'rsatadiki,   tabiiy   birikmalar   bilan   dori   olishda
o'simlik, hayvon va mikrob dunyosida ancha qiyinchiliklar uchraydi. 
1. Olingan dori qimmat. 
2. Mahsulot chiqishi kam. 
3. Sezonlik (mavsumlik). 
4. Tozalash usullari murakkab. 
Shuning uchun kimyoviy sintez usullari izlanadi va ayrim dorilar sintezi yo'lga
qo'yiladi. Buning uchun bosim, harorat va reaktivlar kerak bo'ladi.
Produtsent   (sintez   qiluvchi   obyekt).   Produtsentning   faolligini   oshirish,   yangi
nasi   olish,   seleksiya,   gen   muhandisligi,   xromasomani   qo'llash,   ozuqa,   harorat,
bosim   qo'llaniladi.   Dori   preparatini   uzoq   muddatga   kuchaytirish   uchun
immobilizatsiya ishlatilishi kerak. Tabiiy birikmalar 4 xil usul bilan olinadi. 
1.   Kimyoviy   usul   —   bu   usul   avtomatlashtirish   mumkin,   lekin   xavfli,   yuqori
bosim, talab qilingan natijalarga erishish qiyin. 
2.   O'simliklar   dunyosida   sintez   qilish   mumkin   (barglari,   gullari,   urug'la   ri,
mevasi, danagi, po'chog'i, ildizi) lekin bu usul mavsumiy.  
3. Hayvon to‘qimalaridan olinadigan faol moddalar. 
Bu usul qimmatga tushadigan usul. Masalan, — 1 gr insulin olish uchun 4 ta
sigir jigari kerak bo'ladi. — 1 kg insulin olish uchun esa 4 mingta sigir jigari kerak
bo'ladi. — pepsin molning oshqozonidan olinadi. — pankreatin bug'ining shoxidan
olinadi.   —   zahar-ilon,   chayon,   qovoq   ari,   qora   qurtdan   olinadi   (har   bir   dori   bu
zahar,   har   bir   zahar   bu   dori—farqi   dozada).   4.   Mikroblar   ishtirokidagi   usul.   Bu
usulning   afzalligi   mavsumga   bog'liq   emas,   xomashyo   arzon,   faqat   salbiy   tomoni
( стерильнмй )   pokiza   ishlash   kerak,   aks   holda   ko'payayotgan   moddadan   tashqari
zararli moddalar ham qo'shilishi mumkin . № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg Biofaol moddalarning xom ashyolari
O’simlik dunyosi Xayvon Mikroorganizmlar
1.Urug’ beruvchilar
2.Dorivor(priprava)
3.Dukkaklilar
4.Mevalar
5.Danaklilar 1.Parranda
2.Dengiz xayvonlari
3.Tirik mavjudod 1.Bakreteriya
2.Zamburug’lar
3.Viruslar
Tabiiy   birikmalarni   sintez   usuli   —   biologik   obyekt   ishtirokida   ketadigan
jarayonlar ,  bular   texnologiya ,  mikrobiologiya ,  biokimyo   va   boshqalar .  Biosintezda
quyidagi   kimyoviy   jarayonlar   ketadi : 
 dekorboksilash 
 dozalash 
 amidinlash
  metillash 
 atsetillash 
 kondensatsiyalash
 gidrolizlash
  degidrotatsiyalash va h.k. 
Shu   usullar   bilan   quyidagi   tabiiy   birikmalami   sintez   qilib,   biologik   faol
moddalar   olamiz.   Bular:   alkaloidlar,   aminokislotalar,   antibiotiklar,   oqsillar,
vitaminlar,   gerbitsitlar,   fermentlar,  kofermentlar,   lipidlar,   nuklein  kislota,   organik
kislotalar,   vaksina,   sivorotka,   suv   achituvchi   mikroblar   va   h.k.     Ushbu   kurs
loyihamizda B12 vitaminining ishlab chiqarish texnologiyasini ko’rib chiqamiz.
I. NAZARIY QISM № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg 1.1 Ishlab chiqarishning fizik-kimyoviy nazariy asoslari
Vitaminlar tirik mavjudotlar organizmi uchun juda zarur, fiziologik ahamiyatli,
fermentlar   tizimi   tuzilishi   uchun   muhim.   Ularning   bo'lmasligi   kasalliklarga   yoki
o’limga olib keladi. Ular oz miqdorda bo’lsa ham  kishi organizmida, hujayradagi
jarayonda   kuchli   faollikga   ega.   Ularning   ko‘pchiligi   kimyoviy   tuzilishi   jihatidan
murakkab   organik   moddalardir.   Ular   asosan   turli   o'simliklarda,   ho'l   meva,   ovqat
mahsulotlarida va sabzavotlarda bo'ladi. Ularning har biri fizik-kimyoviy tuzilishi
va farmakologik xossalari bo'yicha ma’lum bir vazifani bajaradi va bu jihatdan bir
-   biridan   farq   qiladi.   Shuning   uchun   ular   bir   -   birini   o'nini   bosa   olmaydi.   Ular
ko’pchiligi   kofermentlar   sifatida   muhim   biokimiyoviy   reaksiyalarda   bevosita
ishtirok  etadi.   Ayrimlari   nerv   impulslari   o’tishida,   ko’rish   akti   sodir   bo’lishda   va
boshqa fiziologik protsesslarida muhim rol o’ynaydi.  
Organizm   uchun   zarur   bo'lgan   vitaminlar   asosan   turli   ovqat   mahsulotlari,
ko'proq   har   xil   ko'katlar   va   meva-sabzavotlar   bilan   o'zlashtiriladi.   Ularning
ayrimlari   ichak   mikroflorasi   tomonidan   ham   ishlab   chiqariladi,   lekin   bular
organizm uchun kifoya qilmaydi. 
Vitaminlar hayot uchun zarur jarayonlarda qatnashib, o'ziga xos tabiiy, noyob
va   zarur   moddalar   hisoblanadi.   Ular   organizmda   sodir   bo'ladigan   modda
almashinuvida, asab va endokrin tizimining boshqarilishida, immunobiologik, qon
ivish va boshqa turli jarayonlarda qatnashadi. 
Vitaminlar   miqdori   yetishmaganda   organizmda   gipovitaminozning   alomatlari
yuzaga   kelib   muayyan   o'zgarishlar   bilan   kechadi.   Umuman   olganda   bu
gipoavitaminoz ko'pincha;
 ovqat tarkibida vitaminlar yetishmasligi, yoki ularning me’da-ichak yo'lidan
yaxshi so'rilmasligi (jigar faoliyatining buzilishi, me’da-ichak kasalliklari)
 organizmda   ularga   bo'lgan   ehtiyojning   ortishi   (homiladorlik,   og'ir
operatsiyadan keyingi davr, surunkali yuqumli kasalliklar va boshqalar), 
 organizmdan   vitaminlarning   ko'p   miqdorda   chiqib   ketishi   (havo   va
tana haroratining ko'tarilishi, og'ir jismoniy mehnat va xakozo) natijasida vujudga № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg keladi.   Eng   o’g’ir   kasallik   to’la   bir   nechta   vitaminlar   yetishmasligida   bo’ladi
bunda polivitaminoz deyiladi.
Vitaminlar ochilishida N.I. Luninning xissasi katta. 1880 yilda u tajribida oqsil,
uglevod,   yog’,   tuz   va   suvdan   tashqari   normal   rivojlanish,   o’sish   va   xayvonlar
xayotida o’ziga xos tabiatli moddalar mavjudligini (sut misolida ) ko’rsatadi. 
Golland   vrachi   X.Eykman   uzoq   vaqt   Indoneziyaning   Yava   orolida   ishlab
1897   yili   beri-beri   kasali   sababchisi   tozalangan   guruch   xisobidan   ekanligini
ko’rsatadi,   agar   gurunch   po’stlog’i   yoki   po’stloqlarining   suvli   ekstrakti   ovqatda
ishlatilsa bu kasal bo’lmasligini isbotladi. 1906 yilda guruchda organizmga kerakli
modda borligi xaqida xulosa qilindi. 
“Vitamin” yani ,,hayot aminlari” iborasi 1912 yilda polshalik bioximik
Funk tomonidan taklif etildi, u sholi qoldiqlaridan vitamin B1 ni ajratadi. K. Funk
tomonidan   “avitaminoz”   tushunchasi   kiritildi.   Eng   muxim   ishlar   XX   asrning   30
yillarida   o’kaziladi.   Vitaminlarning   30   dan   ortiq   turi   mavjud.   Quyidagi   jadvalda
vitaminlar klassifikasiyasi taklif etilmoqda.
Kimyoviy   nuqtai   nazardan   ular   quyi   molekulyar   biorgegulyatorlar   sinfiga
kiradi.   Vitaminlar   oziq-ovqat   bilan   kerakli   miqdorda   kiritilishi   lozim,   chunki
organizm biosintez hisobidan o’zini ehtiyojini qoplay olmaydi. Organizm faoliyati
uchun   zarur   bo'lgan   noorganik   tuzlar,   mikroelementlar,   energiya   manbalari
vitaminlar qatoriga kiritilmaydilar. Almashtirib bo'lmaydigan aminokislotalar ham
vitaminlar   qatoriga   kiritilmaydi.   Ayrim   vitaminlar   tashqi   omillar   ta'sirida
organizmda hosil bo’lishi ham mumkin. Masalan, D-vitamini ultrabinafsha nurlari
ta'sirida, A-vitamini esa karotinlardan.
Vitaminlar   miqdorining   sog’liqqa   va   moddalar   almashginuviga
qaratilganligi;
Gipovitamonoz   va   avitaminozda   yosh   organizm   o’sishi   sekinlashadi,   tana
og’irligi   tushaboshlaydi,   apetit   kamayadi,   ish   qobiliyati   kuchli   susayadi,
kuchsizlanish   sodir   bo'ladi,   sustavlarda   og'riq   paydo   bo’ladi,   ichak   qorinda   hazm № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg qilish   yomonlashadi.   Ko’pincha   gipovitaminozni   charchoq,   gripp   kasallari   bilan
almashtiradilar. 
Organizmning   vitaminlarga   talabi   infeksion   kasallarda,   kuyganda,   suyak
singanda   va   yaralanganda   oshadi.   Vitaminlar   yara   va   kuyganlarni,   suyaklarni   tez
birikishiga,   tezroq   tuzalishiga   sababchi   bo’ladi.   Ta’siri   bo’yicha   ular   bir   birini
to’ldiradilar. 
Gipo-   va   avitaminoz   holatlarida   bemorlarga   vitaminli   dorilardan   tashqari.
vitaminlar   saqlagan   oziq-ovqatlar,   ayniqsa   ko'katlar,   meva-sabzavotlarni
muntazam   iste’mol   qilish   buyuriladi.   Bular   avitaminoz   kasalligining   oldini   olish
mm|MUlidii va ayrim kasalliklarda xam (yurak-tomirlar, jigar, oshqozon-ichak va
boshqalar) keng koMamda qo’llanadi. 
Qadimdan   e’tirof   etilgan,   ayrim   xastaliklar   ma'lum   bir   oziq-ovqat
ist'emolidan   so’ng   tuzaladi.   Masalan,   singani   davosi   limon,   raxitni   esa   -   baliq
jigarining   yog’i.   Vitaminlarni   rolini   ilmiy   asoslab   bergan   olimlar   Eykman   va
Xopkins 1929 yili Nobel mukofoti bilan taqdirlanganlar.
  Vitamin tabiatiga ega bo’lgan ayrim moddalar tarkibi va tuzilishi jihatidan
bir-biridan   ma’lum   darajada   farq   qiladi,   lekin   ularning   bioligik   ta’siri   bir   xil,
albatta   aktivligi   har   xil   bo’ladi.   Bunday   hodisa   vitameriya   deb,   o’xshash   ta’sirga
ega   bo’lgan   moddalar   vitamerlar   deb   nomlanadi.     Vitamin   B12   ni   kishi
organizmida   ichakdagi   mikroorganizmlarishlab   chiqarib,   u   jigarda,   buyrakda   va
ichak devorlarida yig‘iladi. Vitamin B12 ga boy tabiiy mahsulotlar; jigar, buyrak,
achitqi,   treska   balig‘i   va   kit   jigari,   baliq   unidir.   Qoramol   jigari   vitamin   B12   ga
nisbatan   boy   bo’lsada,   uni   xomashyo   sifatida   ishlatish   texnologik   va   iqtisodiy
jihatdan   noqulay   hisoblanadi.   Masalan,   jigarning   8   tonnasida   atigi   0,01-0,   02   g
miqdorida   vitamin   bo’ladi.   Albatta,   hozirgi   tibbiyot   va   qishloq   xo‘jaligining
vitamin   B12   ga   bo’lgan   ehtiyojini   qondirish   uchun   bunday   tabiiy   xomashyo
mahsulotlari asosiy manba bo’la olmaydi.
Jigar   va   achitqining   turli   qon   kasalliklarini   davolashda   boshqa   tabiiy
mahsulotlarga   nisbatan   birmuncha   faol   ta’sirga   ega   ekanligi   qadimdan   ma’lum. № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg Ular   tarkibining   murakkabligi   hamda   shifobaxsh   ta’sirga   ega   ekanligi   tufayli
olimlar   e’tiborini   o‘ziga   tortgan.   Kiyenchalik   bularni   tarkibidagi   aniqlangan
moddalarning   ya’ni   vitaminlarning   xossalari   o‘rganilib,   ulardan   turli   kasalliklarni
devolashda foydalanishni boshlashgan. Bu borada vitamin B12 va uning analoglari
juda kata ahamiyatga egaligi bilan ajralib turadi. Vitamin B12 organizmda asosan
3   ta   jarayonda   ishtirok   etadi.   Qon   aylanishida,   asablar   tinchlanishida   va   DNK
sintezida   ishtirok   etadi.   Agar   organizmda   B12   yetishmasa   kuchli   holsizlik   va
charchoq kelib chiqadi.
Tibbiyot  va qishloq  xo jaligi  ehtiyojlari  uchun  sanoat  miqyosida  vitamin Bʻ
preparatlarini   (asosan   siyanokobalamin)   olish   uchun   mikrobiologik   ishlab
chiqarish   qo llaniladi.   Mikroorganizmlar   va   ularning   mutant   shtammlari   ishlab	
ʻ
chiqarish uchun ishlatiladi, 
1.2  Asosiy ishlab chiqarish texnologiyasi va  uning izohi № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg Sanoatda   vitamin   B12   ni   olishda   streptomitsin   antibiotigini   ishlab
chiqaradigan   nursimon   zamburug’   -   Streptomyces   griseus,   Bac.   Megatherium,
Propio-nibacterium   oilasiga   kiruvchi   mikroorganizmlarning   ba’zi   turlaridan
foydalanildi. 
 
  Oziqlantiruvchi muhitni tanlash
Fermentatsiyaning birinchi bosqichi:t=30°S,t=10-30
min, pH=6,5-7.0
Fermentatsiyaning || bosqichi: t=88 soat, t=30°C,
pH=6,5-7,0, g=2m³/soat Sentrifugalash
Hujayralarda ekstraktsiya:t=80-120°C, t=10-30 min
Sianid bilan ishlov berish
Suvli spirt/xloroform eritmasi bilan davolash Sorbsiya
Erituvchining bug'lanishi
Kristalli B12E
E Tozalash
uchun havo
E
Cho'kma
Ishlatilgan
faol uglerod
KondensatE
E
EGlyukoza
NH4SO4
metall
tuzlari
Urug'lik
materiali:
Gazlangan
havo
Ekstragent
Faollashgan
uglerod,
alyuminiy
oksidi E № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg Pseudomonas bakteriyalaridan B12 vitamini olish texnologik liniyasi
1 termostat, 2 Erlenmeyer kolbasi, Shaker, 3 Fermentator, 4 Madaniyat suyuqligi,
5 O'lchash tanki, 6 Dozalash pompasi, 7 Reaktor, 8 Filtrlash birligi,9 Ekstraktor
10 Extractor (10) – takrorlang, 11 Reaktor yoki cho'ktirgich, 12 Quritish
moslamasi, 13 Qadoqlash mashinasi, 14 Absorbtsiya tizimi, 15 ta erituvchi
kollektor № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg Vitamin   B12   mikrobiologik   usul   bo‘yicha   olishning   mohiyati   shundan
iboratki,   ma’lum   sharoitda   nursimon   zamburug’   o‘stirilgan   suyuqlikdan
streptomitsin ajratib olingandan so‘ng, qolgan chiqindi suyuqlikdan vitamin B12 ni
faollangan   ko‘mirga   shimdirib   olindi.   So‘ngra   uni   ko‘mir   tarkibidan   butil
spirtining   suvdagi   aralashmasi   bilan   desorbsiya   qilib   ajratib   olinadi.   Uni   yot
moddalardan   turli   erituvchilar   yordamida   tozalanadi.   Preparatni   yana   qaytadan
xromatografik usul bo'yicha, aluminiy oksid solingan naychadan o‘tkazib, organik
erituvchilar   bilan   tozalanadi.   Shu   tarzda   tozalab   olingan   vitamin   B12   atsetondan
qayta   kristallab   olinadi.   Zamburug’   o‘stirilgan   aralashmaga   kobalt   tuzlaridan
ma’lum va kerakli miqdorda qo‘shilsa, hosil bo’lgan vitamin miqdori ko‘payadi. 
B12   vitamini   issiqlik   bilan   ishlov   berish   jarayonida,   ayniqsa   ishqoriy
muhitda   beqaror   bo lganligi   sababli,   metan   qaynatgichga   bug lanishdan   oldinʻ ʻ
optimal  pH  qiymati  5,0-5,3 gacha  xlor  qo shiladi,  bu esa  muhitni   kislotali  qiladi,	
ʻ
natriy   sulfit   ham   qo shiladi,   0,07-0,1%   optimal   tarkibli   bo lishi   uchun.   B12	
ʻ ʻ
vitaminini   sanoat   ishlab   chiqarish   quyidagi   texnologik   bosqichlarni   o z   ichiga	
ʻ
oladi: № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg 1.3. Asosiy uskunaning ishlash prinsipi va  uning texnik
tavsiflari
Partiyali   fermentator   —   bu   fermentatsiya   jarayonini   yopiq   “partiya”   (batch)
rejimida   olib   boradigan   reaktor   bo‘lib,   unga   bir   marta   substrat,   oziqa   muhiti   va
inokulum   (mikroorganizmlar   yoki   hujayra   madaniyasi)   yuklanadi.   Boshlang‘ich
bosqichda   mikroorganizmlar   muhitga   moslashib   oladi   (lag   fazasi),   keyin
eksponensial  o‘sish paganasi  boshlanadi  (log fazasi), undan so‘ng ularning o‘sish
sur’ati   sekinlaydigan   va   hosil   bo‘layotgan   mahsulotlar   to‘planadigan   stationar
fazaga   o‘tadi.   Jarayon   oxirida   o‘lim   fazasi   boshlanib,   fermentlar   yoki   metabolit
ishlab   chiqarilishi   to‘xtashi   yoki   kamayishi   mumkin.   Fermentatsiya   tugagach,
fermentator   ichidagi   butun   mahsulot   aralashmasi   olinadi,   idish   tozalanadi   va
sterilizatsiyadan o‘tkazilib, keyingi partiya uchun tayyorlanadi.
Reaktor   kompozitsiyasiga   zanglamaydigan   po‘latdan   yasalgan   silindrsimon
yoki konus tubi shaklidagi idish, mahsulotni bir xilda aralashtirib turuvchi agitator,
kerakli   gazni   (odatda   kislorod)   etkazib   beruvchi   difuzor   yoki   in’ektor   tizimi,
haroratni   nazorat   qiluvchi   jeket   yoki   issiqlik   almashuvchisi,   shuningdek,   pH   va
erigan   kislorod   darajasini   o‘lchaydigan   sensorlar   kiradi.   Bu   sensorlar   avtomatik
boshqaruv tizimi bilan bog‘lanib, zarur reagent yoki kislorod hajmini mos ravishda
o‘zgartirish   imkonini   beradi.   Fermentatorning   xavfsiz   ishlashi   uchun   ortiqcha
bosimni   pasaytiruvchi   klapanlar   va   SIP   (Sterilization-In-Place)   funktsiyasi   ham
mavjud.
Partiyali   fermentatorning   afzalliklariga   uning   soddaligi,   investitsiya
xarajatlarining   nisbatan   pastligi,   har   bir   partiyani   alohida   nazorat   qilish   va
optimallashtirish   imkoniyati   kiradi.   Shuningdek,   turli   mikroorganizmlar   va
substratlar   bilan   moslashuvchan   ishlash   qulayligi   mavjud.   Biroq   bu   usulning
mahsuldorligi   doimiy   jarayonlarga   nisbatan   past   bo‘lishi,   partiya   tugagach
fermentator   bo‘sh   turishi,   shuningdek,   har   partiya   oralig‘ida   tozalash   va
sterilizatsiya uchun qo‘shimcha vaqt va resurslar ketishi kamchilik hisoblanadi. № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg Masshtablash  jarayonida laboratoriya, pilot  va sanoat  fermentatorlari orasida
geometriya   (H/D   nisbati),   impeller   joylashuvi   va   aeratsiya   darajasi   kabi
parametrlarni   doimiy   saqlash   muhim.   Agitator   kuchi   va   aeratsiya   darajasini
oshirish   orqali   kislorod   yetkazib   berish   sig‘imi   (OTR)   talab   qilinadi.   Sanoat
sharoitida   fermentator   diametrining   o‘sishi   bilan   birga   power   number   (Np)   va
Reynolds soni (Re) ham nazorat qilinadi.
Partiyali fermentator biologik dori vositalari  (antibiotiklar, fermentlar), oziq-
ovqat sanoatida sut fermentlari, spirtli ichimliklar, chiqindi suvni biologik tozalash
va   biopolimerlar   (PHA,   xanthan   gum)   ishlab   chiqarishda   keng   qo‘llaniladi.
Ularning   barqaror   va   samarali   ishlashi   uchun   haroratni   ±0,1   °C,   pHni   4–9
oralig‘ida va erigan kislorodni odatda ≥20 % darajasida saqlash talab etiladi. Agar
substrat   tez   tugasa   yoki   erigan   kislorod   kamayib   ketsa,   fermentatorni   fed-batch
yoki doimiy fermantatsiya rejimiga o‘tkazish mumkin.
Tuzilishi va asosiy komponentlari
Reaktor   idishi :   odatda   zanglamaydigan   po‘latdan,   silindrsimon   yoki   konus
tubi   shaklida   bo‘ladi.   Hajmi   laboratoriya   miqyosida   bir   necha   litr,   sanoatda   esa
minglab litrgacha bo‘lishi mumkin.
Agitator   (aralashtirgich) :   mahsulotni   bir   xil   taqsimlash,   ozuqa   moddalarini
tarqatish va boshqariladigan gaz almashinuvini ta’minlash uchun qo‘llaniladi. Turli
tipdagi pichoqlar (Rushton, marine, propeller) ishlatiladi.
Gaz   ta’minoti   tizimi :   asosan   kislorod   (aerob   fermentatsiya   uchun)   yoki   N ,₂
CO  (anaerob yoki gazli omborlar uchun) injektor yoki difuzor orqali kiritiladi.	
₂
Temperatura   boshqaruvi :   ichki   jeket   yoki   tashqi   inerdan   issiqlik
almashinuvchini o‘tkazib, desired haroratni saqlashga xizmat qiladi.
pH   va   DO   (dissolved   oxygen)   sensorlari :   real   vaqt   rejimida   pH   va   erigan
kislorod   darajasini   o‘lchaydi.   Ularni   avtomatik   boshqaruv   tizimi   orqali   reagent
(HCl, NaOH) yoki kislorod yetkazib berish orqali nazorat qilish mumkin.
PORL   (Pressure   Relief)   klapanlari :   ortiqcha   bosimni   pasaytirish   uchun
xavfsizlik elementi. № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg Sterilizatsiya tizimi : SIP (Sterilization-In-Place)  funktsiyasi  orqali reaktor va
liniyalarni avtoklav yoki bug‘ bilan steril qiladi.
Partiyali   fermentator:   1   -   turbinali   uch   pog'onali   aralashtirgich,   2   -
sovutish batareyasi, 3 - seksiyali  ko'ylagi, 4 - to'siq, 5 - pufakcha, P-bug'; I -XI -
o'chirish   va   boshqarish   moslamalari   bo'lgan   moddiy   va   yordamchi   quvurlar   (I   -
urug'lik liniyasi, II - steril siqilgan havo bilan ta'minlash, III - bug 'ta'minoti, IV -
chiqindi   havoni   chiqarish,   V   -   yuklash   liniyasi,   VI   -   qo'shimchalarni   kiritish
liniyasi   ,   VII   -   defoamer   ta'minoti,   VIII   -   yuvish   eritmasi   bilan   ta'minlash,   IX   –
namuna   oluvchi,  X   -   mahsulot   chiqishi,   XI   -   pastki   drenaj   orqali   kanalizatsiyaga
chiqish) № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg 1 .4. O‘xshash uskunalar tavsifi  
Erliftli   fermentyorlarda   fazalarning   kontakt   yuzasi   gazni   gaz
taqsimlovchituzilmalar orqali sirkulyatsiyadagi suyuqlik qatlamiga  kiritganda   hosil
bo‘ladi. Apparatning katta ishchi hajmi kerak bo‘lganda, hamda gaz           fazasi
sifatida tarkibida massa     almashinuvida zarur   sharoitlarni   ta’minlash   va
kultural   muhitni   pnevmoaralashtirish   uchun   yetarli   kinetik   energiyani   o‘zida
tutuvchi   80%   azot   bo‘lgan   havo   ishlatilganda   bu   fermentyorlarni   qo‘llash
maqsadga   muvofiq   bo‘ladi.   Bu   fermentyorlar   yuqori   ekspluatatsion   ishonchlikka
ega,   chunki   konstruksiyaning   ichki   harakatlanuvchi   elementlariga   ega   emas.
Ularda   suyuqlik   sirkulyatsiyasi   shartlarini   buzmagan   holda,   yetarlicha   katta   yuza
maydoniga ega issiqlik almashinuvi tuzilmalarini joylashtirish qulay.
Gazni mexanik dispergirlovchi   fermentyorlarda   apparatga   kiritiladigan
gaz suyuqlik bilan             mahsus   tuzilmalar   yordamida   aralashtiriladi.   Ularni
apparatning V ≤ 100 m3 hajmida qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Ular toza gazda
ishla ganda effektiv hisoblanadi. Bunda moddaning gazdan   o‘tkazilishining
yetarlicha yuqori intensivligiga rivojlangan     fazalarar yuza hisobiga
erishiladi.     Kichik   hajmli   apparatlar   yuqori   bosimda   ishlashi   mumkin.Oqimli
fermentyorlarda   gaz   nasadkalar   sistemasi   orqali   apparat   kesimi   bo‘ylab
taqsimlanadigan suyuqlik oqimlari bilan ejektirlanadi.
Mikrobiologik sanoatda, asosan, o‘zaro konstruksiyasi va ishlash sharoitlari
bilan farqlanadigan uch  turdagi  erliftli   fermentyorlar   qo‘llaniladi.  Achitqili  ishlab
chiqarishda   eng   keng   tarqalgan   va   ko‘pincha   aeratorlar   yoki   kyuvetalar   deb
ataladigan kyuvetali aeratorlarga ega fermentyorlar (1-rasm).
Bunday apparat yassi tub qismi va konussimon qopqoqqa ega silindrik idish
(3)   dan   iborat.   Idish   ichida   kyuvetalar   (4)   o‘rnatilgan   bo‘lib,   ularning   soni
fermentyor   hajmiga   qarab   3   tadan   8   tagacha   o‘zgaradi.   Kyuvetalarning   ikkitali
devorlari   orasidagi   bo‘shliqqa   shtuser   A   orqali   suv   kiritilib,   ular   issiqlik
almashinuvi   tuzilmalari   bo‘lib   xizmat   qiladi.   Issiqlik   ajralishi   intensiv   o‘tishi
uchun kyuveta bo‘shlig‘idagi suvga spiral kanal hosil qiluvchi lenta joylashtiriladi. № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg Havo fermentyorga markaziy quvur (2) orqali kiritiladi va quvurlar (6) bo‘ylab gaz
taqsimlagichlar   (barbotyor)   (7)ga   yetib   keladi.   Gaz   taqsimlagich   past   qutidan
iborat   bo‘lib,   uning   silindrik   devori   bilan   pastki   qopqog‘i   orasida   havoning
chiqishi   uchun   tor   dumaloq   teshik   bo‘ladi.   Bu   teshikning   gidravlik   qarshiligi
shunday   mo‘ljallanadiki,   bunda   barcha   barbotyorlar   bo‘ylab   havoning   bir
me’yorda berilishi ta’minlanadi. Oziqa muhiti, ammiakli suv va ekiladigan achitqi
shtuserlar   orqali   bachokka   (1)   beriladi   va   keyin   quvurlar   (5)   bo‘ylab   barbotyor
qutisiga   (7)   kelib   tushadi.   Havo   barbotyordan   chiqishda   yuqoriga   ko‘tarilib,   o‘zi
bilan   kyuvetalarga   sirkulyatsiyalovchi   kultural   suyuqlik   bilan   aralashgan   oziqa
muhitini   olib   o‘tadi.   Havo   fermentyor   qopqog‘ida   o‘rnatilgan   tomchili   suyuqlik
separatori (8) orqali tashqariga chiqariladi. 
Achitqili   suspenziya   apparatdan   shtuser   V   orqali   chiqadi.   Fermentyorning
har   bir   kyuvetasi   cho‘ktirilgan   erliftga   o‘xshab   ishlaydi.   Havoning   uzatilishida
kyuvetada   gaz-suyuqlik   aralashmasi   hosil   bo‘lib,   uning   gaz   tarkibi   apparatining
kyuvetalararo   bo‘shliqdagi   achitqi   suspenziyasining   gaz   tarkibidan   yuqoriroqdir.
Buning   natijasida   uning   pastki   qismida   (kyuvetalar   zonasida)   qattiq   fazasining
cho‘kmaga tushishiga to‘sqinlik qiluvchi suspenziya sirkulyatsiyasi kyuvetalardan
uzoqlashgan   sari   so‘nib   boradi,   va   apparatning   yuqori   qismida   flotirlangan
mikroorganizmlarga   ega   baland   qatlamli   barqaror   ko‘pik   hosil   bo‘ladi.   Ushbu
keraksiz   holatni   faqatgina   apparatning   butun   hajmida   quvur   (kyuveta)larning
balandligini   shunday   qilish   lozimki,   bunda   ularning   yuqorigi   kesimi   ko‘pik
satxidan 1 m dan katta bo‘lmagan masofada joylashgan bo‘lishi kerak. № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg 1-rasm.  Kyuvetali aeratorlarga ega fermentyor
Erliftli fermentyorlar
Yirik   gaz   pufaklarining   hosil   bo‘lishini   kichraytirilgan   diametrli   barbotaj
quvurlarga   ega   fermentatorlarda   bartaraf   qilish   mumkin.   Bunday   apparatning
variantlaridan biri 2-rasmda ko‘rsatilgan.
U qopqoqsiz kojuxoquvurli issiqlik almashgichlardan
iborat sakkizta aerator (2) joylashtirilgan idish (1) ko‘rinishida tayyorlangan.
Quvurlarning   ichki   diametri   100   mm   ga   va   balandligi   6000   mm   ga   teng.   Havo
fermentatorga   quvur   (3)   orqali   kiritiladi   va   gaz   taqsimlagichlar   bo‘ylab   (4)
tarqatiladi.   Gaz   taqsimlagich   past   silindrik   qutidan   iborat   bo‘lib,   uning   yuqorigi
qopqog‘ida havoni har bitta barbotaj quvurga uzatish uchun nasadkalar o‘rnatilgan.
Aeratorlarning   quvur   orasidagi   bo‘shlig‘i   shtuser   A   ga   uzatiladigan   suv   orqali
sovutiladi. Fermentatorning yuqorigi qopqog‘ida mexanik ko‘pik o‘chirgichlar (5)
o‘rnatilgan bo‘lib, ulardan qayta ishlangan havo kollektor (6) ga kiritiladi va undan
shtuser B orqali chiqariladi. № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg 3.   Gaz   pufaklarini   intensiv   maydalash   va   ularni   suyuqlik   hajmida   bir
me’yorda   taqsimlash   hisobiga   rivojlangan   gaz-suyuqlik   fazalararo   yuzasini   xosil
qilishning mumkinligi Ushbu jarayonning asosiy yutug‘i bo‘lib hisoblanadi.
Gazni mexanik dispergirlovchi fermentatorlarni ikki guruxga ajratish kerak:
erkin hajmda va sirkulyatsion konturda aralashtirgichga ega fermentyorlar.
U qopqoqsiz   kojuxoquvurli   issiqlik   almashgichlardan   iborat   sakkizta
aerator   (2)   joylashtirilgan   idish   (1)   ko‘rinishida   tayyorlangan.   Quvurlarning   ichki
diametri 100 mm ga va balandligi 6000 mm ga teng. Havo fermentatorga quvur (3)
orqali   kiritiladi   va   gaz   taqsimlagichlar   bo‘ylab   (4)   tarqatiladi.   Gaz   taqsimlagich
past   silindrik   qutidan   iborat   bo‘lib,   uning   yuqorigi   qopqog‘ida   havoni   har   bitta
barbotaj   quvurga   uzatish   uchun   nasadkalar   o‘rnatilgan.   Aeratorlarning   quvur
orasidagi bo‘shlig‘i shtuser A ga uzatiladigan suv   orqali   sovutiladi.
Fermentatorning yuqorigi qopqog‘ida mexanik ko‘pik o‘chirgichlar (5) o‘rnatilgan
bo‘lib, ulardan qayta ishlangan havo kollektor (6) ga kiritiladi va undan shtuser B
orqali chiqariladi.
Aralashtirgichli fermentyor № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg 1.5. Xom ashyolar tavsifi
  Streptomyces   griseus-odatda   tuproqda   uchraydigan   Streptomyces   jinsiga
mansub   bakteriyalar   turi.   Chuqur   dengiz   cho'kindilaridan   bir   nechta   shtammlar
ham   qayd   etilgan.   Bu   gram-musbat,   yuqori   GC   bakteriyasi.   Ko'pgina   boshqa
streptomitsetlar   bilan   bir   qatorda,
Streptomyces   griseus   shtammlari
antibiotiklar   va   boshqa   shunga   o'xshash
tijoriy   ahamiyatga   ega   ikkilamchi
metabolitlarning   taniqli   ishlab
chiqaruvchilari   hisoblanadi.   Ushbu
shtammlar   32   xil   strukturaviy   turdagi   biologik   faol   birikmalarning   ishlab
chiqaruvchilari   ekanligi   ma'lum.   Bakteriyadan   xabar   qilingan   birinchi   antibiotik
bo'lgan streptomitsin Streptomyces griseus shtammlaridan olingan. Yaqinda uning
shtammlaridan birining to'liq genom ketma-ketligi yakunlandi. 
Streptomyces   griseus   va   uning   filogenetik   jihatdan   bog'liq   shtammlarining
taksonomik   tarixi   notinch   edi.   Streptomyces   griseus   birinchi   marta   1914   yilda
Krainski tomonidan tavsiflangan va u ushbu turni Actinomyces griseus nomlagan.
Bu   nom   1948   yilda   Vaksman   va   Henrichi   tomonidan   Streptomyces   griseus   deb
o'zgartirilgan.   Ushbu   shtammlarga   bo'lgan   qiziqish   ularning   Yersinia   pestis-vabo
qo'zg'atuvchisi   va   Mycobacterium   tuberculosis-sil   kasalligi   qo'zg'atuvchisi   kabi
organizmlarga   nisbatan   sezilarli   bakteritsid   faolligini   ko'rsatgan   streptomitsin
ishlab   chiqarish   qobiliyatiga   bog'liq.   1943   yilga   kelib,   Selman   Vaksman
laboratoriyasida   ishlagan   aspirant   Albert   ShATS   streptomitsinni   Streptomyces
griseus (yunoncha strepto- ("o'ralgan") + mykēs ["qo'ziqorin"] va lotincha griseus,
"kulrang") dan ajratib oldi.  
Streptomyces griseus 2017 yil may oyida senator Sem Tompson  va 2017 yil
iyun   oyida   Assambleya   a'zosi   Annette   Quijano   tomonidan   taqdim   etilgan
qonunchilikda Nyu-Jersi shtatining rasmiy mikroblari etib tayinlandi. № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg Bu   organizm   tanlangan,   chunki   u   Nyu-Jersi   shtatida   tug'ilgan   va   butun
dunyo   bo'ylab   sog'liqni   saqlash   va   ilmiy   tadqiqotlarga   noyob   hissa   qo'shgan.
Antibiotik   streptomitsin   ishlab   chiqaradigan   Streptomyces   griseus   shtammi   Nyu-
Jersida   1943   yilda   Albert   Shatz   tomonidan   Nyu-Jersi   qishloq   xo'jaligi   tajriba
stantsiyasidan   "dalaning   og'ir   go'ng   tuprog'ida"   topilgan.   Streptomitsin
penitsillindan   keyin   kashf   etilgan   birinchi   muhim   antibiotik,   Amerikada   kashf
etilgan   birinchi   tizimli   antibiotik,   silga   qarshi   faol   bo'lgan   birinchi   antibiotik   va
vaboni davolash uchun birinchi darajali vosita ekanligi bilan ajralib turadi. Bundan
tashqari,   Selman   Vaksman   Nyu-Jersi   Streptomyces   griseus   va   boshqa   tuproq
mikroblari   tomonidan  antibiotiklar  ishlab   chiqarishni   tizimli  tadqiq  qilgani  uchun
fiziologiya va tibbiyot bo'yicha Nobel mukofotiga sazovor.
Yaqinda  Streptomyces  griseus  va  unga  tegishli   shtammlar  alkalifil  ekanligi
ko'rsatildi, ya'ni ular ishqoriy pHda eng yaxshi o'sadi. Ushbu organizmlar pH ning
keng   diapazonida   (5   dan   11   gacha)   o'ssa-da,   ular   pH   9   da   optimal   o'sishni
ko'rsatadi.   Ular   koloniyalarda   o'sganda   kulrang   sporali   massalar   va   kulrang-sariq
teskari pigmentlar hosil qiladi. Sporalar silliq yuzaga ega va tekis zanjirlar shaklida
joylashtirilgan.   
Streptomyces   bir   qator   potentsial   qimmatli   biotransformatsiyalar   uchun
qo'llanilishi   mumkin   bo'lgan   ko'plab   foydali   fermentlarga   ega.   Ulardan   biri
faollashtirilmagan uglerod markazlarida regio- va stereo-selektiv gidroksillanishni
katalizlovchi   P450   sitoxromlaridir.   Streptomyces   griseus   jinsning   eng   yaxshi
genetik   xarakterli   a'zolaridan   biri   bo'lib,   biotexnologik   ilovalar   uchun   ishlatilishi
mumkin   bo'lgan   ko'plab   xususiyatlarga   ega.   Ma'lumki,   bir   qator   bioaktiv № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg molekulalar,   shu   jumladan   antibiotik   streptomitsin   ishlab   chiqariladi   va
Streptomyces griseusning to'liq genomini tahlil qilish shuni ko'rsatdiki, bu shtamm
34   dan   ortiq   ikkilamchi   metabolitlarni   ishlab
chiqarish   qobiliyatiga   ega.   Bundan   tashqari,
Streptomyces   Griseusning   ichki   sitoxrom   P450
faolligi   potentsiali   keyingi   toksikologik   baholash
uchun   farmatsevtika   vositalarining   odamga
o'xshash   dori   metabolitlarini   ishlab   chiqarishga
imkon   berish   uchun   ko'rsatildi.   Ushbu   bakteriyaning   biotexnologik   ahamiyatiga
qaramay,   doimiy   oqim   biokatalizida   Streptomyces   griseus   biofilmlarining
imkoniyatlarini o'rganish bo'yicha tadqiqotlar hali o'tkazilmagan. Ushbu maqolada
biz   Streptomyces   griseus   ning   quvurli   biofilm   reaktorida   (TBR)   yetishtirilganda
o tkazilgan   birinchi   tadqiqotlarini   tasvirlab   beramiz   va   boshqa   bakteriya   bilanʻ
birgalikda etishtirish biofilm barqarorligini qanday yaxshilashini baholaymiz.
II. ASOSIY QISM № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg 2.1. Maxsulotlar hisobi
Dastlabki ma'lumotlar 
2) yiliga ish kunlari soni - 345
3) Fermentyorning hajmi - 100 m3
5) Fermentatsiya davomiyligi – 5-6 kun (130 soat)
6) Fermentyor aylanmasi - 142 soat
7) Asosiy ozuqa muhitining hajmi - 70 m3
8) muhitning asosiy tarkibi, kg / m3:
• Baktofok-MK (Makkajo’xori uni) 300
• Natriy xlorid NaCl 
• Glukoza \
• pH  7.1 -7.5
10) Emlash uchun ozuqa muhitining tarkibi
• Distillangan suv 
11). Fermentatsiya paytida bug'lanish va tomchilatib yuborish - madaniy suyuqlik
hajmining 8%
Bashorat:
Glyukozali oziqa muhiti uchun;
• Baktofok-MK (Makkajo’xori uni) kerak bo’ladi
70 * 300 =2100 kg/1360 = 15,44 m3,
baktofok-MK 6 kunda 15,44 m3,  sarflansa 1yilda:
X=15.44*345/6=887.8 m3
sarflanadi. Bu erda 1360 kg / m3 - makkajo'xori unining zichligi.
•         5l   ozuqa   muhiti   tayyorlashda   500   gramm   glukoza   kerak   bo’ladi.   70l
uchun esa:
X=70*500/5=7000gramm=7kg
Glukoza 6 kunda 7kg sarflansa 1yilda:
X=345*7000/6=402500gramm=402.5kg  
sarflanadi. № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg •       5l ozuqa muhiti tayyorlashda 0.1 gramm NaCl kerak bo’ladi. 70l uchun
esa:
X=70*0.1/5=1.4 gramm
kerak bo’ladi. NaCl 6 kunda 1.4gramm sarflansa 1yilda:
X=1.4*345/6=80.5 gramm
sarflanadi.
•   5l ozuqa muhiti tayyorlashda 3l distillangan suv kerak bo’ladi. 70l uchun
esa:
X=70*3/5=42l
kerak bo’ladi. Distillangan suv 6 kunda 42l sarflansa 1yilda:
X=42*345/6=2415l
sarflanadi.
•   5l   ozuqa   muhiti   tayyorlashda   50   gramm   streptomyces   kerak   bo’ladi.   70l
uchun esa:
X=70*50/5=700gramm=0.7kg
kerak bo’ladi. Streptomyces  6 kunda 0.7kg sarflansa 1yilda:
X=700*345/6=40250gramm= 40.25kg
sarflanadi.
• Bitta operatsiyadan olingan ozuqa suyuqlikdagi streptococus miqdori
8695.7 * 103 / 1050 = 853m3 
hosil bo’ladi. 1yilda esa:
X=853*345/6=49047.5 m3
hosil bo’ladi. Bu erda 1050 (kg / m3) - amilaza zichligi
Demak 1yil davomida 294285 m3 streptococcus olish uchun bizaga quyidagi
mahsulotlar kerak bo’ladi.
1000000-194285=705715m3 chiqindi suyuqlik
T/r Mahsulot nomi 1martalik miqdori 1 yillik miqdori № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg 1 Baktofok-MK 15,44 m3, 887.8 m3
2 Glukoza 7kg 402.5kg
3 NaCl 1.4 gramm 80.5 gramm
4 Distillangan suv 42l 2415l
5 Streptomyces 0.7kg 40.25kg
Chiqindi suyuqlik tarkibi:
Glukoza – 7%
Soya uni - 3%
Ammoniy sulfat – 1.05%
Kaliy digidrofosfat – 0.0025%
Natriy xlor  - 0.25%
Kalsiy karbonat – 0.9%
Distillangan suv- 87.7%
B12-0.09%
Dan kelib chiqib 
B12=705715m3*0.09/100=635.1m3
Demak 1yida ushbu linya boyicha 635.1m3 b12 olishimiz mumkin
2.2 Texno-kimyoviy nazorat № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg Vitamin B12 ishlab chiqarishda asosiy profilaktika choralari quyidagilardir:
uskunalarni  maksimal  darajada yopish va jarayonlarni mexanizatsiyalash;  shaxsiy
himoya   vositalaridan   foydalanish   (kombinezon,   dubulg'a,   davlumbaz,   xalat,
qo'lqop,   ro'mol,   respirator);   ishdan   keyin   kunlik   iliq   dush,   changni   tozalash,   ish
kiyimlarini   sterilizatsiya   qilish;   ovqatlanishdan   oldin   qo'llarni   yuvish   va
og'zingizni yuvish; yillik tibbiy ko'riklar; ish paytida sut kolibakterinini yoki sutni
qabul   qilish.   Buyraklar,   jigar,   oshqozon-ichak   trakti,   o'pka   kasalliklari   bo'lgan,
shuningdek   teri   kasalliklariga   moyil   bo'lgan   odamlarni   fermentlar   sanoatida
ishlashga yo'l qo'ymaslik kerak.
Zavod   binolarining   changliligini   kamaytirish   uskunani   muhrlash   orqali
amalga   oshiriladi.   Agar   bu   mahalliy   sharoit   tufayli   imkonsiz   bo'lsa,   unda   ushbu
qurilmaning individual intilishiga ega qurilmalar o'rnatiladi. Chang chiqarish bilan
bog'liq   operatsiyalar   boshqa   binolardan   ajratilishi   kerak,   agar   iloji   bo'lsa
mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtirilgan bo'lishi kerak.
B12   vitamin ishlab chiqaruvchilarni chuqur yetishtirish bilan sporalar bilan
ishlaydigan   ishlab   chiqaruvchiga  zarar   etkazish   xavfi   kamayadi   va   chang  manbai
bo'lgan texnologik maydonlar soni kamayadi. Ushbu turdagi yetishtirish sohalarida
ehtiyotkorlik   bilan   nazorat   qilish   uchun   ozuqaviy   muhitni   tayyorlash   ustaxonasi,
ommaviy   muhit   tarkibiy   qismlarini   tashish   va   saqlash   bo'yicha   operatsiyalar,
shuningdek,   antibiotik   va   B12   preparatlarini   ishlab   chiqarish   va   maydalash
ustaxonasi talab qilinadi.
Ferment   preparatlari   va   mikrobial   sintezning   boshqa   mahsulotlarini   ishlab
chiqaradigan   korxonalarda,   ayniqsa   atmosferaga   chiqmasdan   oldin   o'sib
borayotgan   madaniyatni   shamollatish   uchun   ishlatiladigan   havoni   tozalash
masalalariga katta e'tibor berilmoqda. Egzoz havosining ifloslanishining ko'payishi
o'simlik   bilan   qo'shni   atmosferada   mikroorganizmlar   ishlab   chiqaruvchilarning
to'planishiga   olib   kelishi   mumkin,   bu   esa   qabul   qilinishi   mumkin   emas.   Shuning
uchun   barcha   chiqindi   havoni   ehtiyotkorlik   bilan   tozalash   va   mikroorganizmlar
soni   va   ularning   turlarining   tarkibi   bo'yicha   nazorat   qilish   kerak.   Binolardan № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg chiqarilgan mikroorganizmlar bilan ifloslangan havo yog 'va bosimni pasaytiruvchi
filtrlarda tozalanadi.
Vitamin sanoati korxonalarida ishlaydiganlar uchun normal sharoit ta'minot
va   chiqindi   ventilyatsiyasi   yordamida   ta'minlanadi,   bu   esa   shamollatiladigan
xonada   4-8   marta   havo   almashinuvini   ta'minlaydi.   Ish   xonalariga   etkazib
beriladigan   havo,   maxsus   xonalar   bundan   mustasno   (sirt   ishlov   berish   uchun
o'simlik   xonalari   bilan),  nisbiy   namlik  taxminan   60  -   65%   va  harorat   18   -   20°  C
bo'lishi   kerak.   U   changdan,   ba'zi   do'konlarda   va   mikroorganizmlardan   to'liq
tozalangan bo'lishi kerak. 
Mikroskopik   zamburug'lar   bilan   ishlashda   va   havoning   yuqori   namligida
mikroorganizmlarning   ko'payishi   devorlarda   va   kira   olmaydigan   changli   joylarda
kuzatiladi,   bu   esa   antisanitariya   sharoitlarini   yaratadi.   Bunday   hollarda   ularni
fungitsid bo'yoqlari bilan bo'yash tavsiya etiladi.
Korxona   havoda   zaharli   gazlar   va   bug'lar   borligi   ustidan   qat'iy   va   doimiy
nazoratni   amalga   oshirishi   kerak.   Ba'zi   moddalar   hidi   bilan   hatto   belgilangan
me'yordan   past   konsentratsiyalarda   (xloroform,   etil   efir,   asetaldegid,   ammiak,
brom, metanol) osonlikcha aniqlanadi - birikmaga qarab 1 m3 havo uchun 0,3 dan
600   mg   gacha.   Havoda   boshqa   moddalar   standartlarda   ruxsat   etilganidan   ancha
ko'p miqdorda bo'lishi mumkin, ammo ishchilar buni sezmaydilar. Bu xavfli bo'lib,
zaharlanishga   olib   kelishi   mumkin.   Erituvchilar   va   boshqa   kimyoviy   moddalarni
ishlatishni o'z ichiga olgan ustaxonalar ehtiyotkorlik bilan ventilyatsiya qilinishi va
ushbu   xonalar   havosi   zaharli   gazlar   va   bug'larning   mavjudligini   nazorat   qilish
kerak.   vitamin   sanoati   korxonalarining   bir   qator   binolarida   tegmaslik   harorat,
namlik, havo tezligi va uskunadan chiqadigan issiqlik nurlanishiga rioya qilmaslik
natijasida noqulay iqlim sharoitlari vujudga kelishi mumkin. Issiqlik yoki sovuqni
chiqaradigan   barcha   qurilmalar   ishonchli   izolyatsiyalovchi   qopqoq   bilan
qoplanishi  kerak. Agar noqulay ob-havoning oldini olishning iloji bo'lmasa,  unda
organizmning normal  suv-tuz muvozanatini  saqlash  uchun ishchilarni  sho'rlangan
gazlangan suv bilan ta'minlash kerak (1 litr uchun 3-5 g tuz). № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg Vitamin     preparatlarini   ishlab   chiqarish   ko'pincha   yonuvchan   moddalardan
foydalanish   bilan   bog'liq,   shuning   uchun   u   portlash   va   yong'inga   xavfli   sanoat
toifasiga   kiradi.   Vitamin   sanoati   korxonalarida   yong'in   portlashining   manbalari
erituvchilarni qayta tiklash qismida vitamin preparatlarini olish uchun do'konlarda
turli  xil  organik erituvchilar  bo'lishi  mumkin. Yuqori chang tarkibiga ega bo'lgan
ustaxonalar ham portlovchi moddadir, ayniqsa vitamin preparatlarining eng kichik
changlari to'plangan joylarda, pnevmatik transportdan foydalaniladigan, purkagich
quritgichlari, omborlar va boshqalar o'rnatiladi.organik erituvchilar. 
Ushbu   ustaxonalar   portlash   xavfi   bo'lmagan   binolardan   bo'sh   (xavfsizlik
devori)   devorlari   bilan   ajratilishi   kerak,   ular   orasidagi   aloqa   faqat   maxsus   o'tish
joylari orqali amalga oshiriladi.
Quyida B12 vitaminini (xususan, molekulyar-mikrobiologik sintez yordamida
olingan   kormovoy   yoki   farmatsevtik   tarkibiy   qismlar)   ishlab   chiqarish
texnologiyasi   bo‘yicha   amal   qiluvchi   asosiy   GOST   (Rossiya   milliy)   standartlari
keltirilgan:
GOST   18663-78   "   vitamin   B12.   Amaldagi   standart.   Kormovoy   (hayvonlar
ozuqasiga   qo‘shimcha)   B12   vitaminining   mikrobiologik   sintezi,   konsentratsiya,
quritish va qadoqlash jarayonlari bo‘yicha texnik talablari bayon etilgan.
GOST R 57201-2016 " vitamin B12.   Kiritilgan: 2017-05-01. Avvalgi GOST
18663-78   ning   yangi   tahriri,   bar’da   acetono-butil   ishlab   chiqaruvchiligi   chiqindi
suyuqligini   metanogen   bakteriyalar   bilan   fermentatsiya   qilish,   keyin   bug‘lash   va
quritish orqali konsentratsiya qilish bo‘yicha batafsil texnologik reglamen.
GOST   4525-77   "   kobalt   xlorid.   Vitamin   B12   mikrobiologik   sintezi   uchun
kobalt   manbai   sifatida   ishlatiladigan   kobalt   xlorid   moddasining   sifati   va   tarkibi
bo‘yicha texnik talablari.
GOST   12.1.005-88,   GOST   12.1.008-77,   GOST   12.2.003-75   (SSB   tizimi)
Ishlab   chiqarish   jarayonida   sanitariya-gigiyena   va   mehnat   muhofazasi   bo‘yicha
asosiy   talablar.   Jumladan,   texnologik   uskunalar,   havo   muhitining   ifloslanishi   va
ishchilarning xavfsizligi bo‘yicha standartlar. № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg GOST   ISO   20634-2018   sun'iy   oziqlantirish   uchun   moslashtirilgan
aralashmalar.   HPLC   usuli   bilan   B12   vitaminini   aniqlash.   Bolalar   sun’iy
ovqatlanish   aralashmalarida   (shuningdek   enteral   oziqlantirish)   B12   vitaminini
teskari   fazali   yuqori   samarali   suyuqlik   xromatografiya   usuli   bilan   aniqlash
bo‘yicha xalqaro sinov metodi.
2.3 Xulosa № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg Vitamin   B12   ishlab   chiqarish   texnologiyasini   ishlab   chiqish   tugallandi.
Kerakli   adabiyotlar   o'rganildi,   uskunalar   tanlandi.   Labaratoriya   vositalari   va
jihozlarini   sterilizatsiya   qilishning   barcha   jarayonlari   batafsil   tavsiflangan.
Oziqlantiruvchi   muhitni   tayyorlash,   ishlab   chiqaruvchining   sof   madaniyatini
tayyorlash,   uni   ekish,   so'ngra   izolyatsiyalash,   tozalash   va   tayyor   mahsulotni
qadoqlash jarayonlari tavsiflanadi. 
Vitamin  preparatlari ishlab chiqarish uchun korxona ishchilarining mehnatini
muhofaza   qilish   shartlari   ko'rsatilgan.   Kraxmal   o'z   ichiga   olgan   xom   ashyo
sakkatorini   ishlab   chiqarishning   moddiy   balansi   hisoblab   chiqilgan.   Grafik   qismi
to'ldirildi (uskunalar diagrammasi, ishlab chiqarish sxemasi, ishlab chiqarish eskiz
diagrammasi).
2.4 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg 1. To‘xtayev   M.,   Karimov   B.   (2016).   Biotexnologiya   asoslari.   –   Toshkent:
O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti.
2. Xolmatov   T.M.,   Safarov   B.M.   (2017).   Mikrobiologiya   va   virusologiya.   –
Toshkent: TDTU nashriyoti.
3. Mamadaliyev   O.B.   (2020).   Biokimyo   asoslari.   –   Toshkent:   O‘zMU   Biologiya
fakulteti.
4. Nazarov   Sh.N.   (2018).   Farmatsevtik   texnologiya.   –   Toshkent   farmatsevtika
instituti nashriyoti.
5. G‘ulomov   U.M.,   Ergashev   A.N.   (2015).   Biotexnologiyada   foydalaniladigan
fermentlar va ularning ishlab chiqarilishi.  – Samarqand: SamDU nashriyoti.
6. Jabborova F.A.  (2021).  Vitamin B12 ishlab chiqarish: zamonaviy biotexnologik
yondashuvlar.  // O‘zMU Ilmiy axboroti,
7. Normurodov Sh.T.  (2023).  B12 vitamini sintezida Propionibacterium turlarining
roli.  // “Biotexnologiya va oziq-ovqat xavfsizligi” jurnali, №1, 22–26.
8. Yo‘ldoshev   O.K.   (2022).   Vitamin   B12   ishlab   chiqaruvchi   bakteriyalarning
optimal sharoitlari.  // TDTU “Texnika va biotexnika” to‘plami, №4, 31–36.
9. Rasulova M.R.  (2019).  Biotexnologiyada mikroorganizmlardan foydalanishning
istiqbollari.  // AndDU “Ilmiy tadqiqotlar” jurnali, №3, 55–59.
10. Islomov   D.J.   (2018).   Oziq-ovqat   mahsulotlarini   B12   bilan   boyitish
texnologiyasi.  // TTA “Tibbiy-texnik yangiliklar” byulleteni, №2, 16–19.
11. Martens,   J.H.   et   al.   (2013).   Biochemistry   of   vitamin   B12   production   by
microorganisms.   //   Biotechnology   Advances ,   31(8),   1420–1435.
https://doi.org/10.1016/j.biotechadv.2013.05.002
12. Roth,   J.R.,   Lawrence,   J.G.,   Bobik,   T.A.   (2017).   Vitamin   B12:   The
biosynthesis of a complex cofactor.  //  Annual Review of Genetics , 51, 323–347.
13. Allen, L.H.  (2012).  Causes of vitamin B12 and folate deficiency.  //  Food and
Nutrition Bulletin , 33(3), 247–255. № Хужжат
Изм
25Bet
B12 vitminini ishlab chiqarish texnologiyasiSanaImzoBet
Hujjat
O'zg 14. Sa  ntos, F. et   al.(2021).Optimized f  ermentation process for B12 production
using   Propionibacterium   freudenreichii.//   Journal   of   Applied   Microbiology,
131(5), 1https://doi.org/10.1111/jam.15080
15. Watanabe, F., Yabuta, Y., Tanioka, Y., Bito, T.   (2013).   Biologically active
vitamin   B12   compounds   in   foods   for   preventing   deficiency   among
vegetarians.  //  International Journal of Food Sciences and Nutrition , 64(6), 594–
602.
16. Mohammed,   I.,   (2020).   Fermentation-based   production   of   vitamin   B12:
current status and prospects.   //   Critical Reviews in Food Science and Nutrition ,
60(8), 1306–1321.
17. Degnan,   P.H.   et   al.   (2014).   Vitamin   B12   as   a   modulator   of   gut   microbial
ecology.  //  Cell Metabolism , 20(5), 769–778.

Ushbu kurs loyihasida vitamin B12 ni mikrobiologik usulda sanoat miqyosida ishlab chiqarish texnologiyasi o‘rganilgan.

Loyiha B12 vitaminining biologik ahamiyati, sintez usullari va mikroorganizmlar ishtirokida ishlab chiqarish asoslariga bag‘ishlangan.

Ishlab chiqarishning fizik-kimyoviy nazariyasi, texnologik jarayoni va ishlatiladigan asbob-uskunalar haqida batafsil ma’lumot berilgan.

Asosiy uskuna sifatida partiyali fermentator tanlanib, uning tuzilishi va ishlash prinsipi yoritilgan.

Xom ashyolar tarkibi, jumladan Streptomyces griseus bakteriyasi, glukoza va boshqa komponentlar tahlil qilingan.

Texnologik jarayonlar bosqichma-bosqich ko‘rib chiqilib, har bir bosqichning harorat, pH va vaqt parametrlari ko‘rsatilgan.

Yillik mahsulot hisobi, xomashyo sarfi va chiqindi tarkibi asosida ishlab chiqarish quvvati aniqlangan.

Ishlab chiqarish jarayonida texno-kimyoviy nazorat va sanitariya-mehnat muhofazasi choralari bayon etilgan.

Kurs ishi chizmalar, texnologik sxema va uskunalar joylashuvi bilan boyitilgan.

Oxirida umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati keltirilib, ilmiy asoslangan yondashuv namoyish etilgan.