Voleybol o’yinining kelib chikishi va rivojlanish tarixi - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	108.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Voleybol o’yinining kelib chikishi va rivojlanish tarixi

Купить

Voleybol o‘yinining kelib chiqishi va rivojlanish tarixi
Mundarija:
Kirish………………………………………………………………………………3
I.Bob VOLEYBOL O‘YININING KELIB CHIQISHI
1.1. Dunyoda voleybol o’yinining paydo bo’lish tarixi……………………...…6
1.2. Voleybol sport turi bo’yicha belgilangan tartib qoidalar ………....……..16
1.3. Voleybol bo’yicha o’qituvchi-murabbiy modeli ...… …… … …… … …… ...21
II.Bob VOLEYBOL O’YININI O’ZBEKISTONDA RIVOJLANISHI
2.1 O’zbekistonga voleybol o’yinini kirib kelishi ……………………………26
2.2 O’zbekistonda voleybolni boshqaruvchi davlat tashkilotlari……………. 33
Xulosa....………………………………………………………………………….40
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………42
K irish
2

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2021 yil 30
oktyabrdagi “Sport-ta’lim muassasalari faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish
dasturi to’g’risida”gi, 2021 yil 5 noyabrdagi “Yurish, yugurish, mini-futbol,
badminton, stritbol va “Workout” sport turlarini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari” to’g’risidagi, “2024 yil Parij shahrida (Fransiya) bo’lib o’tadigan
XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya o’yinlariga O’zbekiston
sportchilarini kompleks tayyorlash to’g’risida”gi, “Sport ta’limi tizimini tubdan
takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari bo’yicha sportchilar
zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi
qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb
etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali mutaxassislarni tayyorlash, ularning
mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport musobaqalarida faol ishtirokini
ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo’lib xizmat qiladi. Yuqoridagi
qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida jismoniy tarbiya va sport
ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini maqsadli tayyorlash, 2024 yil
Parijda bo’lib o’tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya o’yinlariga
alohida tayyorgarlik ko’rish, aholi salomatligini jismoniy tarbiya va sport orqali
mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo’lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o’rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so’ngi yillarda ushbu sohada to’planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o’zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog’lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi.
Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p. Biroq ularning eng
asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy
3

sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir. Zero, el-yurtning kelajagi bugun
kamolga etayotgan yoshlar qo’lida. “Vatanimizning kelajagi, xalqimizning
ertangi kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro’-e’tiborini
avvalambor farzandlarimizning unib-o’sib, ulg’ayib, qanday inson bo’lib
hayotga kirib borishiga bog’liqdir” deb ta’kidlaydi birinchi Prezidentimiz Islom
Karimov “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch” kitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish
maqsadida o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod
etildi.2011yilda manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va
san’at maktablari barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash
bo’yicha belgilangan topshiriqlar to’la bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 1405
sport inshooti, 133 suzish havzasi sport maktablari qurilib, foydalanishga
topshirildi. Sport yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib borayotgani,
minglab yigit-qizlar sport bilan shug’ullanishni kundalik vazifasiga aylantirgani
ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Jumladan
2005-2016-2017 yillarda mutlaq sog’lom bolalar mamlakat bo’yicha 52,7 %
dan 96,3%gacha o’sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa keskin
kamaydi. O’g’il va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi va vazni oshmoqda. Harbiy
xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli
darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir.
Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha,
kelajak avlodning sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik
qismining sog’lom o’sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o’sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.
4

Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo’lishlarini
ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini mustahkamlashdan iborat
bo’lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo’lib xizmat qilmoqda.
Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni
boshlang’ich tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga
bo’linadi. Ob - havo qulay bo’lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun
yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta va keng bo’lgan sport
anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va
chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil
atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari bilan
muntazam shug’ullanmoqdalar.
Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda
quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, sakrash,
uloqtirish, irg’itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy
harakatlarni tartibli bajarish:
 Sabr chidamga o’rgatish
 O’yinga ruhiy - psixologik jihatdan tayyorlash
 O’z - o’zini tutish va o’ziga ishonchni tarbiyalash
 Topqirlik ko’nikmalarini shakllantirish
 Hozir javob bo’lishga tayyorlash
 Bardamlik va hamdardlik xususiyatini shakllantirishga qaratiladi.
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg’ulotlarini o’tkazishdan –
bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo’lib o’sishga har bir murabbiy va o’qituvchi muhim rol
o’ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh voleybolchilar deganda avvalo
umumta’lim maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik
yoshli guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni
tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar
darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib
5

qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga
alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin
egallaydi. Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik,
chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin
tutadi. Shu yo’lda umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va majmuani
(kompleks) sport tablardagi mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish
usullarini o’rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo’yiladi.
Bunda viloyatlardagi maktablar, BO’SM asosiy makon (ob’ekt) bo’lib
hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, sport mashg’ulotlaridagi
amaliy faoliyatlarni o’rganishda kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi
an’anaviy usullardan foydalaniladi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar .Har bir sport turida ko’zda
tutilgan maqsad
va vazifalarni amalga oshirishda xilma-xil jismoniy
mashqlardan
foydalaniladi. Ularda asosan jismoniy tayyorgarlikdarajasini
oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab) o’rgatish asosiy maqsad
hisoblanadi.Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun
beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga va jismoniy
sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi juda muhim
o’rin egallaydi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob,beshta reja xulosalar,
adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kurs ish 42 betdan iborat matnda bayon qilingan.
Adabiyotlar ro’yxati 20 ta manbani o’z ichiga oladi, 4 ta i nternet saytlaridan
foydalanildi.
I.Bob VOLEYBOL O’YININING KELIB CHIQISHI
1.1. Dunyoda voleybol o’yinining paydo bo’lish tarixi
Voleybol 1895 yilda Amerika qo’shma shtatlarining Massachusets shtatidagi
Xoliok shahrida jismoniy tarbiya bo’yicha rahbar Vilyam Morgan tomonidan
yaratilgan. U voleybol o’yinini oddiy, ko’p mablag’ sarflamasdan tashkil etishni
ko’zda tutib yangi o’yinning qoidalarini ishlab chiqdi. 1896
6

yilda Springfild shahridagi kollej direktori doktor Alfred Xalsted bu o’yinga
“voleybol” deb nom berdi. “Voleybol” inglizcha so’z bo’lib, o’zbek tilida “parvoz
qiluvchi to’p” degan ma’noni bildiradi. 1895 - 1920 yillar
voleybol o’yini rivojlanishining birinchi bosqichi bo’lib hisoblanadi. O’yinning
boshqa davlatlarda vujudga kelishi va rivojlanishi quyidagicha: 1900 y – Kanada,
1908 y – Kuba, 1909 y – Puerto-riko, 1910 y – Peru, 1917 y – Braziliya, Urugvay,
Meksika, Osiyoda 1900-1913 yillar – Yaponiya, Kitay, Filippinda, 1914 y –
Angliya, 1917 y – Frantsiya.
T arixni, ajdodlarimiz merosini bilmay turib bugungi kunga baho berish,
kelajak loyihasini chizish va istiqlol binosini qurishga kirishish boshi berk
ko’chaga kirib qolish ehtimolidan holi emas. Shuning uchun har bir soxani
joylarda vujudga kelishi va rivojlanish tarixini o’rganmay shu soxani bugungi va
ertangi istiqbolini ta’minlash mushkul muammodir.
Voleybol jismoniy tarbiya va sport tizimining yirik va mustaqil irmoqlaridan
biri hisoblanib, O’ zbekistonning viloyatlari va tumanlarida o’ziga xos rivojlanish
tarixiga ega. Voleybol O’ zbekistonda eng ommalashgan sport turlari qatoriga
kirsada, respublikamizning barcha mintaqalarida u turli darajada «obro’-e’tibor»
qozonib kelgan. Toshkent shahri va Toshkent viloyatida, vodiyning shaharlari va
qishloqlarida voleybol boshqa viloyat tumanlaridagiga nisbatan samaraliroq
«hurmat»ga sazovor bo’lgan. Bunday vaziyatning sabablari deyarli shu viloyatlar
tarixiy-ijtimoiy negizlari bilan bog’liq deb taxmin qilinsada, lekin masala chuqur
izlanishni, mavzuga oid tarixiy ma’lumotlarni ilmiy asosda o’rganishni taqazo
etadi.
Voleybol O’ zbekistonda qachon, qaerda va qanday vaziyatda vujudga
kelgani haqida aniq ma’lumot yo’q. Lekin ayrim taxminlarga qaraganda 1921-24
yillarda voleybol o’yini Q o’qon, Toshkent va Farg’onada vujudga kela boshlagan.
O’ sha davrning sport veterani K.Lebedevni himoyasiga binoan 1924-25
yillarda ko’pgina yoshlarni doira shaklida joylashib bir-birlariga uzatish o’yinlari
tarqala boshladi. Qiziq, mazkur davrda voleybol bo’yicha qabul qilingan xalqaro
musobaqa qoidalari ancha takomillashgan bo’lib, maydoncha 9x18 m, to’p bilan
7

faqat uch marta o’ynash mumkinligi, o’yinchilar tarkibi bir jamoada 6 kishidan
iborat bo’lishi, to’rni balandligi 243 sm (erkaklar uchun), hisob 15 ochkoga
etganda o’yinning bir bo’limi yakunlanishi, to’pni o’yinga kiritish – xullas barcha
o’yin qoidalari zamonaviy voleybol o’yini qoidalariga o’xshash edi. Shunga
qaramay o’zbekistonda voleybol qoidalari 1924-25 yillarda hali ancha sodda
bo’lgan. O’sha davrning V.I. Prevoznikov degan sport ixlosmandining aytishicha,
1926 yilda Toshkent shahridagi Chernishevskiy nomli maktab o’qituvchisi
Moskvadan musobaqa qoidalari, voleybol turi va to’pini birinchi bor keltirgan.
1927 yilning 26 aprelida esa aynan shu maktabning voleybol to’garagi jamoasi
birinchi rasmiy musobaqa tashkil etib, unda u yuksak mahorat ko’rsatdi va
musobaqa g’olibi bo’ldi.
Mazkur musobaqa voleybolni ommaviylashishi va shakllanishida katta
burilish kashf etdi. 1927 yilning yoz oylaridan birida voleybol bo’yicha Toshkent
shahar birinchiligi o’tkazilib, unda 9 ta voleybol jamoasi ishtirok etdi.
Chernishevskiy nomli maktab voleybol jamoasi bu musobaqada ham g’oliblikni
qo’ldan bermadi.
Voleybolni keng ommaviylasha borishiga KIM stadionida o’tkazilib kelgan
musobaqalar katta ta’sir ko’rsatdi.
1927 yilda Toshkentda 6 ta voleybol maydonchasi mavjud bo’lib, ular
Chernishevskiy va KIM nomli maktablarda, Mexanika texnikumida (2 ta),
«Metallist» sport to’garagi qoshida va Profintern yozgi sport klubida joylashgan
edi.
1928 yilda Toshkentda kuzgi voleybol musobaqalari bo’lib o’tdi unda 10 ta
erkaklar va 4 ta ayollar jamoalari qatnashgan edi. 1929 yildan boshlab voleybol
bo’yicha Toshkent shaxar birinchiligi muntazam o’tkazila boshladi.
1930 yillarda «Dinamo» ko’ngilli sport jamiyatida voleybol jamoalari
tuzildi. Ilk bor tuzilgan «Dinamo» voleybol jamoasining birinchi murabbiysi B.
Vorontsov O’zbekistonda voleybolni rivojlanishiga salmoqli xissa qo’shdi. Shu
bilan bir qatorda malakali mutaxassilarni etishmasligi, ayniqsa maxalliy millatga
8

mansub yo’riqchi, murabbiy va tashkilotlarni sanoqli bo’lganligi voleybolning
uzoq viloyat va qishloqlarda quloch yozishiga halaqit berib keldi.
Mehnatkashlarni, ayniqsa ayollarni ayollarni jismoniy tarbiya va sportga,
jumladan, voleybolga jalb qilish maqsadida Toshkent shaxar Kengashi Toshkent
Mavze qo’mitasi bilan birgalikda 1929 yil 25 apreldan 15 maygacha respublika
miqyosida amaliy haftalik tashkil qilgan edi. Mazkur tadbir sezilarli natijalar berdi.
Jumladan, joylarda jismoniy tarbiya va sport, aksariyat voleybol bilan
shug’ullanuvchilar soni keskin ortib borishi ko’zga tashlandi. Ko’pgina joylarda
voleybol maydonchalari va boshqa sport inshootlari barpo etilishi avj olib bordi.
O’quv-trenirovka ishlariga va mutaxassislarning malakasini oshirishga, alohida
ahamiyat berildi. 1929 yili 30 sentyabrda samarqandda mahalliy millatga mansub
bo’lgan yoshlardan iborat jismoniy tarbiya va sport bo’yicha yo’riqchi-
tashkilotchilar tayyorlandi.
1933 yilda II O’ zbekiston Spartakiadasi o’tkazildi. Erkaklar o’rtasida
«Dinamo» va ayollar bahsida o’ztrans jamoalari I o’rinni egalladi.
1934 yil o’zbek voleyboli uchun muhim burilish yili bo’lib qoldi. J umladan ,
o’zbek voleybolchilari birinchi bor Moskvada Sobiq ittifoq birinchiligida ishtirok
etdi. Shu yili voleybol birinchi bor O’ rta Osiyo va Q ozog’iston Spartakiadasi
dasturidan o’rin oldi.
1936 yilda Toshkentda «Jismoniy tarbiya turkumi» va «Fizkultura UYI»
ochilishi voleybolning yanada ommaviylashishida katta ahamiyat kashf etdi.
Bundan tashqari Toshkent moliya-iqtisod institutida voleybol bo’yicha mashg’ulot
va musobaqalar o’tkazishga mo’ljallangan katta sport zali ochildi. Samarqandda
shahar ma’muriyati va shaxar fizkultura Kengashi Q aroriga binoan 60 kishiga
mo’ljallangan voleybol sport maktabi ochildi.
Shuni ham ta’kidlash o’rinliki, o’zbek voleybolini ilk bor ravnaq topishida
A.Saakov, G.Keshishev, V.X.Shnurov, A.A.Bogachenko, B.A.Vorontsov kabi
trenerlarning xizmati alohida ahamiyatga ega.
1938 yilga kelib o’zbekistonda kuchli jamoalarning soni 72 taga etdi. Bular
SAGA «Dinamo», ODO, Q urilish texnikumi, «Lokomotka», O’ zTRANS, SazPI
9

(Toshkent), Farg’ona, Xorazm, Buxoro, Q oraqalpog’iston, Samarqand, Qo’qon va
boshqa jamoalardir.
1938 yilning dekbridan boshlab birinchi bor Konstitutsiya kuniga
bag’ishlangan an’anaviymusobaqalar tadbiq etildi.1939 yilning fevral oyida
Toshkentga Moskva «Lokomotiv» jamiyatining kuchli voleybol jamoalari tashrif
buyurishdi. O’tkazilgan musobaqalarda Toshkentning ayollar terma jamoasi 2:1
hisobi bilan g’alaba qozonishgan bo’lsa, erkaklar jamoasi mag’lub bo’ldi.
Voleybolni yanada ommaviylashishiga va voleybolchilar mahoratining
oshishiga 1939 yilda o’tkazilgan Sobiq ittifoq birinchiligini Toshkentda tashkil
qilingan mintaqaviy musobaqalari katta asos bo’ldi. Bu mintaqaviy musobaqalarda
«Nauka» (Tbilisi), «Spartak» (Stalinabad), «Uchitel» (Chkalov), «Lokomotiv»
(Baku), «Uchitel» (Kuybishev), «Spartak» (Ashxabad) va «Stroitel» (Toshkent)
jamoalari ishtirok etishgan edi. Toshkentning erkaklar jamoasi uchinchi, ayollar
jamoasi to’rtinchi o’rinni egalladi. 1941 - 64 yillar yillarda musobaqalar soni ancha
kamaygan bo’lsada, voleybol aholini jismoniy - harbiy tomondan tayyorlashda o’z
vazifasini topdi. O’sha davr hisoblariga qaraganda 1941 yilning 1 yanvarida e’lon
qilingan ko’rsatkichlar, bo’yicha respublikada voleybol bilan shug’ullanuv-
chilarning soni 14.429 kishini tashkil etgan.1941 yilni oktyabr oyida
O’zbekistonning barcha viloyat, shahar va tumanlarida harbiy o’quv shohobchalari
tashkil etilib, ular faoliyatida jismoniy tayyorgarlikka alohida e’tibor berildi.
Urushning og’ir yillariga qaramasdan O’ rta O siyo va Q ozog’iston
S partakiadasi o’tkazilib, undagi dasturi bo’yicha tashkil etilgan voleybol
musobaqalarida O’zbekistonning erkaklar jamoasi birinchi o’rinni, ayollar
jamoalari bahsida esa Q ozog’iston sportchilari yuqori natijaga erishishdi.
1944 yilda o’tkazilgan navbatdagi O’ rta O siyo va Q ozog’iston
S partakiadasida o’zbek voleybolchilari yuqori mahorat namoyish etib, erkaklar va
ayollar jamoalari birinchi o’rinni egallashga muyassar bo’lishdi.
1945 yildan boshlab jismoniy tarbiya va sport hamda jamoalarni qayta
tiklash davri kuchga kira boshladi.
10

1946 yili Toshkent, Andijon, Samarqandda shahar birinchiliklari, shu yil
iyun oyida respublika birinchiligi o’tkazilgan bo’lsa, oktyabrda Toshkentning
«Lokomotiv» jamoasi Odessa shahriga Sobiq ittifoq birinchiligida ishtirok etish
uchun jo’nadi. Mazkur musobaqada erkaklar va ayollar jamoalari o’z guruhlarida
to’rtinchi va uchinchi o’rinlarni egallashdi.
1947 yil 1 yanvarda berilgan hisobotlarga ko’ra voleybol bilan muntazam
shugullanuvchilarning soni 9278 kishini tashkil etgan. Jumladan kolxozchilar –
3086, sport maktablarida shugullanuvchi bolalar – 2328 kishiga teng bo’lgan edi.
Respublika bo’yicha I razryadli voleybolchilar – 6 kishi, II razryadlilar 344 kishini
o’z ichiga olgan. Bundan ko’rinib turibdiki, voleybolning ommaviylik darajasi
ham, voleybolchilarning mahorat saviyasi ham ko’ngildagidek bo’lmagan.
Jismoniy tarbiya va Sport Qo’mitasining1947 yilgi hisobotida bu ahvol
hamda Surhondaryo, Xorazm, Buxoro viloyatlaridagi sanoqli sport inshootlarining,
jumladan, voleybol maydonchalarining hechqanday talablarga javob bermasligi
qattiq tanqid ostiga olingan edi.O’zbekistonda voleybolning ommaviylik doirasi
kengayishiga 1948 yil 27 dekbrda qabul qilgan «Jismoniy tarbiya va sportni aholi
orasida rivojlantirish hamda sportning ommaviyligini oshirish» haqidagi Qarori
alohida kuch bag’ishladi.1949 yildan qishloq sportchilariga, jumladan, kolxozchi-
voleybolchilar sport harakatini jadallashtirishga katta e’tibor berildi.
Shu yili o’tkazilgan qishloq sportchilarining VII Spartakiadasida ishtirok
etgan voleybol jamoalarining umumiy soni 29887 kishiga etgan edi.
Bulardan 1326 kishi institut talabalari bo’lsa, qolganlari ishchilar,
kolxozchilar, xizmatchilar va bolalarni tashkil etgan edi.
1950 yillardan boshlab O’zbekiston voleybolida uzluksiz hujum taktikasi
ustunligi ko’zga tashlana bordi. O’yinlarda turli taktik kombinatsiyalar qo’llana
boshladi.1947 yilda musobaqa qoidasiga o’yin 5 partiya davom etishi haqidagi
yangilik kiritilgandan so’ng, shug’ullanuvchilardan katta jismoniy tayyorgarlik,
chidamkorlik va matonat talab qilina boshladi. O’yinlar mazmuni va mohiyati
yanada qiziqarli tomonga o’zgara bordi. Lekin shunday bo’lsada, o’zbek
11

voleybolchilarining mahorati hali ittifoqdagi kuchli jamoalarnikidan ancha past
edi.
1950 yilning iyulida Toshkent Temir yo’lchilar bog’ining sport
maydonchalarida erkaklar va ayollar jamoalari o’rtasida Sobiq ittifoq Kubogi
o’yinlari o’tkazildi. O’zbek voleybolchilari bu musobaqada mag’lubiyatga
uchradilar. Bu mag’lubiyat asosli edi, chunki raqib Moskvaning «Dinamo»
jamoasi edi. Hisob 0:3.1951 yildan o’smirlar o’rtasida Sobiq ittifoq birinchiligi
o’tkazila boshlandi. O’zbek o’smirlari 14 o’rin bilan kifoyalandilar.
1953 yilda musobaqa jadvalida qishki musobaqalar paydo bo’ldi. 1954
yildan boshlab voleybol bo’yicha Ittifoq birinchiligi «A» va «V» guruhlariga
bo’lingan holda tashkil etila boshladi. O’zbek voleybolchilari «B» guruhiga
kiritildi. Shu yili Butunittifok musobaqalari yopiq sport maydonchalarida o’tkazila
boshladi.
1954 yili Toshkentda qator musobaqalar o’tkazildi. Shahar ochiq
birinchiligi, shahar Kubogi shular jumlasidandir. Yopik maydonchalarda
musobaqa o’tkazish Toshkent va keyinchalik ayrim viloyat shaharlarida tadbiq
qilina boshlandi.
1954 yil 1 yanvarga kelib, voleybol bilan shugullanuvchilar soni 64942
kishiga ko’paydi. Lekin respublikada, viloyat, tuman va qishloqlarda voleybolning
mahorat darajasi juda past bo’lib, yuqori malakali voleybolchilar sanoqli edi.
1955 yilning sentyabr oyida Toshkentda ilk bor O’zbekiston Davlat jismoniy
tarbiya instituti tashkil qilinib, uning tarkibida sport o’yinlari kafedrasi faoliyat
ko’rsata boshladi. 1955 yildan boshlab respublikamiz voleybolchilari I Sobiq
ittifoq xalklari Spartakiadasiga tayyorgarlik mashg’ulotlari va musobaqalarini
rejalashtirdilar.
Chunonchi, 1955 yil yakunida Jismoniy tarbiya va Sport Qo’mitasi taklifiga
binoan Toshkentga Olma-otaning erkaklar va ayollar jamoalari tashrif buyurishdi.
Birinchi o’yinda o’zbek ayollar jamoasi 3:0 hisobida g’alaba qozongan bo’lsa,
erkaklar jamoasi 2:3 hisobida mag’lubiyatga uchrashdi. Ikkinchi o’yinda, ham
ayollar (3:0), ham erkaklar (3:2) jamoalari g’alaba nashidasini surishdi.
12

1956 yili (iyul - avgust) Moskvaning Lujniki sport majmuasida I sobiq
ittifoq xalklari Spartakiadasi ochildi. Spartakiadaning voleybol musobaqalarida
respublikamiz erkaklar jamoasi 14 va ayollar jamoasi 13 o’rinlar bilan
kifoyalandilar.
O’zbek voleybolchilari mazkur Spartakiadada yaxshi natijalarga erisha
olmaganlaridan so’ng 1957 yildan boshlab Ittifoqdosh respublikalar voleybol
jamoalari bilan qator o’rtoqlik uchrashuvlari uyushtirildi. Jumladan, o’zbek
voleybolchilari Boku, Tbilisi va Erevan jamoalari bilan kuch sinashib barcha
o’yinlarda mag’lubiyatga uchrashdi.
1958 yilda respublikamizda maktablararo musobakalar avj oldi. Ayniqsa, bu
davrda Oliy o’quv yurtlari jamoalari o’rtasidagi musobaqalar qizg’in tus ola
boshladi.
SAGU va «Burevestnik» talabalari ko’ngilli sport jamiyati jamoalari eng
kuchlilar qatoridan joy olishdi. Maktab o’quvchilari orasida Toshkentning 64-
maktab o’smirlarjamoasi va 104-maktabning qizlar jamoasi mazmunli voleybol
namoyish qildilar.
1959 yilda o’zbek voleybolchilari II Sobiq ittifoq xalklari Spartakiadasida
ishtirok etib, erkaklar 14 o’rin, ayollar jamoasi esa 11 o’rinni egalladi.
Shu yili, ya’ni 1959 yilda O’zbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti
o’zining birinchi bitiruvchilarini qutladi.
Ular orasida voleybol ixtisosligi bo’yicha 11 kishi oliy ma’lumotga sazovor
bo’ldi (1 ta o’zbek ayoli va 2 ta o’zbek yigiti voleybol bo’yicha institutni
tugatishgan edi).
1960 yilda SKIF voleybolchilari (erkaklar va ayollar jamoasi) yozgi
respublika talabalar o’yinlarida eng yuqori natijalarga erishishdi. Shu yili SKIF
jamoalari Xarkov shahrida o’tkazilgan Butunittifokyozgi talabalar o’yinlarida
qatnashib, erkaklar jamoasi 13 o’rinni, ayollar oxirgi 18 o’rinni olishdi.
1961 yil oktyabr oyida Toshkentda I O’zbekiston ayollar Spartakiadasi
ochildi. Bu tadbir ayollar voleybolining ommaviylashishida katta turtki bo’ldi.
13

1962 yilda Toshkentda Moskvaning «Buravestnik» ayollar jamoasi va
SKIF va O’zbekiston terma jamoalari bilan uchrashuv o’tkazdi. Bunda vakillarimiz
g’alabani boy berishdi.
1963 yili Sobiq ittifoq xalqlari III Spartakiadasida respublikamiz erkaklar
jamoasi 9, ayollar esa 15 o’rinni egalladi. Aynan shu yili o’zbek voleybolchilari
rener I.L.Kiblitskiy raxbarligida «Dinamo» Markaziy Uyushmasi birinchiligi
g’olibi bo’lishdi va O’zbekiston voleybol tarixida ilk bor 6 ta Sobiq ittifoq sport
ustasi razryadi darajasiga ega bo’lgan sportchilariga ega bo’ldi. Bularga –
G.Xudyakov, G.Bagirov, Yu.Simonov, V.Kucherov, V.Ananich va
R.Xusainovlardir.
Ayollar o’rtasida esa L.Belichko, E.Sklyarova, M.Katasonova, L.Ishmaeva,
L.Raxmanqulova, I.Nazarova va boshqalar birinchi bor sport ustasi degan nomga
sazovor bo’ldilar.
1964-65 yillardan boshlab o’zbek voleyboli tobora shakllana bordi. Yuqori
malakali voleybolchilar doirasi kengaya bordi. Bular qatoriga Olimpiada
chempionlari V.Duyunova, L.Pavlova, yoshlar o’rtasida ovrupa chempionlari
L.Ishmaeva, L.Suleykina, O.Belova, L.Lepilina, O.Dubyaga, S.Myachin kabilar
kiradi.O’zbek voleyboli tarixida respublikamiz terma jamoalarining xalqaro
musobakalarda ishtirok etib kelishi alohida axamiyatga egadir. Shuni ta’kidlash
o’rinliki, o’zbek voleybolchilari o’zining ilk bor xalqaro uchrashuvini 1935 yil
oktyabr oyida Toshkentda Afg’oniston terma jamoasi bilan o’tkazgan.
Mazkur uchrashuv sobiq ittifoq miqyosida birinchi xalqaro musobaka bo’lib
urin olgan. Bu davrda xali yagona xalqaro musobaka qoidalari bir-biridan sezilarli
darajada farq qilgan. Shuning uchun Afg’oniston voleybolchilari bilan bo’lgan
uchrashuv shu davlat qoidalariga binoan o’tdi. Chunonchi, maydonchada 9 kishi
o’z joylarini almashtirmasdan harakat qilishdi. Hisob 22 gacha davom etdi. 3
partiyadan iborat bulgan o’yin 2:0 hisobida bizning voleybolchilarimiz foydasiga
hal bo’ldi.
14

1961 yili afg’on voleybolchilari Toshkentga ikkinchi bor tashrif buyurishdi.
Birinchi kuni mexmonlar 0:3 hisobida «Mehnat rezervlari», ikkinchi kuni esa 2:3
hisobida «ODO» jamoalariga uchrashuvni boy berishdi.
Shu yili O’zbekistonga Mongoliyaning erkaklar va ayollar jamoalari
kelishdi. Mehmonlar respublikamizni «ODO», «SKIF» va «Buravestnik»
jamoalari bilan kuch sinashdi va barcha uchrashuvlarda mag’lub bo’lishdi.
1961 yilning dekabrida O’zbekiston voleybolchilari Indoneziyaga o’rtoqlik
uchrashuvlari o’tkazish uchun jo’nashdi. Ular Suratayya shahrida qator
uchrashuvlarda ishtirok etib bitta uyinda mag’lub bo’lishgan bo’lsa, qolganlarida
mezbonlar jamoasidan ustun kelishdi. 1962 yil iyun oyida O’zbekistonning
erkaklar va ayollar jamoalari Mongoliyaga jo’nashdi va barcha uchrashuvlarda
g’oliblikni qo’lga kiritishdi.
1964 yil avgust oyida O’zbekistonga javob safari bilan Indoneziyaning
erkaklar va ayollar jamoalari tashrif buyurishdi. Mehmonlarning erkaklar jamoasi
O’zbekistonning «Dinamo» (Toshkent) jamoasi bilan o’ynab, uchrashuvni 0:3
hisobida boy berishgan bo’lsa, Indoneziyaning ayollar jamoasi Toshkentning
«Spartak» jamoasi qizlariga 2:3 hisobida yutqazishdi.Mazkur halqaro o’yinlarda
erkaklar voleybol jamoasidan G.Xudyakov, G.Bagirov, R.Xusainov, Yu.Simonov,
V.Kucherov, V.Ananich va boshqalarning, ayollar jamoasidan esa M.Katasonova,
E.Sklyarova, L.Raxmanqulova, Yu.Xoliqnazarova, L.Korchagina va boshqalarning
alohida mahorat namoyish etganliklarini ta’kidlash lozim.1970-72 yillarga kelib
o’zbek voleybolchilari Bangladesh, Hindiston va boshqa xorijiy davlatlarda
halqaro o’rtoqlik uchrashuvlari o’tkazib yuksak mahorat ko’rsatishdi.
1970 yildan to 1991 yillargacha o’zbek voleybolchilari talaygina xalqaro
rasmiy va o’rtoqlik musobaqalarida ishtirok etib kelishgan. Bularga misol qilib
L.Ishmaeva, V.Galushko (Duyunova), L.Pavlova (Lulina), O.Belova, Lepilina,
O.Dubyaga, S.Myachin va boshqalarni keltirish mumkin. Ammo bu
musobaqalarda O’zbekistonlik sportchilar sobiq ittifoqning turli jamoalari sharafini
himoya qilishga jalb qilingan edilar. Shuni ham qo’shimcha qilish mumkinki,
Respublikamizning erkaklar va ayollar jamoalari 1934 yildan deyarli 1988
15

yillargacha Sobiq ittifoq Chempionatida va 1956 yildan to 1986 yilgacha Ittifoq
xalqlari Spartakiadasida ishtirok etib biron marta yuqori pog’onalardan joy
olmagan. Erkaklar bir martadan 6 o’rin (1967) va 8 o’rin (1975)larni, ayollar esa 6
o’rin (1971) va 5 o’rin (1975)larni egallashgan. Vatanimizning o’z mustaqilligini
qo’lga kiritishi o’zbek voleybolining xalqaro miqyosdagi o’rniga ham ijobiy ta’sir
ko’rsatdi. Chunonchi, 1993 yil 24-31 iyulda Shanxay (XXR) shahrida o’tkazilgan
VII Osiyo chempionatida mustaqil O’zbekistonning ayollar milliy terma jamoasi
voleybol tarixida birinchi bor ishtirok etib, faxrli 6 o’rinni qo’lga kiritdi. Mazkur
chempionatga qadar ushbu musobaqalarga tayyorgarlik maqsadida Amerika
Qo’shma Shtatlarining bir necha shaharlarida bo’lib, turli universitetlar voleybol
jamoalari bilan o’rtoqlik uchrashuvlarini o’tkazishdi va o’yinlarda muvafaqqiyat
qozonishgan.
1949 yildan qishloq sportchilariga, jumladan, kolxozchi-
voleybolchilar sport harakatini jadallashtirishga katta e’tibor berildi. Shu yili
o’tkazilgan qishloq sportchilarining VII Spartakiadasida ishtirok etgan voleybol
jamoalarining umumiy soni 29887 kishiga etgan edi.
Bulardan 1326 kishi institut talabalari bo’lsa, qolganlari ishchilar,
kolxozchilar, xizmatchilar va bolalarni tashkil etgan edi.
1950 yillardan boshlab o’zbekiston voleybolida uzluksiz hujum taktikasi
ustunligi ko’zga tashlana bordi. o’yinlarda turli taktik kombinatsiyalar qo’llana
boshladi.
1.2. Voleybol sport turi bo’yicha belgilangan tartib qoidalar
Voleybol sport о’yinlari turlariga mansub bо’lib о’z mohiyati va mazmuni
xususiyati bilan ulardan farq qiladi. Voleybol о’yini nisbatan kichik bо’lgan ya’ni
о’rtasidan teng ikkiga bо’lingan 18 x 9 metrli tо’g’ri burchakli tо’rtburchak
shaklidagi maydonchada amalga oshiriladi.
Uzatish texnikasi. Tо’p uzatish voleybolda asosiy о’yin malakalaridan biri
bо’lib shu о’yin bilan bog’liq bо’lgan barcha texnik taktik faoliyatni amalga
16

oshirishga imkon yaratuvchi yagona vositadir. Uzatish hujum texnikasiga mansub
bо’lib uni ma’lum vaziyatda taktik mahorat bilan tо’g’ridan tо’g’ri ijro etish ochko
olish imkonini berish mumkin. Uzatish bir necha turlardan iborat bо’ladi. Tayanch
holatda ikki qо’llab yuqoridan uzatish ikki qо’llab pastdan uzatish, bir qо’l bilan
yuqoridan va pastdan uzatish, sakragan holatda ikki qо’l yoki bir qо’l bilan
yuqoridan uzatish.
Uzatish vertikal gorizontal yoki diagonal ravishda baland past uzoq yoki
yaqin yо’nalishlarda ijro etilishi mumkin.
Himoya texnikasi, tо’pni qabul qilish texnikasi.
Tо’pni qabul qilish texnikasi bu о’yinchining о’z maydonchasida tо’pni
qoidaga binoan yerga tushishiga qarshi qо’llaydigan harakat malakasidir. Tо’pni
qabul qilish turli usullarda va о’ziga xos texnik tartibda ijro etiladi. Pastdan ikki
qо’l bilan qabul qilish zamonaviy voleybolda asosiy himoya vositalaridan biri
bо’lib dastlab tez va aniq tо’pni yо’nalishiga qarshi chiqish tana og’irlik markazini
pastroq tushirib ikki qо’lni tо’g’ri yozilgan holatda bir-biriga qulf tarzida amalga
oshiriladi.
Pastdan ikki qо’l bilan tо’pni qabul qilish texnikasi ya’ni mazkur malakani
ijro etishda tana og’irlik markazini baland pasligi, oyoqlarning tizza qismini
bukilishi burchagini katta kichikligi gavdani biroz oldinga egilishi yoki vertikal
ravishda bо’lishi yiqilib qabul qilishlar о’yin vaziyatiga о’yinga kiritilgan tо’pni
yoki hujum zarbasining kuch tezligiga va boshqa sharoitlarga bog’liq bо’ladi.
Tо’siq qо’yish texnikasi tо’siq qо’yish bu raqib о’yinchisi tomonidan uzatilgan
yoki zarba erilgan tо’p yо’nablishini tо’sish unga qarama-qarshi “Jonli devor”
tashkil qilishdir.
Tо’siq qо’yuvchi о’yinchi dastlab oyoqlarini yelka kengligida joylashtiradi.
Oyoqlar tizza qismidan ozgina bukilgan bо’ladi, qо’llar yelka qismidan bukilgan
bо’lib panjalar yoyilgan shaklda bо’ladi. Tо’pni yо’nalish joyiga qarab
harakatlantirgandan sо’ng oyoqlar tizza qismidan birozgina bukilib shiddat bilan
yoziladi va qо’llarning faol harakati bilan sakrab tо’p kengligida tо’siq qо’yiladi.
17

Holatlar . Voleybol о’yinida о’yinchilar tо’p bilan qisqa vaqt ichida harakat
qilishlari lozim. Shu sababli u yoki bu о’yin sharoitida о’yinchi tо’p bilan о’ynashi
uchun yuqori tayyorgarlik kо’rishi talab etiladi. Shu maqsadda turli harakat usullarini
bajarish uchun turlicha holatlarni egallashi kerak.
Hujum zarbasini berish va tо’siq qо’yishda – baland (1 a-rasm), о’yinga
kiritilgan tо’pni qabul qilishda – о’rta (1 b-rasm), hujum zarbasini yoki tо’siqdan
pastlab qaytgan tо’pni qabul qilishda – past (1 v-rasm) holatlar egallanadi. Bunda
UOM (umumiy og’irlik markazi)ning holati navbatdagi harakatning xususiyatiga
bog’liq bо’ladi. Shuni ham ta’kidlash о’rinliki, о’yinchining bо’yi va uning
koordinatsion qobiliyati UOMga sezilarli ta’sir kо’rsatadi. Shuning uchun ham
samarali turish holati shunday bо’lishi kerakki bunda UOM tezda tayanch
chegarasidan chiqarilib, zarur harakatlanish va faoliyat kо’rsatish imkoniyatini bera
olsin.
Turish holatlari navbatdagi harakatlarning qо’llani-lish xususiyatiga qarab statik
(о’yinchining harakatsiz) yoki dinamik (asosiy tayanchni bir oyoqdan ikkinchisiga
о’tkazish bilan tо’pni qabul qilish, hujum zarbasini berish yoki tо’siq qо’yishni
kutishda) holatlarda bо’ladi. Bu turish holatlarida qо’llar bel barobarida, barmoqlar
kaftlarga qaragan, gavda esa bir oz oldinga egilgan bо’ladi. Gavda erkin holatda
bо’lishi kerak.
Harakatlanish . О’yinchi ma’lum bir texnik usulni bajarish uchun maydon
bо’ylab harakatlanadi. Bunda usul va о’yinning vaziyatiga bog’liq holda, qadam
tashlab (oldinga, orqaga, yon tomonga), sapchib, sakrab, yugurib, yiqilib turli
harakatlarni amalga oshiradi. Qadam tashlash va yugurish bilan qilinadigan harakatlar
birmuncha yumshoq (UOM tebranishining sustligi sababli) bо’ladi. Yon tomonga
qadamlashdan kо’p hollarda katta bо’lmagan masofani bosib о’tish bilan tо’siq
qо’yganda, hujum zarbasini qabul qilganda yoki tо’siqdan о’z yо’nalishini о’zgartirib
qaytgan tо’pni qabul qilishda foydalaniladi. Harakat doimo kerakli harakat
yо’nalishiga yaqin bо’lgan oyoqdan boshlanadi. Sapchib, sakrab, yugurish bilan
bо’ladigan harakatlardan tez javob harakatlarini amalga oshirishda qо’llaniladi.
Kо’rib chiqilgan harakatlardan kо’p hollarda umumiy birlikda ham foydalaniladi.
18

Dastlabki holatlar . Dastlabki holatlar u yoki bu texnik usullarni bajarishga
tayyorgarlik fazasini belgilaydi. Dastlabki holatlarni egallashning bajarilishi
kutilayotgan harakatni bajarish uchun qulay sharoitni va harakatlanishni ta’minlashi
darkor. Texnik usulning bajarilishidan qat’i nazar, dastlabki holatlar birmuncha
statikligi bilan farqlanadi: tо’pni uzatishdan oldinpastdan, tо’pni qabul qilishda, tо’siq
qо’yishda va hujum zarbasini berishda. О’yinchi dastlabki holatni soniyaning bir
qancha bо’laklariga teng muddatgagina egallaydi.
Tо’p uzatish – bu texnik usul orqali hujumni tashkil qilish va amalga oshirish
uchun qulay sharoit yuzaga keltiriladi. Tо’pni: tayanch holatdan ikki qо’llab, sakrab
ikki qо’llab, sakrab bir qо’llab, orqaga yiqilib turib ikki qо’llab uzatish mumkin.
Oxirgi usuldan voleybolda kamdan-kam, keskin holat yuzaga kelganda foydalaniladi.
Yо’nalishi bо’yicha tо’p uzatishlar (tо’p uzatuvchiga nisbatan) quyidagicha
bо’ladi: oldinga, о’z ustiga, orqaga.
Uzunligi bо’yicha: uzun – zonalar osha; qisqa – zonadan zonaga; qisqartirilgan –
zona doirasida. Balandligi bо’yicha: baland – 2 m dan yuqori, о’rtacha – 2 m gacha,
past – 1 m gacha. Yuqoridagi kо’rsatkichlarga bog’liq holda tо’pga sekin, tez va katta
tezlanish beriladi. Tо’pni tо’rga yaqin – 0,5 m gacha va uzoq – 0,5 m dan ortiq
masofada berish mumkin.Tо’pni uzatish texnikasi dastlabki holat, qо’lning tо’pga
qarama-qarshi harakati, amortizatsiya va tо’pni yо’naltirishdan iborat bо’ladi.
Dastlabki holatdan tо’p tomon harakatlangan-dan sо’ng voleybolchi vertikal holatda,
oyoqlarining bukilish darajasi tо’p yо’nalishining balandligiga va uchish tezligiga
bog’liq holda, oyoq kaftlari parallel yoki bir oyoq (asosiy qо’lga nisbatan qarama-
qarshi) bir oz oldinda bо’ladi. Qо’llar oldinga chiqariladi, barmoqlar oval shaklini
hosil qilgan bо’ladi.
V oleybol – o’zining geografik chegarasi va shug’ullanuvchilar soni jihatidan
nihoyatda keng ommaviylashgan sport turlari qatoriga mansubdir. 1996 yil iyul
oyida A Q Shning Atlanta shahrida bo’lib o’tgan Butunjahon Kongressida e’lon
qilinganidek voleybol jahon miqyosida futboldan keyin ikkinchi o’rinni egallaydi.
Mazkur o’yinni ilk bor 1895 yilda “ixtiro” qilgan Amerikaning Massachusets
shtati, Xoliok shahridagi kollejlardan birining jismoniy tarbiya o’qituvchisi pastor
19

Vilyam Morgan voleybolni shu darajada ommaviylashib ketishini o’z vaqtida
ehtimol hayoliga keltirmagan bo’lsa kerak.
O’zbekistonda voleybol o’yini sport turi sifatida 1920 yillardan so’ng
vujudga kelgan bo’lib, qisqa vaqt ichida keskin ommaviylashib ketdi. Ayniqsa,
Toshkent shahri, Toshkent viloyati, vodiy viloyatlari, shahar va qishloqlarda
voleybol keng tus oldi.Respublikamiz sharafini himoya qiluvchi “ O’ qituvchi”,
“Nauka”, “Lokomotiv”, “Spartak”, “ODO”, “Paxtakor”, “Avtomobilist”,
“Dinamo” kabi etakchi voleybol jamoalari turli miqyosdagi musobaqalarda o’z
san’atlarini navbatma-navbat namoyish qilib kelishdi. Vatanimizning erkaklar va
ayollar jamoalari 1934 yildan deyarli 1988 yilgacha sobiq ittifoq chempionatlarida
va 1956 yildan to 1986 yilgacha sobiq ittifoq halqlari Spartakiadasida ishtirok etib
biror marta sovrindorlar pog’onasiga ko’tarilmagan bo’lsa-da, bir necha bor kuchli
oltilikdan joy olishgan. Mana shu davr ichida etakchi o’zbek voleybolchilari
etishib chiqdi. Bular qatoriga ilk bor sport ustaligiga sazovor bo’lgan G.Xudyakov,
G.Bagirov, Yu.Simonov, V.Kucherov, V.Ananich va R.Xusainovlar kiradi.
Ayollardan esa L.Velichkova, M.Katasonova, L.Ishmaeva, L.Rahmanqulova,
I.Nazarova, olimpiada chempionlari V.Duyunova (Galushko), L.Pavlova, yoshlar
o’rtasida Ovrupo chempionlari L.Ishmaeva, L.Suleykana, O.Belova, L.Lepilina,
O.Dubyaga hamda erkaklardan S.Myachinlar O’ zbekiston shuhratini halqaro
miqyosga ko’tardilar.Hozirgi kunga kelib o’zbek voleyboli mustaqil yo’nalishda
taraqqiy etib bormoqda. 1993 yil iyul oyida Xitoyni Shanxay shahrida o’tkazilgan
VII Osiyo chempionatida mustaqil O’ zbekiston Respublikasining ayollar jamoasi
voleybol tarixida birinchi bor ishtirok etib faxrli 6 o’rinni qo’lga kiritdi.
Shunisi e’tiborga loyiqki, istiqloldan so’ng o’zbek voleybolining taraqqiyoti
yangicha yo’nalishda rivojlanayotganligi ko’zga tashlanmokda. Jumladan, 1992
yildan boshlab muntazam o’tkazilayotgan O’ zbekiston milliy chempionati va
o’quv muassasalari o’rtasida o’tkazilayotgan 3 bosqichli “Umid nihollari”,
“Barkamol avlod”, “Universiada” musobaqalar o’zbek voleybolining yanada
ommaviylashishiga ta’sir etmoqda. Mazkur musobaqalarda professionallik asosida
tuzilgan jamoalarni ishtirok etishi maqtovga sazovordir. Bularga “Kanop”
20

(Samarqand sh.), “Viktoriya” (Navoiy sh.), “MXSK” (Chirchiq sh.),
“Avtomobilchi” ( Q o’qon sh.), “Avtomobilist” (Namangan) va SKIF (Toshkent sh.)
jamoalari misol bo’la oladi. Ushbu jamoalar a’zolari bo’lmish A. Sovich, Sh.
Muslimov, I. Vlasov, A. Popovkin, S.Juravlev, I.Tambiev (Navoiy), S.Bannov,
A.Serebryannikov, A.Ribalkin (Samarqand), M.Sharipov, V.Domnidi ( Q o’qon),
A.Kolesnikov, F.Bavatov, M.Mamatyuk, K.Pak, A.Jirnov (Toshkent), I.Ermish,
A.Kasimov, R.Knyazev, V.Petrov (Chirchiq) lar katta mahorat ko’rsatishmoqda.
“SKIF” ning ayollar jamoasi voleybochilari P.Kibardina, N.Xodjaeva,
E.Shpachuk, S.Ashurkova va boshqalar ham tahsinga munosibdirlar. Bugungi
kunga kelib yangi professional klub va jamoalarning tashkil topishi hamda
ularning shakllanishi davom etmoqda. Bular jumlasiga AGMK (Olmaliq),
Samarqand Telekom UZI, KESh (Shaxrisabz), Parvoz (Namangan), Nihol
(Farg’ona), Dinamo (Andijon) jamoalari kiradi. Albatta barcha sport turlari singari
voleybolning ham ommaviyligining kengayishi faqatgina yirik musobaqalarni
o’tkazish va ularda ishtirok etayotgan malakali voleybolchilar soni bilan
belgilanmaydi.
Mashqlarning birinchi guruxi voleybolchining muskullarini rivojlantirishga
katta imkoniyat yaratadi. Og‘irlanishlar va qarshiliklardan (gantellar, yadrolar,
tо‘ldirma tо‘plar, og‘ir toshlar, shtanga, raqibning og‘irligini va qarshiligini
yengish, espanderlar va xokozo) keng kо‘lamda foydalanish va ularning turli
tumanligi trenirovka nagruzkasining xajmini va intensivligini belgilab berishga
sharoit yaratadi.Negaki ular fakat kuchdagina musobaqalashib qolmasdan, shu
kuchdan oliy darajada samarali foydalana olishda ham bahslashadilar.
1.3 Voleybol bo‘yicha o‘qituvchi-murabbiy modeli
Voleybol bo’yicha trener-murabbiyning kasb faoliyati o’z mohiyati va
mazmuni bilan o’zga pedagogik ixtisosga munosib bo’lgan (o’qituvchi, yo’riqchi,
tashkilotchi) mutaxassislardan tubdan farq qiladi. Shuning uchun ixtisoslik fanini
talqin qilishdan avval murabbiyning ko’p qirralik faoliyati namunaviy nusxasini –
modelini va uni mazmuniy mohiyatini ko’rib chiqish lozim.
21

Model - frantsuzcha so’z bo’lib, nusha, andoza, namuna kabi tushunchalarni
anglatadi.Mutaxassis “modeli” 3ta asosiy tarkibiy qismdan iborat bo’lib,
jamiyatning taraqqiyot darajasi, ijtimoiy siyosiy yo’nalishi va kasbga bo’lgan
ixlos-qiziqish xususiyatlariga bog’liqdir.
Mutaxassis “modeli” jismoniy tarbiya institutlarini bitiruvchi sport turlari
bo’yicha o’qituvchi-trenerlar kasbining ish mazmuni va ularga qo’yiladigan
talablar bilan ifodalanadi.Mazkur soxa mutaxassisi o’quv rejasida qayd etilgan
o’quv fanlarini umumiy va maxsus yo’nalashini, ma’muriy ko’rsatmalarini,
jismoniy tarbiya va sportga oid 1992 yil 14 yanvarda qabul qilingan Q onun
mohiyatini hamda barcha dasturiy va shahodatlash hujjatlarini bilishi, ularni
amaliyotga tadbiq qila olishi darkor. Murabbiy ommaviy sport razryadlariga loyiq
voleybolchilarni tayyorlash, sport o’rinbosarlari va yuqori malakali sportchilarni
etishtirish tadbirlarini, mashg’ulotlarni tashkil qilish texnologiyasini o’zlashtirgan
bo’lish zarur.
Voleybol ixtisosi bo’yicha tahsil olayotgan talabalar 4 (kunduzgi bo’lim) va
5 (sirtqi bo’lim) yil davomida nazariy, amaliy va uslubiy mashg’ulotlar yordamida
voleybolga oid bo’lgan barcha bilim, malaka va ko’nikmalarni o’zlashtiradilar.
Jumladan, nazariy mashg’ulotlarda voleybolni vujudga kelishi, rivojlanish tarixi
hamda zamonaviy voleybolni ahvoli haqida bilim beriladi. Mazkur malakalar
O’zbekiston misolida chuqurroq o’rganiladi.O’yinning texnik, taktik, psixologik,
jismoniy tayyorgarligi, ularni mohiyati va mazmuni ixtisoslik fanining asosiy
mavzulari bo’lib hisoblanadi.O’quv trenirovka jarayonini tashkil qilish va
boshqarish, o’rgatish va takomillashtirish texnologiyasi, musobaqa qoidasi va
hakamlik qilish uslubiyati, musobaqa o’tkazish, ilmiy-tadqiqot ishlarini
o’rganishga oid materiallarga alohida e’tibor beriladi.Ixtisoslik fanining muhim
tarkibiy qismlaridan biri o’quv jarayonida o’quv amaliyotini tashkil qilish hamda
o’qishdan ajralmagan holda pedagogik va tashkiliy-trenerlik kasbi (o’qituvchi,
trener, tashkilotchi) sirlarini o’rganish, unga xos malaka va ko’nikmalarni
egallashdan iborat.
22

Pedagoglik san’ati, ayniqsa, o’rta maktablarda, sport maktablarida, sport
jamiyatlarida o’tkaziladigan tashkiliy trenerlik amaliyotlarida shakllantiriladi,
mukammallashtiriladi. Voleybol bo’yicha o’quv-trenirovka sho’’balariga,
BUSMlarga tanlov uslublari va mashqlari (testlari) asosida iste’dodli bolalarni jalb
qilish masalalari ixtisoslik fanidan joy olgan.
Seminar mashg’ulotlarida talabalar olgan bilimlari haqidagi ma’ruzalar va
axborotlar tayyorlaydilar.Turli shaklda olib boriladigan mashg’ulotlarda
o’zlashtirilgan bilim, malaka va ko’nikmalar test talablari asosida ballar bo’yicha
shahodatlanadilar.Bundan tashqari ixtisoslikning qo’shimcha yo’nalishlaridan biri
mustaqil tayyorgarlik va sport - pedagogik mahoratini takomillashtirish tadbirlarini
amalga oshiradilar. Sport-pedagogik mahoratini takomillashtirish mashg’ulotlari
fakultativ (darsdan tashqari) barcha kurslar davomida muntazam o’tkaziladi.
Mazkur mashg’ulotlarni asosiy talablaridan biri – talabalar institutni bitiruv
kursiga qadar kamida II sport razryadiga va voleybol bo’yicha sport hakami degan
toifaga ega bo’lishlari shart. Kurs yoki diplom ishi ixtisoslik fanida alohida o’rin
egallaydi. Talabalar turli mavzularda mazkur uslubiy va ilmiy-tadqiqot ishlarni
bosqichma-bosqich ishlab chiqib, bitiruv kursida himoya qiladilar.Institutni
bitiruvchi mutaxassis kasbi va ixtisosiga xos faoliyatlarni (qobiliyatlarni) o’zida
mujassamlashtirgan bo’lishi lozim. Jumladan, echiladigan masalalar,
o’tkaziladigan tadbirlar va barcha soxaga oid ishlarni oldindan
«loyihalashtirish»,rejalashtirish, andoza va nushalarini chizish, barcha
shug’ullanuvchi, tarbiyalanuvchi va umuman soxa kishilari bilan maqsadga
muvofiq qilib belgilangan.1994 yilda Tailandda o’tkazilgan «Printsessa Kubogi»
musobaqa-larida L.Ayrapetyants rahbarligida tashkil etilgan «SKIF-Interkross»
klubi qoshida tarkib topgan ayollar voleybol jamoasi ishtirok etib, maqtovga loyiq
o’yin namoyish etishdi.
1997 yil 21-28 sentyabrda Manila shahrida o’tkazilgan IX Osiyo chempi-
onatida ayollar terma jamoasi 6 o’rin, 1998 yilda o’tkazilgan Qozog’iston
Respublikasi Prezidenti Kubogi xalqaro turnirda 3 o’rin, shu yili Taylandda
o’tkazilgan IX «Printsessa Kubogi» da 6 o’rin, 1998 yil 24-28 mayda o’tkazilgan
23

X Osiyo chempionatida 3 o’rin va 1999 yil Toshkentda o’tkazilgan «Kubok
Mikasa» halqaro turnirida 1 o’rinlarni olishga sazovor bo’lgan.
Hozirgi kunda Vatanimizning erkaklar va ayollar milliy terma jamoalari
jahon chempionatining saralash musobaqalariga tayyorgarlik ko’rmoqdalar.
E’tiborga loyiq joyi shundaki, istiqloldan so’ng o’zbek voleybolining
taraqqiyoti respublikamizda yangicha yo’nalishda davom etishi ko’zga
tashlanayotir. Jumladan, 1992 yildan boshlab muntazam o’tkazilayotgan
O’ zbekiston milliy Chempionati voleybolning yanada rivojlanishiga va ravnaq
topishiga katta ta’sir ko’rsatmoqda.
Ayniqsa, so’nggi yillarda tadbiq etilgan o’quv muassasalari o’rtasida
o’tkazilayotgan 3 bosqichli musobaqalar «Umid nihollari», «Barkamol avlod» va
«Universiada» voleybolni o’quvchi-talaba yoshlar o’rtasida keng rivoj topishiga
muhim turtki bo’lmoqda. Shuni ta’kidlash o’rinliki, so’nggi yillarda respublika
miqyosida o’tkazilayotgan musobaqalarda kasbkorlik (professionallik) asosida
ishtirok etuvchi jamoalar doirasi kengayib bormoqda. Bular qatoriga «Kinap»
(Samarqand sh.), «Viktoriya» (Navoiy sh.), MXSK (Chirchiq sh.), «SKIF»
(Toshkent sh., O’ zDJTI) va hokazo jamoalar kiradi. Mazkur voleybol
jamoalarining a’zolari bo’lmish o’yinchilar, sport ustalari A. Sovich, Sh.
Muslimov, I.Vlasoa, A.Popovkin, S.Juravlev, I.Tambiev («Viktoriya»
jamoasidan), S.Bannov, A.Ribalkin, A.Serebryannikov, (Toshkent-Samarqand
jamoasidan), A.Kolesnikov, K.Pak, A.Jirnov, V.Petrov, M.Mamatyuk, F.Bavatov,
D.Sultanov, S.Siddiqov, («SKIF»), A. Q osimov, R.Knyazev, I.Ermish («MXSK»),
V.Domnidi ( Q o’qon) barcha musobaqalarda o’zlarining yuqori saviyadagi
mahoratlarini namoyish etmoqdalar. Ayollar jamoalaridan «SKIF» (Toshkent)
o’yinchilari E.Lebedyanskaya, P.Kibardina, S.Ashurkova, E.Shpachuk, M.
Martinenko, S.Grigoreva, N.Xomenko, N.Xodjaeva va boshqalar O’zbekiston
sport ustasi degan nomga sazovor bo’lishdi.
Bu borada trener-mutaxassis va tashkilotchilarni ham xizmati hurmatga
sazovordir. Jumladan, A.Kim (Samarqand), T.Abramova (Toshkent),
G.Ponomarev (Tokent), M.Yodgorov (Navoiy), A.Asqarov ( Q o’qon) va
24

boshqalarni alohida ta’kidlab o’tish o’rinlidir.Musobaqa o’yinlarining mazmunli,
qiziqarli va shu bilan bir qatorda talab doirasida o’tkazishda O’zbekiston voleybol
Federatsiyasining bosh kotibi, xalqaro toifadagi hakam L.Ayrapetyants, milliy va
respublika toifalaridagi hakamlar V.Shnurov, V.Bardin, A.Skvortsov, N.Yaparov,
V.Bausov va shu kabi ko’pgina mutaxassislarning xizmati katta.
O’zbekiston voleybolini yangicha yo’nalishda taraqqiy ettirishda uni
viloyatlarda «harakatga» keltirish, xorijiy davlatlarni voleybol jamoalari bilan
aloqa bog’lashda, ular bilan rasmiy musobakalarni tashkil qilishda O’zbekiston
voleybol Federatsiyasining prezidenti E.M. G’ aniev hamda federatsiyaning barcha
a’zolari ibratli faoliyat ko’rsatmokdalar.Yuqorida aks ettirilgan voleybolga oid
tarixiy ma’lumotlarni bir tartibda izohlovchi o’smirlar, yoshlar, erkaklar va ayollar
o’rtasida uyushtirilgan turli miqyosdagi musobaqalar natijalari quyidagi 1, 2, 3-
jadvallarda berilgan.Istiqboldan so’ng o’tkazilgan O’zbekiston milliy chempionati
natijalari 4-jadvalda keltirilgan. 1927 yilda Toshkentda 6 ta voleybol maydonchasi
mavjud bo’lib, ular Chernishevskiy va KIM nomli maktablarda, Mexanika
texnikumida (2 ta), «Metallist» sport to’garagi qoshida va Profintern yozgi sport
klubida joylashgan edi.1928 yilda Toshkentda kuzgi voleybol musobaqalari bo’lib
o’tdi unda 10 ta erkaklar va 4 ta ayollar jamoalari qatnashgan edi. 1929 yildan
boshlab voleybol bo’yicha Toshkent shaxar birinchiligi muntazam o’tkazila
boshladi.1930 yillarda «Dinamo» ko’ngilli sport jamiyatida voleybol jamoalari
tuzildi.
II. BOB VOLEYBOL O‘YININI O‘ZBEKISTONDA RIVOJLANISHI
2.1 O’zbekistonga voleybol o’yinini kirib kelishi
T arixni, ajdodlarimiz merosini bilmay turib bugungi kunga baho berish,
kelajak loyihasini chizish va istiqlol binosini qurishga kirishish boshi berk
ko’chaga kirib qolish ehtimolidan holi emas. Shuning uchun har bir soxani
joylarda vujudga kelishi va rivojlanish tarixini o’rganmay shu soxani bugungi va
ertangi istiqbolini ta’minlash mushkul muammodir.
25

Voleybol jismoniy tarbiya va sport tizimining yirik va mustaqil irmoqlaridan
biri hisoblanib, O’ zbekistonning viloyatlari va tumanlarida o’ziga xos rivojlanish
tarixiga ega. Voleybol O’ zbekistonda eng ommalashgan sport turlari qatoriga
kirsada, respublikamizning barcha mintaqalarida u turli darajada «obro’-e’tibor»
qozonib kelgan. Toshkent shahri va Toshkent viloyatida, vodiyning shaharlari va
qishloqlarida voleybol boshqa viloyat tumanlaridagiga nisbatan samaraliroq
«hurmat»ga sazovor bo’lgan. Bunday vaziyatning sabablari deyarli shu viloyatlar
tarixiy-ijtimoiy negizlari bilan bog’liq deb taxmin qilinsada, lekin masala chuqur
izlanishni, mavzuga oid tarixiy ma’lumotlarni ilmiy asosda o’rganishni taqazo
etadi.
Voleybol O’ zbekistonda qachon, qaerda va qanday vaziyatda vujudga
kelgani haqida aniq ma’lumot yo’q. Lekin ayrim taxminlarga qaraganda 1921-24
yillarda voleybol o’yini Q o’qon, Toshkent va Farg’onada vujudga kela boshlagan.
O’ sha davrning sport veterani K.Lebedevni himoyasiga binoan 1924-25 yillarda
ko’pgina yoshlarni doira shaklida joylashib bir-birlariga uzatish o’yinlari tarqala
boshladi. Qiziq, mazkur davrda voleybol bo’yicha qabul qilingan xalqaro
musobaqa qoidalari ancha takomillashgan bo’lib, maydoncha 9x18 m, to’p bilan
faqat uch marta o’ynash mumkinligi, o’yinchilar tarkibi bir jamoada 6 kishidan
iborat bo’lishi, to’rni balandligi 243 sm (erkaklar uchun), hisob 15 ochkoga
etganda o’yinning bir bo’limi yakunlanishi, to’pni o’yinga kiritish – xullas barcha
o’yin qoidalari zamonaviy voleybol o’yini qoidalariga o’xshash edi. Shunga
qaramay o’zbekistonda voleybol qoidalari 1924-25 yillarda hali ancha sodda
bo’lgan. o’sha davrning V.I. Prevoznikov degan sport ixlosmandining aytishicha,
1926 yilda Toshkent shahridagi Chernishevskiy nomli maktab o’qituvchisi
Moskvadan musobaqa qoidalari, voleybol turi va to’pini birinchi bor keltirgan.
1927 yilning 26 aprelida esa aynan shu maktabning voleybol to’garagi jamoasi
birinchi rasmiy musobaqa tashkil etib, unda u yuksak mahorat ko’rsatdi va
musobaqa g’olibi bo’ldi.
Mazkur musobaqa voleybolni ommaviylashishi va shakllanishida katta
burilish kashf etdi. 1927 yilning yoz oylaridan birida voleybol bo’yicha
26

Toshkent shahar birinchiligi o’tkazilib, unda 9 ta voleybol jamoasi ishtirok
etdi. Chernishevskiy nomli maktab voleybol jamoasi bu musobaqada ham
g’oliblikni qo’ldan bermadi.
Voleybolni keng ommaviylasha borishiga KIM stadionida o’tkazilib kelgan
musobaqalar katta ta’sir ko’rsatdi.
1927 yilda Toshkentda 6 ta voleybol maydonchasi mavjud bo’lib, ular
Chernishevskiy va KIM nomli maktablarda, Mexanika texnikumida (2 ta),
«Metallist» sport to’garagi qoshida va Profintern yozgi sport klubida joylashgan
edi.
1928 yilda Toshkentda kuzgi voleybol musobaqalari bo’lib o’tdi unda 10 ta
erkaklar va 4 ta ayollar jamoalari qatnashgan edi. 1929 yildan boshlab voleybol
bo’yicha Toshkent shaxar birinchiligi muntazam o’tkazila boshladi.
1930 yillarda «Dinamo» ko’ngilli sport jamiyatida voleybol jamoalari
tuzildi. Ilk bor tuzilgan «Dinamo» voleybol jamoasining birinchi murabbiysi B.
Vorontsov o’zbekistonda voleybolni rivojlanishiga salmoqli xissa qo’shdi. Shu
bilan bir qatorda malakali mutaxassilarni etishmasligi, ayniqsa maxalliy millatga
mansub yo’riqchi, murabbiy va tashkilotlarni sanoqli bo’lganligi voleybolning
uzoq viloyat va qishloqlarda quloch yozishiga halaqit berib keldi.
Mehnatkashlarni, ayniqsa ayollarni ayollarni jismoniy tarbiya va sportga,
jumladan, voleybolga jalb qilish maqsadida Toshkent shaxar Kengashi Toshkent
Mavze qo’mitasi bilan birgalikda 1929 yil 25 apreldan 15 maygacha respublika
miqyosida amaliy haftalik tashkil qilgan edi. Mazkur tadbir sezilarli natijalar berdi.
Jumladan, joylarda jismoniy tarbiya va sport, aksariyat voleybol bilan
shug’ullanuvchilar soni keskin ortib borishi ko’zga tashlandi.
Ko’pgina joylarda voleybol maydonchalari va boshqa sport inshootlari barpo
etilishi avj olib bordi. o’quv-trenirovka ishlariga va mutaxassislarning malakasini
oshirishga, alohida ahamiyat berildi. 1929 yili 30 sentyabrda samarqandda
mahalliy millatga mansub bo’lgan yoshlardan iborat jismoniy tarbiya va sport
bo’yicha yo’riqchi- tashkilotchilar tayyorlandi.
27

1933 yilda II O’ zbekiston Spartakiadasi o’tkazildi. Erkaklar o’rtasida
«Dinamo» va ayollar bahsida o’ztrans jamoalari I o’rinni egalladi.
1934 yil o’zbek voleyboli uchun muhim burilish yili bo’lib qoldi. J umladan ,
o’zbek voleybolchilari birinchi bor Moskvada Sobiq ittifoq birinchiligida ishtirok
etdi. Shu yili voleybol birinchi bor O’ rta Osiyo va Q ozog’iston Spartakiadasi
dasturidan o’rin oldi.
1936 yilda Toshkentda «Jismoniy tarbiya turkumi» va «Fizkultura UYI»
ochilishi voleybolning yanada ommaviylashishida katta ahamiyat kashf etdi.
Bundan tashqari Toshkent moliya-iqtisod institutida voleybol bo’yicha mashg’ulot
va musobaqalar o’tkazishga mo’ljallangan katta sport zali ochildi. Samarqandda
shahar ma’muriyati va shaxar fizkultura Kengashi Q aroriga binoan 60 kishiga
mo’ljallangan voleybol sport maktabi ochildi.
Shuni ham ta’kidlash o’rinliki, o’zbek voleybolini ilk bor ravnaq topishida
A.Saakov, G.Keshishev, V.X.Shnurov, A.A.Bogachenko, B.A.Vorontsov kabi
trenerlarning xizmati alohida ahamiyatga ega.
1938 yilga kelib o’zbekistonda kuchli jamoalarning soni 72 taga etdi. Bular
SAGA «Dinamo», ODO, Q urilish texnikumi, «Lokomotka», O’ zTRANS, SazPI
(Toshkent), Farg’ona, Xorazm, Buxoro, Q oraqalpog’iston, Samarqand, Qo’qon va
boshqa jamoalardir.
1938 yilning dekbridan boshlab birinchi bor Konstitutsiya kuniga
bag’ishlangan an’anaviymusobaqalar tadbiq etildi.
1939 yilning fevral oyida Toshkentga Moskva «Lokomotiv» jamiyatining
kuchli voleybol jamoalari tashrif buyurishdi. o’tkazilgan musobaqalarda
Toshkentning ayollar terma jamoasi 2:1 hisobi bilan g’alaba qozonishgan bo’lsa,
erkaklar jamoasi mag’lub bo’ldi.
Voleybolni yanada ommaviylashishiga va voleybolchilar mahoratining
oshishiga 1939 yilda o’tkazilgan Sobiq ittifoq birinchiligini Toshkentda tashkil
qilingan mintaqaviy musobaqalari katta asos bo’ldi. Bu mintaqaviy musobaqalarda
«Nauka» (Tbilisi), «Spartak» (Stalinabad), «Uchitel» (Chkalov), «Lokomotiv»
(Baku), «Uchitel» (Kuybishev), «Spartak» (Ashxabad) va «Stroitel» (Toshkent)
28

jamoalari ishtirok etishgan edi. Toshkentning erkaklar jamoasi uchinchi, ayollar
jamoasi to’rtinchi o’rinni egalladi.
1941 - 64 yillar yillarda musobaqalar soni ancha kamaygan bo’lsada,
voleybol aholini jismoniy - harbiy tomondan tayyorlashda o’z vazifasini topdi.
o’sha davr hisoblariga qaraganda 1941 yilning 1 yanvarida e’lon qilingan
ko’rsatkichlar, bo’yicha respublikada voleybol bilan shug’ullanuv-chilarning soni
14.429 kishini tashkil etgan.
1941 yilni oktyabr oyida o’zbekistonning barcha viloyat, shahar va
tumanlarida harbiy o’quv shohobchalari tashkil etilib, ular faoliyatida jismoniy
tayyorgarlikka alohida e’tibor berildi.
Urushning og’ir yillariga qaramasdan O’ rta O siyo va Q ozog’iston
S partakiadasi o’tkazilib, undagi dasturi bo’yicha tashkil etilgan voleybol
musobaqalarida o’zbekistonning erkaklar jamoasi birinchi o’rinni, ayollar
jamoalari bahsida esa Q ozog’iston sportchilari yuqori natijaga erishishdi.
1944 yilda o’tkazilgan navbatdagi O’ rta O siyo va Q ozog’iston
S partakiadasida o’zbek voleybolchilari yuqori mahorat namoyish etib, erkaklar va
ayollar jamoalari birinchi o’rinni egallashga muyassar bo’lishdi.
1945 yildan boshlab jismoniy tarbiya va sport hamda jamoalarni qayta
tiklash davri kuchga kira boshladi.
1946 yili Toshkent, Andijon, Samarqandda shahar birinchiliklari, shu yil
iyun oyida respublika birinchiligi o’tkazilgan bo’lsa, oktyabrda Toshkentning
«Lokomotiv» jamoasi Odessa shahriga Sobiq ittifoq birinchiligida ishtirok etish
uchun jo’nadi. Mazkur musobaqada erkaklar va ayollar jamoalari o’z guruhlarida
to’rtinchi va uchinchi o’rinlarni egallashdi.
1947 yil 1 yanvarda berilgan hisobotlarga ko’ra voleybol bilan muntazam
shugullanuvchilarning soni 9278 kishini tashkil etgan. Jumladan kolxozchilar –
3086, sport maktablarida shugullanuvchi bolalar – 2328 kishiga teng bo’lgan edi.
Respublika bo’yicha I razryadli voleybolchilar – 6 kishi, II razryadlilar 344 kishini
o’z ichiga olgan. Bundan ko’rinib turibdiki, voleybolning ommaviylik darajasi
ham, voleybolchilarning mahorat saviyasi ham ko’ngildagidek bo’lmagan.
29

O’yin qoidalarini atroflicha talqini maxsus bo’limda yoritiladi. Hakamlarining
tarbiyaviy ahamiyati. Hakamlarning va hakamlik qilishning oliy maqsadi nafaqat
musobaqa ishtirokchilarining o’yin qoidasiga amal qilishlarini nazorat qilish, balki
aynan shu o’yinchilarni tarbiyalashdan iboratdir. Ularda o’yin va munosabat
intizomini shakliantirish, hamkorlik, bir-birlarini qo’liab-quvvatlash, o’zaro
hurmat, odob va ma’naviy xislat va tuyg’ularni uyg’otish hakamlarning burchidir.
Albatta hakam musobaqa qoidalariga, umuman voleybolga oid barcha yangilik,
so’nggi ma’lumotlardan xabardor bo’lishi darkor. Musobaqa nizomini, o’yinlar
o’tkaziladigan joylarning shart-sharoitini, meteorologik va moddiy-texnika
imkoniyatlarini va hokazo masalalarni bilishi shart.
Hakamni obro’yi - uni kasbiy malakasida, bilimida va ayniqsa odil, adolatli
hakamlik qilishidadir. O’yinchilar o’yin intizomini buzganda, musobaqa
qoidalariga rioya qilmay hakam bilan tortishsa, ularga jazo berish o’z vaqtida
amalga oshirilishi zarur. Jazo «ayb»ga yarasha bo’lishi shart. Bordiyu hakam
xatoga yo’l qo’ysa, u o’z vaqtida bu xatoni bo’yniga olishi kerak va adolatni
tiklashi zurur.
Hakam nafaqat o’yin davomida o’z odobi bilan namuna bo’lishi, balki u boshqa
joylarda ham o’zini tuta bilishi kerak.
Hakamlar
Birinchi hakam (minbardagi hakam);
Ikkinchi hakam;
Hakam-kotib;
- axborot beruvchi hakam;
- 4 ta chiziq hakamlari;
- 6 ta to’p uzatib turuvchilar.
Holatlar. Voleybol o’yinida o’yinchilar to’p bilan qisqa vaqt ichida harakat
qilishlari lozim. Shu sababli u yoki bu o’yin sharoitida o’yinchi to’p bilan o’ynashi
uchun yuqori tayyorgarlik ko’rishi talab etiladi. Shu maqsadda turli harakat
usullartni bajarish uchun turlicha holatlarni egallashi kerak.
30

Hujum zarbasini, berish va to’siq qo’yishda - baland o’yinga kiritilgan to’pni
qabul qilishda - o’rta hujum zarbasini yoki to’siqdan pastlab qaytgan to’pni qabul
qilishda - past holatlar egallanadi. Bunda UOM (umunniy og’irlik markazi)ning
holati navbatdagi harakatning xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Shuni ham ta’kidlash
o’rinliki, o’yinchining bo’yi va uning koordinaesion qobiliyati UOMga sezilarli
ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham samarali turish holati shunday bolishi kerakki
bunda UOM tezda tayanch chegarasidan chiqarilib, zarur harakatlanish va faoliyat
ko’rsatish imkoniyatini bera olsin. Turish holatlari navbatdagi harakatlarning
qo’llanilish xususiyatiga qarab statik (o’yinchining harakatsiz) yoki dinamik
(asosiy tayanchni bir oyoqdan ikkinchisiga o’tkazish bilan to’pni qabul qilish,
hujum zarbasini berish yoki to’siq qo’yishni kutishda) holatlarda bo’ladi. Bu turish
holatlarida qo’llar bel barobarida, barmoqlar kaftlarga qaragan, gavda esa bir oz
oldinga egilgan bo’ladi. Gavda erkin holatda bo’lishi kerak.
Harakatlanish. O’yinehi ma’lum bir texntk usulni bajarish uehun maydon bo’ylab
harakatlanadi. Bunda usul va o’yinning vaziyatiga bog’liq holda, qadam tashlab
{oldinga, orqaga, yon tomonga), sapehib, sakrab, yugurib, yiqilib turli harakatlarni
amalga oshiradi. Qadam tashlash va yugurish bilan qilinadigan harakatlar
birmuneha yumshoq (UOM tebranishining sustligi sababli) bo’ladi, Yon tomonga
qadamlashdan ko’p hollarda katta bo’lmagan masofani bosib o’tish bilan to’siq
qo’yganda, hujum zarbasini qabul qilganda yoki to’siqdan o’z yo’nalishini
o’zgartirib qaytgan to’pni qabul qilishda foydalaniladi.Harakat doimo kerakli
harakat yo’nalishiga yaqin bo’lgan oyoqdan boshlanadi. Sapehib, sakrab, yugurish
bilan bo’ladigan harakatlardan tez javob harakatlarini amalga oshirishda
qo’llaniladi. Ko’rib ehiqilgan harakatlardan ko’p hollarda umumiy birlikda ham
foydalaniladi
Dastlabki holatlar. Dastlabki holatlar u yoki bu texnik usullarni bajarishga
tayyorgarlik fazasini belgilaydi. Dastlabki holatlarni egallashning bajarilishi
kutilayotgan harakatni bajarish uchun qulay sharoitni va harakatlanishni
ta’minlashi darkor.Texnik usulning bajarilishidan qat’iy nazar, dastlabki holallar
birmuncha statikligi bilan farqlanadi to’pni uzatishdan oldin, pastdan to’pni qabul
31

qilishda, to’siq qo’yishda va hujum zarbasini berishda. O’yinchi dastlabki holatni
soniyaning bir qancha bo’laklariga teng muddatgagina egallaydi.
Texnik harakatlar . To’p uzatish - bu texnik usul orqali hujumni tashkil
qilish va amalga oshirish uchun qulay sharoit yuzaga keltiriladi. To’pni: tayanch
holatdan ikki qo’llab, sakrab ikki qo’llab, sakrab bir qo’llab, orqaga yiqilib turib
ikki qo’llab uzatish mumkin. Oxirgi usuldan voleybolda kamdan-kam, keskin holat
yuzaga kelganda foydalaniladi. Yo’nalishi bo’yicha to’p uzatishlar (to’p
uzatuvchiga nisbatan) quyidagicha bo’ladi: oldinga, o’z ustiga, orqaga.
Uzunligi bo’yicha:
uzun - zonalar osha;
qisqa - zonadan zonaga;
qisqartirilgan - zona doirasida.
Balandligi bo’yicha:
baland - 2 m dan yuqori,
o’rtacha - 2 m gacha,
past - 1 m gacha.
Yuqoridagi ko’rsatkichlarga bog’liq holda to’pga sekin, tez va katta
tezlanish beriladi. To’pni to’rga yaqin - 0,5 m gacha va uzoq -0,5 m dan ortiq
masofada berish mumkin.Sport to’garaklari, BO’SMlarga tanlov o’tkazish, qabul
qilish hamda tayyorgarlik guruhlarini tuzishda biojismoniy jihatdan progressiv
shakllangan kichik yoshdagi bola (shug’ullanuvchi) katta yosh guruhiga
o’tkazilishi mumkin.
Voleybolga tanlov uslublari, me’yoriy testlar va vositalar
Pedagogik uslublar
1. Tana uzunligi va vazni
2. 30m. yugurish
3. 5x6m. yugurish 4. Joydan vertikal sakrash 5. Joydan uzunlikka sakrash
Kuchni rivojlantiruvchi mashqlar orti q cha z о‘ ri q ish bilan bo g‘ li q b о‘ lmasligi
kerak, kuchlanish h ollaridan umuman voz kechish ma q sadga muvofi q . Bunday
32

moxiyatga ega b о‘ lgan mashqlarni uncha o g‘ ir b о‘ lmagan anjomlar bilan kat t a
tezlikda bajargan ma’ q ul.
Q iz bolalar guru h ida bunday mashqlarni qо‘ llash alo h ida nazorat va
e h tiyotkorlik bilan amalga oshirilishi lozim.
Tayyorgarlikning mazkur bos q ichida chaqq onlikni rivojlantirish о‘ yin
malakalarining texnikasini о‘ zlashtirishda alo h ida a h amiyat kasb etadi.
Bu sifatni tarbiyalash – turli t о‘ plar bilan mashq q ilish, gimnastika,
akrobatika, sport о‘ yinlariga oid mashqlar yordamida amalga oshiriladi.
Bunday mashqlarni asta - sekin murakkablashtirib borish zarur.Kuch
zamonaviy sport trenirovkasi amaliyotida sportchining eng mu h im jismoniy
fazilatlaridan biri b о‘ lib h isoblanadi. Chunki kuch ma’lum darajada о‘ yinchining
maydonda xarakatlanish tezligini, yuqoriga sakrashning balandligi darajasini
belgilaydi. Kuch о‘ z xarakteriga k о‘ ra: nisbiy kuch, «portlovchi» va «startga oid»
b о‘ lishi mumkin.Absolyut kuch – mushak (yoki mushaklar guruxi) о‘ z o g‘ irligidan
q at’iy nazar q iskargan va q tda maksimal kuchning rivojlanishi.
Portlovchi kuch – sport mashqi yoki о‘ yin h arakati sharoitida
reglamentlashtirilgan minimal va q t ichida ka t ta kuchlanishga erishishi q obiliyatini
bildiradi. Chaqqonlik – turli murakkab xarakatlarni tez va aniq ijro etilishi demak.
Voleybolda ushbu sifat voleybolchining maydonda muayyan vaziyatga nisbatan
tug‘ri, tez va aniq xarakat qilishi zarurligini anglatadi. Bu sifat keng mazmunli
tushuncha bо‘lib, о‘z ichiga tezkorlik, kuch, chidamlilik, egiluvchanlik kabi
sifatlarni qamrab olgan.
2.2 O’zbekistonda voleybolni boshqaruvchi davlat tashkilotlari
Respublikamizda voleybol taraqqiyotini boshqarish funktsiyasini jismoniy
tarbiya va sport bo’yicha davlat tashkilotlari tarkibiga kiruvchi tuman, shahar,
viloyat shahobchalari bajaradi.
Sportchi rezervlarni va yukori malakali sportchilarni etishtirishni boshqarish
mas’uliyati O’ zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport Q o’mitasi
qaramog’idagi sport o’yinlari sho’’basiga yuklanadi. Bunday Q o’mitalar
33

respublikamizning har bir tuman, shaxar va viloyatlarida mavjud bo’lib, ular
joylarda voleybol taraqqiyotini ta’minlashga javobgardirlar.
Voleybolni taraqqiy ettirishda, uni yanada ommaviylashtirishda respublika,
viloyat, shahar va tuman kasaba uyushmalarining «Ko’ngilli jismoniy tarbiya va
sport jamiyatlari» katta ish olib boradi.
Voleybol o’quv mashg’uloti sifatida Oliy va o’rta maxsus bilim yurtlari
hamda maktablarining o’quv dasturlaridan joy olgan.
Respublikamizning milliy terma jamoalari murabbiylari nafaqat yuqori
malakali voleybolchilarni tayyorlash, balki voleybol bo’yicha iste’dodli
o’rinbosarlarni etishtirish tadbirlariga rahbarlik qilishi, ularga nazariy va uslubiy
yordam ko’rsatib turishi zarur.
Sport klublarida, B O’ SM, olimpiya o’rinbosarlarini tayyorlash.
B O’ SMlarda, umumiy ta’lim maktablarida, texnikum va oliy o’quv yurtlarida
voleybolni rivojlantirish vazifalari va uning ahamiyati
Respublikamizni barcha o’quv yurtlarida voleybol eng ommaviy sport
turlaridan biri bo’lib hisoblanadi.Qishloqlarda, xo’jalik jamoalarida, mahalla
markazlarida, maktab va o’quv yurtlarida faoliyat ko’rsatayotgan ko’pdan-ko’p
voleybol to’garaklarida mazkur sport turi bilan shug’ullanayotganlarning soni
sanoqsizdir. Voleybol o’quv mashg’uloti sifatida barcha o’quv yurtlarining o’quv
dasturidan joy olgan. Bu o’yinga e’tibor kuchliligining sababi uning soddaligi va
jismoniy tarbiya tizimda arzon, hammabop vosita ekanligidir.
Umumiy ta’lim maktablarida voleybol V-XI sinflar uchun o’quv dasturiga
dars sifatida kiritilgan. Ko’p yillik tajribalar shuni ko’rsa-tadiki, voleybolchilar
mahoratini oshirish va malakali voleybolchilarni etishtirish maktab o’quvchilarini
mazkur o’yin sirlariga maqsadga muvofiq rejaga asosan ommaviy o’rgatish bilan
bog’liqdir. Maktab o’quvchilari o’z mahoratlarini maxsus B O’ SMlarda, olimpiya
o’rinbosarlari tayyorlash B O’ SMlarida yanada «chuqurroq» va kengroq
takomillashtirishlari mumkin.B O’ SM va shunga o’xshash maxsus sport maktablari
o’z faoliyatlarini asosiy dastur va rejalashtiruv hujjatlari hamda
34

O’zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport haqidagi Qonunga»
asosan amalga oshiradilar.
Mahallalarda, turar joylarda, yotoqxona, dam olish uylari, oromgohlari, dala
shiyponlari va sog’lomlashtirish markazlarida voleybol to’garaklarini tashkil qilish
va mazkur sport bilan muntazam shugullanish nafaqat barcha yoshdagi aholini
jismonan takomillashtirishga yordam beradi, balki ularni salomatligini
mustaxkamlaydi, bolalarni nojo’ya ishlarga aralashuvlaridan qaytaradi.
Oliy o’quv yurtlarida, kasb-texnika bilim maskanlari va harbiy qismlarda
ham voleybol nihoyatda katta axamiyatga ega. Oliy o’quv yurtlarida voleybol
birinchidan o’quv dasturiga binoan mashg’ulot sifatida joriy etilgan bo’lsa,
ikkinchidan shu o’quv yurtlarining sport klublarida faoliyat ko’rsatayotgan
voleybol to’garaklarida mashg’ulotlar olib boriladi.
Mazkur o’quv maskanlarida voleybolni keng ommaviylashganini birgina
«Studentlar sporti haftaligi» musobaqalaridan ham bilsa bo’ladi.
O’zbekiston voleybol Federatsiyasi ish funktsiyalari
Mamlakatimizda voleybolni ommaviylashtirish, rivojlantirish, uni ravnaq
toptirishda O’zbekiston voleybol Federatsiyasi rahbarlik va boshqaruvchi rolni
o’ynaydi. Respublikamizning tuman, viloyat va shaxarlarida esa bu mas’uliyat
joylardagi federatsiyalar orqali amalga oshiriladi. Federatsiyaning oliy rahbar
organi respublika anjumanidir.U mamlakatda voleybolni rivojlantirishning asosiy
masalalarini hal qiladi. federatsiya anjuman tufayli saylangan o’z prezidiumidan
(rayosatidan) iborat.
Rayosat o’z navbatida belgilangan ijroiy qumitasiga ega bo’lishi kerak.
Qo’mitada federatsiyaning prezidenti rahbarligida direktorat va doimiy hay’atlar
tuziladi. Bu hay’atlar quyidagi yo’nalishlar bo’yicha faoliyat ko’rsatadilar:
- moliyaviy-iqtisodiy;
- yuridik-xukuqiy;
- moddiy-texnika ta’minlovi;
- ommaviy-tashkiliy;
- trenerlar kengashi;
35

- ilmiy-uslubiy;
- sport-texnika;
- bolalar va o’smirlar sporti;
- xalqaro sport aloqalari;
- respublika sport faxriylari kengashi.
Ko’rinib turibdiki, mazkur yo’nalishlarning nomlarining o’zi hay’atning
vazifasi, bajaradigan tadbirlari va butun faoliyatlari mazmunini belgilab berib
turibdi.
Sportchi rezervlarini va yuqori malakali sportchilarni yetishtirishni
boshqarish mas ’ uliyati O ’ zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport
qo ’ mitasi qaramog ’ idagi sport o ’ yinlari shubasiga yuklanadi . Bunday qo ’ mitalar
respublikamizning har bir tuman , shahar va viloyatlarda mavjud bo ’ lib , ular
joylarda voleybol taraqqiyotini ta ’ minlashga javobgardirlar .
Respublikamizning milliy terma jamoalari nafaqat yuqori malakali
voleybolchilarni tayyorlash , balki voleybol bo ’ yicha iste ’ dodli o ’ rinbosarlarni
yetishtirish tadbirlariga rahbarlik qilish , ularga nazariy va uslubiy yordam ko ’ rsatib
turishi zarur . BO ’ SM larda , umumiy ta ’ lim maktablarida , texnikum va oliy
o ’ quv yurtlarida voleybolni rivojlantirish vazifalari va uning ahamiyati
Respublikamizning barcha o ’ quv yurtlarida voleybol eng ommaviy sport turlaridan
biri bo ’ lib hisoblanadi .
Voleybol o’quv mashg’uloti sifatida barcha o’quv yurtlarining o’quv
dasturidan joy olgan. Voleybolga bunchalik e’tibor kuchliligining sababi uning
soddaligi va jismoniy tarbiya tizimida arzon, hammabop vosita ekanligi.
«Sport tanlovi» – bu muayyan sport turi bo’yicha muntazam o’tkaziladigan
o’quv mashg’ulotlari, shu jumladan musobaqalar bilan bog’liq bo’lgan aynan shu
jarayonlarda yuqori natijalarga erisha oladigan istiqbolli bolalarni izlab topishga
imkon yaratadigan ko’p yillik pedagogik jarayonidir
Zamonaviy voleybolning asosiy pozitsiyalaridan biri bu libero. Voleybolda
liberoning kimligini aniqlash qiyin emas. Bu faqat himoya funktsiyalarini
bajaradigan maxsus sportchi.
36

Libero zamonaviy voleybolda paydo bo’lgan eng so’nggi rol.Birinchi marta
ushbu pozitsiyadagi o’yinchilar Jahon voleybol federatsiyasi tomonidan qoidalarga
o’zgartirish kiritilgandan so’ng, 1998 yilda maydonga tushishdi. Bu haqiqatan ham
inqilobiy o’zgarishlar edi. Faqatgina himoya funktsiyalarini bajaradigan
o’yinchining mavjudligini ular tasdiqladilar.
Mutaxassislarning fikriga ko’ra, buning asosiy sabablaridan biri kichik
voleybolchilarga saytda o’z o’rnini topish imkoniyatini berish istagi edi.
Axir, voleybolda libero kim? Uning asosiy vazifalari - bu xizmatni qabul
qilish, shuningdek, raqibning hujumkor zarbalarini qabul qilish, blokdan va
to’kilgan joydan to’pni tanlashda o’ynash. Va buning uchun kichik o’sish idealdir.
Shu bilan birga, libero o’yinida bir qator cheklovlar mavjud. Ularga hujum va
bloklarda qatnashish taqiqlanadi. Kashshoflar erkaklar edi. Bolgariya voleybol
jamoasi va Gollandiya terma jamoasi birinchilardan bo’lib libero bilan o’yinni
sinab ko’rishdi.Biroq, bu yangilik, bir qator boshqalar singari, darhol ildiz otmadi.
Masalan, ular avvalgidek g’ayrat bilan partiyadagi balni 25 ballgacha oshirishni,
xizmat ko’rsatishda to’rga tegish va oyoqlari bilan o’ynash ruxsatini qabul
qilmadilar.
Libero paydo bo’lishi bilan ixtisoslashuv zamonaviy voleybolda muhim rol
o’ynay boshladi. O’yinchilar o’zlarining rollari jihatidan aniqroq ajralib tura
boshladilar - markaziy o’yinchilar, tashqi o’yinchilar, blokerlar va, albatta,
liberolar.
Rossiya voleybol terma jamoasi ko’plab kuchli xalqaro liberallarni tarbiyaladi, ular
ko’plab yirik xalqaro turnirlarda bir necha bor eng yaxshi deb tan olingan. XXI
asrning boshlarida Evgeniy Mitkov voleybolning himoya chizig’ini qo’riqlab turdi.
Undan keyin, ehtimol terma jamoaga eng taniqli rossiyalik libero Aleksey Verbov
keldi. Rossiyada xizmat ko’rsatgan sport ustasi, u ikki marotaba Jahon Ligasidagi
eng yaxshi libero sifatida tan olingan, Jahon chempionatlari, Evropa, Pekin
Olimpiadasi va boshqa ko’plab musobaqalarda eng yaxshi rol o’ynagan.
Verbov bilan birgalikda Rossiya voleybol terma jamoasi bugun yana bir
libero - Artem Ermakovni o’z ichiga oladi. Bu Moskvaning "Dinamo" futbolchisi,
37

xalqaro sport ustasi. U Nijnevartovskda tug’ilgan, shuning uchun u Samotlor
klubida o’ynay boshladi. U Noviy Urengoyning "Fakel", Ufaning "Neftchi",
Qozonning "Zenit", Odintsovoning "Iskra", "Belogorye" jamoalarida o’ynagan.
Uning qator yutuqlari bor - Evropa chempioni va Jahon Ligasi g’olibi. Rossiyaning
bir necha bor chempioni va mamlakat kubogi sohibi.Yana bir e’tiborli libero -
braziliyalik Serxio Dutra Santos. U allaqachon ikki karra Olimpiya chempioni va
ikki karra jahon chempioni, hozirda San-Paulu milliy terma jamoasi va CECI
jamoasida o’ynamoqda.
Voleybol libero o’yinchisi bir qator muhim fazilatlarga ega bo’lishi kerak.
Eng muhimi, xizmatni olayotganda ishonchli o’ynash. Zamonaviy voleybolda,
xizmat qilayotganda to’p soatiga taxminan 200 kilometr tezlikda uchadi. Erkaklar
musobaqalarida yuqori saviyada va undan ham tezroq. Shu sababli, darhol orqa
chiziqda to’pni qabul qilish va o’zingizning hujumingizni rivojlantirishni boshlash
juda muhimdir.To’pni qabul qilib olgach, u to’pni o’rnatuvchiga etkazishi kerak, u
allaqachon hal qiluvchi hujumni kim va qanday amalga oshirishini hal qiladi.
Liberoning funktsiyalarini bajaradigan voleybolchilar portlovchi reaktsiyaga ega
bo’lishi, kuchli xizmatlar va hujum zarbalarini berishlari, tezda orqa chiziq bo’ylab
harakatlanishlari va maydonchada kuzda ikkala qo’li bilan ishonchli tarzda to’pni
olishlari kerak.
Libero o’yinni yaxshi o’qishi kerak. Shuning uchun, bu pozitsiyani, qoida
tariqasida, tajribali voleybolchi o’ynaydi, yigit kamdan-kam hollarda bunday
vazifani bajaradi. Zamonaviy voleybolda himoyaning muvaffaqiyati har bir
o’yinchining maydonida to’g’ri joylashishiga va birinchi navbatda uchuvchi
snaryadni birinchi bo’lib qabul qilishi kerak bo’lgan liberoga bog’liq. Himoyadagi
ajoyib o’yinlardan tashqari, u pas uzatishni yaxshi bilishi kerak. Axir to’pni
olishning o’zi etarli emas, baribir uni hujumni boshlaydigan setterga berish kerak.
Uning uchun hujumni o’zi boshlashi ham muhimdir.Bu to’siq to’pni
ushlashga ulgurmasa yoki o’zi xizmatni qabul qilgan bo’lsa, bu zarur. Yana bir
muhim nuqta bor. Libero jamoaning norasmiy etakchisi, xuddi kapitan singari u
ham o’yin maydonidagi kayfiyat va ijobiy muhit uchun javobgardir.
38

Voleybol maydonida libero paydo bo’lishi bilan o’yin juda o’zgardi.
Standart o’rnatishni hisobga olgan holda, setter o’yinni birinchi zonadan boshlaydi.
Bu uning birinchi qatorda uchta hujumchining istalganidan o’tib ketish
imkoniyatiga ega bo’lishini ta’minlashdir. Shu bilan birga, markaziy blokerning
orqa chetida xizmat qilishdan oldin voleybol himoyachisi o’zgaradi. Xizmat
qilgandan so’ng, libero 5-zonaga o’tadi. Bu voleybol jamoasi tez-tez hujum
yo’nalishlarini to’sib qo’yishi uchun kerak. Bunday holda, liberolar yon
o’yinchilar bilan zonalarni o’zgartiradilar.
Rasmiy qoidalar voleybolda libero kim degan savolga to’liq javob beradi. Ushbu
rol o’yinchisining o’ziga xos maqsadi bor.
Istalgan jamoaga istalgan ikki o’yinchi uchun libero tayinlash huquqi
beriladi. Xalqaro voleybol federatsiyasi homiyligida o’tkaziladigan yirik xalqaro
musobaqalarda asosiy tarkibdagi ikkita o’yinchining ikkitasi voleybol himoyachisi
bo’lishi kerak. Uchrashuvning rasmiy daqiqalarida ular alohida ustunlarga yozib
qo’yilgan, u erda himoya funktsiyalarini bajaradigan o’yinchi raqami ham
ko’rsatilgan.Bunday futbolchi ko’pincha norasmiy etakchining rolini bajarishiga
qaramay, qoidalarga ko’ra, u o’z jamoalari sardori bo’lish yoki maydonda biron bir
sardorning vazifasini bajarish imkoniyatiga ega emas.
Liberoning voleybolda kim ekanligini o’yin davomida darhol aniqlash uchun
uni nafaqat raqiblari, balki o’z jamoasining ranglaridan ham farq qiladigan maxsus
shakli bilan ajratib olish oson. Ushbu futbolchilar jamoaning asosiy
o’yinchilarining ranglariga aniq qarama-qarshi bo’lishi kerak bo’lgan forma
kiyishadi. Bunday holda, uning boshqa modelda bo’lishiga yo’l qo’yiladi, lekin
shu bilan birga sheriklar kabi raqamlangan bo’lishi kerak.Yirik xalqaro
musobaqalarda liberolarning o’z raqamlari bo’lishi shart.Maydonda voleybol
himoyachisi ma’lum funktsiyalarni bajarishga haqli. Himoyaga e’tibor qaratgan
o’yinchi orqa chiziqda joylashgan har qanday jamoadoshi o’rniga chiqib ketishga
ruxsat etiladi. Bunday holda, sportchining o’zi kortga faqat orqa qator o’yinchisi
sifatida chiqishi mumkin. Unga maydonning istalgan joyidan hujumkor zarbalar
berish qat’iyan man etiladi. Faqat bitta istisno bor: agar libero to’pni qabul qilgan
39

paytda u to’rning tepasida joylashgan bo’lsa, u holda voleybol himoyachisiga
zarba bergandan so’ng, snaryad qonuniy ravishda raqibning yarmiga tegishi
mumkin va nuqta olinadi. Liberoga xizmat qilish, raqib voleybolchisining hujum
zarbasini to’sish yoki to’siq qo’yishga urinish taqiqlanadi.
Libero o’yin maydoniga erkin kirib keladi - bu standart almashtirish deb
hisoblanmaydi.Uistaganicha saytga kirishi mumkin. Faqat bitta shart -
almashtirishlar o’rtasida yakunlangan miting bo’lib o’tishi kerak. Shikastlanish
holatida, libero o’rniga, faqatgina uning o’rniga sudga kelgan futbolchi o’yinda
paydo bo’lishi mumkin. Bundan tashqari egiluvchanlikka xos elementlari bulgan
xarakatli о‘ yinlar va sport о‘ yinlari yaxshi natija beradi. Gimnastika, akrobatika
mashqlari bilan sh о‘ gullanish h am ayni muddao. Zikr etilgan mashqlar munta z am
uzo q va q t va q ayta – q ayta bajarilishi lozim.Saytdagi bunday ko’rinishlarni
almashtirishlar bilan aralashtirib yubormaslik uchun almashtirishlar deb atashadi,
ularning soni cheklangan. Bu faqat to’p o’yindan tashqarida bo’lganida va
xizmatga ruxsat berish uchun hushtak chalmaguncha sodir bo’lishi mumkin.
Xulosa
O’quvchi va talabalarni voleybol sportiga yo’naltirish va saralash tadbirlarini
uslubiy jixatdan to’g’ri tashkil etish, voleybol bo’yicha yuqori malakali sportchilar
tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo’niltirish va saralashda
ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim
ahamiyatga ega. Bolalarni voleybol sportiga 12-14 yoshdan yo’naltirish mumkin.
Yosh voleybolchilarni dastlabki tayyorgarlik mashg’ulotlari ularni
voleybolchilarga muvofiq bo’lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik
sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo’lishi kerak. Voleybol o’yini texnikasi va
taktikasining asosiy shakllari bo’yicha malaka va ko’nikmalar egallanishi uchun
tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining sakrash, yugurish,
o’tirish va tishlanish harakatlari hamda o’yinga to’p kiritish, to’p qabul qilish, to’p
uzatish harakatlari texnikasi o’rgatiladi. Taktik harakatlardan voleybol o’yinida
ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo’yicha malakalar hosil qilinadi.
Yosh sportchilarning trenirovka mashg’ulotlari davrlarga bo’linib tashkil etiladi.
40

Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o’yini texnika va taktikasi
elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan birga
yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy iroda tayyorgarligi tashkil
etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi. Yosh
voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda
shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o’yinida yoki
o’yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va
qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish,
farqlay bilish, to’g’ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda,
zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo’lishini talab
qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko’p jihatdan sport
to’garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog’liq bo’ladi.«Tanlov» – ko’p yillik jarayon bo’lib, o’z
ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga o’tkazishda saralash),
o’yin funksiyalari bo’yicha tanlov o’tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul
qilish kabi bosqichlarni kiritadi.O’quv-trenirovka jarayonida murabbiy o’z
rahbarligi ostida shug’ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan
qobiliyatli, boshqalarga o’rnak bo’ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o’ziga
faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg’ulotlar samaradorligini oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil
qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni
yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil
qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni
voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini
hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o’rin
egallaydi.Har bir murabbiyni sport to’garagi va sport maktablarida o’quv-
trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug’ullanuvchi
bolani ta’lim olayotgan maktabi, o’qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg’ulotlarni samarali
olib borishi, shug’ullanuvchi bolaning mashqlarni o’zlashtirishi, uni mahoratini
41

shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi
hamda xislat va boshqa omillarga bog’liqdir.
Ma’lumki,shug’ullanuvchibolanio’quv-trenirovkajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka
va ko’nikmalarni hamda o’yin sirlarini mukammal o’zlashtira olishi ko’p jihatdan
uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir
murabbiy o’z rahbarligi ostida shug’ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotlarga ega bo’lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim ro’l o’ynaydi.
Harakat texnikasini oldiga qo’yilgan turli vazifalarni amalga oshirish bilan
maqsadga erishishda samarali harakat qilish bilan baholanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi qonuni”
yangi taxrir 2000y.
2. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” 1997y
3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ommaviy sport targ’ibatini
yana kuchaytirish chora tadbirlari to’g’risidagi qarori” 2003y
4. “ Barkamol avlod orzusi” I.A.Karimov Toshkent 1999y
5.” Yuksak manaviyat engilmas kuch “ I.A.Karimov Toshkent 2008y
6. “Voleybol” L.R.Ayropetyanst, A.A.Pulatov, Sh.X.Isroilov
Oliy o’quv yurt talabalari uchun Toshkent 2009g
7. Sh.X.Isroilov “Voleybol” Olimpiya zaxiralari kolej talabalari uchun o’quv
qo’llanma.Tasvir nashiriyoti 2008y
8. ”Voleybol” L.R.Ayropetyanst Toshkent “Zar Qalam” 2006 g
9. “Spartivniy igri”, «Texnika taktika metodika obucheniy» dlya studentov v ы shey
pedagogicheskoy uchebnik zavedeniy pod red Yu.D.Jeleznyak, Yu.M.Portnova.
Moskva 2004g
42

10. ”Sportivn ы e igr ы - voleybol” G.B.Belyalova, J.E.Eshnazarov Samarkand
2001g
Internet saytlari
11. www.lex.uz - O’z.Respublikasi qonun xujjatlari, ma’lumotlari milliy bazasi
12. www.ziyonet.uz - Ziyonet milliy ijtimoiy-ta ’ lim axborot tarmog ’ i
13. www.voleybol.uz - O’zbekiston voleybol federatsiyasi portali
14.www.fiba.com - Halqaro basketbol federatsiyasi portali
43

Купить

Похожие документы
Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning o’rni
Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Sogʻlom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining oʻrni