Voleybolchilarning xususiyatlari va o‘yin davomida utilius dasturidan foydalanish - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	67.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

122 Продаж

Voleybolchilarning xususiyatlari va o‘yin davomida utilius dasturidan foydalanish

Купить

Voleybol chilarning xususiyatlari va o‘yin davomida utilius dasturidan
foydalanish
Mundari ja:
Kirish………………………………………………………………………………3
ASOSIY QISM
1.1 . Voleybol о‘yini texnikasini о‘rgatishda harakatli о‘yinlardan
foydalanish …………………………………………………………………….......7
1.2 . Voleybolchining xususiyatlari va tezkorligini takomillashtirish …………16
1.3. Voleybol o‘yini davomida utilius dasturidan foydalanish………………..28
Xulosa…………………………………………………………………………….34
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………36

Kirish
Prezidentining 2021 yil 30 oktyabrdagi “Sport-ta’lim muassasalari
faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish dasturi to‘g‘risida”gi, 2021 yil 5 noyabrdagi
“Yurish, yugurish, mini-futbol, badminton, stritbol va “Workout” sport turlarini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi, “2024 yil Parij shahrida
(Fransiya) bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya
o‘yinlariga O‘zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to‘g‘risida”gi, “Sport
ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport
turlari bo‘yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali
mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport
musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo‘lib
xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida
jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini
maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarlik ko‘rish, aholi salomatligini
jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi.
Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p. Biroq ularning eng
asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy
3

sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir. Zero, el-yurtning kelajagi bugun
kamolga etayotgan yoshlar qo’lida. “Vatanimizning kelajagi, xalqimizning
ertangi kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro’-e’tiborini
avvalambor farzandlarimizning unib-o’sib, ulg’ayib, qanday inson bo’lib
hayotga kirib borishiga bog’liqdir” deb ta’kidlaydi birinchi Prezidentimiz Islom
Karimov “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch” kitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda
manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari
barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan
topshiriqlar to’la bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133
suzish havzasi sport maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport
yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar
sport bilan shug’ullanishni kundalik vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy
holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017
yillarda mutlaq sog’lom bolalar mamlakat bo’yicha 52,7 % dan 96,3%gacha
o’sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O’g’il
va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga
chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli darajada
ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir.
Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha,
kelajak avlodning sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik
qismining sog’lom o’sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o’sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.
4

Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo’lishlarini
ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini mustahkamlashdan iborat
bo’lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo’lib xizmat qilmoqda.
Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni
boshlang’ich tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga
bo’linadi. Ob - havo qulay bo’lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun
yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta va keng bo’lgan sport
anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va
chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil
atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari bilan
muntazam shug’ullanmoqdalar.
Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda
quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, sakrash,
uloqtirish, irg’itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy
harakatlarni tartibli bajarish:
 Sabr chidamga o’rgatish
 O’yinga ruhiy - psixologik jihatdan tayyorlash
 O’z - o’zini tutish va o’ziga ishonchni tarbiyalash
 Topqirlik ko’nikmalarini shakllantirish
 Hozir javob bo’lishga tayyorlash
 Bardamlik va hamdardlik xususiyatini shakllantirishga qaratiladi.
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg’ulotlarini o’tkazishdan –
bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo’lib o’sishga har bir murabbiy va o’qituvchi muhim rol
o’ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli
guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda
asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish
va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi. Tabiiyki
5

bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida
e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin
egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik,
chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy
o’rin tutadi. Shu yo’lda umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va
majmuani (kompleks) sport tablardagi mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan
foydalanish usullarini o’rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish
vazifalar qo’yiladi. Bunda viloyatlardagi maktablar, BO’SM asosiy makon
(ob’ekt) bo’lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, sport
mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o’rganishda kuzatish, suhbat tekshirish
(eksperiment) kabi an’anaviy usullardan foydalaniladi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar . E’tirof etish zarurki, har bir
sport
turida ko’zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda
xilma-xil
jismoniy mashqlardan foydalaniladi. Ularda asosan jismoniy
tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab)
o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga
va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va
rivojlantirishi juda muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi
amaliy mohiyatlarini tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va ularni qo’llash
yullarini ifodalash .
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosalar, adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Kurs ishi 36 betdan iborat matnda bayon qilingan. Adabiyotlar ro’yxati 1 0 ta
manbani o’z ichiga oladi, 4 ta i nternet saytlari.
ASOSIY QISM
6

1.1 . Voleybol о‘yini texnikasini о‘rgatishda harakatli о‘yinlardan
foydalanish
Voleybol о‘yinini hujum va ximoya texnikasidan iborat. Hujumda ham
ximoyada ham shax turish va siljish, tо‘pni uzatish va qabul qilib olish, tо‘pni bir
yoki ikki qullab olish va qaytarish, tо‘pning yо‘lini tо‘sish kabilar mavjud.
О‘yinchining shay turishi va siljishi. Voleybol о‘yini davomida о‘yinchi maydon
bо‘ylab xarakatda bо‘ladi va siljib turadi. Siljishdan maqsad tо‘pni qabul qilib
olish va boshqa usullarni amalga oshirish uchun ma’qul joy tanlashdir.
О‘yinchining sport holatida turishdagi eng muhim nuqta uchun siljishga
doim tayyor bо‘lib turishidir. О‘yinchi turish xolatida oyoqlari bukilgan, oyoqlar
yelka kengligida ochilgan, bir oyoq ozgina oldinga, tana ham bir oz oldinga
egilgan bо‘ladi. Qо‘llar tirsakdan egilgan va kaftlar bir-biriga qaragan bо‘lishi
kerak. Bu xolat doimiy emas, albatta u о‘yining borishiga qarab о‘zgarib turadi.
Agar turdan qaytgan tupni olish lozim bо‘lsa, о‘yincha ancha egiladi, otayotganda
tо‘g‘rilanadi va xokozo.
Voleybolchi maydon bо‘ylab oyoqlarini chalishtirib (chapga, unga, oldinga,
orqaga), ikki qadam (oldinga va orqaga) sakrab (yugirish va odimlash) yurigib
(maydon bо‘ylab tez siljish va yо‘nalishini birdan о‘zgartirib) yurishi mumkin.
Oxirgi yugirish qadami uzun bо‘ladi, negaki undan keyin tuxtash, sakrash,
yо‘nalishini о‘zgartirish mumkin.
Tо‘pni uzatish. Bu – о‘yinni davom ettirish uchun sherik yoki raqib
tomoniga uzatilgan tо‘pni о‘zaro о‘tkazish usuli bо‘lib hisoblanadi. Bundan
tashqari, tо‘pni oldinga, yuqoriga va orqaga о‘tkazish usullari ham mavjud.
Tupning uchish trayektoriyasiga qarab butun maydon bо‘ylab uzun qо‘lni
maydonga qisqa va о‘z maydoniga о‘ta qisqa uzatishlar ham qо‘llaniladi. Tо‘pni
uzatish balandligiga qarab past (tо‘rdan 1 mert yuqori), о‘rta (2 metrgacha), va
undan baland (2 metrdan ortiq), masofasiga kо‘ra yaqin (0,5 mertdan kam) va
uzoqroq (0,5 mertdan ortiqroq) kabilarga bо‘linadi.
Tо‘pni ikki qо‘llab yuqoridan uzatish. Bu juda keng tarqalgan usul
hisoblanadi. Bunda ishonch va aniqlik bilan xarakatlanish uning muxim tomonidir.
7

О‘yinchi dastlabki xolatda oyoqlarini tizzadan bukib qо‘llarini oldinga chiqarib
kaftlar biroz ichkariga qaratilgan, panchalar tarang tutiladi.
Tо‘p yaqinlashganda oyoqlar tо‘g‘rilanadi va gavda kо‘tariladi. Qо‘llar
chuziladi va tо‘p qabul qilishga tayyorlanadi. Qо‘l gavda va oyoq harakatlari
о‘zaro muvofiqlanadi. Bu esa tо‘pni tegishli joyga borish imkonini beradi.
Uzatishning yana boshqa turi ham mavjud bо‘lib, unda tо‘p ikki qо‘llab
yuqoridan, bir qо‘llab yuqoridan, ikki qо‘llab yuqoridan uzatiladi. Ammo bu
usullar о‘yinda kamroq qо‘llaniladi. Shunga qaramay har bir voleybolchi tо‘pni tez
va aniq uzatishini hamda yо‘nalishi bо‘yicha zarb berishni urganishi zarur.
Tо‘pni qabul qilish. Bu – raqiblar hujumidan keyin tо‘pni о‘yinda saqlab
qolishda himoya usuli hisoblanadi. Ikki qо‘llab tо‘pni pastdan qabul qilib olish
zamonaviy voleybolda asosiy usuldir. U hujum paytida kuchli zarb paytidagi
asosiy usuldir. Bu usulda gavda yuqoriga yoki biroz egilgan qо‘llar oldinga pastga
tushiriladi, bir kaft ikkinchisiga qо‘yilgan bо‘ladi. Tо‘pni bilaklarda qabul qilib
olinadi. Bilaklarda bо‘ladigan zarbni yumshatish maqsadida qо‘llar tirsakdan
yaqinlashtirilib kо‘tariladi va bukiladi, oyoqlar tо‘g‘rilanadi va gavda kо‘tariladi.
Tо‘pni ikki qо‘llab yuqoridan qabul qilish. Bu usul bilan tо‘p uncha
kuchli kelayotgan paytlarda, shuningdek, boshqa usulni qо‘llash qulay bо‘lganda
qabul qilinadi.
Tо‘pni bir qо‘llab pastdan qabul qilish. Bu usulning aniqligi yetarli
bо‘lganligi uchun ham qо‘laniladi, ammo tо‘p о‘yindan uzoqda bо‘lganda va
boshqa usul qо‘llashning imkoni bо‘lganda va boshqa usul qо‘llanilishi foydalidir.
Tо‘g‘rilangan qо‘l tarang siqilgan panjalar tо‘pning yо‘lini tо‘sadi (tо‘pni musht
hamda kaft yoki bilaklari bilan uriladi). Bu xarakatlarda oyoq qatnashmaydi.
Tо‘pni oshirish. Tо‘pni о‘yinga kiritish oshirish deyiladi. Zarb uchun qulay
bо‘lgan qa’tiy xolatda turish yuqoriga oshirish hamda qо‘lni siltab tо‘pni urish,
о‘rgandan keyingi о‘yinchining xarakatlari oshirishning asosiy xususiyatlaridir.
Oshirishda tо‘pni musht yoki kaft bilan urush mumkin. Bunda tо‘p yuqoriga bir
qо‘l bilan otiladi. Yuqoriga otishning yо‘nalishi va balandligi bajarish ususliga
8

bog‘liq. Tо‘pni bosh ustidan urib yuborilsa yuqoridan pastdan о‘rilsa pastdan
oshirish, yon bilan tursa yonlamasiga tо‘p oshirish deyiladi.
Shunga muvofiq tо‘rt xil oshirish usullari mavjud: pastdan tо‘g‘riga, pastdan
yon bilan, yuqoridan tо‘g‘riga, yuqoridan yon tomoni bilan.
Tо‘pni pastdan tо‘g‘riga oshirish. О‘yin boshlovchi uchun bu asosiy usul
bо‘lib xisoblanadi. U tur tomonga qarab turib bajaradi. О‘yinchi tirsakdan bukilgan
qо‘l bilan tupni ushlab turadi. Boshqa qо‘l tupga zarb berish uchun uni orqaga
о‘zatiladi. Shundan sо‘ng panjalar biroz bukilib, tо‘p yuqoriga 20-30 sm balandlik
otiladi va zarb beriladi.
О‘yinchi zarb beriboq orqaga turgan oyog‘ini tо‘g‘irlaydi va tana og‘irligini
oldinda turgan oyoqqa kiradi. Zarb bergandan keyin о‘yinchi xududi xarakat
qilmoqchi bulgandik xolatni oladi.
Tо‘g‘ridan xujumkor zarbi. Tо‘rning yuqori qismidagi tо‘pni bir qо‘llab
raqib tomonga urishdan iborat xujum, bu xujumkor zarb deyiladi. Bu xujumkor
zarb о‘rnidan sakrab yoki yugirb kelib bajariladi. Xujumchi bu zarbni bir ikki va
uch qadam bosib kelib bajaradi. О‘yinchi uchib kelayotgan tо‘pni qо‘llarni oldinga
yuqoriga kutaradi, uruvchi qо‘l zarb uchun tayyorlanadi. Tana bi oz orqaga egiladi.
Panjalar musht qilib turiladi va yerga qarab bukiladi, keyin zarb beriladi, shundan
sо‘ng oyoq pastga tushgan tо‘p bilan birga tushadi. Tshpni qancha kchli urush
zarur bо‘lsa, kaft shuncha bushroq bо‘lsa, kaft shuncha tarang qilinadi.
Voleybol jamoali о‘yin turiga mansub bо‘lib, о‘yinda ikki jamoa xar birida
olit kishi о‘ynashi shart. Zahiradagi о‘yinchilar soni 2 tadan 6 tagacha bо‘lishi
mumkin.
О‘yinchilarning sport kiyimi futbolka, tursi va shippak. О‘yinchining yoshi
jinsiga qarab tо‘rning balandligi qо‘yidagicha bо‘ladi:
 Qizlar 13-14 yosh - 2m 10sm.
15-16 yosh - 2m 20sm.
 Ayollar 17-18 va undan katta yoshdagilar uchun – 2m 24sm.
 О‘g‘il bolalar 15-16 yoshli - 2m 35sm.
 Erkaklar 17-18 va undan ortiq yoshli - 2m 43sm.
9

О‘yin uch yoki besh partiyadan iborat bо‘lib, har bir partiya 25 ochkogacha
davom etadi. Agar о‘yin ochkolari 25-25 bо‘lsa, о‘yin 27 ochkogacha davom etadi.
Sо‘ngi partiyada 3 yoki 5 о‘yin hisobi “tayom breyk” asosida olib boriladi. YA’ni
о‘yindagi har bir harakat kiritish huquqi qaysi jamoadan bо‘lishi qat’iy nazar
jamoaga mag‘lubiyat yoki g‘alaba keltirish mumkin. Hal qiluvchi partiyada 15
ochkogacha о‘ynaladi va ikki ochko farqigacha davom etadi. Zamonaviy
voleybolda har 8 ochkodan keyin texnik taym-aut 1 minutlik tanaffus beriladi, yani
hisob 8 ga yorganda va 16 ga borganda tanaffus beriladi. Oxirgi partiyada esa 8
ochko bо‘lganda о‘yinchilar maydon almashadilar.
Voleybol о‘yining dastlabki rasmiy о‘yin qoidalari 1997 yil amerakali
doktor A.Xolsted rahbariligida ishlab chiqarilgan. Mazkur qoidalarning ayrim
qoidalari ayrim abandlari qо‘yidagilardan iborat.
 Maydon о‘lchami – 7,6x16,1 m.
 Tо‘rni balandligi – 198 sm.
 Tо‘pni og‘irligi - 340 grm.
Tо‘p о‘yinga maydodagi о‘ng tashqi qismida joylashgan bir 1x1 metrli
tо‘rtburchak shakldagi joyda bir oyoq turib kiritilgan va xokozo.
Voleybolning borgan sari ommaviylasha borishi va ishtirokchilarning о‘yin
maxoratini shakllana borish bilan bir qatorda musobaqa qoidalari ham о‘zgarib
taqomilashib borgan.
1900 yil – xisob 21 ochkogacha, tо‘rni balandligi 213 sm.
1912 yil – maydoncha 10,6x18,2 mt, tur – 228sm.
1917 yil – xisob – 15 ochko, tur 243sm.
1918 yil – о‘yinchilar soni bir jamoada 6 ta.
1922 yil – tо‘pni fakat 3 marta о‘ynash, maydoncha 9,1x18,2 mt.
1925 yil – tо‘p 66-69sm, og‘irligi 275-285 gr, maydoncha 9x18 mt.
1934 yil – tur ayollar uchun 224sm bо‘lgan.
Voleybol sobiq ittifoq 1920-1921 yilda о‘rta Volga (Qozon, Nijniy,
Novgorod) nohiyalarida tarqala boshlagan 1922 yilda boshlab Vseobuch (Umumiy
harbiy tayyorgarlik) tarkibiga kiritildi.
10

Moskvada voleybol bilan muntazam shug‘ullanishiga sa’nat va teater
vakillari kirishdilar. 1923 yilda tashkil eitlgan “Dinama” jamiyati sportining
boshqa turlari bilan bir qatorda voleybolni ham targ‘ib qila boshladi. Xuddi shu
yillarda voleybol о‘zoq sharqda Xabarskiy va Vladivostokda paydo bо‘ldi. 1925
yildan esa Ukrainada ham rivojlandi. Voleybol hamma yerda tarqala boshladi. Shu
bilan bog‘liq ravishda musobaqalarni yagona qoidalarni ishlab chiqish zaruriyati
tо‘g‘ildi. 1925 yilning yanvarida Moskva jismoniy tarbiya kengashi voleybol
bо‘yicha musobaqalarning birinchi rasmiy qoidalarni tuzib tasdiqladi. Tо‘rning
balandligi ayollar uchun 2 metr 20sm va erkaklar uchun 2 metr 40sm qilib
belgilandi. Ayollar jamoalarida о‘yin 15x7,5 о‘lchami maydochada о‘tkaziladigan
bо‘ldi.
1926 yilda Moskva qoidalariga asosan birinchi liga muntazam ravishda
о‘tkazila boshlandi. 1928 yilda Moskvada doimiy xakamlar uyushmasi tashkil
etildi.
Voleybol bо‘yicha sobiq SSJI birinchiligi ilk bor Dnepropetrovsk shaxrid
1983 yilning 4-6 aprelida bо‘lib о‘tdi. Musobaqada ayollar jamoasi (Moskva,
Dnepropetrovsk, Xarqkov, Boku Minsk) va 5ta erkaklar jamoasi ishtirok etdi.
Aylanma tarkibda о‘zkazilgan о‘yinlar kо‘p sonli tomoshabinlarni о‘zlariga jalb
qildi. Qiziqarli birinchilik Moskvalik aralash jamoalarning kо‘rgazmali о‘yinlari
о‘zkazildi. Har bir jamoa tarkibida 3 ta ayol va 3 ta erkak bor edi.
Voleybol bо‘ycha sobiq SSJI ikkinchi birinchiligi 1934 yilda Moskvada
о‘tkazildi. Unda tarkibda 9 kishilik ayollar va erkaklar jamoalari qatnashdilar. Endi
Leningrad, Sverdlovek, Gorkiy Rostov, Toshkent jamoalari paydo bо‘ldi. Shu
yilning oxiridayoq Moskva terma jamoasi uzoq sharq safariga chiqib Vladivostok,
Chita, Ulan-Ude, Novosibirsk va Tyumenda kо‘rgazmali uchrashuvlar о‘tkazdilar.
Bu esa shubxasiz voleybolni uzoq sharqdagi keng tarqalishiga sharoit yaratdi.
Terma jamoaning barcha bellashuvlari jamoali о‘yining ustunligi shiori ostida utdi.
Terma jamoaning birinchilikda g‘olib bо‘lishi aynan shu о‘yini bilan dong‘i ketgan
Moskva jamoalari edi.
11

Yoshlar orasida voleybolning ommalashishiga qattiq turki bо‘lgan xodisa
1995 yilning avgustida о‘tkazilgan maktab о‘quvchilarning mamlakat birinchiligi
hisoblanadi. 12 ta shaxar va viloyat jamoalari ishtirok etgan bu musobaqaning
birinchi bosiqchi chiqib ketish tartibida, yakunlovchi finil о‘yinlar esa aylanma
tartibda о‘tkazildi. Har bir shaxar jamoasi uchun 3 komanda: katta va kichik
yoshdagi yigitlar hamda katta yoshdagi qizlar qatnashdi.
1935 yil о‘yinchilarning halqaro uchrashuvlarda birinchi bor kuch sinashib
kо‘rganligi tarixda о‘chmas iz qolirdi. Toshkentda va Moskvada
voleybolchilarimizning Afg‘oniston jamoasi bilan 2 ta uchrashuv bо‘lib о‘tdi.
О‘yin afg‘on qoidalari asosida о‘tkazilganligiga qaramay 9 о‘yinchi bor edi.
О‘yin 22 ochkogacha davom edi, о‘yinchilar maydonda joy almashmadilar
mamlakat voleybolchilari asosgiga g‘oliblikga erishdilar.
1936 yilning eng ommaviy о‘yinlaridan biri sobiq VSSPS kubogi uchun
100dan ortiq jamoalar bilan musobaqalar о‘tkazildi. Kubogni Msokvaning ayollar
va erkaklar jamoasi “Medik” qо‘lga kiritdi.
Voleybolning texnik va taktikasini emas, musobaqa qoidalari ham
о‘zgarishdi davom etardi, ya’ni 1935 yilda erkaklar uchun 2m45 sm.ga kо‘tarildi
1937 yildan esa ayollar uchun 2m 29 sm. bо‘lib qoldi. Maydonchada hujum
chizig‘i belgilandi va old orqa chiziq о‘yinchilari deganda tushuncha paydo bо‘ldi,
bu esa alohida о‘yin ixlosmandlarining harakatlarini chegaralab qо‘ydi. Shu
yildayoq о‘yinga tо‘p kiritish joyi maydochaning orqa о‘ng qismidan 3m qilib
belgilandi. Sababidan qat’i nazar о‘yinchilarni almashtirishga ruxsat berildi. (ilgari
almashtirishga faqat baxtsiz hodisalardan keyin yо‘l berilar edi).
1938 yilda musobaqalarni о‘tkazish qoidalarida ham jiddiy о‘zgarishlar
sodir bо‘ldi. Bu yilning mamlakat birinchiliklari yozgi maydonlarda sport
jamiyatlari orasida о‘tkazildi. Dastlabki о‘yinlari mamlakatning turli shaxarlarida
о‘tdi. Yakuniy о‘yin esa Moskva bо‘ldi. Birinchilik kо‘pgina yangi jamoalarning
о‘ziga jalb etdi va hamma voleybolchilarning ishiga jonlanish aolib kiradi.
Mamlakatning keyingi birinchiligi (1939-1940) xuddi shu tartibda о‘tkazildi.
12

О‘zbekistonning “Dinamo” (Toshkent) jamoasi bilan birga о‘ynab
uchrashuvni 0:3 hisobida boy berishgan bо‘lsa, Indoniziya ayollari jamoasi
Toshkentning “Spartak” jamoasi qizlariga 2:3 hisobiga boy berishdi.
1970-72 yillarga kelib о‘zbek voleybolchilari Bangladesh, Hindiston va
boshqa xorijiy davlatlarda halqaro о‘rtoqli о‘chrashuvlarini о‘tkazib yuksak
mahoratga erishdi. 1970 yilda to 1991 yilgacha о‘zbek voleybolchilar talaygina
halqaro rasmiy va о‘rtoqlik uchrashuvlar о‘tkazib kelishdi. 1994 yilda Taylandda
о‘tkazilgan “Prinsessa Kubogi” musobaqalarida ishtirok etishdi. E’tiborga loyiq
joyi shundaki, Istiqloldan sо‘ng о‘zbek voleybolining taraqqiyoti respublikamizda
yangicha yо‘nalishda davom etishi kо‘zga tashlanayotir. Jumladan 1992 yildan
boshlab muntazam ztkaziladigan О‘zbekiston milliy chempionati va viloyatlararo
respublika spartakiadasi voleybolning yanada ommaviylashishida va ravnaq
topishiga yaxshi ta’sir kо‘rsatdi.
Shuni ta’kidlash о‘rinliki, sо‘ngi yillarda respublika miqyosida
о‘tkazilayotgan musobaqalarda kasbkorlik (professionallik) asosida ishtirok
etuvchi jamoalar doirasi kengayib bormoqda. Bular qatoriga “Kinap” (Samarqand
sh.), “Viktoriya” (Navoiy sh.), MXSK (Chirchiq), “SKIF” (Toshkent sh.), О‘zDJTI
va xokozo jamoalar kiradi. Mazkur voleybol jamoalarining a’zolari bо‘lishi
о‘yinchilar, sport ustalari A.Sovich, SH.Muslimov, S.Jurayev, I.Tambiyev,
Qosimovlar barcha musobaqlarda о‘zlarining yuqori saviyadagi mahoratlarini
namoyish etmoqdalar. Ayollar jamoalaridan YE.Lebedyanskaya, P.Kabardina,
S.Ashurova, N.Xodjayev va boshqalar О‘zbekiston sport ustasi degan nomga
sazovor bо‘lishdi.
Bu borada trener-mutaxassis va tashkilotchilarni xizmati hurmatga
sazovordir. Jumladan, A.Kim ( Samarqand), T.Abramova (Toshkent), M.Yodgorov
(Navoiy), A.Asqarov (Qо‘qon) va boshqalarni aloxida ta’kidlab о‘tish о‘rinli.
О‘zbekiston voleybolini yangicha yо‘nalishda taraqqiy ettirishda uni
viloyatlarida “harakatga” keltirish, xorijiy davlatlar voleybol jamoalari bilan alova
bog‘lashda, ular bilan rasmiy musobaqalarni tashkil qilishda О‘zbekiston voleybol
Federatsiiyasining prezidenti “О‘zavtotrans” korporatsiyasining raisi, professor
13

L.Axmedov, hamda federatsiyaning barcha a’zolari ibratli faoliyat
kо‘rsatmoqdalar. Respublikamizning barcha о‘quv yurtlarida voleybol eng
ommaviy sport turidan biri bо‘lib hisoblanadi.
Zamonaviy voleybolda samarali о‘yin kо‘rsatish va yuqori natijalarga
erishish faqat о‘ta shakllangan jismoniy tayyorgarlik evaziga amalga oshiriladi.
Voleybolchilarning о‘yin samarasini ta’minlovchi maxsus jismoniy sifatlar
tayyorgarlik davrida barcha bosqichlarda ikki omil bilan belgilanadi: tezkor-
kuchlilik tayyorgarligi va tayyorgarlikning aralash omili.
Jismoniy tayyorgarlikning asosiy maqsadi sportchini har tomonlama
rivojlantirish, uning funksional imkoniyatlarini oshirish va salomatligini
mustahkamlashdir. Voleybol jismoniy tayyorgarligining aniq bо‘limlari qо‘yidagi
vazifalarni yechishga qaratilgan.
1. Organizm funksional tayyorgarlik darajasining safarbarlik darajasini
oshirish.
2. О‘yin faoliyati effektivligini ta’minlab beradigan jismoniy fazilatlar
kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik, egiluvchanlik bilan bevosita
bog‘langan jismoniy qobliyatlar sakrovchanlik, sport tezkorligi va
irg‘ituvchanlik harakatining quvvati, о‘yin chaqqonligi, о‘yin
chidamliligi va atletik tayyorgarlik darajasini oshirish.
Umuman olganda jismoniy tayyorgarlik jarayoni sportchining organizmida
voleybol о‘yinga xos bо‘lgan katta jismoniy yuklamalar ta’sirida kо‘nikish homsil
qilibborish kerak. Unda funksional va atletik tayyorgarlikning asosiy vositalari
jismoniy mashqlar hisoblanadi. Ular о‘zining asosiy yо‘nalishiga kо‘ra qо‘yidagi
guruxlarga bо‘linadi:
A) Organizm ichki sistemalarining funksional imkoniyatlarini oshirishga
qaratilgan mashqlar.
B) Kuch, tezkorlik chaqqonlik, chidamlilik, egiluvchanlik kabi jismoniy
fazilatlarni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar.
14

Voleybolda jismoniy tayyorgarlik xarakateri kompleksi bо‘lganligi uchun
ham mashg‘ulotlar jarayonida turli metodlar va tashkiliy-metodik formalardan
ya’ni:
1.“Aylanma mashg‘ulotlar” variantlari
2.“Qо‘shma ta’sir” metodidan va u asosida jismoniy tayyorgarlikning (texnika
taktika bilan bevosita jambarchas bog‘langan) boshqa turlari bilan birgalikda
foydalanishga qaratilgan.
Shug’ullanuvchilarda o’rgatish jarayonida bilim va malakalarni tarbiyalash
zarur:
O’yin sharoitida yo’nalishni aniqlashni bilish, diqqat bilan kuzatish va o’yin
holatini esda saqlab qolish zarur. Bu qobiliyatni siljishda mashqni qo’llash yo’li
bilan texnikani o’rganish davrida boshqa harakatlarni birga qo’shib bajarishda
tarbiyalanadi.
Ushbu o’yin sharoitda eng ko’p maqsadga muvofiq bo’lishi, ularni amalga
oshirishda to’g’ri usulni tanlash, ayrim usullarni qo’llashni bilish.
Sherigi bilan o’zaro harakat qilish malakalari. O’yinni olib borish
malakalarini egallashda alohida ahamiyatga ega: o’yin ritmi, o’zaro almashinish
hujumda va himoyada eng ko’p samarali o’ynaydigan o’yinchiga o’tkazish va
boshqalar.
Ayrim usullarni taktikasini o’rganishni texnikani o’rganish bilan paralell
ravishda olib boriladi. Masalan, to’pni oshirish taktikasini bir vaqtda to’pni uzatish
texnikasini o’rgatish juda ham foydali bo’ladi.
Birinchi taktik vazifani shug’ullanuvchilarni egallashi oldida turadi. Uni
nafaqat to’pni oshirishni o’zini texnikasini egallagandan keyin biroq uzatish
texnikasini o’rganish bilan shug’ullanish lozim
Juft – juft bo’lib mashq bajarganda uzatilgan to’pni qabul qilib oluvchi dastlab
6 zonaga joylashadi so’ngra ketma – ket 1,2,5,4 va nixoyat 3 zonada joylashadilar.
To’pni uzatuvchi to’pni uzatuvchi to’rni ustidan shunday oshiradiki, chunki uni
qabul qilish uchun minimum siljash talab qilinsin. Keyingi mashqlar oshirgan
to’pni qabul qilib oluvchi musiaqil ravishda joyni egallaydi.
15

1.2 . Voleybolchining xususiyatlari va tezkorligini takomillashtirish
Voleybol sport о‘yinlari turlariga mansub bо‘lib о‘z mohiyati va mazmuni
xususiyati bilan ulardan farq qiladi. Voleybol о‘yini nisbatan kichik bо‘lgan ya’ni
о‘rtasidan teng ikkiga bо‘lingan 18 x 9 metrli tо‘g‘ri burchakli tо‘rtburchak
shaklidagi maydonchada amalga oshiriladi.
Uzatish texnikasi. Tо‘p uzatish voleybolda asosiy о‘yin malakalaridan biri
bо‘lib shu о‘yin bilan bog‘liq bо‘lgan barcha texnik taktik faoliyatni amalga
oshirishga imkon yaratuvchi yagona vositadir. Uzatish hujum texnikasiga mansub
bо‘lib uni ma’lum vaziyatda taktik mahorat bilan tо‘g‘ridan tо‘g‘ri ijro etish ochko
olish imkonini berish mumkin. Uzatish bir necha turlardan iborat bо‘ladi. Tayanch
holatda ikki qо‘llab yuqoridan uzatish ikki qо‘llab pastdan uzatish, bir qо‘l bilan
yuqoridan va pastdan uzatish, sakragan holatda ikki qо‘l yoki bir qо‘l bilan
yuqoridan uzatish.
Uzatish vertikal gorizontal yoki diagonal ravishda baland past uzoq yoki
yaqin yо‘nalishlarda ijro etilishi mumkin.
Himoya texnikasi, tо‘pni qabul qilish texnikasi.
Tо‘pni qabul qilish texnikasi bu о‘yinchining о‘z maydonchasida tо‘pni
qoidaga binoan yerga tushishiga qarshi qо‘llaydigan harakat malakasidir. Tо‘pni
qabul qilish turli usullarda va о‘ziga xos texnik tartibda ijro etiladi. Pastdan ikki
qо‘l bilan qabul qilish zamonaviy voleybolda asosiy himoya vositalaridan biri
bо‘lib dastlab tez va aniq tо‘pni yо‘nalishiga qarshi chiqish tana og‘irlik markazini
pastroq tushirib ikki qо‘lni tо‘g‘ri yozilgan holatda bir-biriga qulf tarzida amalga
oshiriladi.
Pastdan ikki qо‘l bilan tо‘pni qabul qilish texnikasi ya’ni mazkur malakani
ijro etishda tana og‘irlik markazini baland pasligi, oyoqlarning tizza qismini
bukilishi burchagini katta kichikligi gavdani biroz oldinga egilishi yoki vertikal
ravishda bо‘lishi yiqilib qabul qilishlar о‘yin vaziyatiga о‘yinga kiritilgan tо‘pni
yoki hujum zarbasining kuch tezligiga va boshqa sharoitlarga bog‘liq bо‘ladi.
Tо‘siq qо‘yish texnikasi tо‘siq qо‘yish bu raqib о‘yinchisi tomonidan
uzatilgan yoki zarba berilgan tо‘p yо‘nablishini tо‘sish unga qarama-qarshi “Jonli
16

devor” tashkil qilishdir. Tо‘siq qо‘yuvchi о‘yinchi dastlab oyoqlarini yelka
kengligida joylashtiradi. Oyoqlar tizza qismidan ozgina bukilgan bо‘ladi, qо‘llar
yelka qismidan bukilgan bо‘lib panjalar yoyilgan shaklda bо‘ladi. Tо‘pni yо‘nalish
joyiga qarab harakatlantirgandan sо‘ng oyoqlar tizza qismidan birozgina bukilib
shiddat bilan yoziladi va qо‘llarning faol harakati bilan sakrab tо‘p kengligida
tо‘siq qо‘yiladi.
Holatlar . Voleybol о‘yinida о‘yinchilar tо‘p bilan qisqa vaqt ichida harakat
qilishlari lozim. Shu sababli u yoki bu о‘yin sharoitida о‘yinchi tо‘p bilan о‘ynashi
uchun yuqori tayyorgarlik kо‘rishi talab etiladi. Shu maqsadda turli harakat usullarini
bajarish uchun turlicha holatlarni egallashi kerak.
Hujum zarbasini berish va tо‘siq qо‘yishda – baland (1 a-rasm), о‘yinga
kiritilgan tо‘pni qabul qilishda – о‘rta (1 b-rasm), hujum zarbasini yoki tо‘siqdan
pastlab qaytgan tо‘pni qabul qilishda – past (1 v-rasm) holatlar egallanadi. Bunda
UOM (umumiy og‘irlik markazi)ning holati navbatdagi harakatning xususiyatiga
bog‘liq bо‘ladi. Shuni ham ta’kidlash о‘rinliki, о‘yinchining bо‘yi va uning
koordinatsion qobiliyati UOMga sezilarli ta’sir kо‘rsatadi. Shuning uchun ham
samarali turish holati shunday bо‘lishi kerakki bunda UOM tezda tayanch
chegarasidan chiqarilib, zarur harakatlanish va faoliyat kо‘rsatish imkoniyatini bera
olsin.
Turish holatlari navbatdagi harakatlarning qо‘llani-lish xususiyatiga qarab statik
(о‘yinchining harakatsiz) yoki dinamik (asosiy tayanchni bir oyoqdan ikkinchisiga
о‘tkazish bilan tо‘pni qabul qilish, hujum zarbasini berish yoki tо‘siq qо‘yishni
kutishda) holatlarda bо‘ladi. Bu turish holatlarida qо‘llar bel barobarida, barmoqlar
kaftlarga qaragan, gavda esa bir oz oldinga egilgan bо‘ladi. Gavda erkin holatda
bо‘lishi kerak.
Harakatlanish . О‘yinchi ma’lum bir texnik usulni bajarish uchun maydon
bо‘ylab harakatlanadi. Bunda usul va о‘yinning vaziyatiga bog‘liq holda, qadam
tashlab (oldinga, orqaga, yon tomonga), sapchib, sakrab, yugurib, yiqilib turli
harakatlarni amalga oshiradi. Qadam tashlash va yugurish bilan qilinadigan harakatlar
birmuncha yumshoq (UOM tebranishining sustligi sababli) bо‘ladi. Yon tomonga
17

qadamlashdan kо‘p hollarda katta bо‘lmagan masofani bosib о‘tish bilan tо‘siq
qо‘yganda, hujum zarbasini qabul qilganda yoki tо‘siqdan о‘z yо‘nalishini о‘zgartirib
qaytgan tо‘pni qabul qilishda foydalaniladi. Harakat doimo kerakli harakat
yо‘nalishiga yaqin bо‘lgan oyoqdan boshlanadi. Sapchib, sakrab, yugurish bilan
bо‘ladigan harakatlardan tez javob harakatlarini amalga oshirishda qо‘llaniladi.
Kо‘rib chiqilgan harakatlardan kо‘p hollarda umumiy birlikda ham foydalaniladi.
Dastlabki holatlar . Dastlabki holatlar u yoki bu texnik usullarni bajarishga
tayyorgarlik fazasini belgilaydi. Dastlabki holatlarni egallashning bajarilishi
kutilayotgan harakatni bajarish uchun qulay sharoitni va harakatlanishni ta’minlashi
darkor. Texnik usulning bajarilishidan qat’i nazar, dastlabki holatlar birmuncha
statikligi bilan farqlanadi: tо‘pni uzatishdan oldinpastdan, tо‘pni qabul qilishda, tо‘siq
qо‘yishda va hujum zarbasini berishda. О‘yinchi dastlabki holatni soniyaning bir
qancha bо‘laklariga teng muddatgagina egallaydi.
Tо‘p uzatish – bu texnik usul orqali hujumni tashkil qilish va amalga oshirish
uchun qulay sharoit yuzaga keltiriladi. Tо‘pni: tayanch holatdan ikki qо‘llab, sakrab
ikki qо‘llab, sakrab bir qо‘llab, orqaga yiqilib turib ikki qо‘llab uzatish mumkin.
Oxirgi usuldan voleybolda kamdan-kam, keskin holat yuzaga kelganda foydalaniladi.
Yо‘nalishi bо‘yicha tо‘p uzatishlar (tо‘p uzatuvchiga nisbatan) quyidagicha
bо‘ladi: oldinga, о‘z ustiga, orqaga.
Uzunligi bо‘yicha: uzun – zonalar osha; qisqa – zonadan zonaga; qisqartirilgan –
zona doirasida.
Balandligi bо‘yicha: baland – 2 m dan yuqori, о‘rtacha – 2 m gacha, past – 1 m
gacha. Yuqoridagi kо‘rsatkichlarga bog‘liq holda tо‘pga sekin, tez va katta tezlanish
beriladi. Tо‘pni tо‘rga yaqin – 0,5 m gacha va uzoq – 0,5 m dan ortiq masofada berish
mumkin.
Tо‘pni uzatish texnikasi dastlabki holat, qо‘lning tо‘pga qarama-qarshi harakati,
amortizatsiya va tо‘pni yо‘naltirishdan iborat bо‘ladi. Dastlabki holatdan tо‘p tomon
harakatlangan-dan sо‘ng voleybolchi vertikal holatda, oyoqlarining bukilish darajasi
tо‘p yо‘nalishining balandligiga va uchish tezligiga bog‘liq holda, oyoq kaftlari
18

parallel yoki bir oyoq (asosiy qо‘lga nisbatan qarama-qarshi) bir oz oldinda bо‘ladi.
Qо‘llar oldinga chiqariladi, barmoqlar oval shaklini hosil qilgan bо‘ladi.
Qо‘llar tо‘p bilan yuz tepasida tо‘qnashadi. Bunda bosh barmoq asosiy
nagruzkani qabul qiladi, kо‘rsatkich barmoqlar esa zarba berishda asosiy bо‘ladi.
О‘rta barmoq kamroq ravishda, nomsiz va jimjiloq asosan tо‘pni yon tomondan
ushlab turishga xizmat qiladi. Tо‘pga yо‘nalish berishda qо‘l, oyoq va gavda
mushaklarini kuchlanishi о‘zaro birgalikdagi yaxlitlik bilan izohlanadi. Bunda
gavdaning UOM birmuncha yuqoriga-oldinga kо‘chadi va gavda massasining
og‘irligi ikki oyoqning uchiga tushadi. Qо‘llar tо‘pni uzatish oxirida tо‘liq
tо‘g‘irlangan holatda bо‘ladi.
Murakkab hujum kombinatsiyalarini tashkil qilishda, tо‘p baland berilganda
yoki tо‘pning uchish vaqtini kamaytirish maqsadida sakrab tо‘p uzatish usulidan
foydalaniladi. Bu holatda qо‘llar bosh ustidan birmuncha baland kо‘tariladi va
qо‘llarning faol ishlashi hisobiga sakrashning yuqori nuqtasidan tо‘p uzatiladi. Huddi
shu holatda qisqa tо‘p uzatishda asosiy harakat qо‘l barmoqlarining faol ishlashi
hisobiga amalga oshiriladi.
Tо‘pni orqa tomonga (mо‘ljalga orqa tomon bilan turganda) uzatishda о‘yinchi
tо‘pning tagiga kirib boradi. Bunda qо‘lning orqa kaft qismi bosh orqasigacha
kо‘tariladi. Tо‘p uzatish qо‘llarni tirsak qismida bukib-yozish hisobiga bajariladi,
gavda orqaga-yuqoriga harakatlanadi, bunda harakat umurtqa pog‘onasi kо‘krak va
bel qismlarining bukilishi hisobiga bо‘ladi (5-rasm). Sakrab orqaga tо‘p uzatish huddi
tayanch holatda orqaga tо‘p uzatish kabi bajariladi. Tо‘p uzatishning eng murakkab
usuli bu sakrab bir qо‘l bilan tо‘p uzatishdir. Bu usul tо‘p tо‘r ustiga kelib qolgandagi
murakkab sharoitda bajariladi. Bu holda qо‘l tirsaklarida bukilib, oldinga chiqariladi
(6-rasm). Kaftlar oldinga qaratiladi, barmoqlar bukilib, tarang holga keltiriladi. Tо‘p
uzatish tirsak bо‘g‘inining bukib-yozilishi hisobiga bajariladi.
Yuqoridan yon tomon bilan tо‘p kiritish. Yuqoridan yon tomon bilan tо‘p
kiritish usulida о‘yinchi tо‘rga nisbatan yon tomon bilan oyoqlarini tizzadan bukkan
holda turadi. Tо‘p 1 m gacha balandlikda yelka ustiga tashlanadi. О‘ng qо‘l bilan
zarba berilganda, u pastdan orqaga harakatlanadi, bunda yelka pastga tushirilib,
19

gavdaning og‘irligi о‘ng oyoqqa о‘tkaziladi. Zarba zarba beruvchi qо‘l orqadan-
yuqoriga yoy bо‘yicha harakatlantirilib, zarba amalga oshiriladi. Gavda chapga
buriladi va og‘irlik kuchi chap oyoqqa kо‘chiriladi. Bu harakat zarbaning kuchini
oshirishga xizmat qiladi.
Sakrab tо‘p kiritish . Hozirda sakrab tо‘p kiritish usuli keng qо‘llanilmoqda. Bu
usulning asosi orqa (himoya) zonadan hujum zarbasini berishga о‘xshashligi sababli
uning mohiyati quyiroqda yoritiladi.
Hujum zarbalari.
Hujum zarbasi – jamoaning hujum harakatini yakunlovchi samarali usul
hisoblanadi. Bu harakatlar tо‘rning yuqori qirg‘og‘idan balandda amalga oshiriladi.
Chunki undan pastroqda amalga oshirilgan hujum harakatlarining samarasi ham juda
pastdir.
Hujum zarbalari yо‘nalishiga kо‘ra quyidagicha farqlanadi: tо‘g‘ri yо‘nalish
bо‘yicha (bunda zarba berilgan tо‘p yо‘nalishi hujumchining yugurib kelish
yо‘nalishiga mos tushadi) va yо‘nalishni о‘zgartirib (bunda zarba berilgan tо‘p
yо‘nalishi hujumning yugurib kelish yо‘nalishiga mos tushmaydi).
Jismoniy tayyorgarlik – tayyorgarlik turlarining biri bо‘lib, voleybolchining
organizmini rivojlantirish, uning jismoniy sifat va qobiliyatlarini takomillashtirishga
hamda о‘yin faoliyatini samarali amalga oshirishni ta’minovchi mustahkam poydevor
yaratishga qaratilgandir.
Zamonaviy voleybol shugullanuvchilardan nixoyatda katta kuch, tezkorlik,
chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlarini talab qiluvchi sport о‘yinlari
turiga mansubdir. О‘yinning mohiyati о‘yinchi harakatining turli yо‘nalish va
о‘zgaruvchan vaziyatda о‘ta tezkor, aniq hamda qisqa vaqt ichida о‘yin davomida
kо‘pdan - kо‘p tо‘siq qо‘yish, zarba berish va tо‘p kiritishdagi sakrashlari, yiqilishlari,
yugurish, tо‘xtash, burilish,egilish va boshqa xarakatlarni yuqori tezlikda ijro etishi
katta jismoniy kuch, о‘ta chaqqonlik, mustahkam chidamkorlik, va ruhiy uyg‘unlikni
talab qiladi. Binobarin, ushbu yuklama (nagruzka) ta’siri shug‘ullanuvchi
organizmining funksional jihatdan mukammal shakllangan bо‘lishini taqozo etadi.
20

Bugungi voleybolchi bо‘yi jihatdan 185-195 sm xarakatchan, tezkor,
sakrovchan, ziyrak, zukko, tez fikrlovchi, о‘tkir zexnli, maydonda rо‘y beradigan
vaziyatni tez fahmlab «foydali» javob qaytara oladigan kо‘rsatkichga ega bо‘lishi
kerak. Sportchilarning yoshiga tayyorgarligiga malakasiga hamda sport trenirovkasi
davriga va vazifalariga qarab jismoniy tayyorgarlikni mazmuni xajmi va shiddati
turlicha bо‘ladi.
Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni.
Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari qо‘yidagilardan iborat:
1.Sog‘likni mustahkamlash
2. Hayotiy zarur xarakat malakalarini takomillashtirish (yurish, chopish, sakrash va
x.k)
3. Harakat sifatlarini rivojlantirish
4. Harakat malakalari xajmini oshirish va ularning ijro etish doirasini kengaytirish.
5. Organizmning о‘yin davomida ishtirok etuvchi organ, bо‘lim va mushak
guruxlarining funksiyalarini shakllantirish.
6. Uyin malakalarini samarali о‘zlashtirishni ta’minlovchi maxsus sifatlarni
rivojlantirish.
Jismoniy tayyorgarlik ikki xil bо‘lib: umumiy va maxsus jismoniy
tayyorgarlikka bо‘linadi.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik - sport trenirovkasini muhim vazifalaridan
biri shug‘ullanuvchilarning tо‘laqonli jismoniy taraqqiyotini va xar tomonlama
jismoniy tayyorgarligini ta’minlashga qaratilgan. UJT xayotiy zarur xarakat
malakalarini takomillashtirishga yunaltirilgan jarayondir. Maqsadi - MJT ning
poydevori bо‘lgan UJT bazasini yaratishdir.
Vazifalari – asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish organizmning funksional
imkoniyatlarini oshirish xarakat malakalarining xajmi va ijroiy chegarasini
kengaytirish, sog‘likni mustaxkamlash, tiklanish jarayonini faollashtirish,
organizmning tashqi va ichki salbiy ta’sirlarga bо‘lgan bardoshini oshirishdan iborat.
Umumiy jismoniy sifatlarga kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va
egiluvchanlik kiradi.
21

UJT - jismoniy sifatlarni alohida yoki birgalikda rivojlantiruvchi о‘ziga xos
mashqlardan iborat.
UJTni amalga oshirish jarayonida xar xil sport uskunalaridan, anjomlardan,
trenajyorlardan va tabiat omillaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Sport trenirovkasining ayrim bosqich va davrlarida UJT mashqlari va
mashg‘ulotlarining hajmi: shiddati, yо‘nalish va tuzilishi о‘ziga xosligi bilan
farqlanadi.
Maxsus jismoniy tayyorgarlik – tanlangan sport turidan yuqori natijalarga
erishish maqsadida shu sport turida asosiy va hal etuvchi ahamiyatga ega bо‘lgan
jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yо‘naltirilgan jarayondir.
Vazifalari :
- voleybolga xos maxsus xarakat sifatlari va qobiliyatlarini (tezkorlik, kuch,
chaqqonlik, maxsus chidamkorlik va x.k) rivojlantirish
- о‘yin texnikasini о‘zlashtirishda zarur bо‘lgan qobiliyatlarni rivojlantirish
- о‘yin taktikasini о‘zlashtirishda zarur bо‘lgan qobiliyatlarni rivojlantirish.
MJT sport trenirovkasining barcha bosqich va davrlarida hajm va shiddat
munosib meyorda qо‘llaniladi.
Murakkab aks ta’sir yoki tana xarakati bilan ta’sirlarga (vaziyatga) «javob»
q aytarish. Masalan: bokschi, futbolchi, voleybolchini tezkor xarakati.
Tezkorlikning ushbu tarkibiy q ismlari biri-biri bilan uzviy bogli q b о‘ lmaydi,
ya’ni oddiy aks ta’sir xarakatini q anchalik k о‘ p mashq q ilinsa xam tana xarakati
yoki siklik xarakat deyarli rivojlanmaydi va aksincha.
Tayyorgarlikning boshlan g‘ ich bos q ichida tezkorlik sifatini tarbiyalash
qо‘ yidagi vosita – mashqlar yordamida amalga oshirilishi ma q sadga muvofi q dir:
xarakatli о‘ yinlar, q is q a masofalarga yugurish, turli estafetalar, sakrashga oid
mashqlar, gimnastika va akrobo t ika mashqlari, q oidasi soddalashtirilgan sport
о‘ yinlari, m azkur vositalarni qо‘ llashda komplesk uslubdan foydalanish samara
beradi.
Shuni ta’kidlab о‘tish kerakki, voleybolchi jismoniy tayyorgarlikda qanday
sport turi vositalaridan foylangan bо‘lsa, u о‘sha sport turi texnikasining
22

elementlari tula egallab olishi kerak. Chunki xarakat malakasi tо‘g‘ri tuzilgan
taqdirdagina ayrim jismoniy fazilatlar foydali bо‘lishi mumkindir. Umumiy
jismoniy tayyorgarlik sport trenirovkasining asosiy vazifalaridan biri
voleybolchilarining va uni tula qonli jismoniy о‘sishini ta’minlashga qaratilgan. Bu
jarayon asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish hamda hayotni zarur malakalarni
takomillashtirishni о‘z oldiga maqsad qilib qо‘yiyadi. Umumiy jismoniy
tayyorgarlik voleybolchining maxsus tayyorgarligini ta’minlashda poydevor
bо‘lib hisoblanadi.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik kuch, tezlik chidamkorlik egiluvchanlikni
tarbiyalash va uslublari hamda vositalari bilan sport turing xususiyatini e’iborga
olgan holda amalga oshirish zarur.
Sport mutaxassisligi sportchining har taraflama rivojlangan bо‘lishini istisno
qilmaydi. Aksincha organizmning umumiy funksional imkoniyatlari oshishida har
tomonlama jismoniy va ruhiy qobiliyat asosida, sportchi tanlagan sport turida
yuqori darajadagi taraqqiyotga erishishida va har taraflama rivojlanishning
bog‘liqligini ikkita asosiy sababini kо‘rsatish mumkin.
1. Bu inson organizmi rivojlanish va faoliyat jarayonida barcha organlarning
bir-biri bilan bog‘liqligi sportchining har bir turi о‘ziga xos alohida о‘zaro
munosabatlar talab qilishga qaramasdan jismoniy fazilatlar rivojlanishida har doim
umumiy qonuniylik aks etadi. Har qanday fazilatning miyoriy rivojlanishi
organizmning funksional umumiy imkoniyatlarini oshirish bilangina amalga
oshadi.
2. Har-xil harakatlantiruvchi kо‘nikmalar va qobiliyatning о‘zaro ta’siri.
Sportchining о‘zlashtirgan harakatlantiruvchi mahorati va qobiliyati qanchalik
keng bо‘lsa yangi harakatlantiruvchi faoliyat va oldingi о‘rganganlarni amalga
oshirishda zamin yaratadi. Kishining ongiga bog‘lanmagan holda mavjud
bо‘lmagan qonuniylik sportda kamolotga erishish shuni talab qiladi, mashg‘ulot
chuqur maxsus jarayon bо‘lib, sportchining har tomonlama rivojlanishiga olib
kelishi kerak. Sportchining umumiy tayyorgarlik va maxsus tayyorgarlik birligi
shuni kо‘rsatadiki, sportda muvaffaqiyat va yutuqlarga ziyon yetkazmasdan
23

erishish uchun ulardan birini mashg‘ulotdan ajralib bо‘lmaydi. Sportda bu
kо‘zlangan maqsad tarbiyaviy vositadir.
Takomillashtirish bosqichida bu mashqni musobaqa elementlariga --------
mumkin: masalan, raqib o’nta imkoniyatni muvoffaqiyatli bajarib maksimal ochko
to’plashi shart (agarda yoki qachonki oshirilgan to’pni qabul qila olmasa yoki
qoniqarsiz qabul qilgan bo’lsa).
Huddi shunday printsip bo’yicha – oddiy sherigini yoki raqibini harakatidan
ularni murakkablashtirishgachan voleybolchini yakkama – yakka barcha harakatini
o’rganadi. To’pni uzatishda tashqarisini tashkil etadi. Bu erda -------- o’yinchilarni
yakkama – yakka tirishishini sherigini qiyinchilik harakati uchun eng yaxshi
sharoitni yaratishga yo’naltiriladi.
Guruh - guruh bo’lib harakat qilish
Guruh bo’lib harakat qilish taktikasini o’rgatish asosida kombinatsiyani
o’rganish yotadi. Biroq kombinatsiyani egallashdagi eng bosh fikr shundan
iboratki ya’ni kombinatsiya qilishni bilish balki, kombinatsiyani o’zini bajarish
emas. Taktik kombinatsiyani o’rganishda shug’ullanuvchilarning taktik fikirlashni
rivojlantirish uchun foydalanishi mumkin. Ular nafaqt o’z vaqtida va to’p bilan
to’g’ri harakat qilishni balki sheriklari bilan ham o’zaro haraktni o’rganadilar.
Dastlab eng ko’p tarqalgan ikki-uch o’yinchilarni o’zaro harakatini
o’rganadilar, keyin esa maksimal miqdordagi o’yinchilarni jalb qilish bilan
o’rganadilar. Hujum va himoyadagi kombinatsiyalar parallel o’rganiladi. Shuni
nazarda tutish kerakki, ya’ni o’rganilgan kombinatsiya har doim ham muvoffaqiyat
ga olib kelavermaydi, chunki o’yin jarayonida ular «toza ko’rinishda» kam
uchraydi. Shuning uchun kombinatsiya qilish san’atini, o’yinda aniq yo’l bilan mos
ravishda o’yin kombinatsiyasini tashkil etish o’rgatish zarur.
Jamoa bo’lib harakatlanish
Jamoa bo’lib harakatlanishni o’rganishni jamoa ni tashkil qilingan vaqtdan va
o’ynovchilarni asosiy vazifalarni aniqlangandan keyin bolanadi. O’rgatish
imkoniyatlari bilan mos ravishda o’yinni taktik shaklni tanlab, ularni joylashtirish
sistemasini qabul qiladi va himoyada va hujumda har bir o’yinchiin vazifasini
24

aniqlaydi. Shundan so’ng o’yinchilarning asosiy o’zaro harakatini va to’pni
o’ynash kombinatsiyasini o’rganadi, mustaqil ravishda taktik qarorni yoki fikirni
qabul qilishga o’rganadi.
Jamoa ga oid taktik harakatni egallashni asosiy uslubi o’yin hisoblanadi:
o’quv, nazorat, o’rtoqlik va rasmiy o’yinlar. O’quv o’yinida shug’ullanuvchilar
oldiga aniq taktik vazifa qo’yiladi. Bu vazifani hal etishga mos ravishda
o’zgartirishlar kiritish zarur. Odatda nazorat o’yinlari egallashi, sheriklarni bir-
biriga to’g’ri kelishi aniqlash maqsadida o’tkaziladi. O’rtoqlik uchrashuvlarida
nimalarni o’rgatilgan bo’lsa, ularni barchasini takomillashtiriladi.
Taktikani o’rgatishda o’yinchilarni ixtisoslashtirishga shoshmaslik kerak.
Faqat shundan keyingina, jamoa u yoki bu vazifani bajarishga o’yinchilarni
ishtiyoqini yoki xavasi aniq namoyon bo’ladi va bu ishtiyoqni takomillashtirishga
hujumda va himoyada barcha o’yin usullarini bajarishga o’rgatish kerak. O’z
qobilyatini hali egallamagan, o’yinchini taktik vazifasini takomillashtirishga
kirishda eng muhim hatolikka yo’l qo’ymaslik.
Hujum taktikasi
Hujumda taktik harakat to’pni oshirish, uzatish va o’zini hujumkor zarbasi
bilan amalga oshiradi.
To’pni oshirish taktikasi asosiy vazifaga ega bo’lib – bu to’pni o’yinga kiritish
hisoblanib, raqiblarni keyinchalik harakatni tashkil etishni va uni qabul qilishni
imkon boricha qiyinlashtiradi.
Uzatuvchilar buni hisobga olib quyidagicha harakat qiladilar.
To’pni bo’sh o’ynaydigan o’yinchiga oshirish. Raqib jamoa si o’yichilarini
har xil tayyorgarligini bilib, to’pni to’r ustidan oshirishni shunday bajaradiki,
chunki qabul qiluvchi o’yinchi, to’pni qabul qilish usulini boshqalarga nisbatan
bo’shroq egallaganga uzatadi. Bu javob hujumini tashkil etishda raqib jamoa sini
harakatini qiyinlashtiradi.
Raqib tomonidan kombinatsiyaga tayyorgarlik ko’rayotganini o’tkazishini
qiyinlashtiradi. To’pni oshiruvchi raqib o’yichilarni joylashishini ko’radi, raqib
harakatidagi extimol keyichalik yuz berishi mumkin bo’lgan yo’lni bilib oladi.
25

Shuning uchun to’pni shunday hisob bilan oshiradiki raqib o’zini taktik o’ylaganini
yoki fikrini amalga oshirishi uchun halaqt beradi. Masalan:
a) agarda raqib o’yinchilar shunday hisob bilan joylashadilarki birinchi
uzatishni 3 zonadagi o’yinchiga keyingi 4 zonada turgan o’yinchiga zarba berish
uchun uzatiladi, bunda to’pni 1 va 2 zonani o’rtasidagi yo’nalishga qarab uzayishi
kerakki, chunki 3 zonadagi o’yinchi majburiy ravishda 4 zonadagi o’yinchiga orqa
bilan turib hujumkor zarba berish uchun uzatiladi;
b) agar raqib jamoa sini o’yinchilarini joylashuvini xuddu shunday bo’lsa,
biroq zarba berish uchun 2 zonadagi o’yichiga, biroq eng yaxshisi 4 va 5 zonada
o’rtasidagi yo’nalish bo’yicha oshirish kerak.
v) agarda to’r oldida, birinchi uzatish bilan hujum zarbasini yaxshi egallagan
raqib o’yinchisi turgan bo’lsa, shunda hisob – kitob bilan to’pni uzatish kerakki,
uning uchun uzatilgan to’p uni orqa tomonidan kelishi kerak: 4 zonadagi o’yinchi,
5 zonada turgan o’yinchiga oshiradi; 2 zonadagi o’yinchi – 1 zonadagi o’yinchiga
oshiradi 3 zonada turgan o’yinchi faqatgina o’ng qo’l bilan hujum zarbasini
berishni egallagan – shuning uchun 5 zonadagi o’yinchiga oshiriladi
3 zonadagi o’yinchi chap qo’lda zarba berishni egallagan - to’p 1 zonadagi
o’yinchiga oshiriladi
g) agarda raqib jamoa sini o’yinchisini joy almashishini qa’tiyyan tezlik bilan
bajarsa, natijada maydonda himoyalanmagan joy hosil bo’ladi, ana shunday vaqtda
aynan maydonchani shu qismiga oshirish kerak
d) agarda o’yichi hujum zarbasini berishga tayyorgarlik ko’rishda turdan
ancha uzoqqa borib turadi, unda to’pni iloji boricha to’rga yaqin bo’lgan zonaga
oshirishi kerak
e) agarda orqa chiziqdagi o’yichi ikkinchi to’pni uzatishni bajarish uchun
olidindan chiqsa, unda u qoldirgan turgan joydan to’pni oshiriladi.
3. To’pni turli tuman oshirish. Raqib, oshirishni hisobga olib, o’zining
o’yinchilarini maydonda mos ravishda joylashtiradi. Oshiruvchi, to’pni uchish
troektriyasini uzunligini va har xil tezlik bilan oshirishni almashlab, raqib
harakatini qiyinlashtiradi.
26

Uzatish taktikasi
Hujum qilish uchun uzatishini bajarishdagi asosiy vazifa, yakunlovchi
hujumkor zarbani bajarish uchun eng ko’proq qulay sharoitni yaratish hisoblanaldi.
Hujum zarbani bajarish uchun bo’sh tayyorgarchilik ko’rgan o’yinchiga
yaxshi sharoit talab qilinadi; vertikal holatda uzatishda, to’pni etarli darajadagi
balandligi va sakrash uchun yugurib kelish imkoniyati, ma’lum joyda bo’ladi.
Bunday holatda uzatish taktikasi shunday tashkil qilinadiki, hujum zarbasini berish
uchun bu ko’proq qulay sharoitda tashkil etadi. Shunday joyga hujum zarbasini
berish uchun o’yinchisini chiqarish ko’proq murakkab hisoblanadi, bunda raqib
eng kam qarshi harakat ko’rsatish mumkin. Bunday maqsad bilan uzatishni u
shunday bajaradiki, bu vazfani bajarish uchun o’yinchilarni almashtirishga majbur
bo’lish, hal qiluvchi eng muhim pozitsiyani egallashda, uzatashini turli – tuman
o’zgartirishga imkon beradi. Shuning uchun uzatish taktikasida quydagilar
qo’llaniladi: oddiy uzatishlar, joyni almashtirish bilan uzatish, sakrab uzatish va
birinchi uztish bilan hujum zarbasini berish uchun uzatiladi.
Oddiy uzatishni namunasini keltiramiz:
Birinchi uzatish 3 zonaga keyinchalik 4 zonadagi o’yichi hujumkor zarba
berish uchun uzatiladi.
Xuddi shuning o’zi,. biroq 2 zonadagi o’yinchiga hujumkor zarba berish
uchun uzatish bilan.
2 zonadagi o’yinchiga birinchi uzatish bilan keyinchalik 3 zonadagi
o’yinchiga hujumkor zarba berish uchun uzatiladi.
4. Xuddi shuning o’zi, biroq 4 zonadagi o’yinchiga hujumkor zarba berish
uchun uzatiladi
5. 4 zonada o’yichiga birinchi uzatish bilan keyingi 3 zonadagi o’yinchiga
uzatish. Qachonki chap qo’lda hujumkor zarba berishini egallagan 3 zonadagi
o’yinchi, bu sxema oddiygina qo’llaydi.
6. Xuddi shuning o’zi, biroq 2 zonadagi o’yinchiga hujumkor zarba berish
uchun uzatiladi.
Joyni o’zgartirish bilan uzatish namunasini keltiramiz:
27

3 va 4 zonadagi o’yinchilarni joylarini almashishlarida birinchi to’pni
uzatishni 3 zonaga o’tib olgan, 4 zona o’yinchisiga yo’naltiriladi; ikkinchi to’pni
uzatish – 4 zonaga o’tib olgan 3 zona o’yinchisiga yo’naltiriladi. U 4 zona
o’yinchisi uchun, oddiygina, holatda hujumkor zarbni bajaradi .
Birinchi va orqa chiziqdagi o’yinchilar almashganda orqa chiziqdagi o’yinchi
oldindan oldiga chiqadi. Oldingi chiziqdagi o’yinchi to’pni oshirish paytida orqaga
chekinadi. Shunday qilib, orqa chiziqdagi o’yinchi oldinda bo’ladi.
Bunday joy almashtirish varianti, joy almashishda qatnashmasdan, qolgan
o’yinchilardan alohida diqqat bilan harakat qilishni va oshirilgandan keyin to’pni
qabul qilish talab qiladi, chunki buning uchun ular amaliyotda 4 kishi qolgan
bo’ladilar.
Sakrab to’pni uzatish
Hujumkor zarba berish uchun yo’naltirilgan birinchi uzatilgan to’p har doim
ham foydalanilmaydi. Shuning uchun ayrim vaziyatlarda (to’siq qo’yilganda, to’p
noaniq uzatilganda, hujumchi o’yinchini qa’tiyatsizligi) ko’proq sakrab hujumkor
zarba berish uchun o’zlarini sherigiga to’pni uzatishi qulay bo’ladi. Ayniqsa bu
usul shunday samarali bo’lishi mumkinki, qachonki uzatilgan to’pni qabul
qilgandan o’tilgandan keyin hujumkor zarba berishni birinchi davrida yaxshi taqlid
qiladi. To’siq qo’yayotgan o’yinchilarni diqqat e’tiborini o’ziga jalb qilib u
hujumkor zarba berishni bajarmaydi, biroq, oxirgi daqiqada to’pni sherigiga
uzatadi. Hujumkor zarba berish uchun qulay holatda turgan sherigiga to’pni
uzatadi. (to’siqsiz yoki bitta to’siq qo’yuvchi o’yinchiga qarshi).
Voleybolda aldamchi harakatlar tez-tez hujumkor zarba berishga tayyorgarlik
ko’rishda va unga uzatish uchun birga qo’shib olib boriladi. Mana shu taktik
harakat hujumkor zarba berishda raqib jamoa o’yichilarining ayrim
e’tiborsizligiga yoki yomon harakat harakatchanligidan foydalanib tashkil e’tiladi.
Maydonda o’yinchilarni noto’g’ri joylashtirishda ayniqsa to’siq qo’yuvchilarni
soni oshib ketganda o’yichilardan bo’sh qolgan joy paydo bo’ladi. Adamachi
harakat shunday joy bo’sh qolsa yoki bo’sh joyni bekitish maqsadida o’yinchi
joyni o’zgartiradi.
28

1. 3. Voleybol o‘yini davomida utilius dasturidan foydalanish
О‘ yinchi xarakat faoliyatining tezligi birinchi navbatda xarakatlarni
koordinatsiya q iluvchi markaziy nerv sistemasining faoliyatiga munosib b о‘ lishi
lozim. Voleybolchining tezkorligi ani q reaksiya tezligida, jadal siltanishda h amda
t о‘ p bilan, t о‘ psiz texnik usullarni bajarish tezligida ani q ifodalaydi. Tezkorlikni
rivojlantirish uchun yugurishda q ayta tezlanish, velosepedda uchish va shunga
о‘ xshash h ar xil maksimal darajaga yetkazadigan q ilib tezlikni sekin-asta, tekis
oshirib borib, xarakat amplitudasini kattalashtirish lozim. Tezkorlikni
rivojlantirishga yordam beradigan yana k о‘ pgina mashqlarni keltirish mumkin:
- yonboshlab, orka bilan jadal yugurishni bajarish:
- tizzani yuqoriro q k о‘ tarib va q adamlarni maksimal chastotada qо‘ yib
yugurish:
- 25-80 m masofaga oyoq uchida depsinib tez sakrab-sakrab xarakat q ilish;
- maksimal chastotada aylantiriladigan kalta va uzun ar g‘ amchi bilan
sakrash, aylanib turgan ar g‘ amchi tagidan yoki ustidan yugurib о‘ tish;
- о‘ rta masofaga yugurayotganda tempni t о‘ sa t dan о‘ zgartirish;
- dastlabki yugurib borishdan s о‘ ng 20-30 m masofada maksimal tezlikka
erishish;
Siltanish va tez yurishlar xar xil estafetalarda musoba q a uslubi bilan
о‘ tkazilgani ma’ q ul. Bir mashg ‘ ulotga mul ja langan tezkorlikni riv o jlantirishga
q aratilgan trenirovka ishining h ajmi uchun kat t a b о‘ lmasligi kerak.
KUCH – bu tashqi q arshilikni yengish yoki «ushlab» turish ma’nosini
anglatadi. Kuch ikki turga b о‘ linadi: dinamik kuch va statik kuch. Dinamik kuch –
bu о‘z garuvchan kuch. Statik kuch – bu bir xil vaziyatda ijro etiladigan kuch.
Statik kuch 3 ga b о‘ linadi :
- «yengib» olinadigan statik kuch: Masalan: yerda yotgan o g‘ ir toshni
k о‘ ta r ib olib ushlab turish
- bir xil vaziyatda «sa q lab» turiladigan statik kuch. Masalan: shu toshni bir
xil h olatda u shl ab turish.
29

- q arshilikni «yenga olmaydigan» statik kuch. Masalan: shu tosh о‘ ta o g‘ ir
b о‘l gani sababli uni k о‘ tarish imkoniyati y о‘q . Lekin mushaklar taranglashadi va
statik ish bajarib turadi.
Kuchni rivojlantiruvchi mashqlar orti q cha z о‘ ri q ish bilan bo g‘ li q b о‘ lmasligi
kerak, kuchlanish h ollaridan umuman voz kechish ma q sadga muvofi q . Bunday
moxiyatga ega b о‘ lgan mashqlarni uncha o g‘ ir b о‘ lmagan anjomlar bilan kat t a
tezlikda bajargan ma’ q ul.
Q iz bolalar guru h ida bunday mashqlarni qо‘ llash alo h ida nazorat va
e h tiyotkorlik bilan amalga oshirilishi lozim.
Tayyorgarlikning mazkur bos q ichida chaqq onlikni rivojlantirish о‘ yin
malakalarining texnikasini о‘ zlashtirishda alo h ida a h amiyat kasb etadi.
Bu sifatni tarbiyalash – turli t о‘ plar bilan mashq q ilish, gimnastika,
akrobatika, sport о‘ yinlariga oid mashqlar yordamida amalga oshiriladi.
Bunday mashqlarni asta - sekin murakkablashtirib borish zarur.
Kuch zamonaviy sport trenirovkasi amaliyotida sportchining eng mu h im
jismoniy fazilatlaridan biri b о‘ lib h isoblanadi. Chunki kuch ma’lum darajada
о‘ yinchining maydonda xarakatlanish tezligini, yuqoriga sakrashning balandligi
darajasini belgilaydi.
Kuch о‘ z xarakteriga k о‘ ra: nisbiy kuch, «portlovchi» va «startga oid»
b о‘ lishi mumkin.
Absolyut kuch – mushak (yoki mushaklar guruxi) о‘ z o g‘ irligidan q at’iy
nazar q iskargan va q tda maksimal kuchning rivojlanishi.
Nisbiy kuch – о‘ yinchi tanasi o g‘ irligining bir kilogrammiga tu g‘ ri
keladigan mi q dor.
Portlovchi kuch – sport mashqi yoki о‘ yin h arakati sharoitida
reglamentlashtirilgan minimal va q t ichida ka t ta kuchlanishga erishishi q obiliyatini
bildiradi. Bu kuchni voleybolchilar sakrashda, t о‘ p kiritishda, zarbli urishda, tusi q
qо‘ yishda ani q amalga oshiradilar. Shuningdek , «portlovchi» kuchning darajasi
mushakning reaktiv q obiliyatiga bo g‘ li q b о‘ ladi. Ishlayotgan mushaklar zarba
bilan mexanik ch о‘ zilgandan keyinrok muskul q is q arish samarasi yordamida katta
30

xarakat kuchlanish xosil b о‘ ladi. K о‘ zgalgan mushaklarning elastik о‘ zgarishni
cha q iradigan dastlabki ch о‘ zilish ularda kinematik energiyani о‘ ziga olishi tufayli
b о‘ ladigan ayrim kuchlanish potensialining jam g‘ arilishini ta’minlab beradi.
Sport mashg ‘ ulotlarida muskullar о‘ z uzunligini о‘ zgartirmasdan (statik,
izometrik rejim) va о‘ z uzunligini q is q artirgan h olatda kuch k о‘ rsatadi.
Mushaklar ch о‘ zilganda ustun keladigan va t о‘ si q siz rejimlar birgalashib
«dinamik rejim» tushunchasini h osil kiladi. Kuchni tarbiyalash jarayonida kuch
q obiliyatlarning barcha turlarini rivojlantirish kerak.
Kuchni o g‘ irliklardan foydalanish xarakteri b о‘ yicha rivojlantirishga
q aratilgan mashqlarni ikki guru h ga b о‘ lish mumkin: tashqi o g‘ irlanish yoki
q arshilanish va о‘ z o g‘ irligi yoki badanning q isman o g‘ irligi or q ali bajariladigan
mashqlar. Mashqlarning birinchi guruxi voleybolchining muskullarini
rivojlantirishga ka t ta imkoniyat yaratadi. O g‘ irlanishlar va q arshiliklardan
(gantellar, yadrolar, t о‘ ldirma t о‘ plar, o g‘ ir toshlar, shtanga, ra q ibning o g‘ irligini
va q arshiligini yengish, espanderlar va xokozo) keng k о‘ lamda fo y dalanish va
ularning turli tumanligi trenirovka nagruzkasining xajmini va intensivligini
belgilab berishga sharoit yaratadi. Bunday kerakli mashqlar muskullar guru h ining
rivojlanishiga q aratilgan b о‘ lib u sportchini tezda katta kuchlanishlardan t о‘ li q
b о‘ shatish q obiliyatiga о‘ rgatishga yordam beradi. Shu bilan birgalikda sherigi
tomonidan k о‘ rsatiladigan xar xil q arshiliklar or q ali bajariladigan mashqlar
sportchilardan katta iroda kuchini talab q iladi. Negaki ular fakat kuchdagina
musoba q alashib q olmasdan, shu kuchdan oliy darajada samarali foydalana olishda
h am ba h slashadilar.
Ikkinchi guru h uchun о‘ ziga xos, bu snaryad d a bajariladigan gimnastik
mashqlar. Ar q onga chi q ish, о‘ z vaznini kuch bilan k о‘ tarish, о‘ tirish –turishlar,
oyoqlar tizzalari yarim bukilgan h olatda yurish va xokozolar h isoblanadi. О‘ z
o g‘ irligiga q arshilanish or q ali bajariladigan mashqlar о‘ yinchilar uchun asta - sekin
bajarishdan tez bajarishga oddiydan murakkabga о‘ tishga imkon yaratadi. Bu
mashqlarni bajarishda muskul guru h lari ishga q anchalik kam jalb q ilingan b о‘ lsa,
31

badanning siljish y о‘ li q anchalik q is q a b о‘ lsa va badanning kamrok q ismi o g‘ irlik
b о‘ lib q arshilansa, ularni shunchalik k о‘ prok takrorlash lozim.
Oyok va tana kuchini rivojlantirish uchun katta kuchlanish b i lan bos q ichma-
bos q ich oshib beruvchi rejimda bajariladigan mashqlar samarali mashqlar
h isoblanadi. Ana shunday mashqlardan biri – yelkaga qо‘ yilgan shtanga bildan
о‘ tirib turish – tipik mashqdir.
Cha qq onlik – turli murakkab xarakatlarni tez va ani q ijro etilishi demak.
Voleybolda ushbu sifat voleybolchining mayd o nda muayyan vaziyatga nisbatan
tu g‘ ri, tez va ani q xarakat q ilishi zarurligini anglatadi. Bu sifat keng mazmunli
tushuncha b о‘ lib, о‘ z ichiga tezkorlik, kuch, chidamlilik, egiluvchanlik kabi
sifatlarni qa mrab olgan.
Cha qq onlikni bolalik davridan boshlab rivojlantirish ma q sadga muvofi q .
Mazkur sifatni tarbiyalashda mashqlarning eng oddiysidan boshlab, sekin – asta
murakkab mashqlarga о‘ tish zarur.
Cha qq onlikni rivojlantirishda gimnastika, akrobotika, sport va milliy
о‘ yinlar juda qо‘ l keladi.
Egiluvchanlik – bu tana bu g‘ imlarining maksimal amplitudada bukilishi va
yozilishidir. Bu sifat aksariyat mushaklar tolalari elastikligi (chuziluvchanlikligi)
va tonusiga bogli q . Egiluvchanligini о‘ stirish, birinchi navbatda muntazam
muvofi q mashqlar bilan shu g‘ ullanishga bo g‘ lik.
Egiluvchanlik sifatini rivojlantirishga boshlan g‘ ich maktab yoshidan
boshlangani ma q sadga muvofi q . Chunki bu yoshdagi bolalarning organizmi –
suyaklari, mushak va bu g‘ inlari egiluvchan – plastik xususiyatiga ega b о‘ ladi.
Mazkur sifatni rivojlantirishda sekin sur’atda bajariladigan xar xil
y о‘ nalishlarga oid b о‘ lgan va katta doirali amplutudada ijro etiladigan mashqlar
qо‘ l keladi. Bundan tashqari egiluvchanlikka xos elementlari bulgan xarakatli
о‘ yinlar va sport о‘ yinlari yaxshi natija beradi. Gimnastika, akrobatika mashqlari
bilan sh о‘ gullanish h am ayni muddao. Zikr etilgan mashqlar munta z am uzo q va q t
va q ayta – q ayta bajarilishi lozim.
32

Chidamlilik deb organizmning uzo q va q t charchamasdan faoliyat k о‘ rsatish
yoki biron-bir xarakatni yuqori samarada о‘ zo q va q t ettira olish q obiliyatiga
aytiladi.
Chidamkorlik sifatini tarbiyalash trenirovka jarayonining asosiy
vazifalaridan biridir. Bu sifatning yuqori darajada rivojlanganligi sport
maxoratining samarali о‘ sishiga, о‘ zo q va q t davomida egallangan texnik va taktik
malakalarining musoba q a jarayonida faol ijro etilishiga zamin b о‘ ladi.
Chidamkorlik sh о‘ gullanuvchi sportchilarning yoshiga, tayyorgarligiga
malakasiga q arab tarbiyalanishi kerak b о‘ ladi. Bunda h arakatli va sport о‘ yinlari,
estafetalar, turli o g‘ irliklar bilan bajariladigan mashqlar, chopish-krossdan
foydalanish qо‘ l keladi. Umumiy chidamkorlik о‘ zo q masofaga chopish, suzish,
velosepedda uchish kabi vositalar yordamida rivojlantirilishi mumkin.
Voleybolchilarga xos maxsus chidamkorlikni tarbiyalash о‘ zo q va q t
davomida voleybol va о‘ zga sport о‘ yinlari, h arakatli о‘ yinlar, xar xil
y о‘ nalishlarga о‘ zgaruvchan y о‘ nalishlarga q ayta- q ayta chopish, charchash
h olatida turli mashqlarni bajarish asosida amalga oshiriladi. Himoya harakatini
taktikasi, to’siq qo’yish, oshirish, hujumkor zarba berishdan hamda, oshirish bilan
to’pni qabul qilishdan tashkil topadi.
To’siq qo’yish. Raqibni hujumkor zarbasidan jamoa himoya qilishni
boshlaydigan birinchi harakati to’siq qo’yish hisoblanadi. To’siq qo’yish bir
kishilik va guruhli (ikki, uch kishilik) bo’lishi mumkin. Hujumchi o’yinchini to’rga
va to’pka nisbatan joylashishi zarba bergandan keyin yuz berishi mumkin bo’lagan
eng ko’p to’pni uchish yo’nalishini aniqlashga imkoniyat beradi (91 rasm).
Hujumkor zarba berishni bajaruvchi o’yinchi, faqatgina o’zini oldiga qarab intilishi
yo’nalishida ko’proq kuch bilan to’pni urish mumkin. Katta kuch bilan to’pni
uchishini boshqa yo’nalishi bu sharoitda mumkin emas, bo’sh zarba berish
mumkin faqatgina o’yichini mavjud bo’lishida yuqori texnika (o’tkazishlar va
boshqalar) hujumkor zarba berishni bajaruvchi o’yinchida mavjud bo’lganda bo’sh
zarba bo’lishi mumkin. Zarba berishdagi qulay zarba berishni quylay yo’nalishini
to’siq bilan berkitish to’siq qo’yuvchi hoxlagan natijasiga erishadi.
33

Xulosa
O’quvchi va talabalarni voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash
tadbirlarini uslubiy jixatdan to‘g‘ri tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori
malakali sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni
yo‘niltirish va saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy
qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega. Bolalarni voleybol
sportiga 12-14 yoshdan yo‘naltirish mumkin. Yosh voleybolchilarni dastlabki
tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan jismoniy
fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi
kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha
malaka va ko‘nikmalar egallanishi uchun tayyorgarlik olib borilishi kerak.
Asosan voleybolchining sakrash, yugurish, o‘tirish va tishlanish harakatlari
hamda o‘yinga to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p uzatish harakatlari texnikasi
o‘rgatiladi. Taktik harakatlardan voleybol o‘yinida ishtirok etish, soxta
harakatlar, fintlar bajarish bo‘yicha malakalar hosil qilinadi. Yosh
sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari davrlarga bo‘linib tashkil etiladi.
Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o‘yini texnika va taktikasi
elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan
birga yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy iroda tayyorgarligi
tashkil etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi.
Yosh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel
tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol
o‘yinida yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha
sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez
fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan
sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining
shakllangan bo‘lishini talab qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash
samaradorligi ko‘p jihatdan sport to‘garaklari va sport maktablariga qabul
qilishda tanlov jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog‘liq
bo‘ladi.«Tanlov» – ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlov, qayta
34

tanlov (guruhdan guruhga o‘tkazishda saralash), o‘yin funksiyalari bo‘yicha
tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni
kiritadi.O‘quv-trenirovka jarayonida murabbiy o‘z rahbarligi ostida
shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli,
boshqalarga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga faol
yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq
tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi,
ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni
tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi
bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-
testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida
o‘rin egallaydi.Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida o‘quv-
trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi
bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni
samarali olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni
mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati,
dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir.
Ma’lumki,shug‘ullanuvchibolanio‘quv-trenirovkajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi,
malaka va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi
ko‘p jihatdan uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir.
Demak, har bir murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida
barcha ma’lumotlarga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson
qilib tarbiyalashda muhim ro’l o‘ynaydi.
35

Foydalanilgan a dabiyotlar
1. Kurbanova M.A. 500 mashq va harakatli о‘yinlar . II qism . T.: 1999. – 60 b .
2. Nasriddinov F.N. О‘zbek xalq milliy о‘yinlari . T.: 1993. – 27 b .
3. Rasulev A.T. , Pulatov A.A. , Qosimova M.U. О‘zbek xalq о‘yinlari ularning
tasnifi va tavsifi . О‘quv qо‘llanma . T.: 1996. – 98 b .
4. Usmonxо‘jayev T.S., Xо‘jayev F. 1001 о‘yin . T.: Ibn-Sino , 1990. – 350 b .
5. Usmonxо‘jayev T.S., Xо‘jayev F. Harakatli о‘yinlar . T. О‘qituvchi , 1992. - 80 b .
6. Usmonxо‘jayev T.S. , Qosimova M.U. 500 mashq va harakatli о‘yinlar . T. 1999.
- 60 b .
7. Ayrapetyans L.R., Kleshev Y.N. Voleybol. О‘quv qо‘llanma.Toshkent., 1995
yil. 36 -43 bet.
8. Ayrapetyans L.R., Godik M.A. Sport о‘yinlari va uni о‘qitish uslubiyti.
Toshkent., 1991yil. 58 – 62 bet.
9. Ayrapetyans L.R., Pulatov A. Yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlashda
tanlovning о‘rni. «JT, sport va ma’naviyat» tо‘plami. T., 1995.
10. Jeleznyak Y.D., Slupskiy L.N. Voleybol maktabda.T., 1998. 123 bet.
Internet saytlari
11. www.lex.uz - O‘z.Respublikasi qonun xujjatlari, ma’lumotlari milliy bazasi
12. www.ziyonet.uz - Ziyonet milliy ijtimoiy-ta ’ lim axborot tarmog ‘ i
13. www.voleybol.uz - O‘zbekiston voleybol federatsiyasi portali
14.www.fiba.com - Halqaro basketbol federatsiyasi portali
36

Voleybolchilarning xususiyatlari va o‘yin davomida utilius dasturidan foydalanish

Купить