Voleybol bo‘limida bolalarni tanlash metodikasi - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	66.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

81 Продаж

Voleybol bo‘limida bolalarni tanlash metodikasi

Купить

Voleybol bo’limida bolalarni tanlash metodikasi
Mundarija:
Kirish………………………………………………………………………………2
ASOSIY QISM
1.1. O’rta va katta yoshdagi bolalarga mos harakatli o’yinlarni tanlash……..5
1.2. O’quvchilarni yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda voleybol
o’yinlarni o’tkazish va tahlil qilish……………………………………………..13
1.3. Turli sinf o’quvchilari bilan o’tkaziladigan voleybol o’yinlarning o’ziga
xos metodikasi……………………………………………………………………24
Xulosa…………………………………………………………………………….32
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………33
2

Kirish
O’zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to’g’risida”gi, “Sport ta’limi
tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari
bo’yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali
mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport
musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo’lib
xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida
jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini
maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo’lib o’tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o’yinlariga alohida tayyorgarlik ko’rish, aholi salomatligini
jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo’lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o’rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so’ngi yillarda ushbu sohada to’planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o’zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog’lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi.
Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p. Biroq ularning eng
asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy
sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir. Zero, el-yurtning kelajagi bugun
kamolga etayotgan yoshlar qo’lida. “Vatanimizning kelajagi, xalqimizning
ertangi kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro’-e’tiborini
avvalambor farzandlarimizning unib-o’sib, ulg’ayib, qanday inson bo’lib
hayotga kirib borishiga bog’liqdir” deb ta’kidlaydi birinchi Prezidentimiz Islom
3

Karimov “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch” kitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda
manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari
barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan
topshiriqlar to’la bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133
suzish havzasi sport maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport
yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar
sport bilan shug’ullanishni kundalik vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy
holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017
yillarda mutlaq sog’lom bolalar mamlakat bo’yicha 52,7 % dan 96,3%gacha
o’sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O’g’il
va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi va vazni oshmoqda.Harbiy xizmatga
chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli darajada
ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir.
Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi.Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha,
kelajak avlodning sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik
qismining sog’lom o’sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o’sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.
Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo’lishlarini
ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini mustahkamlashdan iborat
bo’lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo’lib xizmat qilmoqda.
Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir bosqichlarga,ya’ni
boshlang’ich tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga
4

bo’linadi. Ob - havo qulay bo’lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun
yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta va keng bo’lgan sport
anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va
chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil
atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari bilan
muntazam shug’ullanmoqdalar.
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg’ulotlarini o’tkazishdan –
bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo’lib o’sishga har bir murabbiy va o’qituvchi muhim rol
o’ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli
guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda
asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish
va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi. Tabiiyki
bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida
e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin
egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik,
chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy
o’rin tutadi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar . E’tirof
etish zarurki, har bir
sport
turida ko’zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda
xilma-xil
jismoniy mashqlardan foydalaniladi. Ularda asosan jismoniy
tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab)
o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish, asosiy qism , xulosalar, adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Kurs ishi 35 betdan iborat matnda bayon qilingan. Adabiyotlar ro’yxati 5 ta
manbani o’z ichiga oladi, 2 t a internet saytlari.
5

ASOSIY QISM
1.1 O’rta va katta yoshdagi bolalarga mos harakatli o’yinlarni tanlash
11-14 yoshdagi o’quvchilar uchun darsga kiritiladigan harakatli o’yinlar
jismoniy tarbiyaning boshqa vositalari o’rnini bosa boshlaydi. 11-14 yoshdagi
o’quvchilar uchun darsga kiritiladigan harakatli o’yinlar jismoniy tarbiyaning
boshqa vositalari o’rnini bosa boshlaydi. O’qituvchi harakatli o’yinlarni
o’tkazganda V-V1I sinf o’quvchilari organizmning ular yoshiga mos ravishda
rivojlanishi kerakligini unutmaslik kerak.SHuning uchun darsda o’yinlar tashkil
qilish, o’tkazish va mashg’ulotlar vaqtida o’yin materiallarini bolalarga asta-sekin
to’liq berish zarur. O’yin paytida bolalarning juda keskin harakat qilmasligiga
qarab turish xar bir bolaning o’ziga yarasha munosabatda bo’lishi muhum
ahamiyatga ega.
O’quvchilarga o’rgatiladigan harakatli o’yinlar tashkiliy to’zilishi
harakatlarning mazmuni jixatdan birmuncha murakkab bo’ladi. Sport elementlarini
o’z ichiga olgan o’yinlarga shuningdek sport o’yinlariga ko’proq o’rin beriladi.
V-VII sinflarda harakatli o’yinlarni darsning ikkinchi va uchunchi qismlarida
o’tkazgan ma’qo’l. Darsning asosiy qismida birorta murakkab sport o’yinini
o’rtanishga zamin tayyorlash uchun ba’zi bir o’yinlarni kiritish mumkin bundan
maqsad o’quvchilarni sport o’yinlariga tayyorlashdir.
Ma’lumki VIII-IX sinf o’quvchilari ijtimoiy va ishlab chiqarishga oid ishlar
bilan shug’ullanadilar.Bu xol ulardan harakatli o’yinlar uchun ajratilgan vaqtni
tejab sarflashni talab etadi ular ko’proq sport bilan shug’ullanadilar.
Harakatli o’yilarni o’tkazishda o’quvchilarni yosh xususiyatlarini hisobga
olishda eng avvalo o’quvchilarni yoshiga, jinsiga va fiziologik xususiyatlarini
e’tiborga olishni taqozo etadi. Bundan tashqari o’yinlarni qay holatda , qaerda,
o’tkazilishi muhim ahamiyatga egadir. Harakatli o’yinlar o’z vazifasiga ko’ra bilim
beruvchi, sog’lomlashtiruvchi, davolovchi hamda hordiq chiqaruvchi bo’limlarga
bo’linadi. Milliy o’yinlardan foydalanish jarayonida boshlang’ich maktab
o’quvchilarining quyidagi o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish kerak:
6

Harakatli o’yilarni o’tkazishda o’quvchilarni yosh xususiyatlarini hisobga
olishda eng avvalo o’quvchilarni yoshiga, jinsiga va fiziologik xususiyatlarini
e’tiborga olishni taqozo etadi. Bundan tashqari o’yinlarni qay holatda, qaerda,
o’tkazilishi muhim ahamiyatga egadir. Harakatli o’yinlar o’z vazifasiga ko’ra bilim
beruvchi, sog’lomlashtiruvchi, davolovchi hamda hordiq chiqaruvchi bo’limlarga
bo’linadi. Milliy o’yinlardan foydalanish jarayonida boshlang’ich maktab
o’quvchilarining quyidagi o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish kerak:
 Bola odamlarning foliyati, ularning predmetlarga munosabati va o’zaro
muomalasiga, munosabatiga qiziqadi.
 Bolalar xalq o’yinlarida atrofdagi voqe’likning eng tashqi ifodali jo’shqin
his-tuyg’uli jihatlarini aks ettiradilar.
 Milliy o’yinlarda bola kattalar bilan bir xil sharoitda, yagona zaminda
yashayotganini his etgan holda o’z istagini amaliyotga tadbiq qiladi.
 Kattalarning hayoti va faoliyatiga kirish bolaning tasavvuri timsollari
tariqasida namoyon bo’lsa ham, umuman uning chinakam shaxsiy hayotida
o’chmas iz qoldiradi.
Shu bobni xulosa qilib aytish mumkinki, milliy xalq o’yinlaridan
foydalanishda, ularni qo’llashda shuni hisobga olish kerakki, bu yoshdagi bolalar
aniqlikni talab etadigan mayda harakatlarga qaraganda keng, kuchli harakatlarga
ancha moyil bo’ladilar. Buni bolalar yosh davrlarini ishlab chiqqan buyuk pedagog
Ya.N.Komenskiy ham o’z vaqtida ta’kidlagan edi. Umuman bu yoshda bolalar
juda ham harakatchanligi bilan ajralib turadi. Harakatchanlik esa maxsus , oqilona
tashkil etilishni, harakatga soluvchi yurish-turish shakllarining to’g’riligini talab
etadi. Bolalarning bu yoshida tormozlanish va qo’zg’alish jarayonlarini
muvozanatligini yuzaga keltirishda kattalar talabining tizimliligi va o’zini tuta
bilishga odatlantirish katta rol o’ynaydi. Milliy o’zbek o’yinlarini yoshlar, ayniqsa
maktab o’quvchilari sevib, maroq bilan o’ynamoqdalar. Bunday o’yinlar jismoniy
tarbiya darslaridagina emas, balki hovlilar va bog’, parklarda dam olish soatlarida
o’ynaladi. Muhim sifatlarni rivojlantirishga mo’ljallangan umumiy rivojlantiruvchi
va maxsus mashqlarga doir bayon qilingan material, ko’proq o’yin tarzida beriladi,
7

lekin mashqlarni tushuntirish va faol dam olish uchun, qisqacha pauzalar bo’lgan
kichik dozada uzluksiz bajariladi. O’yin mashqlaridan keyin bo’shashtiradigan,
ohista yuriladigan mashqlarni yoki diqqat-e’tiborini o’stiradigan mashqlarni berish
lozim. Kattalarning hayoti va faoliyatiga kirish bolaning tasavvuri timsollari
tariqasida namoyon bo’lsa ham, umuman uning chinakam shaxsiy hayotida
o’chmas iz qoldiradi. Shu bobni xulosa qilib aytish mumkinki, milliy xalq
o’yinlaridan foydalanishda, ularni qo’llashda shuni hisobga olish kerakki, bu
yoshdagi bolalar aniqlikni talab etadigan mayda harakatlarga qaraganda keng,
kuchli harakatlarga ancha moyil bo’ladilar. Buni bolalar yosh davrlarini ishlab
chiqqan buyuk pedagog YA.N.Komenskiy ham o’z vaqtida ta’kidlagan edi.
Umuman bu yoshda bolalar juda ham harakatchanligi bilan ajralib turadi.
Harakatchanlik esa maxsus, oqilona tashkil etilishni, harakatga soluvchi yurish-
turish shakllarining to’g’riligini talab etadi. Bolalarning bu yoshida tormozlanish
va qo’zg’alish jarayonlarini muvozanatligini yuzaga keltirishda kattalar talabining
tizimliligi va o’zini tuta bilishga odatlantirish katta rol o’ynaydi. Milliy o’zbek
o’yinlarini yoshlar, ayniqsa maktab o’quvchilari sevib, maroq bilan
o’ynamoqdalar. Bunday o’yinlar jismoniy tarbiya darslaridagina emas, balki
hovlilar va bog’, parklarda dam olish soatlarida o’ynaladi. Muhim sifatlarni
rivojlantirishga mo’ljallangan umumiy rivojlantiruvchi va maxsus mashqlarga doir
bayon qilingan material, ko’proq o’yin tarzida beriladi, lekin mashqlarni
tushuntirish va faol dam olish uchun, qisqacha pauzalar bo’lgan kichik dozada
uzluksiz bajariladi. O’yin mashqlaridan keyin bo’shashtiradigan, ohista yuriladigan
mashqlarni yoki diqqat-e’tiborini o’stiradigan mashqlarni berish lozim.
Har xil maktab yoshidagi bolalar bilan harakatli o’yinlarni tashkil qilish va
o’tkazish turli-tuman tusga ega bo’ladi. Harakatli o’yinlar o’tkazish metodikasi
bolalarning ruhiy va fiziologik xususiyatlariga, ularning umumiy rivoji va
tayyorgarligiga bevosita bog’liq. Bolalar bilan ishlash amaliyoti harakatli o’yinlar
o’tkazish metodikasi to’rtta asosiy yosh guruhiga mos ravishda ko’rib chiqilishi va
har birining yosh xususiyatlariga ko’ra barcha bolalarning o’yinga qiziqishiga
nisbatan o’zaro yaqinligini ko’rsatadi.
8

Bu guruhlar quyidagilarni tashkil etadi: 1-2-sinf o’quvchilari: 7-9 yoshli bolalar; 3-
4-sinf o’quvchilari: 9-11 yoshli bolalar; 5-9-sinf o’quvchilari: 12-15 yoshli
o’smirlar va AL va KHK o’quvchilari: 16-18 yoshdagi yoshlar.
 Har xil maktab yoshidagi bolalar bilan harakatli o’yinlarni tashkil qilish va
o’tkazish turli-tuman tusga ega bo’ladi. Harakatli o’yinlar o’tkazish metodikasi
bolalarning ruhiy va fiziologik xususiyatlariga, ularning umumiy rivoji va
tayyorgarligiga bevosita bog’liq. Bolalar bilan ishlash amaliyoti harakatli o’yinlar
o’tkazish metodikasi to’rtta asosiy yosh guruhiga mos ravishda ko’rib chiqilishi va
har birining yosh xususiyatlariga ko’ra barcha bolalarning o’yinga qiziqishiga
nisbatan o’zaro yaqinligini ko’rsatadi. Bu guruhlar quyidagilarni tashkil etadi: 1-2-
sinf o’quvchilari: 7-9 yoshli bolalar; 3-4-sinf o’quvchilari: 9-11 yoshli bolalar; 5-9-
sinf o’quvchilari: 12-15 yoshli o’smirlar va AL va KHK o’quvchilari: 16-18
yoshdagi yoshlar.
O’yinni taxlil qilish
O’yinni natijalarini e’lon qilishda o’yinni tushinib etish, o’yin qatnashchilari
tomonidan texnik usullar va texnikasida qo’yilgan xatosini ko’rsatib berish zarur.
Kichik maktab yoshidagi bolalarga o’yinni syujetini taxlil qilishda o’yinni
syujetini rivojlantirishdagi ijobiy va salbiy tomonlarni, aloxida rollarni yaxshi
bajargan o’yin qatnashchilarini ko’rsatib o’tish juda foydali bo’ladi. Ijobiy
tashabbus ko’rsatgan va o’yin qoidalariga rioya qilgan o’quvchilarni aloxida
o’rnak uchun ko’rsatib o’tish kerak.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ya’ni o’yin jarayonini o’tkazishini o’zi
juda murakkab: u nafaqat bolalarni yosh xususiyatlariga, ishlash sharoitiga, balki
bolalarni jamoa bo’lib o’ynashga tayyorgarligiga , ularni kayfiyatiga, o’yin
rahbarini o’zining maxoratiga ham bog’liq bo’ladi. O’yinni o’tkazish pedagogik
jarayon bo’lib, uni xardoim ham oldindan aytib bo’lmaydi.
Bolalar bilan shug’ullanishni amaliy tajribasi shuni ko’rsatadiki, o’yin
jarayonida o’ynovchilarni harakatini taxlil qilishni va tuzatishni bilish, to’g’ri taxlil
qilishni va o’yinni raxbari sifatida o’zini xulqini baxolashni bilish o’yinga
raxbarlik qilish maxoratini takomillashtirishga yordam beradi.
9

Jismoniy madaniyat tizimidagi barcha soha va bosqichlarning birdan-bir va
yagona maqsadi-insonni to’g’ri yashashga tayyorlashdir. Boshlang’ich sinf
o’quvchilari jismoniy tarbiyasining vazifalari bolalarning yoshiga xos
xususiyatlarini hisobga olgan holda aniqlanadi, lekin bunda jismoniy
madaniyatning umumiy maqsadi ko’zdan qochirilmaydi.
 Jismoniy madaniyat tizimidagi barcha soha va bosqichlarning birdan-bir va
yagona maqsadi-insonni to’g’ri yashashga tayyorlashdir. Boshlang’ich sinf
o’quvchilari jismoniy tarbiyasining vazifalari bolalarning yoshiga xos
xususiyatlarini hisobga olgan holda aniqlanadi, lekin bunda jismoniy
madaniyatning umumiy maqsadi ko’zdan qochirilmaydi.
 Maktabda boshlang’ich sinf o’quvchilari jismoniy tarbiyasida sog’lomlashtirish,
ta’lim berish va tarbiya berish vazifalarini amalga oshirish ko’zda tutiladi. Xalq
milliy o’yinlari orqali bu vazifalarni yaxlit holda bajarish imkoniyatlari ko’proq
ko’rinadi.
Sog’lomlashtirish vazifalari. 7-8 yoshli ya’ni boshlang’ich sinf
o’quvchilari jismoniy tarbiyasining eng asosiy vazifasi bola hayotini muhofaza
qilish va uning sog’ligini mustahkamlash, uning organizmini chiniqtirish yo’li
bilan o’zini himoya qilish va turli kasalliklarga chidamlilik xislatlarini oshirish,
tashqi muhitning noqulay sharoitlariga bardosh berishga o’rgatishdan iborat.
Bulardan tashqari bolalarda har qanday ishga layoqatlilik xususiyatini oshirish juda
muhim ahmiyatga ega. Bola organizmining rivojlanishi o’ziga xos xususiyatga ega
bo’lgani sababli, uning vazifalariancha aniqroq shaklda ifodalanadi: bola
suyagining behato va o’z vaqtida qotishiga, orqa umurtqadagi egik joylarning
shakllanishiga, tovon yuzasining yaxshi rivojlanishiga, pay bo’g’in aparatlarini
pishitishga yordam ko’rsataliladi (o’yinlar); gavda qisimlarining o’zaro to’g’ri
rivojlanishiga imkon yaratiladi (o’yinlar); barcha mushak guruhlari rivojlantiradi.
Shuningdek, yurak qon tomir tizimi faoliyatini takomillashtirishga imkon yaratish
lozim: qonning yurakka qarab oqishini kuchaytirish, yurakning bir me’yorda
ishlashini yaxshilash va uning kutilmaganda o’zgargan yuklamaga moslashish
layoqatini rivojlantirish; ko’krak qafasi harakatchanligini kuchaytirish,
10

chuqur-chuqur nafas olish va bu faoliyatining uzoq vaqt turg’un bo’lishini
ta’minlash, o’pkaning hayotiy sig’imini kegaytirish, burun bilan nafas olishni
yaxshilash, ichki a’zolarning to’g’ri ishlashini ta’minlash, markaziy asab tizimini
takomillashtirish ; hayojonlanish va tormizlanish holatlarining harakatchanligini bir
me’yorda bo’lishini ta’minlash, shuningdek, harakatlantiruvchi analizatorni va his
tuyg’u organlarni kamolotga etkazish lozim.
Ta’lim berish vazifalari. 7-8 yoshli o’quvchilar bilan milliy xalq o’yinlarini
o’tkazish jarayonida ta’lim berish vazifalarini bajarish ham muhim ahamiyatga
ega. Bu vazifalar: harakat malakalari va layoqatlarini shakllantirish, jismoniy
fazilatlar (chaqqonlik, tezlik, qayishqoqlik, muvozanatni saqlash, epchillik,
baquvvatlik, chidamlilik) ni rivojlantirish, gavdani to’g’ri tutishni, jismoniy tarbiya
haqidagi bilimlarni o’zlashtirishdan iborat. Asab tizimining qayishqoqligi tufayli
bolalarda harakat malakalari kattalarga nisbatan osonroq shakllanadi. Bu
malakalarning ko’pchiligi (yurish, yugurish, sakrash) dan bolalar kundalik hayotda
harakatlanuvchi vositalar sifatida foydalanadilar. Harakat malakalari bolaning
atrof-muxit bilan muloqot qilishini engillashtiradi va uni idrok qilishiga
ko’maklashadi.
Ta’lim berish vazifalari. 7-8 yoshli o’quvchilar bilan milliy xalq o’yinlarini
o’tkazish jarayonida ta’lim berish vazifalarini bajarish ham muhim ahamiyatga
ega. Bu vazifalar: harakat malakalari va layoqatlarini shakllantirish, jismoniy
fazilatlar (chaqqonlik, tezlik, qayishqoqlik, muvozanatni saqlash, epchillik,
baquvvatlik, chidamlilik) ni rivojlantirish, gavdani to’g’ri tutishni, jismoniy tarbiya
haqidagi bilimlarni o’zlashtirishdan iborat. Asab tizimining qayishqoqligi tufayli
bolalarda harakat malakalari kattalarga nisbatan osonroq shakllanadi. Bu
malakalarning ko’pchiligi (yurish, yugurish, sakrash) dan bolalar kundalik hayotda
harakatlanuvchi vositalar sifatida foydalanadilar. Harakat malakalari bolaning
atrof-muxit bilan muloqot qilishini engillashtiradi va uni idrok qilishiga
ko’maklashadi.
Tanlab olingan xalq milliy o’yinlarini to’g’ri bajarish bola mushaklari, paylari,
bo’g’imlari, suyuk tizimining rivojlanishiga samarali ta’sir ko’rsatadi.
11

Puxta shakllantirilgan harakat malakalarini amalda qo’llash bilan, o’yinlarni
bajarish chog’ida bola kuchini tejashda va uning etiborini o’yin faoliyati paytida
tasodifan sodir bo’luvchi turli-tuman vazifalarni idrok qilishga imkon yaratadi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga jismoniy madaniyat bilan bevosita bog’liq
bo’lgan bilimlar (o’yinlarning foydali tomoni , jismoniy mashg’ulotlarning
axamiyati va texnikaviy ijrosi, ularni bajarish usullari, xalq milliy o’yinlarning
qoidalari va boshqalar) xaqida ma’lumot berish katta ahamiyatga ega. O’quvchilar
olgan bilim qancha chuqur bo’lsa, ular xalq o’yinlaridan shuncha oqilona
foydalanishlari, o’yinlar bilan shuncha samarali shug’ullanishlari hamda maktab va
oila muhitida jismoniy madaniyat qurollarini mustaqil ishlata bilishlari mumkin.
Tarbiya berish vazifalari. Jismoniy madaniyat bilan shug’ullanish tanda,
bolalarda, joriy qilingan tartibga rioya qilish odatini, hamda, xalq o’yinlari bilan,
iloji bo’lsa, xar kuni muntazam ravishda shug’ullanish ishtiyoqini uyg’otish, ularda
maktab va uyda shu o’yinni bilan mustaqil shug’ullana olish layoqatini
rivojlantirish, ularni o’z tengqurlari va o’zlaridan kichik bo’lgan bolalar jamoasida
o’yinlarni tashkil qilish, ularni birgalikda bajarishga o’rgatish lozim.
O’quvchilarda xalq milliy o’yinlariga mehr bilan, shu o’yin natijalariga qiziqish
bilan va sportchilar erishadigan g’alabalariga havas bilan qarash tuyg’usini
tarbiyalash lozim.
Milliy xalq o’yinlarini o’rganish jarayonida ahloqiy, aqliy, estetik va mexnat
tarbiyalarini amalga oshirish uchun katta imkoniyatlar vujudga keladi. Xalq
o’yinlarini bajarish chog’ida bolalar harakatida ijobiy (hamjihatlik, intizomlik,
kamtarinlik, mehribonlik) va ma’naviy fazilatlar (halollik, odillik, do’slik tuyg’usi
hamkorlik, zamon bilan hamnafas bo’lib ishlay olish qobiliyati, topshiriqlarni
mas’uliyat bilan bajarish) ni tarbiyalash, shuningdek, irodaviy xususiyatlar
(jasorat, qat’iylik, o’z kuchiga ishonch, qiyinchiliklarni sobitlik bilan engish,
chidamlik va hakozolar ) ni namoyon qilish uchun eng yaxshi sharoit va
imkoniyatlar vujudga keladi.To’g’ri tashkil qilingan milliy halq o’yinlari bolalar
aqlining rivojlanishiga qulay imkoniyatlar yaratadi, zero, bunday vaziyatda asab
12

tizimining ham , boshqa barcha a’zolar tizimlarning ham faoliyat ko’rsatishi uchun
qulay sharoitlar paydo bo’lishi, shubhasiz.
Xalq milliy o’yinlarini o’rgatish jarayonida o’quvchilar xalqona an’analariga
sodiq holda yaxshi tarbiya ko’radi, o’rgangan narsalarini puxta eslab qoladi.
Bolalarda ruhiy jarayonlar (tarbiya, tafakkur, xotira, tasavvur va boshqalar) ning,
shuningdek, fikirlash faoliyatlari (kuzatish, taqqoslash, tahlil qilish, sintezlash,
umumlashtirish va hakozolar) ning, barchasi rivojlana boshlaydi. Milliy o’yinlar
jarayonida erishilgan ilm va malakalardan ijodiy foyjalanish layoqatini bolalarda
tarbiyalashga e’tibor qaratish lozim, chunki bunday layoqatga bolalar o’zlaridagi
ishchanlik, mustaqillik, ziyraklik, topqirlik, hozirjavoblik kabi ezgu fazilatlari
tufayli erishadilar. Bolalarda ijobiy hissiyotlarni, odamlar bilan samimiy va
quvnoq munosabatda bo’lish tuyg’ularini tarbiyalash, shuningdek, yuz bergan
salbiy ruhiy holatlarni tez bartaraf qila olish layoqatini rivojlantirish nihoyatda
muhim ahamiyatga ega. Buning zarurligi ijobiy hissiyotlar organizmdagi barcha
a’zolarga foydali ta’sir ko’rsatishida, harakat malakalarining jadal va mustahkam
shakllanishini ta’minlashida ko’rinadi.
Milliy xalq o’yinlariga asoslangan jismoniy madaniyat estetik tarbiyani amalga
oshirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Xalq o’yinlarini bajarish jarayonida estetik
zavqni idrok qilish va o’ziga singdirishni, go’zallik, nafosat, ma’nodorlik, qad-
qomat, liboslar bejirimligi, o’z atrofidagi barcha narsalarni tushunish, to’g’ri
qadrlashni rivojlantirish, estetikaga va o’z xulq-atvoriga gard yuqtirmaslikka
bo’lgan moillikni, qilayotgan ishi , aytayotgan gapi va barcha hatti-harakatida
qo’rslik, dag’allikka aslo yo’l qo’yilmaslikni rivojlantirish lozim bo’ladi. Milliy
o’yinlar bilan shug’ullanish jarayonida mehnat tarbiyasi amalga oshiriladi.
Bolalarning salomatligi yaxshilanadi, ularda harakat malakalari shakllanadi,
mehnat faoliyati uchun zarur bo’lgan jismoniy fazilatlar rivojlanadi. Bolalarni
mehnatga tayyorlashda jismoniy madaniyatning, jumladan, xalq milliy
o’yinlarining tutgan o’rnini ularga tushuntirish va bu tushunchani ularning ongida
shakllantirish g’oyat muhim ahamiyatga ega.
13

1.2 O’quvchilarni yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda voleybol
o’yinlarni o’tkazish va tahlil qilish
O’quvchilar jismoniy tarbiyasining vazifalari doimo, jumladan, milliy xalq
o’yinlarini o’rganish va o’rgatish jarayonida ham uyg’un holda hal etiladi. Bu
vazifalar butun jismoniy madaniyat tizimining bolalarga ta’sir etishi tufayligina
muvaffaqiyatli bajarilishi mumkin. buning uchun maktabning butun pedagogika
jamoasi birgalikda ahil xarakat qilishi, maktabda mashg’ulotlarni tashkil etishning
turli shakl va usullaridan, ayniqsa, milliy xalq o’yinlarida, barcha vositalari
yaxlitligi (kompleksi) dan foydalanish talab etiladi.
Jismoniy tayyorgarlik ikki hil bo’lib: umumiy va maxsus jismoniy tayergarlikka
bo’linadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik sport trenirovkasini muhim vazifalaridan
biri shug’ullanuvchilarning to’laqonli jismoniy taraqqiyotini va har tomonlama
jismoniy tayyorgarligini ta’minlashga qaratilgan. UJT xayotiy zarur harakat
malakalarini takomillashtirishga va asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirishga
yo’naltirilgan jaroyondir. Maqsadi - MJTning poydevori bo’lgan UJT bazasini
yaratishdir.
Vazifalari - asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish, organizmning funksional
imkoniyatlarini oshirish, harakat malakalarining hajmi va ijroiy chegarasini
kengaytirish, sog’liqni mustahkamlash, organizmning tashqi va ichki salbiy
ta’sirlarga bo’lgan bardoshini oshirishdan iborat. Umumiy jismoniy sifatlarga
kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik kiradi.
UJT - jismoniy sifatlarni alohida yoki birgalikda rivojlantiruvchi o’ziga hos
jismoniy mashqlardan iborat.UJTni amalga oshirish jarayonida har xil sport
uskunalaridan, anjomlardan trenajyorlardan va tabiat omillaridan foydalanish
maqsadga muvofiqdir. Sport trenirovkasining ayrim bosqich va davrlarida UJT
mashqlari va mashg’ulotlarining hajmi, shiddati, yo’nalish va tuzilishi o’ziga
xosligi bilan farqlanadi. Maxsus jismoniy tayyorgarlik - tanlangan sport turidan
yuqori natijalarga erishish maqsadida shu sport turida asosiy va hal etuvchi
ahamiyatga ega bo’lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan
jarayondir.
14

Vazifalari:
- voleybolga xos maxsus harakat sifatlari va qobiliyatlarini (tezkorlik, kuch-
tezkorlik, chaqqonlik, maxsus chidamkorlik va xokazo) rivojlantirish.
- o’yin texnikasini o’zlashtirishda zarur bo’lgan qobiliyatlarni rivojlantirish.
- o’yin taktikasini o’zlashtirishda zarur bo’lgan qobiliyatlarni rivojlantirish.
MJT sport trenirovkasining barcha bosqich va davrlarida hajm va shiddat
munosib me’yorda qo’llaniladi. Voleybolchi organizmining funksional
imkoniyatlari undagi jismoniy tayyorgarlikning asosini tashkil qiladi. Funksional
imkoniyatlarning darajasi konkret sport ishchanligida namoyon bo’ladi.
Chunonchi, trenirovkalar ta’sirida bo’ladigan o’zgarishlar mustahkam bo’lishi
uchun o’yinchi uzoq vaqt davomida o’ziga xos (spesifik) ishni bajarish
qobiliyatiga ega bo’lishi lozim. Trenirovka mashg’ulotlari jarayonida
voleybolchiga hajm va intensivligi jihatidan anchagina katta nagruzkani bajarishga
to’g’ri keladi. Ko’pincha bu nagruzka musobaqa nagruzkasidan ham ortiqroq
bo’ladi. Ma’lumki, o’yinda aktiv ishtirok etgan o’yinchi harakatlanadi, sakraydi,
zarbli urish qiladi, to’siq qo’yadi va x.k. Bunday sharoitda bajarilayotgan ishning
darajasi organizmning faqat energetika imkoniyatiga bog’liq bo’lmay, balki
ma’lum darajada nerv-mushak koordinasiyasiga, texnik kamolotga va harakat
faoliyatining mustahkamligini hamda tejamkorligini ta’minlab beruvchi boshqa
faktorlarga ham bog’liq bo’ladi. Sportchilarning funksional imkoniyatlari
mushaklardagi energetik moddalarni umumiy zahirasidan tashqari gipoksiya
holatiga psixik tayyorgarlik bilan qarshilik ko’rsata bilish, ya’ni toliqishni
chaqiradigan kislorod yetishmasligiga bardosh bera olishiga ham bog’liq
Organizmni haddan tashqari katta ish ta’sirida toliqishdan saklab qolishga
subyektiv toliqish sezgisi yordam beradi. Toliqish sportchi bajargan ishga doimo
adekvat bo’lavermaydi. Trener sportchini toliqish alomatlariga to’g’ri baho
berishga, o’z organizmining haqiqiy ishchanligi chegarasini bilishga o’rgatishi
kerak. Shu bilan bir qator, shikastlanishlar dastavval qattik toliqishdan,
nagruzkaning hajmi va intensivligi juda katta bo’lishidan, razminkaning yetarli
darajada bo’lmaganligidan kelib chiqishligini esda tutish kerak.
15

Voleybolda harakat faoliyati spesifik bo’lgani uchun trenirovkaning turli
intensivlikda bajariladigan mashqlari qisqa va aytarli uzoq interval (vaqt passiv va
aktiv dam olish bilan olib borilishi lozim). Jismoniy sifatlarni rivojlantirishda,
ayniqsa, dastlabki o’rgatish bosqichida, bolalarni funksional imkoniyati e’tiborga
olinishi kerak.
Tezkorlik - ma’lum ishning qisqa vaqt ichida bajarilishini talab etuvchi sifat
bo’lib, uni samarali rivojlantirish ayniqsa yosh bolalarda (7-11 yosh) yaxshi natija
beradi. 12-15 yoshli bolalarda tezkorlikning rivojlanishi ko’proq ularning mushak
kuchini, tezkorlik-kuch sifatini orttirish hisobiga ro’y beradi.
Oddiy aks ta’sir (tezkorlik). Masalan: joyda o’tirgan holda turli tashqi ta’sirlarga
(lampochkaning yonishi, issiq, sovuq, tovush va hokazo) tez javob qaytarish.
Murakkab aks ta’sir yoki tana harakati bilan ta’sirlarga (vaziyatga) javob kaytarish.
Masalan: bokschi, futbolchi, voleybolchini tezkor harakati.
Siklik harakatning qaytarilishi. Masalan: velosipedchi, suzuvchining tezkor
harakati.
Tezkorlikning ushbu tarkibiy qismlari bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lmaydi,
ya’ni oddiy aks ta’sir harakatini qanchalik ko’p mashq qilinsa ham tana harakati
yoki siklik harakat deyarli rivojlanmaydi va aksincha.
Tayyorgarlikning boshlang’ich bosqichida tezkorlik sifatini tarbiyalash quyidagi
vosita - mashqlar yordamida amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir: harakatli
o’yinlar, qisqa masofalarga yugurish, turli estafetalar, sakrashga oid mashqlar,
gimnastika va akrobatika mashqlari, qoidasi soddalashtirilgan sport o’yinlari.
Mazkur vositalarni qo’llashda kompleks uslubdan foydalanish yaxshi samara
beradi, ismoniy fazilatlardan biri bo’lgan tezkorlik deganda biz voleybolchilarning
ma’lum sharoitda qisqa vaqt ichida harakatlarni bajara olish qobiliyatini
tushunamiz.
O’yinchi harakat faoliyatining tezligi birinchi navbatda harakatlarni
koordinasiya qiluvchi markaziy nerv sistemasining faoliyatiga munosib bo’lishi
lozim. Voleybolchining tezkorligi konkret reaksiya tezligida, jadal siltanishda
hamda to’p bilan, to’psiz texnik priyemlarni bajarish tezligida aniq ifodalanadi.
16

Tezkorlikni rivojlantirish uchun yugurishda qayta tezlanish, velosipedda uchish va
shunga o’xshash har hil maksimal chastota bilan bajariladigan siklik mashqlardan
foydalaniladi. Qayta tezlanishda maksimal darajaga yetkazadigan qilib tezlikni
sekin-asta, tekis oshirib borib, harakat amplitudasini kattalashtirish lozim.
Tezkorlikni rivojlantirishga yordam beradigan yana ko’pgina mashqlarni
keltiramiz:
-yonboshlab, orqa bilan jadal yugurishni bajarish;
- tizzani yuqoriroq ko’tarib va qadamlarni maksimal chastotada qo’yib yugurish;
- 25-80 m masofaga oyoq uchida depsinib tez sakrab-sakrab harakat qilish;
- maksimal chastotada aylantirilayotgan kalta va uzun arg’amchi bilan sakrash,
aylanib turgan arg’amchi tagidan yoki ustidan yugurib o’tish;
- o’rta masofaga yugurayotganda tempni to’satdan o’zgartirish;
- dastlabki yugurib borishda so’ng 20-30 m masofada maksimal tezlikka erishish.
Siltanish va tez yurishlar har hil estafetalarda musobaqa uslubi bilan o’tkazilgani
ma’qul. Bir mashg’ulotga mo’ljallangan tezkorlikni rivojlantirishga qaratilgan
trenirovka ishining hajmi uncha katta bo’lmasligi kerak.
Kuch - bu tashqi qarshilikni yengish yoki «ushlab» turish ma’nosini anglatadi.
Kuch ikki turga bo’linadi: dinamik kuch va statik kuch. Dinamik kuch - bu
o’zgaruvchan kuch. Statik kuch - bu bir hil vaziyatda ijro etiladigan kuch.
Statik kuch 3 ga bo’linadi:
- «yengib» olinadigan statik kuch:
- bir hil vaziyatda «saqlab» turiladigan statik kuch.
- qarshilikni «yenga olmaydigan» statik kuch. Masalan; shu tosh o’ta og’ir bo’lgani
sababli uni ko’tarish imkoniyati yo’q.
Kuchni rivojlantiruvchi mashqlar ortikcha zo’riqish bilan bog’liq bo’lmasligi
kerak, kuchlanish hollaridan umuman voz kechish maqsadga muvofiq. Bunday
mohiyatga ega bo’lgan mashqlarni uncha og’ir bo’lmagan anjomlar bilan katta
tezlikda bajargan ma’qul. Qiz bolalar guruhida bunday mashqlarni qo’llash alohida
nazorat va extiyotkorlik bilan amalga oshirilishi lozim.
17

Tayergarlikning mazkur bosqichida chaqqonlikni rivojlantirish o’yin
malakalarining texnikasini o’zlashtirishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Bu sifatni tarbiyalash - turli to’plar bilan mashkq qilish, gimnastika, akrobatika,
sport o’yinlariga oid mashqlar yordamida amalga oshiriladi.
Bunday mashqlarni sekin-asta murakkablashtirib borish zarur.
Kuch zamonaviy sport trenirovkasi amaliyetida sportchining eng muhim jismoniy
fazilatlaridan biri bo’lib xisoblanadi. Chunki kuch ma’lum darajada o’yinchining
maydonda harakatlanish tezligini, yuqoriga sakrashning balandligi darajasini
belgilaydi. Kuch o’z xarakteriga ko’ra: absolyut kuch, nisbiy kuch, «portlovchi» va
«startga oid» bo’lishi mumkin. Absolyut kuch - mushak (yoki mushaklar guruhi)
o’z og’irligidan qat’iy nazar qisqargan vaqtda maksimal kuchning rivojlanishi.
Nisbiy kuch - o’yinchi tanasi og’irligining bir kilogramiga to’g’ri keladigan
miqdor.
Portlovchi kuch - sport mashqi yoki o’yin harakati sharoitida
reglamentlashtirilgan minimal vaqt ichida katta kuchlanishga erishishi qobiliyatini
bildiradi. Bu kuchni voleybolchilar sakrashda, to’p kiritishda, zarbli urishda, to’siq
qo’yishda konkret amalga oshiradilar. Shuningdek «portlovchi» kuchning darajasi
mushakning reaktiv qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Ishlayotgan mushaklar zarba
bilan mexanik cho’zilgandan keyinrok muskul qisqarish samarasi yordamida katta
harakat kuchlanish xosil bo’ladi. Ko’zgalgan mushaklarning elastik o’zgarishini
chaqiradigan dastlabki cho’zilish ularda kinetik energiyani o’ziga olishi tufayli
bo’ladigan ayrim kuchlanish potensialining jamg’arilishini ta’minlab beradi.
Sport mashg’ulotlarida muskullar o’z uzunligini o’zgartirmasdan (statik, izometrik
rejim) va uzunligini qisqartirgan holatda kuch ko’rsatadi.
Mushaklar cho’zilganda ustun keladigan va to’siqsiz rejimlar birgalashib «dinamik
rejim» tushunchasini hosil qiladi. Kuchni tarbiyalash jarayonida kuch
qobiliyatlarining barcha turlarini rivojlantirish kerak.
Kuchni og’irliklardan foydalanish xarakteri bo’yicha rivojlantirishga qaratilgan
mashqlarni ikki guruhga bo’lish mumkin: tashqi og’irlanish yoki qarshilanish va
o’z og’irligi yoki badanning qisman og’irligi orqali bajariladigan mashqlar.
18

Mashqlarning birinchi guruhi voleybolchining muskullarini rivojlantirishda katta
imkoniyat yaratadi. Og’irlanishlar va qarshiliklardan (gantellar, yadrolar, to’ldirma
to’plar, og’ir toshlar, shtanga, raqibning og’irligini va qarshiligini yengish,
espanderlar va hokazo) keng qo’llamda foydalanish va ularning turli-tumanligi
trenirovka nagruzkasining hajmini va intensivligini belgilab berishga sharoit
yaratadi. Bunday kerakli mashqlar muskullar gruppasining rivojlanishiga
qaratilgan bo’lib u sportchini tezda katta kuchlanishlardan to’liq bushatish
qobiliyatiga o’rgatishga yordam beradi. Shu bilan birgalikda sherigi tomonidan
ko’rsatiladigan har hil qarshiliklar orqali bajariladigan mashqlar sportchilardan
katta iroda kuchini talab qiladi. Negaki ular faqat kuchdagina musobaqalashib
qolmasdan, shu kuchdan oliy darajada samarali foydalana olishda ham
baxslashadilar
Ikkinchi guruh uchun o’ziga xos xususiyat, bu snaryadda bajariladigan
gimnastik mashqlar, arqonga chiqish, o’z vaznini kuch bilan ko’tarish, o’tirish-
turishlar, oyoqlar tizzalari yarim bukilgan holatda yurish va hokazolar hisoblanadi.
O’z og’irligiga qarshilanish orqali bajariladigan mashqlar o’yinchilar uchun asta-
sekin bajarishdan tez bajarishga, oddiydan murakkabga o’tishga imkon yaratadi.
Bu mashqlarni bajarishda muskul gruppalari ishga qanchalik kam jalb qilingan
bo’lsa, badanning siljish yo’li qanchalik qisqa bo’lsa va badanning kamroq qismi
og’irlik bo’lib qarshilansa, ularni shunchalik kuproq takrorlash lozim.
Oyoq va tana kuchini rivojlantirish uchun katta kuchlanish bilan bosqichma-
bosqich oshib boruvchi rejimda bajariladigan mashqlar samarali mashqlar
hisoblanadi. Chaqqonlik - turli murakkab harakatlarni tez va aniq ijro etilishi
demak. Voleybolda ushbu sifat voleybolchining maydonda muayyan vaziyatga
nisbatan to’g’ri, tez va aniq xarakat qilishi zarurligini antlatadi. Bu sifat keng
mazmunli tushuncha bo’lib, o’z ichiga tezkorlik, kuch, chidamkorlik,
egiluvchanlik kabi sifatlarni qamrab oladi. Chaqqonlikni bolalik davridan boshlab
rivojlantirish maqsadga muvofiq. Mazkur sifatni tarbiyalashda mashqlarning eng
oddiysidan boshlab, sekin-asta murakkab mashqlarga o’tish zarur.
19

Egiluvchanlik - bu tana bo’g’imlarining maksimal amplitudada bukilishi va
yozilishidir. Bu sifat aksariyat mushaklar tolalari elastikligi (cho’ziluvchanligi) va
tonusiga bog’liq. Egiluvchanlikni o’stirish, birinchi navbatda, muntazam muvofiq
mashqlar bilan shug’ullanishga bog’liq. Egiluvchanlik sifatini rivojlantirish
boshlang’ich maktab yoshidan boshlangani maqsadga muvofiq. Chunki bu
yoshdagi bolalarning organizmi - suyaklari, mushak va bo’g’inlari egiluvchan -
plastik xususiyatga ega bo’ladi. Mazkur sifatni rivojlantirishda sekin sur’atda
bajariladigan har hil yo’nalishga oid bo’lgan va katta doirali amplitudada ijro
etiladigan mashklar qo’l keladi. Bundan tashqari egiluvchanlikka xos elementlari
bo’lgan harakatli va sport o’yinlari yaxshi natija beradi. Gimnastika, akrobatika
mashqlari bilan shug’ullanish ham ayni muddao. Zikr etilgan mashqlar muntazam,
uzoq vaqt va qayta - qayta bajarilishi lozim.Chidamkorlik deb organizmning uzoq
vaqt charchamasdan faoliyat ko’rsatish yoki biror - bir harakatni yuqori samarada
uzoq vaqt davom ettira olish qobiliyatiga aytiladi. Chidamkorlik sifatini tarbiyalash
trenirovka jarayonining asosiy vazifalaridan biridir. Bu sifatning yuqori darajada
rivojlanganligi sport mahoratining samarali o’sishiga, uzoq vaqt davomida
egallagan texnik va taktik malakalarning musobaqa jarayonida faol ijro etilishiga
zamin bo’ladi.Chidamkorlik shug’ullanuvchi sportchilarning yoshiga,
tayyorgarligiga, malakasiga qarab tarbiyalanishi kerak bo’ladi. Bunda harakatli va
sport o’yinlari, chopish - krossdan foydalanish qo’l keladi. Umumiy chidamkorlik
uzoq masofaga kabi vositalar yordamida rivojlantirilishi mumkin.
Voleybolchilarga xos maxsus chidamkorlikni tarbiyalash uzoq vaqt davomida
voleybol va o’zga sport o’yinlari, harakatli o’yinlar, har hil yo’nalishlarga -
o’zgaruvchan yo’nalishlarga qayta - qayta chopish, charchash holatida turli
mashqlarni bajarish asosida amalga oshiriladi.
O’rgatish jarayoni - bu pedagogik jarayon bo’lib, murabbiy-o’qituvchidan
katta mahorat, kasbiy tayyorgarlikni talab qiladi. Lekin shunday bo’lsada,
harakatni (o’yin malakasini) ijro etish texnikasiga o’rgatish boshqa ahamiyatli
sabablarga ham bog’liqdir.
20

Jumladan bolaning faolligi, mashg’ulotlarning soni, sifati, davom etish
muddati, yordamchi texnik uskunalar, mashg’ulot o’tkaziladigan joyning shart-
sharoitlari, bolaning qiziqishi, harakat boyligi, tajribasi va hokazo. Shuni ham
aytish zarurki, harakat texnikasini o’zlashtirish muddati bolaning oilaviy
sharoitiga, uning ijtimoiy va iqtisodiy imkoniyatiga hamda ruhiy holatiga ham
bog’liqdir.
Yuqorida keltirilgan ma’lumot va o’rgatish jarayonida e’tiborga olinadigan
omillar ma’lum uslubiy tartibda asoslangan rejalashtiruv hujjatlaridan joy olishi
kerak. Bundan tashqari, bolaning ichki sirli imkoniyatlarini hamda mavjud
omillarni aniqlash tanlov dasturi va mashqlari yordamida amalga oshirilishi zarur.
Olingan natijalar o’rgatish uslublarini, bosqichlarini va texnologiyasini qo’llashda
tayanch omil bo’lib xizmat qilishi kerak.
Dastlabki o’rgatish jarayoni bir necha bosqichlarda amalga oshiriladi va bu
bosqichlarni har biri o’ziga xos uslub va vositalarni o’z ichiga oladi. Umumiy
rivojlantiruvchi mashqlar o’yinchida jismoniy barkamollik va o’yinchi uchun zarur
bo’lgan harakat ko’nikmalari va malakalarini sayqallash uchun qo’llaniladi.
Barcha mashqlar o’z yo’nalishiga mos ravishda birlashgan holda mashg’ulotning
maxsus tayyorgarligi asosiy qismlarini tashkil etib bularga, umumiy jismoniy,
maxsus jismoniy, texnik, taktik va o’yin tayyorgarligi kiradi. Har bir tayyorgarlik
turida o’zining etakchi omillari borki, ular yordamida ko’zlagan maqsadga
erishiladi. Shu bilan birga barcha turdagi tayyorgarliklar bir-biri bilan uzviy
bog’liq. Misol uchun, agar o’quvchi jismoniy yaxshi tayyorlanmagan bo’lsa, u
hujumda zarba berish texnik mashqini yaxshi bajara olmaydi. Bunday holda
o’quvchini jismoniy tomondan chiniqtirish, zarba berish usulini ko’p marta
takrorlashdan ko’ra foydaliroqdir. Dastlabki o’rgatishda bosqichma-bosqich olib
borilishi va o’rgatish tamoyiliga asoslanish lozim.
Birinchi bosqich - o’rganiladigan harakat texnikasi bilan tanishish. Bunda,
aytib berish, ko’rsatish va tushuntirish uslublari qo’llaniladi. Murabbiy ko’rsatish
bilan birga ko’rgazmali qurollardan kinofilm, tasviriy film, sxema, maydon maketi
va hokazolardan foydalanadi.
21

Namoyishni tushuntirishlar bilan qo’shib olib borish kerak. Murabbiy-
o’qituvchining dastlabki urinishlari ularda birlamchi harakat sezgisini
shakllantiradi.
Ikkinchi bosqich - texnikani soddalashtirilgan holatda o’rganish. Mazkur
o’rganish bosqichida muvaffaqiyat ko’p holatlarda yondoshtiruvchi mashqlarning
to’g’ri tanlanganligiga bog’liqdir. Ular o’zining tuzilishi shakliga ko’ra
o’rganilayotgan harakat texnikasiga yaqin va o’quvchilar bajara oladigan bo’lishi
kerak. Murakkab tuzilishga ega bo’lgan harakatlar ya’ni hujum zarbasi uni tashkil
qiluvchi asosiy zvenolarga qismlarga ajratib beriladi. Bu bosqichda boshqarish
uslublaridan foydalaniladi buyurish, ko’rsatma berish, ko’rish va eshitish, ko’rib
ilg’ash, texnik vositalar va hokazolar hamda ko’rgazmali harakatlar murabbiy-
o’qituvchining bevosita yordami, yordamchi jihozlarni qo’llash, axborot to’pga
bo’lgan zarba kuchi, tushish aniqligi, yorug’lik yoki ovozni belgilash kabi uslublar
alohida ahamiyatga ega bo’ladi.
Uchinchi bosqich - texnikani murakkablashtirilgan sharoitda o’rgatish.
Bunda quyidagilar qo’llaniladi: takroriy usul, harakatni murakkab sharoitlarda
bajartirish, o’yin va baholash uslubi, qo’shma uslub, aylanma mashqlari.
Takrorlash uslubi bu bosqichda eng asosiydir. Ko’p marotaba takrorlashgina
malakani shakllantiradi. Malaka hosil qilish uchun takrorlash turli sharoitlarda
mashq bajarishni harakat sharoitini o’zgartirishni, asta-sekin murakkablashishni
taqazo etadi. Hattoki charchaganda ham mashqlar bajartiriladi, qo’shma va o’yin
uslublari bir vaqtni o’zida texnikani sayqallashtirishga hamda maxsus jismoniy
sifatlarni o’stirish masalalarini hal qilishga hamda texnik-taktik tayyorgarlik va
o’yin mahoratini takomillashtirishga qaratilgan bo’ladi.
To’rtinchi bosqich - harakatni o’yin jarayonida mustahkamlashni ko’zda
tutadi. Bunda bajarilgan harakatlarni talqin qilish uslubi qo’llanadi (rasmlar,
jadvallar, o’quv filmlari, tasviriy filmlar), o’yin jarayonida texnik-taktik, maxsus
tayyorgarlik topshiriqlari, o’yin va bellashish usullaridan foydalaniladi.
Tayyorgarlik va o’quv o’yinlarida har bir usulni (malakani) o’rganish, uni
takomillashtirish va mukammallashtirish ko’zda tutiladi.
22

Voleybolda ham boshqa sport turlari kabi o’rgatishning asosiy vositasi
jismoniy mashqlar hisoblanadi.Ular juda turli-tumandir. Shuning uchun ular
ma’lum bir o’rgatish bosqichidagi qo’yilgan vazifalarni hal etishdagi o’rni
bo’yicha turkumlanadi. Bunday turkumlanishga voleybolchilarning musobaqa
faoliyati asos qilib olingan. Shunga bog’liq holda mashqlar ikki katta guruhga
ajratiladi, bular asosiy yoki musobaqa va yordamchi yoki trenirovka.
Voleybol harakatlariga o’rgatishda vositalarning samarasi ko’p hollarda
ularni qo’llash uslublariga bevosita bog’liq bo’ladi. Uslublar qo’yilgan vazifa,
shug’ullanuvchilarning tayyorgarlik darajasi, aniq shart-sharoitlarga bog’liq holda
tanlanadi va qo’llanadi.Qo’yilgan vazifaga bog’liq ravishda aynan bir vositani turli
uslublarda qo’llab, undan turlicha foydalanish mumkin. Bundan tashqari, har bir
tayyorgarlik turida vazifalar va turlarning ketma-ketligi ham ma’lum mantiqiy
bog’liqlikka egadir.Bir tayyorgarlik turidagi vazifalar sifat jihatidan o’zgarib,
keyingi tayyorgarlik turiga zamin yaratadi. Masalan, tayyorgarlik mashqlari
o’rganilayotgan texnik usulning umumiy tuzilishini ifoda etadi. Yaqinlashtiruvchi
mashqlar maxsus jismoniy tayyorgarlikdan texnik tayyorgarlikka o’tishda ko’prik
vazifasini o’taydi. Ma’lum darajadagi murakkablik asosida qurilgan texnik
mashqlar taktik ko’nikmalarni shakllantirishga yordam beradi. Voleybolchi
organizmining funksional imkoniyatlari undagi jismoniy tayyorgarlikning
asosini tashkil qiladi. Funksional imkoniyatlarning darajasi konkret sport
ishchanligida namoyon bo’ladi.Chunonchi, trenirovkalar ta’sirida bo’ladigan
o’zgarishlar mustahkam bo’lishi uchun oyinchi uzoq vaqt davomida o’ziga
xos (spetsifik) ishni bajarish qobiliyatiga ega bo’lishi lozim. Ma’lumki,
o’yinda aktiv ishtirok etgan o’yinchi harakatlanadi, sakraydi, zarbli urish qiladi,
to’siq qoyadi va x.k. Bunday sharoitda bajarilayotgan ishning darajasi
organizmning faqat energetika imkoniyatiga bog’liq bo’lmay, balki ma’lum
darajada nerv-mushak koordinatsiyasiga, texnik kamolotga va harakat
faoliyatining mustahkamligini hamda tejamkorligini ta’minlab beruvchi boshqa
faktorlarga ham bog’liq bo’ladi.
23

1.3 Har xil sinf o’quvchilari bilan o’tkaziladigan voleybol o’yinlarning
o’ziga xos metodikasi
Har xil sport turlari bo’yicha o’tkaziladigan musobaqalar muddati xalqaro
musobaqalar qoidalari bilan belgilanadi. Shu musobaqalar muddatida qaysi sportc
hi o’z ish qobiliyatini sifati va samaradorligi jihatidan qanchalik uzoq vaqt saqlay o
lsa yoki uni oshira olish «kuchi»ga ega bo’lsa, unga muvaffaqiyat shunchalik «kuli
b» boqishi muqarar.
Boshqacha qilib aytganda ish qobiliyatining sifat va samaradorlik darajasini k
o’p yoki kam vaqt davomida saqlanishi umumiy va maxsus chidamkorlik sifatlar
ining turlari (tezkorlik, kuch, tezkor kuchga bo’lgan chidamkorlik, sakrashga b
o’lgan chidamkorlik, «texnik–taktik chidamkorlik» va hokazo) qanchalik
rivojlanganligi bilan belgilanadi.
Ma’lumki, ish qobiliyati haqida gap ketganda, ayniqsa so’z uning sifati
va samaradorligiga tegishli bo’lsa, masalaning mohiyati va pirovard «mag’izi»
boshqa jismoniy sifatlarning shakllangan yoki shakllanmaganligiga borib taqal
adi. Ya’ni samarali natijaga mos umumiy va maxsus chidamkorlik kuch, tezk
orlik, chaqqonlik, egiluvchanlik sifatlarini o’zida mujassam qilgan bo’ladi. Us
hbu sifatlarning o’zaro uzviy bog’liqligi va ularning yuksak darajadagi integral
natijasi mahoratining muayyan taqdirini belgilab beradi.
Maqsadga muvofiq rejalashtirilgan jismoniy tayyorgarlik sport mahoratini
shakllantirish va musobaqa davomida yuksak natijaga erishishda nihoyatda m
uhim omillardan biridir. Lekin, sport amaliyotida har doim ham rejalashtirilga
n jismoniy mashqlar muvofiq harakat sifatlarini rivojlantirishda kutilgan natija
ni bermaslik holatlari tez-tez uchrab turadi. Buning asosiy sabablaridan biri m
ashg’ylotlarda qo’llanilgan u yoki bu jismoniy mashqlarning hajmi va shiddat
i hamda ushbu ko’rsatkichlarni shug’ullanuvchilar organizmiga ta’sir etish dar
ajasi (organizmni nagruzkaga bo’lgan aks javobi - reaksiyasi) obyektiv ravishda ba
holanmasligidadir.
Shuning uchun ham o’quv trenirovka jarayonida qo’llanilayotgan jismoniy n
agruzka (jismoniy mashqlar) ning shug’ullanuvchilar organizmining funksional
24

imkoniyatlariga muvofiqligi e’tiborga olinishi shu nagruzkani maqcadga muvofiq
rejalashtirish imkoniyatini yaratadi.
Malakali sportchilarni tayyorlashda harakat funksiyasining ikki, bir-biriga
uzviy bog’liq tomoniga alohida e’tibor qaratiladi:
- sportchini texnik-taktik malakalarga o’rgatish va ularni takomillashtirish ;
sportchi jismoniy sifatlarini tanlangan sport turi xususiyatiga muvofiq ra
vishda tarbiyalash.
So’ngi yillarga kelib olimlar o’rtasida malakali sportchilarni tayyorlashda
jismoniy tayyorgarlikni o’rni, jumladan jismoniy sifatlarning bir-biriga uzviy
bog’liqligi hamda ularni sport mahoratiga bo’lgan ta’siri haqidagi
muammolar tobora katta qiziqish uyg’otib bormoqda.
So’z jismoniy tayyorgarlik va xususan sportchilarni tayyorlashda, harakat
sifatlarini (tezkorlik, kuch, chidamkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik) bir-biriga
bog’lab shakllantirish muhimligi haqida borar ekan, bu borada kuch sifatiga a
lohida urg’u berish maqsadga muvofiqdir.
Ma’lumki, maxsus chidamkorlik umumiy chidamkorlik yaxshi rivojlangan hol
da samarali shakllanishi isbot qilingan. Maxsus chidamkorlikni rivojlantirish uch
un kurashchi maxsus texnik mashqarni uzoq vaqt davomida, hatto charchash
asoratlari mavjud bo’lganda ham, ijro etishi kerak bo’ladi.
Umumiy chidamkorlik o’rtacha shiddatda ko’p hajmli mashqlarni (uzoq
masofaga chopish, eshkak eshish, suzish, velosipedda yurish va hokazo) surun
kasiga bajarish asosida shakllantiriladi.Voleybolchilarni tayyorlashda va texnik
mahoratini shakllantirishda egiluvchanlik sifati ham zarur omillardan biridir.
Yuqori darajada rivojlangan egiluvchanlik sportchi texnik malakalarni mohiron
a ijro etishga muyassar bo’ladi.Voleybolchilarda qo’llaniladigan mashqlar o’z-
o’zidan asta-sekin egiluvchanlikni shakllantirib boradi. Lekin, buni o’zi ushbu
sifati to’laqonli rivojlantirish imkoniyatini bermaydi. Bu sifatni samarali
takomillashtirish uchun mushak, pay, bo’g’imlarni quyidagi mashqlar
yordamida rivojlantirish zarur: oldinga maksimal egilish, orqaga egilish, most
25

xolatida turish va shu mashqlarini sheriklar qarshiligida hamda og’irliklar bilan
bajarish.
Yuqorida qayd etilgan ilmiy adabiyotlarning tahliliy sharhi tanlangan
mavzuning qanchalik dolzarb ekanligidan dalolat berib turibdi. Darhaqiqat,
jismoniy tayyorgarlik malakali voleybolchilarni tayyorlashda eng muhim
poydevor sifatida sport mahoratini samarali shakllanishida beqiyos omil bo’lib
hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda ilmiy ma’lumotlarning tahliliga ko’ra har
qanday jismoniy tayyorgarlik jarayoni ham jismoniy sifatlarni samarali
rivojlanishiga olib kelavermaydi va texnik-taktik mahoratni shakllanishiga
ijobiy ta’sir eta olmasligi mumkin. Aksincha, aksariyat hollarda sport
mahoratiga salbiy ta’sir etishi ham ehtimoldan holi emas. Binobarin, o’quv-
trenirovka jarayonida jismoniy tayyorgarlik mashqlarini qo’llash hap bir
sportchining yoshi, sport turining xususiyati va sportchining malakasi hamda
nasliyimkoniyatlarini e’tiborga olishni taqozo etadi. Shuning uchun malakali
sportchilarni tayyorlash masalasi sport trenirovkasi jarayonida muayyan maqsadga
yo’naltirilgan jismoniy majmuasidan iborat bo’lishiga undaydi.
Malakali sportchilarni tayyorlashda maqcadga muvofiq rejalashtirilgan
jismoniy tayyorgarlik texnik – taktik mahoratni shakllantirishda va musobaqa
davomida yuksak natijaga erishishda nihoyatda muhim omillardan biridir.
Lekin, sport amaliyotida hap doim ham rejalashtirilgan jismoniy mashqlar
muvofiq hapakat sifatlarini rivojlantirishda kutilgan natijani bermaslik holatlari
tez-tez uchrab turadi. Buning asosiy sabablaridan biri mashg’ylotlarda
qo’llanilgan. U yoki bu jismoniy mashqlarning hajmi va shiddati hamda ushbu
ko’rsatkichlarni shug’ullanuvchilar organizmiga ta’sir etish darajasi (organizmni
nagruzkaga bo’lgan aks javobi reaksiyasi) obyektiv ravishda
baholanmasligidadir.Shuning uchun ham o’quv-trenirovka jarayonida
qo’llanilayotgan jismoniy nagruzka (jismoniy mashqlar) ning shug’ullanuvchilar
organizmining funksional imkoniyatlariga muvofiqligi e’tiborga olinishi shu
nagruzkani maqsadga muvofiqligi rejalashtirish imkoniyatini yaratadi.
26

Maxsus jismoniy sifatlarni rivojlantirish masalalari ko’pgina tadqiqotchilar
ishlarida va ilmiy adabiyotlarda o’z ifodasini topgan. Vertikal sakrash misolida
malakali voleybolchilarning tezkorlik-kuchlilik sifatini «zarbdor» uslubda
rivojlantirish imkoniyati afzal ekanligini ko’rsatib o’tgan. Uni ng fikricha
«portlovchi » kuchni rivojlantirishda ushbu uslubdan foydalanish yaxshi natija
beradi, lekin bunday mashg’ulotlarni musobaqadan 10-12 hafta avval 3
martadan o’tkazib turish lozim bo’ladi.
Voleybolchilarning o’yin samarasini ta’minlovchi maxsus jismoniy sifatlar
tayyorgarlik davrining bosqichlarida ikki omil bilan belgilanadi: tezkorlik-
kuchlilik tayyorgarligi va tayyorgarlikning aralash omili ( tezkorlik va
tezkorlik chidamkorligi.
Voleybolchilar trenirovkasining muvaffaqiyati o’yinchilar maxsus jismoniy
sifatlarining darajasini aniq va to’g’ri nazorat qilinishiga bog’liqdir.
Jismoniy tayyorgarlik - tayyorgarlikning turlaridan biri bo’lib,
voleybolchining organizmini rivojlantirish, uning jismoniy sifat va qobiliyatlarini
takomillashtirishga, hamda o’yin faoliyatini samarali amalga oshirishni
ta’minlovchi mustahkam poydevor yaratishga qaratilgandir.
Zamonaviy voleybol shug’ullanuvchilardan nihoyatda katta kuch, tezkorlik,
chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlarini talab qiluvchi sport o’yinlari
turiga mansubdir. O’yinning mohiyati yinchi harakatining turli yo’nalishӯ
vao’zgaruvchan vaziyatda ta tezkor, aniq hamda qisqa vaqt ichida ijro etilishi
ӯ
bilan ta’riflanadi. Voleybolchining har bir o’yin davomida ko’pdan-ko’p to’siq
qo’yish, zarba berish va to’p kiritishdagi sakrashlari, yiqilishlar, yugurish, to’xtash,
burilish, egilish va boshqa harakatlarlarni yuqori tezlikda ijro etishi katta jismoniy
kuch, o’ta chaqqonlik, mustahkam chidamkorlik va ruhiy uyg’unlikni talab qiladi.
Binobarin, ushbu yuklama (nagruzka) ta’siri shug’ullanuvchi organizmining
funksional jihatdan mukammal shakllangan b lishini taqozo etadi.
ӯ
O’yinchi harakat faoliyatining tezligi birinchi navbatda harakatlarni
koordinasiya qiluvchi markaziy nerv sistemasining faoliyatiga munosib b lishi
ӯ
lozim. Voleybolchining tezkorligi konkret reaksiya tezligida, jadal siltanishda
27

hamda to’p bilan, to’psiz texnik priyemlarni bajarish tezligida aniq ifodalanadi.
Tezkorlikni rivojlantirish uchun yugurishda qayta tezlanish, velosipedda uchish va
shunga o’xshash har hil maksimal chastota bilan bajariladigan siklik mashqlardan
foydalaniladi. Qayta tezlanishda maksimal darajaga yetkazadigan qilib tezlikni
sekin-asta, tekis oshirib borib, harakat amplitudasini kattalashtirish lozim.
Tezkorlikni rivojlantirishga yordam beradigan yana ko’pgina mashqlarni
keltiramiz:
- yonboshlab, orqa bilan jadal yugurishni bajarish;
- tizzani yuqoriroq ko’tarib va qadamlarni maksimal chastotada qo’yib
yugurish;
- 25-80 m masofaga oyoq uchida depsinib tez sakrab-sakrab harakat qilish;
- maksimal chastotada aylantirilayotgan kalta va uzun arg’amchi bilan
sakrash, aylanib turgan arg’amchi tagidan yoki ustidan yugurib o’tish;
- o’rta masofaga yugurayotganda tempni to’satdan o’zgartirish;
- dastlabki yugurib borishda so’ng 20-30 m masofada maksimal tezlikka
erishish.
Siltanish va tez yurishlar har hil estafetalarda musobaqa uslubi bilan
o’tkazilgani ma’qul. Bir mashg’ulotga mo’ljallangan tezkorlikni rivojlantirishga
qaratilgan trenirovka ishining hajmi uncha katta bo’lmasligi kerak.
Yosh voleybolchilar bilan ishlashdagi dastlabki tayyorgarlik bosqichida har
tomonlama jismoniy tayyorgarlikni egallashga, sog’liqni mustahkamlash, xilma-hil
ko’nikma va malakalarni egallab olishga, voleybol o’yini texnikasi va taktikasining
boshlang’ich asoslariga o’rgatishga qaratilgan vositalar kompleksidan foydalanish
maqsadga muvofiqdir. Pedagogik nazorat shug’ullanuvchilarning jismoniy, texnik
va taktik tayyorgarligini aniqlashning asosiy shaklidir. Pedagogik nazorat trener va
shifokor tomonidan olib boriladi. Bunda o’tkazilgan mashg’ulotlarning mazmuni,
hajmi va shiddati hisobga olinadi hamda trenirovka rejalarining bajarilishi tahlil
qilinadi. Voleybolchilarning trenirovkasini pedagogik jihatdan nazorat qilish uchun
nazorat mashqlar komplekslari va testlar tuziladi. Bunda harakat sifatlarining ham
umumiy, ham maxsus rivojlanishiga baho berish uchun bajariladigan mashqlar
28

olinadi. Jismoniy sifatlarning maxsus rivojlanishidagi o’zgarishlarni baholash
uchun olinadigan mashqlar shaklan asosiy sport harakatlariga yaqin bo’lishi kerak.
Voleybolchi organizmining funksional imkoniyatlari undagi jismoniy
tayyorgarlikning asosini tashkil qiladi. Funksional imkoniyatlarning darajasi
konkret sport ishchanligida namoyon bo’ladi. Chunonchi, trenirovkalar
ta’sirida bo’ladigan o’zgarishlar mustahkam bo’lishi uchun oyinchi uzoq vaqt
davomida o’ziga xos (spetsifik) ishni bajarish qobiliyatiga ega bo’lishi lozim.
Trenirovka mashg’ulotlari jarayonida voleybolchiga hajm va intensivligi jihatidan
anchagina katta nagruzkani bajarishga to’g’ri keladi. Ko’pincha bu nagruzka
musobaqa nagruzkasidan ham ortiqroq bo’ladi. Ma’lumki, o’yinda aktiv
ishtirok etgan o’yinchi harakatlanadi, sakraydi, zarbli urish qiladi, to’siq qoyadi
va x.k. Bunday sharoitda bajarilayotgan ishning darajasi organizmning faqat
energetika imkoniyatiga bog’liq bo’lmay, balki ma’lum darajada nerv-mushak
koordinatsiyasiga, texnik kamolotga va harakat faoliyatining mustahkamligini
hamda tejamkorligini ta’minlab beruvchi boshqa faktorlarga ham bog’liq
bo’ladi.
Sportchilarning funksional imkoniyatlari mushaklardagi energetik moddalarni
umumiy zahirasidan tashqari gipoksiya holatiga psixik tayyorgarlik bilan
qarshilik ko’rsata bilish, ya’ni toliqishni chaqiradigan kislorod yetishmasligiga
bardosh bera olishiga ham bog’liq.Organizmni haddan tashqari katta ish ta’sirida
toliqishdan saklab qolishga subyektiv toliqish sezgisi yordam beradi. Toliqish
sportchi bajargan ishga doimo adekvat bo’lavermaydi. Trener sportchini
toliqish alomatlariga to’g’ri baho berishga, o’z organizmining haqiqiy
ishchanligi chegarasini bilishga o’rgatishi kerak. Shu bilan bir qator,
shikastlanishlar dastavval qattiq toliqishdan, nagruzkaning hajmi va intensivligi
juda katta bo’lishidan, razminkaning yetarli darajada bo’lmaganligidan kelib
chiqishligini esda tutish kerak.Voleybolda harakat faoliyati spetsifik bo’lgani
uchun trenirovkaning turli intensivlikda bajariladigan mashqlari qisqa va aytarli
uzoq interval (vaqt passiv va aktiv dam olish bilan olib borilishi lozim).
29

Jismoniy sifatlarni rivojlantirishda, ayniqsa, dastlabki o’rgatish
bosqichida, bolalarni funksional imkoniyati e’tiborga olinishi kerak. Yosh
voleybolchilar bilan ishlashdagi dastlabki tayyorgarlik bosqichida har tomonlama
jismoniy tayyorgarlikni egallashga, sog’liqni mustahkamlash, xilma-hil ko’nikma
va malakalarni egallab olishga, voleybol o’yini texnikasi va taktikasining
boshlang’ich asoslariga o’rgatishga qaratilgan vositalar kompleksidan foydalanish
maqsadga muvofiqdir. Pedagogik nazorat shug’ullanuvchilarning jismoniy, texnik
va taktik tayyorgarligini aniqlashning asosiy shaklidir. Pedagogik nazorat trener va
shifokor tomonidan olib boriladi. Bunda o’tkazilgan mashg’ulotlarning mazmuni,
hajmi va shiddati hisobga olinadi hamda trenirovka rejalarining bajarilishi tahlil
qilinadi. Voleybolchilarning trenirovkasini pedagogik jihatdan nazorat qilish uchun
nazorat mashqlar komplekslari va testlar tuziladi
Tezkorlik - ma’lum ishning qisqa vaqt ichida bajarilishini talab etuvchi sifat
bo’lib, uni samarali rivojlantirish ayniqsa yosh bolalarda (7-11 yosh) yaxshi
natija beradi. 12-15 yoshli bolalarda tezkorlikning rivojlanishi ko’proq
ularning mushak kuchini, tezkorlik-kuch sifatini orttirish hisobiga ro’y beradi.
Tezkorlik - uch tarkibiy qismdan iborat. Oddiy aks ta’sir (tezkorlik).
Masalan: joyda o’tirgan holda turli tashqi ta’sirlarga (lampochkaning yonishi,
issiq, sovuq, tovush va hokazo) tez javob qaytarish. Murakkab aks ta’sir yoki
tana harakati bilan ta’sirlarga (vaziyatga) javob qaytarish. Masalan: bokschi,
futbolchi, voleybolchini tezkor harakati. Siklik harakatning qaytarilishi. Masalan:
velosipedchi, suzuvchining tezkor harakati.
Kuch - bu tashqi qarshilikni yengish yoki «ushlab» turish ma’nosini
anglatadi. Kuch ikki turga bo’linadi: dinamik kuch va statik kuch. Dinamik kuch -
bu o’zgaruvchan kuch. Statik kuch - bu bir hil vaziyatda ijro etiladigan kuch.
Kuchni rivojlantiruvchi mashqlar ortikcha zo’riqish bilan bog’liq bo’lmasligi
kerak, kuchlanish hollaridan umuman voz kechish maqsadga muvofiq.
Kuch zamonaviy sport trenirovkasi amaliyetida sportchining eng muhim
jismoniy fazilatlaridan biri bo’lib xisoblanadi. Chunki kuch ma’lum darajada
o’yinchining maydonda harakatlanish tezligini, yuqoriga sakrashning
30

balandligi darajasini belgilaydi. Kuch o’z xarakteriga ko’ra: absolyut kuch,
nisbiy kuch, «portlovchi» va «startga oid» bo’lishi mumkin.
Mashg’ulotlarda qo’llaniladigan jismoniy va texnik - taktik mashqlar
hajmi va shiddati shug‗ullanuvchi bolalarning yoshi, jismoniy va funksional
imkoniyatlariga moslab rejalashtirilishi va qo’llanilishi muhim. Ushbu mashqlar
hajmi, shiddati, qaytirilishi va davom etish vaqti biologik qonuniyatlarga
asoslanishi lozim. Agar mashqlar yuklamasi bolaning imkoniyatidan o’ta
yuqori bo’lsa, bunday yuklama shu bolaning organizmiga salbiy ta’sir etishi
mumkin. Aksincha, yuklama imkoniyatdan kam bo’lsa, shakllanish jarayoni
sustlashishi muqarrar.
Ayrim trenerlar qisqa muddat ichida jismoniy sifatlarni rivojlantirishni
jadallashtirish, tezroq malakali sportchi tayyorlash maqsadida maxsus va
ixtisoslashgan mashqlarni zo’rma-zo’raki qo’llaydilar. To’g’ri ayrim hollarda,
ya’ni agar bolaning nasliy va individual jismoniy imkoniyatlari serzahira
bo’lsa, bunday bola orada yaxshi sportchi bo’lib yetishishi mumkin. Ammo,
aksariyat hollarada bunday katta yuklamali mashg’ulotlar bolaning tez
charchashi, zo’riqishi, hatto uning kasallanishiga olib kelishi mumkin. Sport
amaliyotida shunday holatlar ham uchraydiki, bir-biriga o’xshash muntazam
beriladigan mashqlar sport bilan endi shug’ullanishni boshlagan bolada
qiziqishni so’ndiradi, unda sportga bo’lgan ixlos yo’qoladi, pirovardida u sport
bilan shug’ullanmay quyadi. Shuning uchun yosh sportchilarni tayyorlashda,
ayniqsa, dastlabki o’rgatish bosqichida jismoniy sifatlarni rivojlantirish, texnik-
taktik mahoratni shakllantira borish uchun harakatli o’yinlardan foydalanish
juda foydali va o’ta muhimdir.Voleybol musobaqalarida tezkorlik va
sakrovchanlik sifatlari samaradorligini belgilovchi muhim omillardan biridir.
Voleybolchi qanday o’yin funksiya (amplua) siga ixtisoslashgan bo’lmasin,
uning hujum yoki himoya harakatida tezkor-kuch (sakrovchanlik), shu
harakatning unumdorligi bo’lmaydi, pirovord samaradorlik qo’ldan boy
beriladi. Bordiyu portlovchi kuch (sakrovchanlik) sifati shakllangan bo’lsa,
lekin sakrash chidamkorligi bo’lmasa,ko’p marta sakrab zarba berish, to’siq
31

qoyish, uzatish, to’pni oyinga kiritish malakalarini foydali ijro etish imkoniyati
bo’lmaydi.Aksariyat mutaxassislarining fikriga asosan bu sifatlarini samarali
rivojlantirish dastlabki tayyorgarlik bosqichidan boshlanishi o’ta muhim deb
ta’kidlanadi. Fiziologik jihatdan ham mazkur sifatlar aynan bolalik yoshidan
rivojlantirishi o’ta samarali ekanligi isbotlab berilgan. Ma’lumki, voleybolchilar
uchun sakrovchanlik va sakrovchanlikka bo’lgan chidamkorlik sifatlari to’pni
qabul qilishda, uzatishda yoki uni sakrab zarba berishda, to’siq qoyishda
muhim ahamiyatga egadir.Inson kuchi deganda tashqi qarshiliklarni mushak kuchi
orqali yengish qobiliyati tushuniladi. Qarshiliklarni yenguvchi ishlarda
harakatlarga qarshi yo’naltirilgan kuchlar, yon beruvchi ishlarda esa harakat
yo’nalishi bo’yicha ta’sir etuvchi kuchlar qarshilik kuchi hisoblanadi.
Maktablardagi o’quvchilar uchun jismoniy tarbiya dasturida birinchi sinflardan
boshlab bolalarning kuch tayyorgarligi ko’zda tutilgan.
Har bir kishi harakatlarni bajarishda muayyan imkoniyatlarga ega. Masalan, u
biror og’irlikdagi shtangani ko’tara oladi, qandaydir bir vaqt oralig’ida 1000 m
masofani yugurib o’ta oladi. Bu imkoniyatlar bir qator sifat va miqdor
xususiyatlari jihatidan bir-biridan farq qiladigan muayyan harakatlar bilan amalga
oshiriladi.Masalan, sprintcha va marafoncha yugurish organizmga sifat jihatidan
boshqa-boshqa talablar qo’yadi, turli xil jismoniy sifatlar namoyon etilishini talab
qiladi. Kishi harakat qilish imkoniyatlarining ba’zi-bir sifatli tomonlarini kishining
jismoniy (yoki harakat) fazilatlari deb atash qabul qilingan. Odatda, kuch,
tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik va egiluvchanlikka asosiy jismoniy sifatlar deb
qaraladi. Kishidagi jismoniy fazilatlarning rivojlanganlik darajasi faqat kishi
organlarining funksional (fiziologik) imkoniyatlari bilan emas, balki psixik
omillar, irodaviy fazilatlar bilan ham belgilanadi. Bu holda irodaviy fazilatlar
kishining o’z funksional imkoniyatlaridan qanchalik foydalana olishini belgilaydi.

Xulosa
32

Voleyboldagi asosiy harakatlanish - bu yurish, yugurish, yonga qadam tashlab
yugurish, orqa bilan, qadam tashlab to’xtash, sakrashdan iboratdir. Ko’p hollarda
harakatlanishlar qiyin emas deb izohlanib, ularga etarli e’tibor berilmaydi. Bu esa
noto’g’ri fikrdir. Chunki o’yinchining turli harakatlarni bajarishi uchun holat va
joy tanlashi bajariladigan harakatning samarasiga to’g’ridan to’g’ri ta’sir qiladi.
Shuning uchun harakatlanishlarni o’rgatishga katta e’tibor qaratish zarur.
Murabbiyning dastlabki o’rgatish jarayonini to’g’ri tashkil qilishi, mamlakat terma
jamoalari uzviyligini ta’minlash va malakali sport zahiralarini etishtirish kabi
muhim vazifalarni samarali shakllanishiga asos bo’lib hizmat qiladi.
Yosh voleybolchilarni dastlabki tayyorgarlik mashg’ulotlari ularni
voleybolchilarga muvofiq bo’lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik
sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo’lishi kerak. Voleybol o’yini texnikasi va
taktikasining asosiy shakllari bo’yicha malaka va ko’nikmalar egallanishi uchun
tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining sakrash, yugurish,
o’tirish va tishlanish harakatlari hamda o’yinga to’p kiritish, to’p qabul qilish, to’p
uzatish harakatlari texnikasi o’rgatiladi. Taktik harakatlardan voleybol o’yinida
ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo’yicha malakalar hosil qilinadi.
Ma’lumki, shug’ullanuvchi bolani o’quv-trenirovka jarayonida mashqlarni
ongli tushungan holda ijro etishi, yuklamani qanday ijro etayotganligini sezishi,
malaka va ko’nikmalarni hamda o’yin sirlarini mukammal o’zlashtira olishi ko’p
jihatdan uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har
bir murabbiy o’z rahbarligi ostida shug’ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotlarga ega bo’lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim ro’l o’ynaydi. Yosh voleybolchilar bilan ishlashdagi
dastlabki tayyorgarlik bosqichida har tomonlama jismoniy tayyorgarlikni
egallashga, sog’liqni mustahkamlash, xilma-hil ko’nikma va malakalarni egallab
olishga, voleybol o’yini texnikasi va taktikasining boshlang’ich asoslariga
o’rgatishga qaratilgan vositalar kompleksidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
33

1. O’zbekiston Respublikasining "Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida"gi 394-
sonli Qonuni (yangi tahriri). 2015 yil 5 sentabr. "Xalq so’zi" gazetasi 174-son.
2. Ayrapetyants L.R. Pulatov A.A. Voleybol nazariyasi va uslubiyati. Darslik. T.:
O’zDJTI. 2011, - 280 b.
3. Masharipov F.T., Ro’zmetov N.Q., Ro’zmetov R.T. Voleybol mashg’ulotlarini
olib borish va boshqarishning pedagogik asoslari. O’quv-uslubiy qo’llanma.
Urganch.: 2012, - 72 b.
4. Masharipov F.T., Ro’zmetov A.T., Ro’zmetov R.T. Voleybol va uni
o’rgatishning pedagogik asoslari. O’quv-uslubiy qo’llanma. Urganch.: 2018, - 80
b.
5. Isroilov Sh.X. Voleybol. Olimpiya zaxiralari talabalari uchun o’quv qo’llanma.
T.: Tasvir, 2008. - 144 b.
Internet saytlari
6. www.ziyonet.uz
7. www.aim.uz
34

Купить

Похожие документы
Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning o’rni
Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Sogʻlom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining oʻrni