Voleybol o’yinida musobaqa nizomi - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	94.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Voleybol o’yinida musobaqa nizomi

Купить

Voleybol o’yinida musobaqa nizomi
Mundarija:
ASOSIY QISM
Kirish………………………………………………………...……………….....3
1.1 Voleybol musobaqalarini tashkil qilish tartibi ………………………………..….... .. 5
2.1 O‘zbekistonda voleybol musobaqalari o‘tkazish nizomi. ………………...17
3.1 Voleybol musobaqasi nizomida hakamlik qilish qoidalari ……….. ….28
Xulosa…………..…………………………………………..….……………….36
Adabiyotlar…………..………………………………….………….………….38
2

Kirish.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o’sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.Bolalarning barcha fanlardan chuqur
bilimlarga ega bo’lishlarini ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini
mustahkamlashdan iborat bo’lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita
bo’lib xizmat qilmoqda.Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir
bosqichlarga, ya’ni boshlang’ich tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport
mahorati bosqichlarga bo’linadi.Ob-havo qulay bo’lgan kunlari bolalar
faolligini oshirish uchun yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta
va keng bo’lgan sport anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak.
Bolalar kuch va chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol,
futbol, engil atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari
bilan muntazam shug’ullanmoqdalar.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo’lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o’rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so’ngi yillarda ushbu sohada to’planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o’zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog’lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi. Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan
yuksak ma’naviyatli, jismoniy sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir. Shahar
va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida o’nlab
zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda manzilli
qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari barpo etish,
3

rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan topshiriqlar to’la
bajarilda.
O’zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to’g’risida”gi, “Sport ta’limi
tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari
bo’yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etayotir.Shuningdek, sohada yosh va tajribali
mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport
musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo’lib
xizmat qiladi.
Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha,
kelajak avlodning sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik
qismining sog’lom o’sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda
quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, sakrash,
uloqtirish, irg’itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy
harakatlarni tartibli bajarish:
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg’ulotlarini o’tkazishdan – bolalarni,
aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo’lib o’sishga har bir murabbiy va o’qituvchi muhim rol
o’ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Voleybol musobaqalarini tashkillash o’yin
davomiyligini umumiy tavsifi va voleybolchilar faoliyati tahlili avvalo
umumta’lim maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik
yoshli guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni
tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar
4

darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala
bo’lib qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi,
tajribalari muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik,
chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus
mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin tutadi. Shu yo’lda umumta’lim
maktablarning sport to’garaklari va majmuani (kompleks) sport tablardagi
mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish usullarini o’rganish va
ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo’yiladi. Bunda viloyatlardagi
maktablar, BO’SM asosiy makon (ob’ekt) bo’lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot
ishlarini olib borish, sport mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o’rganishda
kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan
foydalaniladi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar .Shug’ullanuvchilarda jismoniy
sifatlarni tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh
xususiyatlariga va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi
va rivojlantirishi juda muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni
tarbiyalashdagi amaliy mohiyatlarini tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va
ularni qo’llash yullarini ifodalash .
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish,ikkita bob, xulosalar, amaliy tavsiyalar,
adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kurs ishi 32 betdan iborat matnda bayon
qilingan, 10 jadval bilan yoritilgan. Adabiyotlar ro’yxati manbani o’z
ichiga oladi, Internet saytlari mavjud.
5

1.1 oleybol musobaqalarini tashkil qilish tartibi
Musobaqa keng ma’noda har bir insonni yakka tartibda, biror raqibga
nisbatan yoki jamoani jamoaga nisbatan muayyan sohada (san’at, adabiyot, ishlab
chiqarish, sport va h.) raqobat ta’sirida o’z imkoniyatlarini safarbar etib, yuksak
natijaga erishish tushunchasini anglatadi. Ushbu jarayonni amalga oshirishda
o’ziga xos tartib-qoidalar, shart-sharoitlar, maqsad va vazifalar belgilanadi.
Sport musobaqasi – bu ma’lum muddat ichida shakllangan yoki shakllantirilgan
madaniy-ma’naviy, intellektual salohiyat, jismoniy-ruhiy va texnik-taktik
tayyorgarlikka asoslangan imkoniyatlarni raqobat ta’sirida namoyish etish va
yuksak natijaga erishishga qaratilgan integral jarayondir.
Sport amaliyotida musobaqa tushunchasi sportchilarni muayyan tayyorgarlik
bosqichida belgilangan taqvim rejasi, musobaqa nizomi va rasmiy qoidalarga
muvofiq keskin raqobat ostida yuksak natijalari o’zaro yakkama-yakka yoki jamoa
tarkibida olib boradigan kurash jarayonini anglatadi.Zamonaviy voleybolda
o’tkaziladigan musobaqa turlari xilma-xil nomlar bilan atalishi rasman qabul
qilingan: Chempionat, Olimpiada va Osiyo o’yinlari, Jahon Ligasi, Kubok va
saralash musobaqalari, O’zbekistonda “Umid nihollari”, “Barkamol avlod”,
“Universiada” va h. Barcha turdagi musobaqalarni tashkil qilish va o’tkazish
samaradorligi nafaqat hakamlarning bilimi va kasbiy mahorati bilan belgilanadi,
balki har bir sportchi va trenerning rasmiy qoidalarga asoslangan funksional
faoliyati, madaniyati va ma’naviyati xamda odob-ahloqiga ham asoslanadi.
Alohida ta’kidlash joizki, musobaqani madaniy-ma’rifiy va estetik jihatlardan
yuksak saviyada o’tkazish Federatsiyalar, musobaqa rahbariyati, tashkilotchilar va
texnik hodimlar faoliyatiga ham bog’liqdir.Bu borada albatta musobaqaning
tantanali ochilishi va yopilishi, o’yin jarayonini zamonaviy information vositalar
yordamida talqin qilib borishi tomoshabinlarda zavq uyg’otadi, ushbu jarayon
salohiyatini yanada yuksaltiradi.
Tan olish lozimki, yurtimiz hududlarida o’tkazilayotgan aksariyat
musobaqalar yuqorida qayd etilgan tartib-qoidalarga javob beradi deb bo’lmaydi.
6

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 3 iyundagi “Jismoniy tarbiya va
ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PK-3031-
sonli qaroridan kelib chiqqan holda shunga urg’u berish lozimki, joylarda
o’tkaziladigan har bir musobaqa, uning miqyosidan qat’iy nazar, yuksak madaniy-
ma’naviy, tashkiliy, information va professional jihatdan yuksak salohiyat
me’yorlariga loyiq bo’lishi darkor.Musobaqalarni o’tkazishga shunday tartibda
yondoshish jismoniy tarbiya va sportni yanada ommalashishiga turtki
beradi.Mazkur qo’llanma aynan ana shu masalalarni jonlantirish mamlakatimiz
hududlarida voleybol bo’yicha faoliyat yuritayotgan mutaxassislar shu jumladan
hakamlar, trenerlar, sportchilar, jismoniy tarbiya va sportga ixtisoslashtirilgan
barcha ta’lim muassasalarida ta’lim oluvchi o’quvchi-talaba yoshlar xamda malaka
oshirish maskanlari tinglovchilarini musobaqa tashkil qilish va o’tkazish tartib-
qoidalari bilan yaqindan tanishtirish, ularning bilimi va amaliy ko’nikmalarini
shakllantirish maqsadida taqdim etilyapti.
Musobaqa haqida tushuncha va musobaqa turlari
Sport musobaqalari, miqyosidan qat’iy nazar bir qator turlarga bo’linadi:
Olimpiada o’yinlari, Chempionat, Kubok musobaqalari, turnirlar va h.
O’zbekistonda esa bundan tashqari boshqa davlatlarda o’xshashligi yo’q
“Umidnihollari”, “Barkamolavlod”, “Universiada” kabi uch pog’onali va ko’p
bosqichli ommaviy sport musobaqalari an’anaviy tarzda muntazam o’tkazilishi
odat tusiga kirgan.Tarixiy an’analarga ko’ra har bir musobaqa o’z miqyosi va
maqomidan qat’iy nazar o’ziga xos tarbiyaviy, ijtimoiy, siyosiy ahamiyat kasb
etadi. Jismoniy tarbiya va sportni sog’lomlashtiruvchi, tarixiy, madaniy va
ma’naviy qadriyatlarni shakllantiruvchi, barkamol avlodni tarbiyalovchi xamda
intellektual salohiyatni oshiruvchi vosita sifatida xizmat qiladi. Aynan musobaqa
sport geografiyasi va uni ommaviylik doirasini kengaytirishdek strategik maqsadni
hal etadi.
Musobaqa qoidalarining shakllanishi
Voleybol o’yinining dastlabki rasmiy o’yin qoidalari 1896-yilda ishlab
chiqilgan. Mazkur qoidalarni ayrim bandlari quyidagilardan iborat bo’lgan:
7

- maydonchaning o’lchami 7,6 x 16,1 m;
- to’rning balandligi 195 sm;
- to’pning og’irligi 252-336 gr;
- o’yinchilar tarkibi chegaralanmagan;
- to ’ p o ’ yinga maydonchani o ’ ng tashqi qismida joylashgan lxl metrli
to ’ rtburchak shaklidagi joydan bir oyoqda turib kiritilgan va hokazo .
Voleybolning borgan sari ommaviylasha borishi va ishtirokchilaming o ’ yin
mahorati shakllana borishi bilan bir qatorda musoba qoidalari ham o ’ zgarib ,
takomillashib borgan .
Zamonaviy voleybol musobaqaning qoidalari haqida qisqacha ma ’ lumotlar :
- maydoncha 9 xl8 m, chiziqlar kengligi 5 sm;
- o’yin maydonini chegaralovchi antennalarning balandligi 180 sm;
O’yinchilarning yoshi va jinsiga qarab to’rning balandligi
quyidagicha bo’ladi:
qizlar 13-14 15-16 2 m 10 sm 1 2
m 20 smayollar 17-18 va bundan katta
yoshdagilar uchun 2 m 24 sm
o’g’il bolalar 13-14 15-16 2 m 20 sm 2 m
35 sm| erkaklar 2 m 43 sm
- to’pni aylana uzunligi 66±1 sm, diametri 21±0,3 sm, og’irligi 270±10g;
- har partiyada 6 o’yinchi almashinuviga ruxsat beriladi. Asosiy o’yinchi 1
marta almashtirilishi va qaytib o’yinga tushishi mumkin;
- o’yin 3 yoki 5 partiyadan iborat bo’ladi;
- har partiyada hisob 25 gacha, agar 25:25 bo’lib qolsa eng yuqori hisob 2
ochko farq qilguncha davom etadi. Hal qiluvchi partiya taybreyk tarzida o’tadi 15
ochkogacha, hisob toki 2 ochko farq qilguncha davom etadi.
Jazo «ayb»ga yarasha bo’lishi shart. Bordi-yu hakam xatoga yo’l qo’ysa, u
o’z vaqtida bu xatoni bo’yniga olishi kerak va adolatni tiklashi zarur.
Hakam nafaqat o’yin davomida o’z odobi bilan namuna bo’lishi, balki u
boshqa joylarda ham o’zini tuta bilishi kerak.
8

Hakamlar:
birinchi hakam (minbardagi hakam);
- ikkinchi hakam;
- hakam-kotib;
- axborot beruvchi hakam;
- 4 ta chiziq hakamlari;
- 6 ta to’p uzatib turuvchilar.
Hakamlarning har birini o ’ z vazifasi , huquqlari , hakamlik qilish joylari va
vositalari mavjud . Ularni atroflicha talqini ma ’ ruzada og ’ zaki va o ’ quv filmlari
yordamida bayon qilinadi , tushuntiriladi .
Musobaqa o ’ yinidan 20-30 min oldin maydonchani , anjom ( to ’ p , to ’ r ,
maydon chiziqlari ), hakamlarni kiyim - bosh , tayyorgarligi , xullas , o ’ yinni
o ’ tkazishga nima , kim , qancha kerak bo ’ lsa , hammasining muhayyoligi birinchi
hakam tomonidan tekshirilishi kerak va zaruriyat bo ’ lsa ta ’ minotni oshirish talab
qilinishi shart .
O ’ yinning mohiyati va mazmuni
Voleybol maxsus maydonchaning o ’ rtasidan to ’ r bilan ajratilgan qismlarida 2
jamoaning to ’ p vositasida musobaqalashuvidan iborat sport o ’ yinidir .
O ’ yinning maqsadi - to ’ pni to ’ r ustidan raqib maydonchasiga tushirish va
raqibning aynan shunday harakatiga yo ’ l qo ’ ymaslikdan iborat . Bunda jamoa to ’ p
bilan 3 marta o ’ ynash huquqiga ega ( to ’ siq qo ’ yishdan tashqari ).
O ’ yin to ’ pni o ’ yinga kiritish usuli bilan boshlanadi : to ’ p kirituvchi o ’ yinchi
zarb bilan to ’ pni to ’ r ustidan raqib jamoa maydonchasi tomonga yo ’ naltiradi . To ’ p
maydon chiziqlari chegarasidan chiqib , yerga tushguncha yoki jamoa o ’ yinchisi
xatoga yo ’ l qo ’ yguncha o ’ yin davom etadi .
Voleybolda har bir o ’ yin vaziyatining natijasi , to ’ p qaysi tomondan
kiritilganligidan qat ’ iy nazar , ochko bilan tugallanadi .
Inshootlar va uskunalar
O’yin maydoni.
9

O’yin maydoni 18x9 m lik to’g’ri to’rtburchak shaklida bo’ladi. O’yin
maydonining yuzasi tekis, gorizontal va bir xil bo’lishi hamda o’yinchilar uchun
hech qanday jarohat olish xavfini tug’dirmasligi lozim.
Maydondagi chiziqlar.
Barcha chiziqlarning kengligi 5 sm. O’yin maydonchasini ikkita yon va ikkita
orqa chiziqlar chegaralaydi. O’rta chiziq o’yin maydonini har biri 9x9 m
o’lchamga teng bo’lgan ikki maydonchaga ajratib turadi.
Har bir maydonchaning hujum chizig’i o’rta chiziqdan 3 m oraliqda bo’lib, 5
sm oraliqda 5 ta 15 sm li kesik chiziqlar bilan yon chiziqlar tashqarisiga davom
ettirilgan bo’ladi.
Zonalar.
Oldingi hujum zonasida 2,3,4-zonalar joylashadi. Orqa himoya zonasida
1,6,5-zonalar joylashadi. To’p kiritish zonasi 9 m o’lchamga teng bo’lgan orqa
chiziqning davomidir.
To’p, to’r va ustunlar To’rning tuzilishi
To’rning kengligi 1 m va uzunligi 9,5 m bo’lib, teshiklari 10x10 sm kvadrat
shaklida, qora rangli ipdan to’qilgan bo’lishi kerak. To’rning yuqori qismida 5 sm
kenglikdagi lenta bo’lib, uning ichidan tros (ustunlarga mustahkamlash uchun)
o’tkaziladi. To’rning pastki qismidan shnur o’tkaziladi. To’rning ikki tomonidan
ikki yon chiziqlarga perpendikulyar ravishda chegaralovchi lentalar joylashtiriladi.
Lentalarning kengligi 5 sm va uzunligi lm bo’ladi. To’rning ikki tomoniga
joylashtirilgan chegaralovchi lentalar bilan bir yo’nalishda ikki antenna vertikal
ravishda joylashtiriladi. Antenna diametri 10 mm, uzunligi 1,8 m li naychadan
iborat bo’lib, qattiq egiluvchan materialdan tayyorlangan bo’ladi. To’r o’rta chiziq
ustidan vertikal joylashtirilishi kerak.
Ustunlar
To’r tortiladigan ustunlar yon chiziqlardan 0,5-1,0 m oraliqda o’rnatiladi.
Ustunlarning balandligi 2,55 m. Ustunlar yumaloq va tekis shaklda bo’lib,
o’yinchilarga xavf tug’dirmasligi kerak. Ustunlar tortuvchi va taranglashtiruvchi
moslamalarsiz o’rnatilishi darkor.
10

To’p. To’pning ichidagi kamerasi rezinadan, tashqi qismi tabiiy yoki sintetik
charmdan ishlanib, o’zi qat’iy dumaloq shaklga ega bo’lishi lozim. Uning aylana
diametri 65-67 sm, og’irligi 260-280 g, ichki bosimi 294,3 dan 318,82 mba yoki
gPa gacha bo’lishi lozim.
Musobaqa i sh tirok ch ilari va jamoalar. Jamoa tarkibi ko’pi bilan 14
o’yinchidan, bitta murabbiy, uning 2 yordamchisi, bitta massajist va bitta
shifokordan iborat. O’yinchilardan biri jamoa sardori (ka p itan) bo’lib, u
musobaqa kaydnomasida belgilanishi kerak (5.2, 5.3).
FIVBning Jahon miqyosidagi musobaqalarida jamoa shifokori o’yin vaqtida
jamoa o’rindiqlaridan joy olishi uchun oldindan FIVBda akkreditatsiya qilinishi
shart.
2. O’yinchilardan biri jamoa sardori bo’lishi kerak va uo’yin bayonnomasida
qayd etilishi lozim. Libero sardor bo’lishi mumkin e mas (5.1).
3. Musobaqada faqat musobaqa qaydnomasida ismi – sharifi zikr etilgan
o’yinchilar ishtirok etishlari mumkin. Murabbiy va jamoa sardori musobaqa
qaydnomalarig imzo chekkanlaridan so’ng bu qaydnomaga boshqa o’yinchilarning
kiritilishi taqiqlanadi .
Jamoaning joylashishi
O’yinda ishtirok etmaydigan o’yinchilar maxsus ajratilgan o’ rindiqda
o’tirishi yoki razminkaga ajratilgan joyda bo’lishi kerak. Murabbiy o’yin davomida
yonchiziq bo’ylab o’yinga halaqit bermasdan harakat qilishi yoki belgilangan
o’rnida o’tarishi mumkin.Jamoalar o’rindiqlari hakam – kotib yonidagi bo’shliqda
joylashgan bo’ladi.O’yin vaqtida o’rindiqlarda faqat jamoa a’zolari –o’tirishi
mumkin. Razminkada xam faqat ular ishtirok etishi darkor.O’yinda ishtirok
etmayotgan o’yinchilar to’psiz quyidagi tartibda razminka qilishlari mumkin:
O’yin vaqtida: razminkaga ajratilgan joyda
 .Tanaffus vaqtlarida va texnik tanaffus davomida, orqa chiziqlar ortidagi
bo’shliqda
11

 Partiyalar orali g’ idagi tanaffuslarda o’yinchilar bo’sh zonada to’p bilan
razminka qilishlari mumkin .
O’yin kiyimi.
O’yinchilarni o’yin kiyimi futbolka, trusik , paypoq va sport po ya fzalidan
iborat.Futbolkalar, trusik va paypoqlar jamoaning barcha o’yinchilarida («libero»
o’yinchisi bundan istisno) bir xil shakl va rangga ega bo’lib, toza bo’lishi lozim.
Po ya fzal yumshoq, e ngil bo’lib, poshnasiz, tagi rezina yoki charm materialdan
bo’lishi kerak.FIVBning j ahon miqyosidagi kattalar o’rtasida o’tkaziladigan
musobaqalarida jamoaning sport po yaf zali bir xil rangda lekin savdo markasi,
rangi va dizayni farq qilishi mumkin.
O’yinchilarping futbolkalari 1 dan 20 gacha raqamlanishi lozim.
Raqam futbolkaning ko’krak qismi o’rtasida va orqasida joylashishi kerak.
Raqamlarning rangi va tiniqligi futbolka rangi va tiniqligidan keskin farq qilib
turishi lozim. Ko’krakdagi raqam balandligi kamida 15 sm, or q aliqda raqam 20 sm
bo’lishi shart. Raqam chizi g’ ining kengligi 2 sm bo’lishi kerak.
FIVBning rasmiy musobaqalarida o’yinchining raqami uning trusigini o’ng
tomonida qayd etilishi kerak. Bu raqam chizi g’ ining kengligi 1 sm va balandligi 4
—6 sm bo’lishi lozim. Jamoa sardori futbolkasining ko’krak qismidagi raqami
ustida gorizontal joylashgan 8x2 sm li chiziq bo’lishi lozim .
Jamoa futbolkalarida faqat qoidaning 4 . 3 . 3. bandida ko’rsatilgan rasmiy
raqamlar bo’lishi shart va ular turli rangda bo’lishi mumkin e mas.O’yin kiyimlarini
o’zgartirish.Birinchi hakam ruxsat berishi mumkin:
To’pni o’yinga kiritishga;
Partiyalar orali g’ ida yoki o’yinchi almashtirilgan paytd ham kiyimlarn
o’zgartirishga, agar o’zgartirilgan kiyim oldingisidan rangi, shakli, raqami bilan
farq qilmasa ;
Ob-xavo sovuq bo’lganda mash g’ ulot kostyumlarida o’ynashga, agar ushbu
kostyumlar rangi, shakli bir xil bo’lsa («Libero» bundan istisno) va qoidani bandi
bo’yicha raqamlangan bo’lsa. Taqiqlangan buyumlar.O’yin davomida sportchilar
12

o’zlariga sun’iy yordam beruvchi yoki jarohat e tkazuvchi buyumlardan xoli
bo’lishlari shart.O’yinchilar mas’uliyatni o’zlariga olgan holda ko’zoynak
taqishlari mumkin. Jamoa rahbarlari
Jamoa sardori va murabbiy o’z o’yinchilari xulqi xamda intizomiga to’liq;
javobgardirlar .
Sardor.
O’yin oldidan jamoa sardori musobaqa qaydnomasiga imzo chekadi va o’z
jamoasi tarkibini hakamga ma’lum qiladi .
O’yin davomida jamoa sardori o’yinda sardor sifatida harakat qiladi. Agar
sardor asosiy tarkibda o’yinga tushmasa, o’zi yoki murabbiy boshqa o’ynaydigan
o’yinchini sardor etib tayinlaydi.O’ynovchi sardor o’z vazifasini asosiy sardor
o’yinga kirishgunicha yoki partiya oxirigacha bajaradi .
To’p o’yindan tashqari holatda o’ynovchi sardor quyidagi vazifalarda
hakamga murojaat qilishi mumkin ;
Qoidalar amalini to’ g’ ri qo’llash masalasi bo’yicha surishtirish yoki
jamoadoshlari savollari va iltimoslarini e tkazish. Agar o’ynovchi sardorni hakam
qarori qanoatlantirmasa, u darxol bu haqda o’z noroziligini bildirishi darkor.
Shuning asosida u o’yindan so’ng rasmiy norozilik varaqasini toptirishga zamin
yaratadi .
Ruxsat so’rash :
a ) O’yin kiyimini o’zgartirish ;
b ) Jamoalar o’yinchilari joylashuvini tekshirib ko’rish (7.4);
v) Maydoncha yuzasi, to’r, to’p va xokozalarni tekshirib ko’rish uchun
ruxsat olish
O’yinchi almashtirish yoki tanaffuslar olishga ruxsat so’rash .
Jamoa sardori o’yin tugagandan so’ng:
Hakamlarga tashakkur bildirishi va o’yin «qaydnomasiga imzo chekishi
Agar u (yoki vaqtincha sardor) oldindagi 1—chi hakamga o’z noroziligini
bildirgan bo’lsa, bu norozilik qadydnomada rasmiy norozilik sifatida tasdiqlanishi
13

va yozilishi mumkin . Jamoalarni qabul qilish, joylashtirish va musobaqa o’tkazish
joylarini tayyorlash musobaqa o’tkazilayotgan shahar klubi zimmasiga yuklatiladi.
Mehmonxona, ovqatlanish va safar xarajatlari muvofiq jamoa-klublari tomonidan
qoplanadi. Musobaqa o’tkazish joyi va vaqti Chempionatni o’tkazish tartibi, tizimi,
joylari va vaqti ishtirokchi jamoalar soniga qarab chempionatdan 1 oy oldin e’lon
qilinadi.
Musobaqa ishtirokchilari
Chempionatda klublar jamoalari, ko’ngilli sport jamiyatlari, tashkilot va
korxonalar, viloyatlar, Qoraqalpog’iston Respublikasi va Toshkent shahar terma
jamoalari ishtirok etishi mumkin.O’zbekiston voleybol Federatsiyasining ijroiy
qo’mitasi qaroriga muvofiq chempionatda ishtirok etish istagini bildirgan jamoalar
O’VF hisob raqami so’m miqdorida a’zolik badali uchun mablag’ o’tkazishlari
lozim. Chempionatda ishtirok etishni tasdiqlovchi xabarnoma ……. yil ……
oktabrgacha taqdim etilishi shart. Ushbu muddatdan kech taqdim etilgan
xabarnoma qabul qilinmaydi va jamoa chempionatda ishtirok etish huquqidan
mahrum qilinadi.
Chempionatda ishtirok etish huquqini olgan jamoa tarkibi 22 kishi, shu
jumladan 18 nafar o’yinchilar, 2 ta murabbiy, shifokor va jamoa rahbaridan iborat
bo’lishi mumkin. Jamoa tarkibiga ko’pi bilan 2 nafar chet el o’yinchilari
federatsiya ruxsati bilan jalb qilinishi mumkin.
Natijalarni aniqlash
Chempionatda jamoalarni guruhlarga bo’linishi yoki bo’linmasligi
ishtirokchi jamoalar soniga qarab belgilanadi. Musobaqalar va ishtirokchi jamoalar
sport bazasida «tur» shaklida aylanma tizim bo’yicha o’tkaziladi. Chempionat
jadvalidagi o’rinlar barcha turlarda o’tkazilgan o’yinlarda to’plangan ochkolar
yig’indisiga qarab aniqlanadi. G’alaba uchun jamoaga 2 ochko, mag’lubiyat uchun
1 ochko, o’yinga kelmaganligi uchun 0 ochko beriladi.
Ikki yoki undan ortiq jamoalar bir xil ochkolar sonini to’plagan bo’lsa,
o’rinlar quyidagi mezonlar asosida aniqlanadi:
barcha uchrashuvlardagi partiyalar nisbati;
14

barcha uchrashuvlardagi to’plar (hisob) nisbati;
v) o’zaro uchrashuvlardagi partiyalar nisbati;
g) o’zaro uchrashuvlardagi to’plar (hisob) nisbati.
Agar qaysi bir jamoa uchrashuv davomida o’yinni davom ettirishdan voz
kechsa, u chempionatda ishtirok etish huquqidan mahrum qilinadi, barcha
uchrashuv natijalari bekor qilinadi va unga O’VFning «Intizom Kodeksi»ga
muvofiq jarima choralari ko’riladi. Ushbu jamoaga qarshi uchrashuv o’tkazgan
barcha jamoalar hisobida g’olib deb topiladi.Agar biror-bir jamoa chempionatda
o’tkaziladigan barcha o’yinlarning yarmidan kamiga kelgan bo’lib, keyingi biror-
bir turga kelmasa, ushbu jamoaga ham yuqorida qayd etilgan tartibda jarima
choralari ko’riladi.
Rag’batlantirish
Mamlakat chempioni maqomiga ega bo’lgan joriy yilda o’rta umumta’lim
maktab, KHKlari yoki ALlarni bitirgan jamoa o’yinchilari O’zbekiston
Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligining O’zDJTI hamda
viloyatlardagi OO’Yulari jismoniy tarbiya fakultetlariga imtiyozli asosda qabul
qilinish huquqini beruvchi sertifikatini olishga muyassar bo’ladilar.Chempion
jamoa ko’chma Kubok, qimmatbaho sovg’alar, diplomlar va oltin medallar bilan
taqdirlanadi. 2 va 3-o’rinni egallagan jamoalar qimmatbaho sovg’alar, muvofiq
diplomlar kumush va bronza medallari bilan taqdirlanadi.O’yinchilar O’zbekiston
Chempionati va boshqa musobaqa-larda ishtirok etib kelgan natijalariga asosan
O’zbekiston yagona sport tasnifida belgilangan me’yoriy talablarga muvofiq
navbatdagi sport razryadlari bilan taqdirlanishga muyassar bo’ladilar. Musobaqa
keng ma’noda har bir insonni yakka tartibda, biror raqibga nisbatan yoki jamoani
jamoaga nisbatan muayyan sohada (san’at, adabiyot, ishlab chiqarish, sport va h.)
raqobat ta’sirida o’z imkoniyatlarini safarbar etib, yuksak natijaga erishish
tushunchasini anglatadi. Ushbu jarayonni amalga oshirishda o’ziga xos tartib-
qoidalar, shart-sharoitlar, maqsad va vazifalar belgilanadi.
Sport musobaqasi – bu ma’lum muddat ichida shakllangan yoki
shakllantirilgan madaniyma’naviy, intellektual salohiyat, jismoniy-ruhiy va texnik-
15

taktik tayyorgarlikka asoslangan imkoniyatlarni raqobat ta’sirida namoyish etish
va yuksak natijaga erishishga qaratilgan integral jarayondir.Sport musobaqalari,
miqyosidan qat’iy nazar bir qator turlarga bo’linadi: Olimpiada o’yinlari,
Chempionat, Kubok musobaqalari, turnirlar va h. O’zbekistonda esa bundan
tashqari boshqa davlatlarda o’xshashligi yo’q “Umid nihollari”, “Barkamol avlod”,
“Universiada” kabi uch bosqichli va ommaviy sport musobaqalari an’anaviy
tarzda muntazam o’tkazilishi odat tusiga kirgan. Voleybol qoidalarining barchasini
ushbu kitobda yoritish mumkin emas, lekin biz eng asosiy holatlar ustidagina
to’xtab o’tdik. Yuqoridagi materialni o’zlashtirishda «Voleybolning rasmiy
qoidalari» qo’llanma-sidan foydalanish zarur bo’ ladi.
Voleybol bo’yicha musobaqalar o’quv-mashg’ulot ishlarining asosiy qismidir.
Ular mashg’ulotlardagi jismoniy, texnik, taktik va psixologik tayyorgarlik
samarasini ko’rsatib beruvchi yakuniy ko’rsatkich bo’lib ham hisoblanadi.
Musobaqalar tasdiqlangan taqvimiy reja asosida o’tkaziladi.
Sport musobaqalari sportchini tarbiyalashda katta o’rin tutadi. Voleybol
bo’yicha musobaqalar oldiga qo’ygan vazifalariga ko’ra quyidagi turkumlarga
bo’linadi: chempionatlar, kuboklar, saralash va yordamchi musobaqalar (tayyorlov,
nazorat va boshqalar).
Chempionat va kubok musobaqalari - eng asosiy musobaqalar bo’lib, bu
musobaqalarda eng kuchli jamoalar aniqlanadi. Bu musobaqalar ko’lami
turlicha bo’ladi: jahon, qit’a, mamlakat, viloyat; shahar miqyosidagi va boshqalar.
Saralash musobaqalari o’z maqsadi va vazifasiga ko’ra asosiy
musobaqalarning keyingi bosqichiga chiqish yoki malakali o’yinchilarni ma’lum
bir jamoa tarkibiga qabul qilishni nazarda tutadi.
Yordamchi musobaqalar tarkibiga quyidagilarni kirgizish mumkin:
ko’rgazmali musobaqalar voleybolni ommaviylashtirish va targ’ib qilish
maqsadida tashkil etiladi. Ular ommaviy sport bayramlarida, o’quv yurtlarida,
tashkilot va korxonalarda o’tkaziladi.
16

- qisqartirilgan musobaqalar (blits turnirlar) g’olibni aniqlash
uchun qisqartirilgan partiyalar bilan o’tkaziladi. Bunday musobaqalar
bayram kunlarida, sport mavsumlarining ochilishida tashkil qilinadi.
- tasnif musobaqalari - sport tayyorgarligi darajasini aniqlash va
sport tasniflarini (razryadlar) berish maqsadida tashkil qilinadi.
- tenglashtiruvchi musobaqalarning asosiy vazifasi kuchli raqib jamoasi bilan
uchrashishga imkon berish yo’li bilan kichik tasnifdagi sportchilarning o’sishini
rag’batlantirishdan iborat.
- nazorat va tayyorlov musobaqalari jamoa va alohida o’yinchilarning
oldindagi rasmiy musobaqalarga tayyorgarlik holatini aniqlash maqsadida
o’tkaziladi.
Mashg’ulot jarayonida tayyorlov va nazorat musobaqalari katta o’rinni
egallaydi.Yordamchi musobaqalar asosan tayyorlov va musobaqa davrlarining
yarmida rejalashtiriladi. Tanlov va asosiy musobaqalar ko’pincha bir yilda 2-3
marotaba o’tkaziladi. Turli xil musobaqalarning ahamiyati va o’rni ko’p yillik
tayyorgarlik bosqichiga bog’liq bo’ladi.Shunday qilib, boshlang’ich bosqichlarda
faqat tayyorlov va nazorat musobaqalari rejalashtiriladi va o’tkaziladi.
Sportchilar malakasining o’sib borishga qarab, keyingi ko’p yillik
tayyorgarlik bosqichida musobaqalar soni ortib boradi, musobaqa davriga tanlov
va asosiy musobaqalar kiritiladi. Musobaqalar sportchining tayyorgarlik
darajasining asosiy nazorat shakli bo’libgina qolmay, balki sport mahoratini
takomillashtirishning zarur omilidir.Musobaqalarni rejalashtirganda
tayyorgarlikning o’ziga xos xususiyatlariga alohida e’tibor qaratish lozim.
Birinchidan, musobaqalar shunday tanlanishi kerakki, ularning yo’nalishi,
qiyinchilik darajasi ko’p yillik tayyorgarlikning tuzilishi, vazifasi bilan qat’iy mos
kelsin. Ikkinchidan, agar sportchi uni o’zining jismoniy, texnik-taktik va
psixologik qobiliyatiga qo’yilgan vazifalarni yecha oladigan bo’lsa musobaqalarga
jalb qilsin. Uchinchidan, musobaqa va mashg’ulot amaliyotini rejalashtirish kerak,
ayniqsa, tayyorgarlik jarayoni samarali amalga oshishi va sportchi tanlov hamda
asosiy musobaqalarda o’z imkoniyatini ochib berishi zarur. To’rtinchidan,
17

musobaqalar dasturi va qatnashuvchilar tarkibi kuchli raqobat muhitini ta’minlashi
kerak.
Tarixiy an’analarga ko’ra har bir musobaqa o’z miqyosi va maqomidan
qat’iy nazar o’ziga xos tarbiyaviy, ijtimoiy, siyosiy ahamiyat kasb etadi. Jismoniy
tarbiya ca sportni sog’lomlashtiruvchi, tarixiy, madaniy va ma’naviy qadriyatlarni
shakllantiruvchi, barkamol avlodni tarbiyalovchi xamda intellektual salohiyatni
oshiruvchi vosita sifatida xizmat qiladi. Aynan musobaqa sport geografiyasi va uni
ommaviylik doirasini kengaytirishdek strategik maqsadni hal etadi.
1.2 O‘zbekistonda voleybol musobaqalari o‘tkazish nizomi
Musobaqaga rahbarlik qilish. Musobaqalar FIVB – Halqaro voleybol
Federatsiyasi tomonidan tasdiqlangan rasmiy qoidalar bo’yicha o’tkaziladi.
O’yinlarda «Mikasa» firmasining MVP 200 rangli to’plari
qo’llaniladi.Musobaqaga rahbarlik qilish mas’uliyati O’zbekiston voleybol
federatsiyasiga yuklatiladi.Musobaqa o’yinlarini Respublika hakamlar uyushmasi
tomonidan tasdiqlangan hakamlar guruhi boshqaradi. Musobaqaning bosh hakami
vazifasiga – milliy toifadagi hakam tayinlanadi.Jamoalarni qabul qilish,
joylashtirish va musobaqa o’tkazish joylarini tayyorlash musobaqa o’tkazilayotgan
shahar klubi zimmasiga yuklatiladi.Mehmonxona, ovqatlanish va safar xarajatlari
muvofiq jamoa-klublari tomonidan qoplanadi.
Musobaqa o’tkazish joyi va vaqti
Chempionatni o’tkazish tartibi, tizimi, joylari va vaqti ishtirokchi jamoalar soniga
qarab chempionatdan 1 oy oldin e ’lon qilinadi.
Musobaqa ishtirokchilari
Chempionatda klublar jamoalari, ko’ngilli sport jamiyatlari, tashkilot va
korxonalar, viloyatlar, Qoraqalpog’iston Respublikasi va Toshkent shahar terma
jamoalari ishtirok etishi mumkin.O’zbekiston voleybol Federatsiyasining ijroiy
qo’mitasi qaroriga muvofiq chempionatda ishtirok etish istagini bildirgan jamoalar
O’VF hisob raqami so’m miqdorida a’zolik badali uchun mablag’ o’tkazishlari
lozim.Chempionatda ishtirok etishni tasdiqlovchi xabarnoma oktabrgacha taqdim
18

etilishi shart. Ushbu muddatdan kech taqdim etilgan xabarnoma qabul qilinmaydi
va jamoa chempionatda ishtirok etish huquqidan mahrum qilinadi.
Chempionatda ishtirok etish huquqini olgan jamoa tarkibi 22 kishi, shu
jumladan 18 nafar o’yinchilar, 2 ta murabbiy, shifokor va jamoa rahbaridan iborat
bo’lishi mumkin.Jamoa tarkibiga ko’pi bilan 2 nafar chet el o’yinchilari federatsiya
ruxsati bilan jalb qilinishi mumkin.
Natijalarni aniqlash
Chempionatda jamoalarni guruhlarga bo’linishi yoki bo’linmasligi
ishtirokchi jamoalar soniga qarab belgilanadi. Musobaqalar va ishtirokchi jamoalar
sport bazasida «tur» shaklida aylanma tizim bo’yicha o’tkaziladi. Chempionat
jadvalidagi o’rinlar barcha turlarda o’tkazilgan o’yinlarda to’plangan ochkolar
yig’indisiga qarab aniqlanadi. G’alaba uchun jamoaga 2 ochko, mag’lubiyat uchun
1 ochko, o’yinga kelmaganligi uchun ochko beriladi.
Ikki yoki undan ortiq jamoalar bir xil ochkolar sonini to’plagan bo’lsa, o’rinlar
quyidagi mezonlar asosida aniqlanadi:
a) barcha uchrashuvlardagi partiyalar nisbati;
b) barcha uchrashuvlardagi to’plar (hisob) nisbati;
v) o’zaro uchrashuvlardagi partiyalar nisbati;
g) o’zaro uchrashuvlardagi to’plar (hisob) nisbati.
Agar qaysi bir jamoa uchrashuv davomida o’yinni davom ettirishdan voz
kechsa, u chempionatda ishtirok etish huquqidan mahrum qilinadi, barcha
uchrashuv natijalari bekor qilinadi va unga O’VDning «Intizom Kodeksi»ga
muvofiq jarima choralari ko’riladi. Ushbu jamoaga qarshi uchrashuv o’tkazgan
barcha jamoalar hisobida g’olib deb topiladi.Agar biror-bir jamoa chempionatda
o’tkaziladigan barcha o’yinlarning yarmidan kamiga kelgan bo’lib, keyingi biror-
bir turga kelmasa, ushbu jamoaga ham yuqorida qayd etilgan tartibda jarima
choralari ko’riladi.
Rag’batlantirish. Mamlakat chempioni maqomiga ega bo’lgan joriy yilda o’rta
umumta’lim maktab, KHKlari yoki ALlarni bitirgan jamoa o’yinchilari
O’zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligining O’zDJTI hamda
19

viloyatlardagi OO’Yulari jismoniy tarbiya fakult e tlariga imtiyozli asosda qabul
qilinish huquqini beruvchi sertifikatini olishga muyassar bo’ladilar.Chempion
jamoa ko’chma Kubok, qimmatbaho sovg’alar, diplomlar va oltin medallar bilan
taqdirlanadi.
2 va 3-o’rinni egallagan jamoalar qimmatbaho sovg’alar, muvofiq
diplomlar kumush va bronza medallari bilan taqdirlanadi.O’yinchilar O’zbekiston
Chempionati va boshqa musobaqa-larda ishtirok etib kelgan natijalariga asosan
O’zbekiston yagona sport tasnifida belgilangan me’yoriy talablarga muvofiq
navbatdagi sport razryadlari bilan taqdirlanishga muyassar bo’ladilar.
Musobaqa o’tkazish tizimlari
Birinchi navbatda, o’yin tizimini tanlashdan oldin quyidagi vazifalar
hisobga olinishi lozim. Uni o’tkazish mumkin bo’lgan muddati,
qatnashuvchilarning sport tayyorgarligi darajasi, musobaqani o’tkazish uchun
hududiy joylashish to’g’risida ma’lumotlar mavjud bo’lishi kerak. Musobaqalar
aylanma, yutqazgan chiqib ketadigan va aralash tizimlar asosida o’tkaziladi.
Aylanma tizim. Aylanma tizim bo’yicha hamma qatnashuvchi jamoalar bir-
birlari bilan uchrashishadi. Musobaqalashuvchilarning kuchlari o’rtasidagi
nisbatini aylanma usul, ayniqsa ob ’ ektiv aniqlashga imkon beradi. Bu tizim
tasodifiy natijalar oldini oladi va sportchilar tayyorgarligini tekshirishga va
g’oliblarni aniqlashga to’liq imkoniyat beradi.Aylanma tizim bo’yicha
o’tkaziladigan musobaqalar ko’p vaqt talab qiladi, bu uning asosiy zaif
tomonidir.Aylanma tizim bo’yicha o’yin taqvimi quydagicha tuziladi.O’yinlarning
navbati maxsus jadval yordamida aniqlanadi. Barcha jamoalar qur’a tashlash
asosida tartib raqamlarini oladilar. Shundan so’ng musobaqaning har bir kunida
qaysi jamoalar (qur’ada tushgan raqam bo’yicha) bir-biri bilan uchrashishi jadval
yordamida aniqlanadi. Agar ishtirok etuvchi jamoalar soni toq bo’lsa, unda har
kuni bir jamoa qavs ichida raqami ko’rsatilgan jamoa bilan uchrashadigan kun
(jamoa yo’qligi ) dam oladi.Jadval tuzishda qatnashuvchilar soniga qarab vertikal
chiziqlar chizib chiqiladi. Chiziqlar asosan toq olinadi. Masalan 7, 8 ta jamoa
20

qatnashuvida 7 ta, 9–10 ta jamoa bo’lganda 9 ta vertikal chiziq chizib
olinadi.Yuqoridagi ikkinchi chiziqdan boshlab, keyingi raqamlarning joylashishini
davom ettiramiz:
Qatnashuvchi jamoalar soni besh yoki oltita bo’lgandagi namuna:
4 5
1 2 3
Undan keyin 1 dan 5 gacha raqamlar egri chiziq bo’yicha namunada
ko’rsatilganidek yozib chiqiladi.
4 5
4 3 5 4 1 5
5 2 1 3 2 4
1 2 3
Raqamlardan har bir vertikal chiziqning o’ng tomonidan boshlab
o’ynaydigan juftlik kelib chiqadi va ular birinchi chiziqning pastidan yuqorisiga,
o’ngidan chapiga, ikkinchi vertikal chiziqning yuqorisidan pastiga qarab yoziladi.
1 - kun 2 - kun 3 - kun 4 - kun 5 - kun
1- (6) (6) - 4 2 - (6) (6) – 5 3 - (6)
2 – 5 5 - 3 3 - 1 1 – 4 4 - 2
3 – 4 1 – 2 4 - 5 2 – 3 5 - 1
21

Chap tomonda turgan jamoalar maydon egalari hisoblanib, ular mehmon
jamoalarning sport kiyimidan rangi bilan farq qiladigan ikkinchi sport kiyimiga
ham ega bo’lishlari kerak.
Yutqazgan chiqib ketish tartibida o’tkazilayotgan musobaqada
uchrashuvda mag’lub bo’lgan jamoa musobaqalardan chiqib ketadi. Bu tartibning
kamchiligi shundaki, o’yin natijasi tasodifiy bo’lishi ham mumkin. Ustunligi
shundaki, ko’p sonli jamoalar qatnashayotgan musobaqalarni o’tkazish uchun
ozgina vaqt kerak bo’ladi. Musobaqada ishtirok etayotgan jamoalar soni 4, 8, 16,
32 va hokazo bo’lganda, hamma qatnashuvchilar musobaqaning birinchi turidan
qatnashishadi. Juftliklar tartib raqamlari yuqoridan pastga qarab tuziladi.Agar
jamoalar soni 2ning darajasiga barobar bo’lmasa, unda ayrim jamoalar (qur’a
natijasiga ko’ra) ikkinchi davradan boshlab qatnashadilar.Jadvalni shunday tuzish
kerakki, ikkinchi turda o’ynaydigan jamoalar soni teng bo’lishi kerak.Birinchi
davrada nechta jamoa ishtirok etishi quyidagi formula bilan aniqlanadi: (A – 2 n
) x
2,
bunda A - jami jamoalar soni; n –qatnashadigan jamoalar soniga yaqin
bo’lgan daraja.
Misol uchun, 11 ta jamoa ishtirok etadigan musobaqa olinadigan bo’lsa:
A = = 11 ga eng yaqin son 8 bo’ladi (2 3
=
= 8).
Formula asosida yechiladi: (11-8) x 2 = = 6.
Chiqib k et ish tizimi bo’yicha o’yinda uchrashadigan jamoalarni joylashish
tartibi
Ishtirok etuvchi
jamoalarning umumiy
soni Birinchi davrada
ishtirok etuvchi
jamolar soni Ikkinchi davrada ishtirok etuvchi
jamoalar soni
jami yuqoridan pastdan
4 4 - - -
5 2 3 1 2
22

6 4 2 1 1
7 6 1 - -
8 8 - - -
9 2 7 3 4
10 4 6 3 3
11 6 5 2 3
12 8 4 2 2
13 10 3 1 2
14 12 2 1 1
15 14 1 - 1
16 16 - - -
Birinchi turda 6 ta jamoa o’ynashi kerak. Ikkinchi davradan boshlab
o’ynaydigan jamoalar uchun 2 ta yuqoridagi va 2 ta pastdagi raqamlar belgilanadi.
Barcha raqamlar (birinchi davrada o’ynaydigan raqamlar ham) jadvalda yuqorida
va pastda joylashgan jamoalar o’rtasida teng taqsimlanadi. Agar jamoalar soni toq
bo’lsa, unda ikkinchi davradan o’yinni boshlaydigan jamoalarning soni jadvalning
pastida yuqoridagiga nisbatan bitta ortiq bo’ladi. Birinchi davradan o’yinni
boshlaydigan jamoalarda esa, aksincha, jadvalning yuqorisida bitta raqam ortiq
bo’ladi (10-jadval).Bir musobaqa doirasida ikki tizimdan ham foydalanish mumkin
bo’lib, bu tizim shartli ravishda aralash tizim deb nomlanadi.
O’zbekistonda voleybol 1928-yilda paydo bo’lgan. 1940-yildan boshlab
Toshkentning turli jamoalari SSSR chempionatlarida qatnasha boshlashiga
qaramay, ishtirokchilar yaxshi natija qayd eta olmagan. Hattoki, 1954-1961-
yillarda ittifoq chempionatlari butunlay O’zbekiston vakillari ishtirokisiz
o’tkazilgan.1960-yillarning o rtalariga kelib Respublikada ayollar voleyboligaʻ
qiziqish orta boshladi. Bu jarayon Toshkentda „Spartak“ ayollar volebol
jamoasining paydo bo lishi („Avtomobilist“ — jamoaning 1970-yildan boshlab
ʻ
23

o’zgargan yangi nomi) bilan bog liq. 1972-yildan „Avtomobilist“ oliy ligaʻ
jamoalari o’rtasidagi SSSR chempionatlarining doimiy ishtirokchisi bo’lib kelgan.
Toshkent jamoasi 1970-yillarning o’rtalarida murabbiy A.Izroilov
boshchiligida o’zining eng yaxshi natijalariga erishgan bo’lsa, 1977-yilda SSSR
chempionatida yuqori 4-o’rinni egallab, 1978-yili SSSR kubogi sohibiga aylangan.
„Avtomobilist“ning bir qator voleybolchilari SSSR terma jamoasi a zolari
ʼ
hisoblangan. Xususan, ular orasida Vera Duyunova (ikki karra Olimpiya
chempioni, jahon chempioni), Larisa Pavlova (Moskva Olimpiadasi chempioni),
Yelena Petrunina va Olga Belova (Yevropa chempionlari) kabi mahoratli
o’yinchilarni alohida ta kidlash lozim.
ʼ
O’zbekiston SSR ayollar terma jamoasi voleybol bo’yicha SSSR xalqlari
Spartakiadasining barcha (to’qqizta) turnirida qatnashgan. Eng yaxshi natija —
1975- va 1986-yillarda qayd etilib, umumjamoa hisobida 5-o’rinni qo’lga kiritgan.
O’zbekiston mustaqillikka erishgach, 1992-yilda mamlakat voleybol federatsiyasi
FIVB va AVC (Osiyo voleybol konfederatsiyasi) ga a zo bo’lgan.
ʼ
O’zbekiston ayollar terma jamoasi ilk bor xalqaro maydonga 1993-yil iyul oyida
Xitoyda o’tkazilgan Osiyo chempionatida chiqqan. Ikkita bosqichda ham
o’zbekistonlik voleybolchilar g’alaba qozonib, 5-o’rin uchun kechgan murosali
bahsda Qozog’iston terma jamoasiga imkoniyatni boy bergan va ikki marta
mag’lubiyatga uchragan.
Keyingi yillarda O’zbekiston terma jamoasi 4 marta Osiyo chempionatlarida
qatnashgan va 6-o’rindan yuqoriga ko’tarila olmagan. 2007-yilning yakuniy qura
jadvaliga ko’ra 13-o’rinni egallagan.O’zbekiston voleybolchilari 1997-yildan
buyon jahon chempionatlarining saralash turnirlarida muntazam qatnashib
kelishadi. Biroq jahon chempionati yo’llanmasi uchun kurashda mag’lubiyatga
uchraydi.2009-yildan keyin O’zbekiston milliy terma jamoasi bitta rasmiy xalqaro
o’yin o’tkazgan. 2013-yil 26-iyun kuni JCh—2014 saralash turnirida Hindiston
terma jamoasiga uchta o’yin natijasiga ko’ra imkoniyatni boy bergan. Voleybol
1895 yilda Amerika qo’shma shtatlarining Massachusets shtatidagi Xoliok
shahrida jismoniy tarbiya bo’yicha rahbar Vilyam Morgan tomonidan yaratilgan. U
24

voleybol o’yinini oddiy, ko’p mablag’ sarflamasdan tashkil etishni ko’zda tutib
yangi o’yinning qoidalarini ishlab chiqdi. 1896yilda Springfild shahridagi kollej
direktori doktor Alfred Xalsted bu o’yinga “voleybol” deb nom berdi. “Voleybol”
inglizcha so’z bo’lib, o’zbek tilida “parvoz qiluvchi to’p” degan ma’noni bildiradi.
1895 - 1920 yillar voleybol o’yini rivojlanishining birinchi bosqichi bo’lib
hisoblanadi. O’yinning boshqa davlatlarda vujudga kelishi va rivojlanishi
quyidagicha: 1900 y – Kanada, 1908 y – Kuba, 1909 y – Puerto-riko, 1910 y –
Peru, 1917 y – Braziliya, Urugvay, Meksika, Osiyoda 1900-1913 yillar –
Yaponiya, Kitay, Filippinda, 1914 y – Angliya, 1917 y – Frantsiya.
T arixni, ajdodlarimiz merosini bilmay turib bugungi kunga baho berish,
kelajak loyihasini chizish va istiqlol binosini qurishga kirishish boshi berk
ko’chaga kirib qolish ehtimolidan holi emas. Shuning uchun har bir soxani
joylarda vujudga kelishi va rivojlanish tarixini o’rganmay shu soxani bugungi va
ertangi istiqbolini ta’minlash mushkul muammodir.
Voleybol jismoniy tarbiya va sport tizimining yirik va mustaqil irmoqlaridan biri
hisoblanib, O’ zbekistonning viloyatlari va tumanlarida o’ziga xos rivojlanish
tarixiga ega. Voleybol O’ zbekistonda eng ommalashgan sport turlari qatoriga
kirsada, respublikamizning barcha mintaqalarida u turli darajada «obro’-e’tibor»
qozonib kelgan.
Toshkent shahri va Toshkent viloyatida, vodiyning shaharlari va qishloqlarida
voleybol boshqa viloyat tumanlaridagiga nisbatan samaraliroq «hurmat»ga sazovor
bo’lgan. Bunday vaziyatning sabablari deyarli shu viloyatlar tarixiy-ijtimoiy
negizlari bilan bog’liq deb taxmin qilinsada, lekin masala chuqur izlanishni,
mavzuga oid tarixiy ma’lumotlarni ilmiy asosda o’rganishni taqazo etadi. Terma
jamoa ishtirokidagi natijalar
Jahon chempionatlari
1994-yil — ishtirok etmagan;
1998-yil — saralash bosqichidan o’ta olamagan;
2002-yil — saralash bosqichidan o’ta olamagan;
25

2006-yil — saralash bosqichidan o’ta olamagan;
2010-yil — saralash bosqichidan o’ta olamagan;
2014-yil — saralash bosqichidan o’ta olamagan;
2018-yil — ishtirok etmagan
2006-yilgi saralash bosqichi: murabbiy — Leonid Airapetyants, o’yinchilar —
Yevgeniya Shmitova, Liliya Karpova, Renata Trisheva, Yelena Klevtsova,
Svetlana Ashurkova, Yelena Bezzubtseva, Polina Zborovskaya.
2010-yilgi saralash bosqichi: murabbiy — Leonid Airapetyants, o’yinchilar —
Gulnoza Rahimova, Kristina Tixomolova, Diana Matnazarova, Gulshoda
Sodiqova, Agata Matyakubova, Anna Karamzina, Polina Zborovskaya, Svetlana
Ashurkova, Yekaterina Melnikova, Odina Nazarova, Anastasiya Bezzubtseva,
Jumagul Sotlikova.2014-yilgi saralash bosqichi: murabbiy — Leonid Airapetyants,
o’yinchilar — Gulnoza Rahimova, Diana Matnazarova, Liliya Kim, Agata
Matyakubova, Barhayoxon Umarova, Yuliya Sisoyeva, Saida Allamova, Mariya
Kursheva, Elmira Rajabova, Svetlana Ashurkova.
Osiyo chempionati
1993-yil — 6-o’rin;
1995-yil — ishtirok etmagan;
1997-yil — 6-o’rin;
1999-yil — 7-o’rin;
2001-yil — ishtirok etmagan;
2003-yil — ishtirok etmagan;
2005-yil — ishtirok etmagan;
2007-yil — 13-o’rin;
2009-yil — 12-o’rin;
2011-yil — ishtirok etmagan;
2013-yil — ishtirok etmagan;
2015-yil — ishtirok etmagan;
2017-yil — ishtirok etmagan.
26

2022-yil — 9-o’rin [1]
A.Joldasboyeva, N.Reyimboeva va U.Turganboyeva – voleybol bo’yicha
O’zbekiston ayollar terma jamoasi tarkibida 2021-yil dekabr oyida Dakka
(Bangladesh) shahrida o’tkazilgan “Challenge CUP” xalqaro turnirida kumush
medalni qo’lga kiritdi.Voleybol O’ zbekistonda qachon, qaerda va qanday
vaziyatda vujudga kelgani haqida aniq ma’lumot yo’q. Lekin ayrim taxminlarga
qaraganda 1921-24 yillarda voleybol o’yini Q o’qon, Toshkent va Farg’onada
vujudga kela boshlagan. O’ sha davrning sport veterani K.Lebedevni himoyasiga
binoan 1924-25 yillarda ko’pgina yoshlarni doira shaklida joylashib bir-birlariga
uzatish o’yinlari tarqala boshladi. Qiziq, mazkur davrda voleybol bo’yicha qabul
qilingan xalqaro musobaqa qoidalari ancha takomillashgan bo’lib, maydoncha
9x18 m, to’p bilan faqat uch marta o’ynash mumkinligi, o’yinchilar tarkibi bir
jamoada 6 kishidan iborat bo’lishi, to’rni balandligi 243 sm (erkaklar uchun), hisob
15 ochkoga etganda o’yinning bir bo’limi yakunlanishi, to’pni o’yinga kiritish –
xullas barcha o’yin qoidalari zamonaviy voleybol o’yini qoidalariga o’xshash edi.
Shunga qaramay o’zbekistonda voleybol qoidalari 1924-25 yillarda hali ancha
sodda bo’lgan.O’sha davrning V.I. Prevoznikov degan sport ixlosmandining
aytishicha, 1926 yilda Toshkent shahridagi Chernishevskiy nomli maktab
o’qituvchisi Moskvadan musobaqa qoidalari, voleybol turi va to’pini birinchi bor
keltirgan. 1927 yilning 26 aprelida esa aynan shu maktabning voleybol to’garagi
jamoasi birinchi rasmiy musobaqa tashkil etib, unda u yuksak mahorat ko’rsatdi va
musobaqa g’olibi bo’ldi.Mazkur musobaqa voleybolni ommaviylashishi va
shakllanishida katta burilish kashf etdi. 1927 yilning yoz oylaridan birida voleybol
bo’yicha Toshkent shahar birinchiligi o’tkazilib, unda 9 ta voleybol jamoasi
ishtirok etdi. Chernishevskiy nomli maktab voleybol jamoasi bu musobaqada ham
g’oliblikni qo’ldan bermadi.
Voleybolni keng ommaviylasha borishiga KIM stadionida o’tkazilib kelgan
musobaqalar katta ta’sir ko’rsatdi.1927 yilda Toshkentda 6 ta voleybol
maydonchasi mavjud bo’lib, ular Chernishevskiy va KIM nomli maktablarda,
Mexanika texnikumida (2 ta), Hozirgi kunda Vatanimizning erkaklar va ayollar
27

milliy terma jamoalari jahon chempionatining saralash musobaqalariga
tayyorgarlik ko’rmoqdalar.E’tiborga loyiq joyi shundaki, istiqloldan so’ng o’zbek
voleybolining taraqqiyoti respublikamizda yangicha yo’nalishda davom etishi
ko’zga tashlanayotir. Jumladan, 1992 yildan boshlab muntazam o’tkazilayotgan
O’ zbekiston milliy Chempionati voleybolning yanada rivojlanishiga va ravnaq
topishiga katta ta’sir ko’rsatmoqda.
O’zbekiston terma jamoasi JCh-2014 saralash turnirida (2013-yil iyun).
№ F.I.Sh Tug’ilga
n sanasi Bo’yi Amplua Jamoa
1 Gulnoza Rahimova 1992 170 Libero SKIF ( Toshkent )
3 Diana Matnazarova 1987 175 Hujumchi SKIF ( Toshkent )
4 Liliya Kim Hujumchi „Olimp-
Navoiykollej“
( Navoiy )
5 Agata Matyakubova 1992 182 Markaziy
o’yinchi SKIF ( Toshkent )
6 Barhayoxon Umarova 1995 172 Hujumchi SKIF ( Toshkent )
7 Yuliya Sisoyeva Markaziy
o’yinchi „Olimp-
Navoiykollej“
( Navoiy )
8 Saida Allamova 1995 176 Hujumchi SKIF ( Toshkent )
9 Mariya Kursheva 1997 180 Bog’lovchi
o’yinchi SKIF ( Toshkent )
10 Elmira Rajabova 1993 186 Hujumchi SKIF ( Toshkent )
11 Svetlana Ashurkova 1972 177 Bog’lovchi
o’yinchi SKIF ( Toshkent )
 Bosh murabbiy — Leonid Airapetyants.
 Murabbiy — Muzaffar Yadgarov.
28

Ayniqsa, so’nggi yillarda tadbiq etilgan o’quv muassasalari o’rtasida
o’tkazilayotgan 3 bosqichli musobaqalar «Umid nihollari», «Barkamol avlod»
va «Universiada» voleybolni o’quvchi-talaba yoshlar o’rtasida keng rivoj
topishiga muhim turtki bo’lmoqda. Shuni ta’kidlash o’rinliki, so’nggi yillarda
respublika miqyosida o’tkazilayotgan musobaqalarda kasbkorlik
(professionallik) asosida ishtirok etuvchi jamoalar doirasi kengayib bormoqda.
1.3 Voleybol musobaqasi nizomida hakamlik qilish qoidalari
Har bir uchrashuvni hakamlar tarkibi boshqarib boradi va bu tarkibga:
birinchi hakam; ikkinchi hakam; kotib; to’rtta (yoki ikkita) chiziq hakamlari kiradi.
Birinchi hakam vakolatlari
Birinchi hakam o’yin jarayoni boshlanganidan to yakunlanguniga qadar uni
boshqarib boradi. U shu o’yinda ishtirok etayotgan barcha hakam va o’yinchilarga
rahbarlik qiladi. Uning qarori hal qiluvchi kuchga ega. Birinchi hakam qolgan
hakamlar qarorini noto’g’ri deb topsa, uni bekor qilish huquqiga ega. Agar biror
hakam vazifasini uddalay olmasa, birinchi hakam uning vazifasini o’z zimmasiga
olishi mumkin. Birinchi hakam chiqargan qarorni muhokama qilishga yo’l
qo’yilmaydi. Lekin jamoa sardori iltimosiga ko’ra u o’z qaroriga izoh berishi
mumkin. Birinchi hakam o’yindan oldin maydon, to’p va boshqa uskunalar
holatini nazoratdan o’tkazadi. Jamoa sardorlari bilan qur’a tashlashni uyushtiradi.
O’yin davomida faqat birinchi hakam quyidagilar bo’yicha qaror chiqarish
huquqiga ega: jamoalarni ogohlantirish; jazolash; to’p kirituvchining xatosi; to’p
kirituvchi jamoa a’zolarining joylashishidagi xatosi bo’yicha; to’p bilan o’ynash
xatolari bo’yicha; to’r va uning ustida ro’y beradigan xatolar bo’yicha; orqa chiziq
29

o’yinchilari va «Libero»ni hujum zarbasi; «Libero»ni oldingi zonadan yuqoridan
uzatilgan to’piga hujum zarbasi qo’llanilganda.
Ikkinchi hakam vakolatlari
Ikkinchi hakam birinchi hakam ro’parasidagi voleybol ustuni ortida birinchi
hakamga qaragan holda tik turib joylashadi. U zaxiradagi o’yinchilarni kuzatib
turadi; tanaffus olish va o’yinchi almashtirishga ruxsat beradi; o’yin oldidan, har
bir partiya oldidan o’yinchilarning maydondagi joylashuvini nazorat qilib turadi.
O’yin vaqtida hushtak chaladi va ishora bilan quyidagilar bo’yicha qaror qabul
qiladi: o’yinchi maydon va to’r ostidan raqib tomoniga o’tib ketganda;
o’yinga
kiritilayotgan to’pni qabul qiluvchi jamoa joylashuvda xatoga yo’l
qo’yganda; o’zi joylashgan tomon yaqinida o’yinchi to’rga va chegaralovchi
antennaga tegib ketganda; orqa chiziq o’yinchisi yoki «Libera» to’siq qo’yganda;
o’yinchi to’rning pastki qismiga tegib ketganda.
Kotib Kotib o’z faoliyatini yuritish uchun birinchi hakam qarshisidagi ustun
ortida (ikkinchi hakam orqasida) joylashadi. Kotib quyidagi vazifalarni bajaradi:
o’yin bayonnomasiga o’yin va jamoa haqidagi ma’lumotlarni yozadi; yig’ilgan
ochkolar, tanaffuslar, o’yinchilarni almashtirish; jazo choralari, to’pni o’yinga
kiritish navbatlarini yozib boradi va nazorat qiladi; yuqorida ko’rsatib o’tilgan
vaziyatlar buzilganda, ikkinchi hakamga xabar qiladi.
Chiziq hakamlari
Chiziq hakamlari (4 ta bo’lganda) may donning har bir burchagidan 1-3 m
uzoqlikda joylashadilar va o’z chiziqlarini nazorat qiladilar. Agar o’yinda 2 ta
chiziq hakami ishtirok etsa,
s ular maydon burchaklaridan 1-2 m uzoqlikda bir-biriga
diagonal holatda joylashadilar. Ular yon va orqa chiziqlarni o’z tomonlaridan
nazorat qiladilar. Chiziq hakamlari qo’llaridagi bayroqchalarni harakatlantirib,
quyidagilarni ifodalaydilar: to’p maydonga yoki chiziq ustiga tushsa, bayroqni
pastga (maydonni ko’rsatib) tushiradilar; to’p maydon tashqarisiga tushsa yoki
chegara lovchi antenna tashqarisidan o’tsa, bayroqni yuqoriga ko’taradilar.
30

Voleybol qoidalarining barchasini ushbu kitobda yoritish mumkin emas, lekin
biz eng asosiy holatlar ustidagina to’xtab o’tdik. Yuqoridagi materialni
o’zlashtirishda «Voleybolning rasmiy qoidalari» qo’llanma-sidan foydalanish
zarur bo’ ladi.Voleybol bo’yicha musobaqalar o’quv-mashg’ulot ishlarining asosiy
qismidir. Ular mashg’ulotlardagi jismoniy, texnik, taktik va psixologik
tayyorgarlik samarasini ko’rsatib beruvchi yakuniy ko’rsatkich bo’lib ham
hisoblanadi. Musobaqalar tasdiqlangan taqvimiy reja asosida o’tkaziladi.
Sport musobaqalari sportchini tarbiyalashda katta o’rin tutadi. Voleybol
bo’yicha musobaqalar oldiga qo’ygan vazifalariga ko’ra quyidagi turkumlarga
bo’linadi: chempionatlar, kuboklar, saralash va yordamchi musobaqalar (tayyorlov,
nazorat va boshqalar).Chempionat va kubok musobaqalari - eng asosiy
musobaqalar bo’lib, bu musobaqalarda eng kuchli jamoalar aniqlanadi. Bu
musobaqalar ko’lami turlicha bo’ladi: jahon, qit’a, mamlakat, viloyat; shahar
miqyosidagi va boshqalar.
Saralash musobaqalari o’z maqsadi va vazifasiga ko’ra asosiy
musobaqalarning keyingi bosqichiga chiqish yoki malakali o’yinchilarni ma’lum
bir jamoa tarkibiga qabul qilishni nazarda tutadi.
Yordamchi musobaqalar tarkibiga quyidagilarni kirgizish mumkin:
ko’rgazmali musobaqalar voleybolni ommaviylashtirish va targ’ib qilish
maqsadida tashkil etiladi. Ular ommaviy sport bayramlarida, o’quv yurtlarida,
tashkilot va korxonalarda o’tkaziladi.
- qisqartirilgan musobaqalar (blits turnirlar) g’olibni aniqlash
uchun qisqartirilgan partiyalar bilan o’tkaziladi. Bunday musobaqalar
bayram kunlarida, sport mavsumlarining ochilishida tashkil qilinadi.
- tasnif musobaqalari - sport tayyorgarligi darajasini aniqlash va
sport tasniflarini (razryadlar) berish maqsadida tashkil qilinadi.
- tenglashtiruvchi musobaqalarning asosiy vazifasi kuchli raqib jamoasi bilan
uchrashishga imkon berish yo’li bilan kichik tasnifdagi sportchilarning o’sishini
rag’batlantirishdan iborat.
- nazorat va tayyorlov musobaqalari jamoa va alohida o’yinchilarning
31

oldindagi rasmiy musobaqalarga tayyorgarlik holatini aniqlash maqsadida
o’tkaziladi.
Mashg’ulot jarayonida tayyorlov va nazorat musobaqalari katta o’rinni
egallaydi.
Yordamchi musobaqalar asosan tayyorlov va musobaqa davrlarining yarmida
rejalashtiriladi. Tanlov va asosiy musobaqalar ko’pincha bir yilda 2-3 marotaba
o’tkaziladi. Turli xil musobaqalarning ahamiyati va o’rni ko’p yillik tayyorgarlik
bosqichiga bog’liq bo’ladi.Shunday qilib, boshlang’ich bosqichlarda faqat
tayyorlov va nazorat musobaqalari rejalashtiriladi va o’tkaziladi.Sportchilar
malakasining o’sib borishga qarab, keyingi ko’p yillik tayyorgarlik bosqichida
musobaqalar soni ortib boradi, musobaqa davriga tanlov va asosiy musobaqalar
kiritiladi. Musobaqalar sportchining tayyorgarlik darajasining asosiy nazorat shakli
bo’libgina qolmay, balki sport mahoratini takomillashtirishning zarur omilidir.
Musobaqalarni rejalashtirganda tayyorgarlikning o’ziga xos xususiyatlariga
alohida e’tibor qaratish lozim. Birinchidan, musobaqalar shunday tanlanishi
kerakki, ularning yo’nalishi, qiyinchilik darajasi ko’p yillik tayyorgarlikning
tuzilishi, vazifasi bilan qat’iy mos kelsin. Ikkinchidan, agar sportchi uni o’zining
jismoniy, texnik-taktik va psixologik qobiliyatiga qo’yilgan vazifalarni yecha
oladigan bo’lsa musobaqalarga jalb qilsin. Uchinchidan, musobaqa va mashg’ulot
amaliyotini rejalashtirish kerak, ayniqsa, tayyorgarlik jarayoni samarali amalga
oshishi va sportchi tanlov hamda asosiy musobaqalarda o’z imkoniyatini ochib
berishi zarur. To’rtinchidan, musobaqalar dasturi va qatnashuvchilar tarkibi kuchli
raqobat muhitini ta’minlashi kerak.
Hakamlar va hakamlik qilish
Har bir uchrashuvni hakamlar tarkibi boshqarib boradi va bu tarkibga:
birinchi hakam; ikkinchi hakam; kotib; to’rtta (yoki ikkita) chiziq hakamlari kiradi.
Birinchi hakam vakolatlari. Birinchi hakam o’yin jarayoni boshlanganidan to
yakunlanguniga qadar uni boshqarib boradi. U shu o’yinda ishtirok etayotgan
barcha hakam va o’yinchilarga rahbarlik qiladi.Uning qarori hal qiluvchi kuchga
ega. Birinchi hakam qolgan hakamlar qarorini noto’g’ri deb topsa,uni bekor qilish
32

huquqiga ega. Agar biror hakam vazifasini uddalay olmasa, birinchi hakam uning
vazifasini o’z zimmasiga olishi mumkin. Birinchi hakam chiqargan qarorni
muhokama qilishga yo’l qo’yilmaydi. Lekin jamoa sardori iltimosiga ko’ra u o’z
qaroriga izoh berishi mumkin. Birinchi hakam o’yindan oldin maydon, to’p va
boshqa uskunalar holatini nazoratdan o’tkazadi. Jamoa sardorlari bilan qur’a
tashlashni uyushtiradi. O’yin davomida faqat birinchi hakam quyidagilar bo’yicha
qaror chiqarish huquqiga ega: jamoalarni ogohlantirish; jazolash; to’p
kirituvchining xatosi; to’p kirituvchi jamoa a’zolarining joylashishidagi xatosi
bo’yicha; to’p bilan o’ynash xatolari bo’yicha; to’r va uning ustida ro’y beradigan
xatolar bo’yicha; orqa chiziq o’yinchilari va «Libero»ni hujum zarbasi; «Libero»ni
oldingi zonadan yuqoridan uzatilgan to’piga hujum zarbasi qo’llanilganda.
Ikkinchi hakam vakolatlari . Ikkinchi hakam birinchi hakam ro’parasidagi
voleybol ustuni ortida birinchi hakamga qaragan holda tik turib joylashadi. U
zaxiradagi o’yinchilarni kuzatib turadi; tanaffus olish va o’yinchi almashtirishga
ruxsat beradi; o’yin oldidan, har bir partiya oldidan o’yinchilarning maydondagi
joylashuvini nazorat qilib turadi. O’yin vaqtida hushtak chaladi va ishora bilan
quyidagilar bo’yicha qaror qabul qiladi: o’yinchi maydon va to’r ostidan raqib
tomoniga o’tib ketganda; o’yinga kiritilayotgan to’pni qabul qiluvchi jamoa
joylashuvda xatoga yo’l qo’yganda; o’zi joylashgan tomon yaqinida o’yinchi
to’rga va chegaralovchi antennaga tegib ketganda; orqa chiziq o’yinchisi yoki
«Libero» to’siq qo’yganda; o’yinchi to’rning pastki qismiga tegib ketganda.
Kotib., Kotib o’z faoliyatini yuritish uchun birinchi hakam qarshisidagi ustun
ortida (ikkinchi hakam orqasida) joylashadi. Kotib quyidagi vazifalarni bajaradi:
o’yin bayonnomasiga o’yin va jamoa haqidagi ma’lumotlarni yozadi; yig’ilgan
ochkolar, tanaffuslar, o’yinchilarni almashtirish; jazo choralari, to’pni o’yinga
kiritish navbatlarini yozib boradi va nazorat qiladi; yuqorida ko’rsatib o’tilgan
vaziyatlar buzilganda, ikkinchi hakamga xabar qiladi.
Chiziq hakamlari
33

Chiziq hakamlari maydonning har bir burchagidan 1–3 m uzoqlikda
joylashadilar va o’z chiziqlarini nazorat qiladilar. Agar o’yinda 2 ta chiziq hakami
ishtirok etsa, ular maydon burchaklaridan 1–2 m uzoqlikda bir-biriga diagonal
holatda joylashadilar. Ular yon va orqa chiziqlarni o’z tomonlaridan nazorat
qiladilar. Chiziq hakamlari qo’llaridagi bayroqchalarni harakatlantirib,
quyidagilarni ifodalaydilar: to’p maydonga yoki chiziq ustiga tushsa, bayroqni
pastga (maydonni ko’rsatib) tushiradilar; to’p maydon tashqarisiga tushsa yoki
chegaralovchi antenna tashqarisidan o’tsa, bayroqni yuqoriga ko’taradilar.
Voleybol qoidalarining barchasini ushbu kitobda yoritish mumkin emas,
lekin biz eng asosiy holatlar ustidagina to’xtab o’tdik. Yuqoridagi materialni
o’zlashtirishda «Voleybolning rasmiy qoidalari» qo’llanmasidan foydalanish zarur
bo’ladi.Voleybol bo’yicha musobaqalar o’quv–mashg’ulot ishlarining asosiy
qismidir.
Ular mashg’ulotlardagi jismoniy, texnik, taktik va psixologik tayyorgarlik
samarasini ko’rsatib beruvchi yakuniy ko’rsatkich bo’lib ham hisoblanadi.
Musobaqalar tasdiqlangan taqvimiy reja asosida o’tkaziladi.Sport musobaqalari
sportchini tarbiyalashda katta o’rin tutadi. Voleybol bo’yicha musobaqalar oldiga
qo’ygan vazifalariga ko’ra quyidagi turkumlarga bo’linadi: chempionatlar,
kuboklar, saralash va yordamchi musobaqalar (tayyorlov, nazorat va boshqalar).
Chempionat va kubok musobaqalari – eng asosiy musobaqalar bo’lib, bu
musobaqalarda eng kuchli jamoalar aniqlanadi. Bu musobaqalar ko’lami turlicha
bo’ladi: jahon, qit’a, mamlakat, viloyat; shahar miqyosidagi va boshqalar.Saralash
musobaqalari o’z maqsadi va vazifasiga ko’ra asosiy musobaqalarning keyingi
bosqichiga chiqish yoki malakali o’yinchilarni ma’lum bir jamoa tarkibiga qabul
qilishni nazarda tutadi.
Yordamchi musobaqalar tarkibiga quyidagilarni kirgizish mumkin:
- ko’rgazmali musobaqalar voleybolni ommaviylashtirish va targ’ib qilish
maqsadida tashkil etiladi. Ular ommaviy sport bayramlarida, o’quv yurtlarida,
tashkilot va korxonalarda o’tkaziladi.
34

- qisqartirilgan musobaqalar (blits turnirlar) g’olibni aniqlash uchun
qisqartirilgan partiyalar bilan o’tkaziladi. Bunday musobaqalar bayram kunlarida,
sport mavsumlarining ochilishida tashkil qilinadi.
- tasnif musobaqalari – sport tayyorgarligi darajasini aniqlash va sport
tasniflarini (razryadlar) berish maqsadida tashkil qilinadi.
- tenglashtiruvchi musobaqalarning asosiy vazifasi kuchli raqib jamoasi
bilan uchrashishga imkon berish yo’li bilan kichik tasnifdagi sportchilarning
o’sishini rag’batlantirishdan iborat.
- nazorat va tayyorlov musobaqalari jamoa va alohida o’yinchilarning
oldindagi rasmiy musobaqalarga tayyorgarlik holatini aniqlash maqsadida
o’tkaziladi.Mashg’ulot jarayonida tayyorlov va nazorat musobaqalari katta o’rinni
egallaydi.Yordamchi musobaqalar asosan tayyorlov va musobaqa davrlarining
yarmida rejalashtiriladi.
Tanlov va asosiy musobaqalar ko’pincha bir yilda 2-3 marotaba
o’tkaziladi. Turli xil musobaqalarning ahamiyati va o’rni ko’p yillik tayyorgarlik
bosqichiga bog’liq bo’ladi.Shunday qilib, boshlang’ich bosqichlarda faqat
tayyorlov va nazorat musobaqalari rejalashtiriladi va o’tkaziladi. Sportchilar
malakasining o’sib borishga qarab, keyingi ko’p yillik tayyorgarlik bosqichida
musobaqalar soni ortib boradi, musobaqa davriga tanlov va asosiy musobaqalar
kiritiladi. Musobaqalar sportchining tayyorgarlik darajasining asosiy nazorat shakli
bo’libgina qolmay, balki sport mahoratini takomillashtirishning zarur omilidir.
Musobaqalarni rejalashtirganda tayyorgarlikning o’ziga xos
xususiyatlariga alohida e ’tibor qaratish lozim. Birinchidan, musobaqalar shunday
tanlanishi kerakki, ularning yo’nalishi, qiyinchilik darajasi ko’p yillik
tayyorgarlikning tuzilishi, vazifasi bilan qat’iy mos kelsin. Ikkinchidan, agar
sportchi uni o’zining jismoniy, texnik-taktik va psixologik qobiliyatiga qo’yilgan
vazifalarni yecha oladigan bo’lsa musobaqalarga jalb qilsin. Uchinchidan,
musobaqa va mashg’ulot amaliyotini rejalashtirish kerak, ayniqsa, tayyorgarlik
jarayoni samarali amalga oshishi va sportchi tanlov hamda asosiy musobaqalarda
35

o’z imkoniyatini ochib berishi zarur. To’rtinchidan, musobaqalar dasturi va
qatnashuvchilar tarkibi kuchli raqobat muhitini ta’minlashi kerak.
Almashtirish — bu muayyan zonadagi o’yinchining maydonni tark etishi va
uning o’rnini boshqa o’yinchi egallashdir. Almashtirish hakamning ruxsati asosida
amalga oshiriladi. Bir o’yinchini ikkinchi o’yinchi o’rniga tushishi kotib shu xaqda
bayonnomaga yozgandan so’ng amalga oshiriladi.
O’yinchini almashtirish ch e garasi .
1. Har bir partiyada jamoaga ko’pi bilan 6 ta almashtirish huquqi beriladi .
Bir vaqtning o’zida bir yoki bir necha o’yinchi almashtirilishi mumkin .
2. Dastlabki tarkibda joylashgan o’yinchi maydonni bir partiyada faqat bir
marta tark etib, qaytib o’z o’rniga kirishi mumkin .
3. Almashtirilayotgan zaxiradagi o’yinchi har bir partiyada faqat bir marta
maydonga tushishi mumkin .
U maydonda qolishi yoki yana dastlabki tarkibdagi muvofiq o’yinchi bilan
qayta almashtirilishi mumkin. Aynan shunday almashtirilish 3 ta dastlabki
tarkibdagi va 3 ta zaxiradagi o’yinchilar o’rtasida amalga oshirilishi mumkin .
Istisno tariqasida almashtirish
Jaroxatlanish sababli o’yinni davom ettira olmaydigan o’yinchi zaxiradagi
o’yinchi bilan yuqorida qayd etilgan qoida asosida almashtirilishi lozim . Agar
buning iloji bo’lmasa ya’ni jamoa almashtirish imkoniyatidan to’liq foydalanib
bo’lgan bo’lsa, unda shu jamoaga q oidadan tashqari istisno tariqasida
jaroxatlangan o’yinchini almashtirish imkoniyati beriladi .
Ushbu o’yinda jaroxatlanib maydonni tark etgan o’yinchiga maydonga
qaytish xuquqi berilmaydi.
O’yinchi jazo bilan maydondan chiqarilganda almashtirish tartibi
Maydondan jazo bilan chiqarilgan yoki diskvalifikatsiya (chetlashtirilgan)
qilingan o’yinchini almashtirish Qoidadagi tartibga asosan amalga oshiriladi
Noto’ g’ ri almashtirish
36

Agar jamoa almashtirish imkoniyatidan foydalangan bo’lsa, bu holda
o’yinchi almashtirish noto’g’ri bo’ladi (8.1).
Lekin Qoidani 8.2. — bandi bundan istisno.Jamoa noto’ g’ ri almashtirishga
yo’l qo’yganda va vaziyat haletilib, o’yin qayta tiklanganda quyidagi qarorlar
qabul qilinshi kerak:
Jamoa o’yin vaziyatini yutqazgan hisoblanadi
Noto’ g’ ri almashtirish to’g’rilanadi;
«Aybdor» jamoaning so’ngi ochkolari bekor qilinadi.
O’yinning mohiyati va mazmuni
Voleybol maxsus maydonchan i ng o’rtasidan to’r bilan ajratilgan q ismlarida
2 jamoaning to’p vositasida amalga oshiradigan musobaqalashuvidan iborat sport
o’yinidir.O’yinning maqsadi — to’pni to’r ustidan raqib mandonchasiga tushirish
va raqibniaynan shunday harakatiga yo’l qo’ymaslikdan iborat. Bunda jamoa to’p
bilan 3 marta o’ynash huquqiga ega (to’siq qo’yishda to’p bilan 1 marta o’ynash —
bu 4 - chi imkoniyat).
Xulosa
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 3 iyundagi “Jismoniy
tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi
PK-3031-sonli qaroridan kelib chiqqan holda shunga urg’u berish lozimki, joylarda
o’tkaziladigan har bir musobaqa, uning miqyosidan qat’iy nazar, yuksak madaniy-
ma’naviy, tashkiliy, information va professional jihatdan yuksak salohiyat
me’yorlariga loyiq bo’lishi darkor.Musobaqalarni o’tkazishga shunday tartibda
yondoshish jismoniy tarbiya va sportni yanada ommalashishiga turtki
beradi.Mazkur qo’llanma aynan ana shu masalalarni jonlantirish mamlakatimiz
hududlarida voleybol bo’yicha faoliyat yuritayotgan mutaxassislar shu jumladan
hakamlar, trenerlar, sportchilar, jismoniy tarbiya va sportga ixtisoslashtirilgan
barcha ta’lim muassasalarida ta’lim oluvchi o’quvchi-talaba yoshlar xamda malaka
oshirish maskanlari tinglovchilarini musobaqa tashkil qilish va o’tkazish tartib-
qoidalari bilan yaqindan tanishtirish, ularning bilimi va amaliy ko’nikmalarini
shakllantirish maqsadida taqdim etilyapti.
37

Zamonaviy voleybolda o’tkaziladigan musobaqa turlari xilma-xil nomlar
bilan atalishi rasman qabul qilingan: Chempionat, Olimpiada va Osiyo o’yinlari,
Jahon Ligasi, Kubok va saralash musobaqalari, O’zbekistonda “Umid nihollari”,
“Barkamol avlod”, “Universiada” va h. Barcha turdagi musobaqalarni tashkil qilish
va o’tkazish samaradorligi nafaqat hakamlarning bilimi va kasbiy mahorati bilan
belgilanadi, balki har bir sportchi va trenerning rasmiy qoidalarga asoslangan
funksional faoliyati, madaniyati va ma’naviyati xamda odob-ahloqiga ham
asoslanadi.
Alohida ta’kidlash joizki, musobaqani madaniy-ma’rifiy va estetik
jihatlardan yuksak saviyada o’tkazish Federatsiyalar, musobaqa rahbariyati,
tashkilotchilar va texnik hodimlar faoliyatiga ham bog’liqdir.Bu borada albatta
musobaqaning tantanali ochilishi va yopilishi, o’yin jarayonini zamonaviy
information vositalar yordamida talqin qilib borishi tomoshabinlarda zavq
uyg’otadi, ushbu jarayon salohiyatini yanada yuksaltiradi.
Tan olish lozimki, yurtimiz hududlarida o’tkazilayotgan aksariyat
musobaqalar yuqorida qayd etilgan tartib-qoidalarga javob beradi deb bo’lmaydi.
Musobaqa keng ma’noda har bir insonni yakka tartibda, biror raqibga
nisbatan yoki jamoani jamoaga nisbatan muayyan sohada (san’at, adabiyot, ishlab
chiqarish, sport va h.) raqobat ta’sirida o’z imkoniyatlarini safarbar etib, yuksak
natijaga erishish tushunchasini anglatadi. Ushbu jarayonni amalga oshirishda
o’ziga xos tartib-qoidalar, shart-sharoitlar, maqsad va vazifalar belgilanadi.
Sport musobaqasi – bu ma’lum muddat ichida shakllangan yoki
shakllantirilgan madaniy-ma’naviy, intellektual salohiyat, jismoniy-ruhiy va
texnik-taktik tayyorgarlikka asoslangan imkoniyatlarni raqobat ta’sirida namoyish
etish va yuksak natijaga erishishga qaratilgan integral jarayondir. Sport
musobaqalari, miqyosidan qat’iy nazar bir qator turlarga bo’linadi: Olimpiada
o’yinlari, Chempionat, Kubok musobaqalari, turnirlar va h. O’zbekistonda esa
bundan tashqari boshqa davlatlarda o’xshashligi yo’q “Umidnihollari”,
“Barkamolavlod”, “Universiada” kabi uch pog’onali va ko’p bosqichli ommaviy
sport musobaqalari an’anaviy tarzda muntazam o’tkazilishi odat tusiga
38

kirgan.Tarixiy an’analarga ko’ra har bir musobaqa o’z miqyosi va maqomidan
qat’iy nazar o’ziga xos tarbiyaviy, ijtimoiy, siyosiy ahamiyat kasb etadi. Jismoniy
tarbiya va sportni sog’lomlashtiruvchi, tarixiy, madaniy va ma’naviy qadriyatlarni
shakllantiruvchi, barkamol avlodni tarbiyalovchi xamda intellektual salohiyatni
oshiruvchi vosita sifatida xizmat qiladi. Voleybol maxsus maydonchaning
o’rtasidan to’r bilan ajratilgan qismlarida 2 jamoaning to’p vositasida
musobaqalashuvidan iborat sport o’yinidir.
O’yinning maqsadi - to’pni to’r ustidan raqib maydonchasiga tushirish va
raqibning aynan shunday harakatiga yo’l qo’ymaslikdan iborat. Bunda jamoa to’p
bilan 3 marta o’ynash huquqiga ega (to’siq qo’yishdan tashqari).
O’yin to’pni o’yinga kiritish usuli bilan boshlanadi: to’p kirituvchi o’yinchi
zarb bilan to’pni to’r ustidan raqib jamoa maydonchasi tomonga yo’naltiradi. To’p
maydon chiziqlari chegarasidan chiqib, yerga tushguncha yoki jamoa o’yinchisi
xatoga yo’l qo’yguncha o’yin davom etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni. - Т .:
«O’zbekiston», 1997.-25 b.
2. O’zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida»gi
qonuni. - Т .: «O’zbekiston», 1997. - 16 b.
3. O’zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida»gi
Qonuni. - Т .: 27-iyul, 2000.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston bolalar sportini
rivojlantirish jamg’armasi faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi 29-avgust, 2004-yil 3481-son Farmoni.
5. Айрапетьянц Л.Р., Годик М.А. Спортивные игры. // Монография. Т.:
Ибн Сино, 1991. - 160 с.
6. Айрапетьянц Л.Р. Волейбол. // Учебник для высших учебных
заведений.Т.: Zar qalam . 2006. - 240 с.
7. Ayrapetyants L . R ., Pulatov A . A ., Isroilov Sh . X . Voleybol . // Oliy o ’ quv
yurtlari umumiy kurs talabalari uchun o ’ quv qo ’ llanma . T .: 2009. - 77 b .
39

8. Беляев A . B . Обучение технике игры в волейбол и её
совершенствование. //Методическое пособие. М.: Олимпия. Человек., 2008. -
54 с.
9. Бержо. Волейбол высшего уровня. // Автор перевода с французского
языка Ю.Б.Чесноков. М.: Олимпия. Человек, 2007. 31 с.
10. Волков Л.П. Теория и методика детского и юношеского спорта. Киев:
Олимпийская литература, 2002. - 294 с.
11. https://fayllar.org/musobaqa-qoidalarining-vujudga-kelishi-va-shakllanishi-
oyinnin.html
12. https://arxiv.uz/ru/documents/referatlar/jismoniy-tarbiya/musobaqa-qoidalari-va-
uni-tashkil-qilish-voleybol
13. https://abiturtest.uz/mavzular/musobaqa-nizomi-ozbekiston-chempionati-misolida-
chempionatning-maqsadi-va-vazifalari/
40

Купить

Похожие документы
Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning o’rni
Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Sogʻlom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining oʻrni