Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 425.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Voleybolchining harakatlarini tahlil qilish

Купить
Voleybolchining harakatlarini tahlil qilish
Mundarija:
 ASOSIY  QISM
 Kirish………………………………………………………...………………....3
1.1   O ‘ y i n   davomiyligini    u m u m i y   t a v s i f i  va    v o l e y b o l c h i l a r   f ao li y a t i 
tahlili……….... . 6
2.1  V o le y b o l c h il a r   h a r a k a t i   v a zi f a l a r i n i   s a m a r a l i  tashkil  e t i s h n i n g   a s o s i y  
s h a r t l a ri ….15
3.1  Voleybolchining o’yin davomidagi  harakatlarini tahlil qilish . ……..……….25
Xulosa…………..…………………………………………..….…………………32
Adabiyotlar…………..………………………………….……………….……….34 Kirish.
O‘zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to‘g‘risida”gi, “Sport ta’limi
tizimini   tubdan   takomillashtirish   orqali   olimpiya   va   paralimpiya   sport   turlari
bo‘yicha   sportchilar   zahirasini   shakllantirish   sifatini   yanada   oshirish   chora-
tadbirlari   to‘g‘risida”gi   qarorlari   mamlakatimiz   sportini   yanada   rivojlantirishda
muhim   ahamiyat   kasb   etayotir.   Shuningdek,   sohada   yosh   va   tajribali
mutaxassislarni   tayyorlash,   ularning   mamlakat,   Osiyo   hamda   xalqaro   sport
musobaqalarida faol   ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo‘lib
xizmat   qiladi.   Yuqoridagi   qarorlar   va   dasturdan   kelib   chiqib   malakat   miqiyosida
jismoniy   tarbiya   va   sport   ta’limini   yanada   yuksaltirish,   sportchilar   zaxiralarini
maqsadli   tayyorlash,   2024   yil   Parijda   bo‘lib   o‘tadigan   XXXIII   yozgi   Olimpiya   va
XVII   Paralimpiya   o‘yinlariga   alohida   tayyorgarlik   ko‘rish,   aholi   salomatligini
jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning   uchun   kadrlar   salohiyatini   yanada   oshirish,   sport   tayyorgarligi   eng
muvaffaqiyatli   tizimga   ega   bo‘lgan   xorijiy   mamlakatlar   tajribasini   o‘rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis  hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport   texnologiyalaridan   foydalanish,   sport   ixtisosligidagi   xorijiy   oliy   ta’lim
muassasalari  va sportchilarni  tayyorlash markazlari faoliyatini     qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf
etish   orqali   o‘zbek   sportining   jahondagi   nufuzini   yanada   oshirish,   barcha   aholi
qatlamlari,   ayniqsa   yoshlarning   sog‘lom   turmush   tarziga   intilishlarini   ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi.
  Biroq   ularning   eng   asosiylaridan   biri   shu   yurtda   voyaga   etayotgan
yuksak   ma’naviyatli,   jismoniy   sog’lom,   har   tomonlama   barkamol   avloddir.
Shahar   va   qishloqlarimizda   bolalar   sportini   yanada   rivojlantirish   maqsadida
o’nlab   zamonaviy   sport   majmualari   va   stadionlar   bunyod   etildi.2011yilda
manzilli qurilish   dasturida   bolalar   sporti   ob’ektlari,   musiqa   va   san’at maktablari
2 barpo   etish,   rekonstrukstiya   qilish   va   kapital   ta’mirlash   bo’yicha   belgilangan
topshiriqlar to’la bajarilda. 
Haqiqattan   ham   sog’lom   avlod   tarbiyasini   keng   jamoatchilikning
ishtirokisiz   amalga   oshirib   bo’lmaydi.   Mutaxasislarning   tasdiqlashlaricha,
kelajak   avlodning   sog’lom   bulishi   50%   turmush   tarziga,   5   -   20%   sotsial   va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik
qismining sog’lom o’sishi,  asosan,  jismoniy tarbiya   va sport sohasida   amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining   olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Taraqqiy   etgan   mamlakatlarda   millatning   sog’lomlashtirishga   asosan
jismoniy   tarbiya   va   sport   omillari   bilan   erishilayotgani   hech   kimga   sir   emas.
Demak   bu   ham   o’sib   kelayotgan   avlodning   jismonan   har   tamonlama   uyg’un
kamol   toptirish   muqaddas   burchimizdir.Bolalarning   barcha   fanlardan   chuqur
bilimlarga   ega   bo’lishlarini   ta’minlashning   muhim   omili,   ularning   sog’lig’ini
mustahkamlashdan   iborat   bo’lib   ,bunda   jismoniy   tarbiya   darsi   asosiy   vosita
bo’lib   xizmat   qilmoqda.Sport   turlari   bilan   shug’ullanish   odatda   bir
bosqichlarga,   ya’ni   boshlang’ich   tayyorgarlik,   o’quv-mashq   hamda   sport
mahorati   bosqichlarga   bo’linadi.   Ob   -   havo   qulay   bo’lgan   kunlari   bolalar
faolligini   oshirish uchun yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta
va keng bo’lgan sport anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak.
Bolalar kuch va chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol,
futbol,   engil   atletika,   kurash,   velosport,   eshkak   eshish   va   boshqa   sport   turlari
bilan   muntazam  shug’ullanmoqdalar.
Ta’lim   muassasida   bolalarga   jismoniy   tarbiya   darsini   olib   borishda
quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, sakrash,
uloqtirish,   irg’itish,   ushlab   olish   muvozanatini   saqlash   kabi   jismoniy
harakatlarni tartibli  bajarish:
Jismoniy tarbiya darslarida   voleybol   mashg’ulotlarini o’tkazishdan – bolalarni,
aqlan,   ruhan,   jismonan   tetiklik,   jismoniy   sifat,   jismoniy   tayorgarlik,
mustahkam,   irodali   bo’lib   o’sishga   har   bir   murabbiy   va   o’qituvchi   muhim   rol
o’ynaydi.
3 Kurs   ishning   dolzarbligi .   O‘yin   davomiyligini     umumiy   tavsifi   va
voleybolchilar   faoliyati   tahlili     avvalo   umumta’lim   maktablardagi   sport
to’garaklari   va  sport   maktablardagi   kichik  yoshli  guruhlarda   shug’ullanuvchi
o’g’il   -   qizlar   va   bolalarni   tushunamiz.Ularda   asosan   maxsus   jismoniy
tayyorgarlik   va   jismoniy   sifatlar   darajasini   oshirish   va   maxsus   mashqlarni
o’rgatish   asosiy   dolzarb   masala   bo’lib   qoldi.   Tabiiyki   bunday   tarbiyaviy
jarayonlarda   jismoniy   sifatlarni   tarbiyalashga   alohida   e’tibor   beriladi.   Bunda
murabbiyning   iste’dodi,   tajribalari   muhim   o’rin   egallaydi.Jismoniy   sifatlarni
(kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda
maxsus   mashqlarni   o’rgatish   asosiy   o’rin   tutadi.   Shu   yo’lda   umumta’lim
maktablarning   sport   to’garaklari   va   majmuani   (kompleks)   sport   tablardagi
mashg’ulotlarda   maxsus   mashqlardan   foydalanish   usullarini   o’rganish   va
ularga   ba’zi   tavsiyanomalar   berish   vazifalar   qo’yiladi.   Bunda   viloyatlardagi
maktablar,   BO’SM   asosiy   makon   (ob’ekt)   bo’lib   hisoblanadi.   Ilmiy   tadqiqot
ishlarini olib borish, sport mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o’rganishda
kuzatish,   suhbat   tekshirish   (eksperiment)   kabi   an’anaviy   usullardan
foydalaniladi. 
            Kurs   ishining   qaqsad   va   vazifalar .Shug’ullanuvchilarda   jismoniy
sifatlarni   tarbiyalash   uchun   beriladigan   maxsus   mashqlar   ularning   yosh
xususiyatlariga   va jismoniy   sifatlarning   qulay   yosh davrlariga qarab tanlanishi
va   rivojlantirishi   juda   muhim   o’rin   egallaydi.Jismoniy   sifatlarni
tarbiyalashdagi   amaliy   mohiyatlarini   tajriba –   sinovlar asosida kengaytirish va
ularni qo’llash yullarini ifodalash . 
Kurs ishi   tuzilishi   va  hajmi.
Kurs   ishi   kirish,ikkita   bob,   xulosalar,   amaliy   tavsiyalar,
adabiyotlar   ro’yxatidan   iborat.   Ish     	   betdan   iborat   matnda   bayon
qilingan,  	
   	   ta   jadval   va  	   	   ta   rasm   bilan   yoritilgan.   Adabiyotlar
4 ro’yxati              ta   manbani   o’z   ichiga   oladi,     Internet  saytlari.
1.1 .   O ‘ y i n   f ao li y a t i n i n g   u m u m i y   t a v s i f i ,   v o l e y b o l c h i l a r   f ao li y a t i  m a z m un i
K l a ss i k   vo le y b o l   6 x 6   s p o r t   o ‘ y i n l a r i   q a t o r i g a   k i r a d i .   O ‘ y i n   9 x 1 8   m
o ‘ l c h a m d a g i ,   i kk i t a   t e n g   9 x 9   m   o ‘ l c h a m d a g i ,   t o ‘ r   b i la n   b o ‘ l i n g a n   m a y d o n c h a d a
o ‘ t k a z i l a d i .   1   m   k e n g li kd a g i   t o ‘ r   e r k a k l a r  u c hu n   24 3   s m ,  a y o ll a r    u c hu n    22 4    s m
b a l a n d li kd a     u s t un g a     b og ‘ la b     q o ‘ y i la d i .   M a y d on c h a d a g i   o ‘ y i n d a   h a r   b i r i d a   6
ta d a n   o ‘ y i n c h i   b o ‘ l g a n   i kk i t a   o ‘ z a r o   k u r a s h u v c h i   ja m o a   q a t n a s h a d i .   O g ‘ i r l i g i
27 0 ± 1 0   g   b o ‘ l g a n   t o ‘ p   b i la n   o ‘ y n a la d i .   T o ‘ p   b i la n   i s h l a s h   m u s o b a q a   q o i d a l a r i g a
k o ‘r a   u z i l g a n   t e g i n i s h l a r   b i la n   b a j a r i la d i ,   b i r   j a m o a n i n g   u c h t a   o ‘ y i n c h i s i   t o ‘ p n i
o l i s h i   v a   u za t i s h i   ( t o ‘ s i q d a   t o ‘ p g a   t e g i b   k e t i s h   h i s o b l a n m a y d i ;   b i r   o ‘ y i n c h i   i k k i
m a r t a  t e g i b  k et i s h i   ta q i q la n a d i )   v a   t o ‘ p n i  r a q i b   t o m o n g a   y o ‘ n a l t i r i s h i   k e r a k .
O ‘ y i n n i n g   m a z m un i   –   t o ‘ pn i   r a q i b   m a y d o n c h a s i g a   t u s h i r i s h   v a   o ‘ z
m a y d o n c h a s i g a ,   t o ‘ p   t u s h i s h i n i   b a r t a r a f   e ti s hd a n   i b o r at d i r .   T o ‘ p n i   t a s h q a r i g a
y o ‘ n a lt i r i s h   x a t o   h i s o b l a n a d i .   O c h k o   j a m o a l a r d a n   b i r i n i n g   o ‘ y i n g a   k i r it g a n   h a r
b i r    t o ‘ p i n i n g     y u t i b     o li n i s h i     b o ‘ y i c h a     y ok i     un i     o ‘ y i n g a     k i r i t i s h g a   u r i n i s h l a r i
b o ‘ y i c h a   h i s o b la n a d i   ( h a k a m l a r   t o m o n i d a n   q a y d   et i l u v c h i   “ m u n o z a r a l i
t o ‘ p ” l a r d a n   t a s hq a r i ) .  J a m o a l a r d a n   b i r i n i n g   u c h   t a y m  g ‘ a la b a s i g ac h a   o ‘ y i n   d a vo m
eta d i .   M u s ob a q a   q o i d a l a r i g a   k o ‘ r a ,   t a y m l a r n i n g   e n g   k o ‘ p   m i q d o r i   –   5   t a
b o ‘ l g a n l i g i d a ,   o ‘ y i n   3 : 0 ,   3 : 1 ,   y ok i   3 : 2   h i s o b d a   j a m o a  g ‘ a la b a s i   b i la n   y a ku n l a n a d i .
Bi r   p a r t i y a d a g i   o ‘ y i n   2 5   o c h k og ac h a   ( b e s h i n c h i   p a r t i y a d a   1 5     t a g a c h a )     v a
k o ‘ p r o q ,   j a m o a l a r d a n    b i r i    i k k i     o c h k o    o l d i n g a  o ‘ t g a n c h a   d a vo m   e t a d i .   H a r   b i r
t a y m d a n   s o ‘ n g ,   5   p a r t i y a d a   8   o c h k od a n   s o ‘ n g ,   t e n g   s h a r o it l a r   b o ‘ l i s h i   u c hu n
m a y d o n c h a l a r   a l m a s h t i r i la d i .
O ‘ y i n   q o i d a l a r i g a   k o ‘ r a ,   h a r   b i r   j a m o a g a   6   ta d a n   o ‘ y i n c h i n i   a l m a s h t i r i s h g a ,
s hun i n g d e k ,   li b e r o   u c h u n   “ j o r i y ”   a l m a s h t i r i s h g a   r u x s a t   b e r i l a d i .   Q o ‘ s h i m c h a
i s t i s n o   t a r i q a s i d a   j a r o h a t   o l g a n   o ‘ y i n c h i n i  h a m  a l m a s h t i r i s h   n a z a r d a   t u t i l g a n .
K l a ss i k   vo le y b o l   b o ‘ y i c h a   m u s o b a q a l a r   y op i q   b i n o l a r d a ,   o ‘ y i n   q o i d a l a r i d a
b el g i l a n g a n   y o r i t i s h ,  h a r o r a t ,  s p o r t   z a l i   o ‘ l c h a m l a r i ,  p o l n i n g  q o p la m a s i   v a  b o s hq a
5 m e ’ y o r l a r g a   a m a l   q i l i n g a n   h o l d a   o ‘ t k a z i l a d i .   U n c h a   y uq o r i   d a r aj a l i   b o ‘ l m a g a n
m u s ob a q a l a r   t u p r o q   q o p l a m a l i   o c h i q   m a y d o n c h a l a r d a   h a m   o ‘ t k a z i li s h i   m u m k i n .
U l a r d a   q o ‘ s h i m c h a   x a la q i t   b e r u v c h i   o m i l l a r g a   q u y o s h ,   s h a m o l ,   y uq o r i   y o k i   p a s t
h a r o r at ,   od a ti y   m o ‘ lj a ll a r   ( s h i f t ,   d e vo r )   y o ‘ q l i g i   v a   a n c h a   s i r p a n c h i q   q o p l a m a n i
k o ‘ r s at i s h   m u m k i n .   U m u m a n   o l g a n d a ,   o ‘ y i n   n i s b a ta n   q i s q a   ( t a r q o q   h o l d a ,
o ‘r tac h a
f a o l   b o s q i c h ,   j a m o a n i n g   t o ‘ pn i   u za t i s h   v a   q a b u l   q i li s h i d a g i   a n c h a   u z o q   m udd a t l i
p a s s i v   b o s q i c h l a r d a n   i b o r a t .
S hu n g a   m u vo f i q ,   o ‘ y i n   j a r a y o n i d a g i   f un k s i o n a l   y uk l a m a l a r   h a m
t o ‘ l q i n s i m o n ;   o ‘ y i n c h i l a r n i n g   q i s q a   m udd a t l i   y uq o r i   k u c h l a n i s h l i   h a r a k a t l a r i
p a s s i v   d a m   o l i s h   ta n a f f u s l a r i   b i la n   a l m a s h i n i b   t u r a d i .   B u   a y n i q s a ,   h u j u m
c h i z i g ‘ i d a g i   vo le y b o lc h i l a r   o ‘ y i n i d a   y a q q o l   k o ‘ r i n a d i .
Vo l e y b o lc h i l a r   o ‘ y i n   f a o l i y a t i n i   b i r   n e c h a   t a r k i b i y   q i sm l a r g a   b o ‘ l i s h
m u m k i n :  t e x n i k ,   t a k ti k ,   j i s m o n i y   v a   p s i xo l og i k .   U l a r n i n g   h a r   b i r i  m u v a f f a q i y a t g a
e r i s h i s h   u c hu n   k a tt a  a h a m i y a t g a   e g a   v a   o ‘ y i n   s i f a t i n i  b el g i l a y d i .
O ‘ y i n   vo le y b o l c h i l a r n i n g   y et u k li k   ( o r g a n i z m n i n g   t u r l i   t o m o n l a r i g a )
d a r aj a s i g a   –   s a k r ov c h a n li kn i n g ,   t e z   ku c h la n i s h ,   h a r a k a t l a r n i n g   t ezl i g i   v a
c h a q q o n l i g i ,   t ezli k - ku c h   c h i d a m l i l i g i ,   o ‘ s i s h   b a la n d l i g i   b o ‘ y i c h a   y u q o r i   t a l a b l a r
q o ‘ y a d i .   O ‘ y i n   j a r a y o n i d a g i   j i sm o n i y   zo ‘r i q i s hn i n g   y u q o r i   d a r aja d a l i g i
vo le y b o lc h i l a r   o r g a n i z m i d a   y uq o r i   d a r aja d a g i   f i z i o l og i k   o ‘ z g a r i s h l a r n i   k elt i r i b
c h i q a r a d i .   M a s al a n ,   y u r a k   q i s q a r i s h i   v a   q o n   b o s i m i   e n g   y uq o r i   d a r a j a n i n g   9 0 -
95 %   g a   y e t a d i .   O ‘ y i n n i n g   o r a li q   s u r ’ a t i   vo l e y b o l c h i la r n i n g   m u s o b a q a d a g i
f a o l i y a ti n i   e n e r g i y a   b i la n   t a ’ m i n l ov c h i   m e x a n i z m l a r n i n g   a n a e r o b - a e r o b
x a r a k t e r i n i   ta q o z o   e t a d i ,   bun i   m a s h q   j a r a y on i n i   t a s hk i l   e t i s h d a   h i s o b g a   o li s h
l o z i m .
O ‘ y i n   te x n i ka s i   –   b u   b i r   v a q t n i n g   o ‘ z i d a   k e t m a - k e t   v a   m u a y y a n   m a q s a d l i
t a r ti b d a  ij r o   et i la d i g a n   i x ti s o s l a s h g a n   h a r a k a t   y o k i   h a r a k a t la r  m a j m u a s i d i r .    O ‘ y i n
t e x n i k a s i    –    h a r a k at n i    a n i q ,    t ez ,    y e n g i l ,    v a z i y a t g a
m u vo f i q ,   k a m   k u c h   s a r f   eti b    y u q o r i   s a m a r a d a   b aj a r i s h g a   m o ‘ lj a lla n g a n
6 b o ‘ li s h i
l o z i m .
Vo l e y b o l   o ‘ y i n i   t e x n i k a s i   o ‘ y i nn i   o li b   b o r i s h   u c hu n   z a r u r   b o ‘ l g a n   h a r a k a t
u s u lla r i   m a j m u a s i d a n   i b o r a t d i r .     H a r a k a t l a r   t e xn i k a s i   t u r l i   v a z i y a t l a r d a
m a q s a d g a   m u vo f i q ,   s a m a r a l i   h a r a k a t   q i li s h   b i l a n   b a h o la n a d i .   O ‘ y i n d a g i   h a r   b i r
t e x n i k   u s u l n i   b aj a r i s h   b i r - b i r i   b i l a n   u z v i y   b og ‘ la n g a n   h a r a k a t la n i s h   t i zi m i d a n
t a s hk i l   t op a d i .   H a r a k a t   t e x n i k a s i   h a r a k a t   v a z i f a l a r i n i   m u a yy a n   u s u l   b i l a n   h a l
q i li s h   u c hu n   z a r u r   v a   y e t a r l i   b o ‘ l g a n   h a r a k at n i n g   d i n a m i k   v a   k i n e m ati k
x u s u s i y a t l a r i d i r   ( ku c h l a r n i n g   m u a yy a n   i zc h i ll i g i ,   g a vd a n i n g   a y r i m   q i s m l a r i
o ‘r t a s i d a g i   m u vo f i q l i k   v a   s h u   k a b i l a r ) .
T e x n i k a n i n g   a s o s i y   q i sm i   –   m a ’ l u m   b i r   h a r a k at d a g i   a s o s i y   m e x a n i z m n i n g
e n g   m u h i m   v a   h a l   q i l u v c h i   q i s m i d i r .   T e x n i k a n i n g   a s o s i y   q i s m i n i   b aj a r i s h
n i s b a t a n   q i s q a   v a q t   o r a l i g ‘ i d a   k a t t a   k u c h   s a rf l a n i s h i   b i la n
i f o d a l a n a d i . T e x n i k a n i n g   d et a ll a r i   –   h a r a k at n i n g   a s o s i y   m e x a n i z m i n i
b u z m a y d i g a n   i k k i n c h i   d a r a j a l i   x u s u s i y a t d i r .   T e x n i k a   d et a ll a r i   t u r l i   s p o r tc h i l a r d a
t u r l i c h a       b o ‘ li b ,       b u       u l a r n i n g       m o rf o l og i k       v a   f un k s i on a l   i m k o n i y a t l a r i g a
b og ‘ l i q   b o ‘ la d i .   Vo le y b o l   t e x n i k a s i   i k k it a   k a t t a   b o ‘ l i m :   hu j u m   v a   h i m o y a
t e xn i k a l a r i g a   b o ‘ l i n a d i .   O ‘ z   n a v b a ti d a ,   y u q o r i d a g i   b o ‘ li m l a r   h a m   t e x n i k
u s u l l a r n i n g   s h a k l i   v a   m a z m un i g a   k o ‘ r a   b i r q a n c h a   g u r u h l a r g a   b o ‘ li n a d i .   H a r   b i r
g u r uhd a   t e x n i k   h a r a k a t l a r n i n g   o ‘ z i g a   xo s  b a j a r i s h   u s u ll a r i   m a v j u d   b o ‘ l a d i .
O ‘ y i n   t e x n i k a s i   j ud a   m uh i m   h i s o b l a n a d i .   Vo le y b o l c h i l a r   o ‘ y i n d a
m u v a f f a q i y a t l i   i s h t i r o k   et i s h l a r i   u c hu n   b a r c h a   t e xn i k   o ‘ y i n   u s u ll a r i n i ,   a y n i q s a ,
t o ‘ p   b i la n   i s h l a s hn i n g   y uqo r i   i j r o c h i li k   m a h o r ati n i   e g a ll a g a n   b o ‘ li s h l a r i   k e r a k ,
c hun k i   h a r   b i r   x a t o   o c h k o l a r   y o ‘ q o t i li s h i g a   o li b   k ela d i .   O ‘ y i n   t e x n i k a s i   m a ’ l u m
d a r a j a d a   ja m o a n i n g   t a k ti k   t u z i l i s h i   v a  h a r   b i r  o ‘ y i n c h i n i n g   h a r a k a t l a r i n i   ro ‘ y o b g a
c h i q a r i s h   u c hu n   p o y d e vo r  b o ‘ li b   x i z m a t  q i la d i .
O ‘ y i n    t a k t i k a s i    h a m    k a tt a    a h a m i y a t g a    e g a .    Hu j u m    v a    h i m o y a d a
o ‘ y i n c h i l a r   t u r l i   h a r a k a t l a r i n i n g   m a q s a dg a   m u vo f i q l i g i   v a   s a m a r a d o r l i g i n i n g
y uq o r i   d a r aja d a   b o ‘ li s h i ,   k o ‘ p   ji h a t d a n   u c h r a s h u v   n a ti j a s i n i   b el g i l a y d i .   B u n i n g
u c h u n   n a f a q a t   t e xn i k   u s u ll a r n i   y a x s h i   e g a ll a s h ,   b a l k i   o ‘ y i n c h i l a r n i n g  t ez k or - t a k ti k
7 t a f a kk u r i   h a m   z a r u r .   B u   o ‘ y i n c h i l a r n i n g   i n t elle k t u a l   r i vo j l a n i s h   d a r aj a s i g a   v a
u l a r n i n g   n a za r i y   t a yy o r g a r l i k l a r i g a   y u q o r i   t a l a b l a r   q o ‘ y a d i .
Vo l e y b o lc h i l a r n i n g   o ‘ z a r o   t a k t i k   h a r a k a t l a r i   j a m g ‘ a r m a s i   j ud a   s a l m o q l i .
B i r o q   a m a l d a   e n g   y a x s h i   j a m o a la r   h a m   t u r l i   s a b a b la r g a   k o ‘ r a   b u   j a m g ‘ a r m a n i n g
b i r   q i s m i d a n g i n a   f o y d a la n a d i l a r .   J a m o a l a r   h a r a k a t l a r i n i n g   e n g   k o ‘ p   d a r aja d a
s a m a r a d o r l i g i g a   i n t i l i s h   vo le y b o l c h i l a r n i n g   o ‘ y i n   f un k s i y a l a r i   b o ‘ y i c h a
i x t i s o s l a s h u v i g a   o l i b   k ela d i .   O ‘ z a r o   q a r s h i   k u r a s h   t a k ti k a s i   s hund a y   t u z i l g a n ,   h a r
b i r   o ‘ y i n c h i   o ‘ zi n i n g   o ‘ y i n   v a z i f a s i g a   m o s   d o i r a d a ,   o ‘ zi n i n g   e n g   k u c h l i
t o m o n l a r i d a n   f o y d a la n i s h i   k e r a k .
K o ‘ p c h i l i k   j a m o a l a r   t o i f a s i n i n g   t e ng l a s hu v i   s h a r o iti d a   t u r l i - t u m a n
p s i xo l og i k   m u a m m o l a r n i   y a x s h i   h a l   e t a   o l g a n   t o m o n   y e n g i b   c h i q a d i .
O ‘ y i n c h i la r n i n g   s h a x s i y  x a r a k t e r i s ti k a l a r i g a ,   j u m la d a n ,   u l a r n i n g  t e m p e r a m e n t i   v a
x a r a k t e r i g a   y u q o r i   t a l a b l a r   q o ‘ y i la d i .   Vo le y b o l c h i l a r   a s a b   ti z i m i n i n g   ku c h i   v a
c h i d a m l i l i g i ,   o ‘ y i n   h a r a k a t l a r i n i n g   i s h o n c h l i l i g i n i   t a ’ m i n l ov c h i   p s i xo l o g i k
z o ‘r i q i s h l a r g a   b a r d o s h l i li k ,   p s i xo l og i k   z o ‘ r i q i s h   v a z i y a t l a r i d a   x a t o   q i l m a s l i k
q o b i l i y a ti ,   s hun i n g d e k ,   o ‘ y i nd a   g ‘ a la b a   t a ’ m i n la n i s h i d a   m u h i m   b o ‘ l g a n
i r o d al i li k n i n g  n a m o y o n   b o ‘ l i s h i   a l o h i d a  a h a m i y a t   k a s b   eta d i .
O ‘ y i n   d a vo m i d a   v a z i y a t l a r n i n g   t e z   o ‘ z g a r u v c h a n l i g i   d i q q at n i n g   t u r l i
t o m o n l a r i g a   ( b a r q a r o r li k ,   h a j m ,   ta q s i m l a n g a n li k ) ,   o d d i y   v a   m u r a kk a b   m u n o s a b a t
b i l d i r i s h l a r ,   v o q e a l a r n i   b a ho l a s h d a g i   a n i q li k   o ‘ z   v a q t i d a   q a r o r   q a bu l   q i l i n i s h i
k a b i l a r g a   y u q o r i   t a l a b l a r   q o ‘ y a d i   Vo l e y b o lc h i l a r n i n g   h a r a k a t la r i     u y u s h g a n l i g i
v a     s a m a r a d o r l i g i     s o t s i a l   p s i xo l og i y a ,   y a ’ n i   d o r i - d a r m o n ,   o ‘ y i n c h i l a r n i n g   o ‘ z a r o
t a ’ s i r l a r i   v a   m o s li k l a r i ,   k ic h i k   n o r a s m i y   g u r u h l a r ,   j a m o a d a   q u l a y   p s i xo l o g i k
m u h i t  s h a k lla n i s h i   m a s a l a l a r i n i n g   h a l   et i li s h i   k a b i l a r   b i la n   b el g i la n a d i .
O ‘ y i n   fun k s i ya l a ri .   O ‘ y i n   j a r a y on i d a   vo le y b o lc h i l a r   h a r   x i l   f un k s i y a l a r n i
b aj a r a d i la r ,   u l a r n i n g  b a ’ z i l a r i   j a m o a   t a k ti k a s i   d o i r a s i d a  i x t i s o s l a s h a d i l a r .
  H uju m da .   H u j u m n i   t a s h k i l   et i s hd a   o ‘ y i n c h i l a r ,   od at d a   o ‘ y i n g a   k i r it i l g a n
t o ‘ p n i   b og ‘ l ov c h i l a r g a   u z a t a d i l a r   b u   o ‘ y i n c h i   b o ‘ g ‘ l ov c h i   d e b   n o m la n a d i .
B o s h q a l a r i   hu j u m   z a r b a l a r i n i   b a j a r a d i l a r   –   u l a r   hu j u m c h i l a r   d e b   at a la d i .   U l a r
o r a s i d a   b i r i n c h i   t e m pd a g i l a r   ( q o i d a   t a r i q a s i d a ,   t o ‘ r n i n g   o ‘r t a s i d a   p a s t d a n   v a   t e z
8 u zat i s h l a r d a n   hu j u m   q i l u v c h i l a r )   v a   i kk i n c h i   t e m pd a   ( k o ‘ p i n c h a   t o ‘ r n i n g
c h e kk a la r i d a n   v a   h i m o y a   z o n a s i d a n   a n c h a   y u q o r i d a n   u zat i s h l a r d a )   h u j u m
q i l u v c h i l a r   a j r a t i b   k o ‘r s a ti l a d i .
I kk i n c h i     t e m pd a g i     hu j u m c h i l a r   h a m ,   o ‘ z   n a v b a ti d a ,   s h a r t l i     r a v i s h d a
o ‘ y i n n i   y a ku n l ov c h i la r   ( t o ‘ r   c h e kk a s i d a n ,   a s o s a n  4 - z on a d a n  hu j u m  q i l u v c h i l a r )   v a
t o ‘ r n i n g   o ‘ n g   c h e kk a s i   2 - z on a d a n   d i a gon a l   h u j u m c h i l a r g a   ( a g a r d a   j a m o a   5 - 1
t a m o y i l i   b o ‘ y i c h a   s h a k lla n ti r i l g a n   b o ‘ l s a )   b o ‘ li n a d i l a r .   I kk i n c h i   c h i zi qd a
( li n i y a d a )   o ‘ y n a l g a n d a   d i a g o n a l   h u j u m c h i l a r n i   1 - z on a d a g i   hu j u m   u c h u n ,   o ‘ y i n n i
y a ku n l ov c h i la r n i   e s a   o d at d a   6 - z on a d a n  q o ‘ s h i b  q o ‘ y a d i l a r .   D i a g o n a l   h u j u m c h i l a r
o ‘ z   n o m i n i   r a s m i y   j o y l a s h u vg a   m u vo f i q   b og ‘ l ov c h i   o ‘ y i n c h i   b i la n   d i a gon a l
b o ‘ y i c h a   j o y l a s h g a n li k l a r i g a   k o ‘ r a  o l g a n l a r .
T o ‘ p n i   o ‘ y i n g a   k i r i t u v c h i   “ o ‘ y i n c h i ”   d e b   at a la d i .   B i r o q   b u   d o i m i y   n o m
e m a s ,   b a l k i   v a q ti n c h a   v a z i y a t l i   o ‘ y i n c h i   t o ‘ p   u zat u v c h i n i   a n g la t a d i .
H i m oy a d a .   J a m o a   m u d o f aa d a   o ‘ y n a y o t g a nd a   xudd i   s h u   o ‘ y i n c h i l a r  e n d i
b o s hq a c h a   –   h i m o y a v i y   f un k s i y a n i   b a j a r a d i l a r .   O l d i n g i   c h i zi qd a g i   o ‘ y i n c h i l a r
r a q i b n i n g   t o ‘ r   u s ti d a g i   t o ‘ s i q   q i l i s h   ( bund a   u l a r n i   t o ‘ s i q   q o ‘ y u v c h i l a r   d e b
a t a s h a d i ) ,   s hun i n g d e k ,   m a y d on c h a n i   h i m o y a   q i l i s h  j a m o a d a g i   s h e r i k l a r i   t o ‘ s i g ‘ i n i
q u v v a t l a b   t u r i s h n i   b aj a r a d i l a r .   G u r u h l i   t o ‘ s i q n i n g   t a s hq i   c h e kk a l a r i d a   t u r u v c h i
o ‘ y i n c h i l a r n i   c h e k k a d a g i   t o ‘ s i q   q o ‘ y u v c h i l a r   d e y i la d i .   I kk i   c h e kk a d a g i   t o ‘ s i q
q o ‘ y u v c h i l a r   o ‘r t a s i d a g i   t o ‘ s i q   q o ‘ y u v c h i   m a r k a z i y   t o ‘ s i q   q o ‘ y u v c h i   d e b   at a la d i .
M u r a bb i y l a r   v a   m u t a x a s s i s l a r   b i r i n c h i   t e m pd a g i   hu j u m c h i l a r n i ,   j a m o a   u c hu n
t o ‘ s i q  f un k s i y a s i n i n g   m uh i m l i g i n i   t a ’ k i d l a g a n   h o l d a   s hun d a y   a t a y d i l a r .
B o s h q a l a r i   hu j u m   z a r b a l a r i n i   b a j a r a d i l a r –   u l a r   hu j u m c h i l a r  d e b   at a la d i .   U l a r
o r a s i d a   b i r i n c h i   t e m pd a g i l a r   ( q o i d a   t a r i q a s i d a ,   t o ‘ r n i n g   o ‘r t a s i d a   p a s t d a n   v a   t e z
u zat i s h l a r d a n   hu j u m   q i l u v c h i l a r )   v a   i kk i n c h i   t e m pd a   ( k o ‘ p i n c h a   t o ‘ r n i n g
c h e kk a la r i d a n   v a   h i m o y a   z o n a s i d a n   a n c h a   y u q o r i d a n   u zat i s h l a r d a )   h u j u m
q i l u v c h i l a r   a j r a t i b   k o ‘r s a ti l a d i .
I kk i n c h i     t e m pd a g i     hu j u m c h i l a r   h a m ,   o ‘ z   n a v b a ti d a ,   s h a r t l i     r a v i s h d a
o ‘ y i n n i   y a ku n l ov c h i la r   ( t o ‘ r   c h e kk a s i d a n ,   a s o s a n  4 - z on a d a n  hu j u m  q i l u v c h i l a r )   v a
t o ‘ r n i n g   o ‘ n g   c h e kk a s i   2 - z on a d a n   d i a gon a l   h u j u m c h i l a r g a   ( a g a r d a   j a m o a   5 - 1
9 t a m o y i l i   b o ‘ y i c h a   s h a k lla n ti r i l g a n   b o ‘ l s a )   b o ‘ li n a d i l a r .   M a y d on c h a d a
h i m o y a la n a y o t g a n   o ‘ y i n c h i l a r n i   ( t o ‘ r  u s t i d a   e m a s ) ,  r a q i b l a r  h u j u m   z a r b a l a r i   b i l a n
y u b o r i l g a n   t o ‘ p n i   q a y t a r a d i g a n   b o ‘ l s a ,   h i m o y a c h i l a r   d e b ,   s h e r i k l a r i   t o ‘ s i q l a r i n i
y o k i   o ‘ z   h u j u m c h i l a r i n i   q u v v a t la b   t u r g a n   b o ‘ l s a l a r ,   o l d i   z on a   v a   o r q a
h i m o y a l ov c h i l a r   ( s t r a xo v k a )   d e b   a t a la d i .   T o ‘ p n i   q a bu l   q i li s hn i   a m a l g a
o s h i r u v c h i l a r   q a b u l   q i l u v c h i l a r   d e b   a t a l a d i . L i b e r o   ( o ‘ y i n c h i n i n g   d o i m i y   n o m i )
v a z i f a s i d a g i   o ‘ y i n c h i g a ,   m u s o b a q a   q o i d a l a r i g a   m u vo f i q ,   f a q a t   o r q a   q a t o r d a ,
hu j u m   z a r b a l a r i ,   t o ‘ p   u zat i s h   v a   t o ‘ s i q     q o ‘ y i s h ,     s hu n i n g d e k ,     hu j u m     z o n a s i d a
t u r g a n     h o l d a     y u q o r i d a n   u zat i s hn i   b a j a r i s h   hu q uq i s i z   o ‘ y n a s h g a   r u x s a t
b e r i la d i . Vo l e y b o lc h i l a r n i   m a y d o n d a   j o y l a s h u v i g a   q a r a b   b it t a   u m u m i y   at a m a d a
u l a r n i n g  a s o s i y  f un k s i y a s i   e ’ t i b o r g a   o l i n a d i :  
2 . 1 .   V o le y b o l c h il a r   h a r a k a t i   v a zi f a l a r i n i   s a m a r a l i   h a l   e t i s h n i n g   a s o s i y
s h a r t l a ri ,  
S p o r t   t e x n i k a s i   d e y i l g a nd a   u m u m i y   k o ‘r i n i s hd a   s p o r t   h a r a k a t l a r i n i   b a j a r i s h
u s u ll a r i   t u s hun i la d i .   Vo le y b o l d a   o ‘ y i n c h i la r   f o y d a la n u v c h i   t e xn i k   u s u ll a r n i n g
u l k a n   m a j m u a s i   m a v j ud .
D a s t la bk i   q a r a s hd a ,   vo le y b o l d a g i   o ‘ y i n   t e xn i k a s i   s h a r t l i   r a v i s h d a   hu j u m
t e xn i k a s i     v a   h i m o y a     t e x n i k a s i d a n     i bo r a t .     O ‘ y i n     u s u ll a r i n i n g   b i r   q i s m i n i
hu j u m   t e x n i k a s i g a ,   b o s h q a   q i s m i n i   h i m o y a   t e x n i k a s i g a   k i r i t i s h   m u m k i n .
Yu q o r i d a n   v a  p a s t d a n   u za t i s h ,  j o y i d a  t u r i s h ,   o ‘ r n i n i   o ‘ z g a r t i r i s h ,   t o ‘ x ta b  t u r i s h   v a
s a k r a s h   k a b i   m u h i m   o ‘ y i n   u s u ll a r i n i   h a r  i k k a l a   b o ‘ l i m g a   k i r i t i s h  m u m k i n .
Vo l e y b o l d a g i   o ‘ y i n   u s u ll a r i n i   b a j a r i s h   t e x n i k a s i   u l a r d a n   f o y d a la n i s h
s a m a r a d o r l i g i   u c h u n  k at t a   a h a m i y a t g a   e g a .   M u r a bb i y  m a h o r at i   o ‘ s i s h i   v a  n a ti j a d a
o ‘ y i n c h i l a r   t e x n i k   m a h o r a t i n i n g   s a m a r a l i   t a k o m i l l a s h u v i ,   k o ‘ p   d a r aja d a   o ‘ y i n
u s u ll a r i n i  b a j a r i s h  s a m a r a d o r l i g i n i  b el g i l a b  b e r u v c h i  m e x a n i z m l a r n i   c h u q u r   b i l i s h
b i la n   a n i q l a n a d i .
1 .   U s hb u   ta d q i q o t   k on s e p t u a l   ji h at d a n   N . S . S e v e r s e v n i n g   t a dq i q o t l a r i g a
10 t a y a n a d i ,    u l a r n i n g   n ati j a l a r i    q i s m a n    e ’ l o n    q i l i n g a n ,    k o ‘ p c h i l i g i    u n i n g  a r x i v i d a
s a q la n a d i ;    u    b i r   q a t o r    a s o s i y    m a t e r i a l l a r n i n g    m u h o k a m a s i d a  b e vo s it a   i s h t i r o k
e t g a n .
Y a x s h i   m u r a bb i y   o ‘ y i n c h i l a r n i   s a m a r a l i   t e x n i k a g a   o ‘r g at a   o l i s h i   v a   o ‘ z
t a r b i y a la n u v c h i l a r i n i n g   “ O ‘ y i n   u s u ll a r i n i   q a nd a y   b a j a r i s h   k e r a k ? ”   v a   “ N e g a
a y n a n   s hund a y ” ,   d e g a n   s a vo ll a r i g a   m az m u n l i   j a v o b   b e r a   o li s h   q o b i l i y a t i g a   e g a
b o ‘ li s h i     l o zi m .     “ M e nd a y     b aj a r g i n ”     y o k i     “ Y a x s h i la r     k a b i     b a j a r g i n ” ,   d e g a n
j a v o b l a r   e nd i li kd a   h ec h   k i m n i   qon i q t i r m a y d i   v a   u l a r   s p o r t   m a h o r ati n i   o ‘ s t i r i s h
d a r aj a s i n i n g  z a r u r i y  s u r’ a t l a r i n i  t a ’ m i n l a m a y d i .   S h u   m u n o s a b a t  b i la n ,   n a tij a v i y l i k
m ez o n i   b o ‘ y i c h a   o ‘ y i n   v a z i f a l a r i n i   e n g   y a x s h i   u s u l   b i l a n   y e c h i s h g a   i m k o n
b e r u v c h i  t e xn i k   u s u l l a r   s a m a r a d o r l i g i n i  a n i q la s h   z a r u r i y a t i  m uh i m   a h a m i y a t   k a s b
eta d i .
Z a m on a v i y    vo l e y b o l    n a z a r i y a s i ,    u s l ub i y a t i     v a     a m a l i y o t i d a     o ‘ y i n
y o ‘ l l a r i n i     b aj a r i s h     u s u ll a r i     t o ‘ g ‘ r i s i d a     n o a n i q     t a s a v v u r l a r     m a v j ud .     U l a r
a s o s a n   a m a l i y o t c h i l a r   t o m o n i d a n   o ‘ z   o ‘ y i n l a r i ,   m u r a bb i y l i k   v a   o ‘ q it u v c h i l i k
t a j r i b a s i   a s o s i d a   s h a k l l a n t i r i l g a n   b o ‘ l i b ,   o ‘ y i n   t e x n i k a s i   s a m a r a d o r l i g i n i
b el g i l ov c h i   s a b a b l a r   m a x s u s   ta dq i q o t l a r g a   a s o s l a n m a g a n .   S h u   s a b a b l i ,   o ‘ y i n
u s u ll a r i   m o d e l i   h a r a k a t l a r n i n g   t a s hq i   k o ‘r i n i s h i g a   m o ‘ lj a lla n g a n   v a   t a x m i n i y
x a r a k t e r g a   e g a d i r .
A t r o f- o l a m   t o ‘ g ‘ r i s i d a g i   b i l i m l a r i m i z n i n g   t o ‘ p l a n i b   b o r i s h i   b i la n   t i r i k
o r g a n i z m l a r n i n g   m a q s a d g a   m u vo f i q li kd a g i   o ‘ z a r o   a l o q a d o r l i g i ,   f un k s i y a l a r
11 s a m a r a d o r l i g i   v a   t e j a m k o r l i g i   y a q q o l   k o ‘r i n a d i .
T a bi a t s h u n o s   o l i m l a rn i ,   s h u   j u m l a d a n ,   b i of i z ik l a r   v a   g e n e t i k l a r   y utuq l a r i
t u f a y l i     org a ni z m     tu z i l i s h i n in g     a s o s l a r i ,     u l a r n i n g     tu z i l i s h i     v a   a mal   q i l i sh
m e x a ni z m l a r i   t o b or a   t u s h u n a r l i   b o ‘ l i b   b or m o q d a .   T i r i k   org a ni z m l a r   a s o s i d a
t a b ii y   j a r a y o n l a r   ma v j ud l i g i ,   f u n k s i y a l a r   ox i r -   o qi b a t d a   e n e rg i y a   sar f l a ni s h i
hi s o b i d a n   t a b i i y   y o ‘ l   bi l a n   a ma lg a   o s h i s h i   t a s d i q l a nd i .   U s h b u   nu q t a i   n a z a r d a n
b i o l o g i k   org a n i z m l a rg a   t i r i k   m a s hi n a   s i f a t i d a   q a r a s h   m u m k i n ,   u l a r n i n g
qur i l ma l a r i   o ‘ z   f unk s i y a l a r in i   y uq or i   d a r a j a d a   s a ma r a l i ,   t e j a m l i   v a   m a q s a dg a
m u vof i q   h o l d a  b a j a r i s h   i m k o n i n i  b e r a d i ,  b u   k o ‘ p i n c h a  bi z n i   h a y r a t g a s ol a di .
  T i r i k   org a ni z m l a r n i n g ,   s h u   ju m la d a n ,   o d a m n i n g   h a m   q u r i l m a si   a s o s i d a g i
t a b i i y   t a m o y il l a r n i   tu s h u n i s h ,   b u n d a   u l a r n i n g   u z l uk s i z   ti z i m l i   v a   f un k s i on a l
tu z i l mas i d a   b a r c h a       m u r a k k a b l i k       v a       x u s u s i y a t l a r n i       i nk o r       e t mas li k ,
12 m e x a n i z m   d a r a j a s i g a   tu s h i b   q o l mas li k   k e r a k .   B u   e sa   in s o n   f u n k s i y a l a r i n i
m a q s a d l i  v a   sam a r a l i   t a k o m i ll a s h t i r i s h   i m k o ni y a t i n i   t a ’ m i n l a y di .
E vr i s t i k   k o n s e p s i y a   d o i r a s i d a   o ‘ y i n   t e x ni k a si   t a l q i n i n i n g   bi r   q i smi
b o ‘ l g a n   m u h i m   m a s a l a l a r n i   b i o m a s h i n a   t o m o n i d a n      h a l   e ti l i s h i g a   e r i s hi l m o q d a .
J u m la d a n ,   vo l e y b o l c hi l a r n i n g   h a r a k a t   v a z i f a l a r i n i   s a ma r a l i   v a   t e j a m l i   h a l
e ti s h n in g   t a b ii y   s h a r t - s h a ro i t l a r i n i   s h a k ll a n ti r i s h g a   v a   x a t o l a r s i z     o ‘ y n a s h n in g
t e xn i k - t a k ti k    u s u ll a r i g a    o ‘ rg a ti sh    u s l u b l a r i n i  i s h l a b   c h i q i s h g a   e r i s h i l a d i .
L . D a   V in c h i   v a   J .B or e ll i   z a m o n l a r id a n o q   o d a m l a r   ma s h i n a   s i f a t i d a   q a bu l
q i l i n a   b o s h l a n g a n .   U n i n g   tu z i l i s h i   t o‘g ‘ r i s i d a g i   i l m i y   t a sa vv u r l a r   a n c h a   k e y in g i
a v l o d   ( A . A .   U x t o ms k i y ,   k e y in c h a li k   D . J.   J e l ez n y a k )   v a ki ll a r i   t o m o n i d a n
y a r a ti l g a n .   U s h b u   t a sa vv u r l a r   b i of i z i k a   f a n i n in g ,   a y niq s a ,   u n i n g   r u s   o l i m l a r i
t o m o n i d a n ,   m ol e ku l y a r   bi o l og i y a   bi l a n   bi rg a li k d a g i   b i of i z i k a   ma k t a b i
yo ‘ n a l i s h l a r i   ( G . M .   F r a n k ,   L . A .   B l y u m e n f e l d   v a   b . )   y a r a ti l i s h i   bi l a n   y uq o r i
b o s q i c h g a   k o ‘ t a r i l di .   T a b ii y   j a r a y o n l a r n i n g   y u z   b e r i s h i   m e x a n i z m l a r i n i   o c hi s h
s i f a t i d a   t a b i a t s h u n o s l i k   v a z i f a s i n i n g   u m u m i y   t a n   o li ni s h i   y o ‘ l id a ,   d a r s li k l a rg a
k i r i ti l g a n   “ m o l e ku l y a r     mas h i n a ”     tu s h u n c h a si     b a r c h a     “ i l m i y    huq u q l a rg a ”     e g a
b o ‘ l a d i .   B i of i z i k l a r n in g   f ik r i c h a ,   “ ti r i k   t a b i a t   –   b u   m ol e kul y a r   mas h i n a l a r
d u n y o s i di r ” .
B i of i z i k l a r   v a   bi o m e x a n i k l a r   q a r a s h l a r i g a   t a y a n g a n   h o l d a ,   vor i s l i k
a s o s i d a ,   org a n i z m n i n g   fu nk s i on a l   ti z i m l a r i   t u z i l i s h i n i   v a   u l a rn i   t a k o m i ll a s h t i r i s h
i m k on i y a t l a r i n i   y a x s hi ro q   t u s h un i sh   n u q t a i   n a z a r i d a n   n a f a q a t       m i k ro ,       b a l k i
m a k r o       d a r a j a d a       h a m       org a n i z m g a       ni s b a t a n   q o ‘ ll a ni l u v c h i   bi o ma s h i n a
k o n s e p s i y a s i n i   y a r a ti s h   z a r u r l i g i   h a q i d a g i   x u l o sa g a   k e l i n di .   B i z n i n g
y o nd a s h u v i m i z n i   u m u m i y   h o l d a   t a s v i r l a b   b e r u v c h i   t a ’r i f n i   n i s b a t a n   q a bu l
q i l i s h   m u m k i n :   bi o l og i k   m a s h i n a   –   b u   ti r i k   org a n i z m n in g   fun d a m e n t a l   f i z i k a
q o n u n l a r i g a   m o s   r a v i s h d a   ma v j u d   m e x a ni z m l a r   vo s i t a s i d a ,   u n i n g   h a y o ti n i
t a ’ m i n l ov c h i   k o ‘ p   f u n k s i y a l i  ti z i m di r .
Org a ni z m n in g   k o ‘ p   fu nk s i y a l i   ti z i m la r in i   “ b i o ma s h i n a l a r ”   d e b   a t a s h
bi l a n   bi z   “ m e x a ni zm l i l ik ”   v a   “ f i z ik a v i y l ik ”   t a m o y i l ini ,   h a r   q a n d a y   ma v j u d li k
a s o s i d a g i     s a b a b - oq i b a tl a r     a l o q a d or l i g i n i     t a ’k id l a y m i z ,   “ bi o l og i k     t i z i m’
13 a t a m a si     un in g   a n c h a   k e n gro q     v a   u m u m i y   ma’ n o s i n i   sa q l a b   q o l a d i .   T i z i m l i
y o nd a s h u vn i n g   tu s h u n c h a l a r i   b o ‘ l g a n   “ t i z i m”   v a   “ ti z i m o s t i ”   t a ’r i f l a r i d a n   a y n a n
b i r   x i l d a   fo y d a l a ni s h   qi y i n l i g i d a n ,   “ bi o ma s h i n a ”   v a   “ t a s h ki ll a s h ti r i s h n i n g   a n c h a
q u y i   d a r a j a s i d a g i  bi o m a - s h i n a ”   a t a ma l a r i d a n   fo y d a l a ni l a d i .
T a bi a t     t i r i k     org a ni z m d a g i    bi o ma s h i n a l a r ni ,    a vv a l o ,    c h e k l a n g a n
e n e r g e ti k   r e s u r s l a r n i   hi s o b g a   o l g a n   h o l d a   y a r a t g a n   d e b   h i s o b l a n s a ,   u l a rn in g
q u r i l ma l a r i     t e j a m k or l i k     v a   sam a r a d or l i k n i ,     s h u n i n g d e k ,   a mal   qi l i s h n i n g
m a q s a d g a   m u vof i q l i g i n i   a n iq l a s h   i m k o ni y a t l a r i n i   s a q l a b   q o l d i .
B o s q i c h m a - b o s q i c h     h o l d a     org a ni z m     f u n k s i o n a l     ti z i m l a r i   tu z i l i s h i d a g i ,
u l a r n i n g   ji sm o ni y   ji h a t d a n   i s h l a sh   t a m o y i ll a r i   v a   m e x a ni z m l a r i n i       s a b a b -
oq i b a t l a r i n i n g      a l o q a l a r i n i      i z l a sh      yo ‘ n a l i s h i d a   i s h l a r   o l i b   b or i l d i ,   b i o ma s h i n a
k o n s e p s i y a s i n i n g   e n g   u m u m i y   q o i d a l a r i n i   s h a k ll a n t i r i s h g a   e r i s hi l d i .   B u l a r
q u y i d a g i l a r :
-  ti r i k   org a ni z m g a   b i o m a s h i n a   s i f a ti d a   q a r a sh   m u m ki n ;
-   h a r   q a n d a y   s p or t c h i n in g   i s h l a s h   j a r a y o n l a r i   –   ji sm o ni y   h a r a k a t d a n
ib or a t d i r ;
-    org a ni z m d a g i    bi o m a s h i n a l a rn in g    b a r c h a    ti z i m l a r i     m ol e ku l y a r
d a r a j a g a c h a   h a m   i s h l a y d i   v a   h a r a k a t l a n a d i ;
-   bi o ma s h i n a n i n g   x u s u s i y a t l a r i   u n i n g   qu r i l ma l a r i ,   t a s h k i l   e ti l i sh   u s u ll a r i ,
f u n k s i o n a l  a l o q a l a r i n i   tu z i l masi   v a   i s h l a s h   u s u ll a r i   bi l a n  b e l g i l a n a d i ;
-   bi o mas h i n a n i n g   h a r   q a n d a y  qi s m l a r i ,   b o‘g ‘ in l a r i ,   bi r i k m a l a r i , s h un in g d e k ,
f u n k s i o n a l   t i z i m l a r   s i f a t i d a   n a m o y o n   b o ‘ l a d i   ( u l a r n i   a n c h a   qu y i   t u z i l ma v i y
d a r a j a d a g i   bi o m a s h i n a   s i f a t i d a   q a r a sh   m u m k in ) ,   u l a r n i n g  tu z i l ma s i   h a m   u l a r d a g i
x u s u s i y a t l a r  b il a n   b e l g i l a n a d i ;
-   h a r   q a nd a y   tu z i l ma n i   b i o ma s h i n a   e n e rg i y a   s a rf i   hi s o b i d a n   a m a l g a
o s hi r i l a d i ;
-   bi o ma s h i n a   f a o l i y a t i   s i f a t i   u l a r n i n g   q u r i l ma l a r i d a   org a ni z m   t o m o n i d a n
y e tk a z i b   t u r u l a di g a n   e n e rg i y a d a n   s a mara l i   v a   t e j a m l i   f o y d a l a ni s h   s h a r t l a r i n i n g
r o ‘ yo b g a   c h i q a r i l i s h   d a r a j a si  b i l a n   b e l g i l a n a d i ;
-   b o s h q a r u v   t i z i mi   org a ni z m d a g i   f u n k s i o n a l   t i z i m l a r   ( s h u   ju m la d a n ,
14 o n g ,   h i s - t u y g ‘ u ,   ma q s a d l i   t a f a k ku r )   h o l a t i   b a r q a ror l i g i   v a   u n in g   m u h i t   bi l a n
o ‘ z a r o   t a ’ s i r l a r i   sa m a r a d or l i g in i   t a ’ m i n l a y di .
Q a b u l   qi li n g a n   vo l e y b o l   m e t r o l og i y a s i g a   m u vof i q   t a y a n c h - h a r a k a t
a p p a r a t i   h a m   h a r a k a t l a ni s h   fun k s i y a s i n i   a m a l g a   o s hi r u v c h i   b i o ma s h i n a   s i f a t i d a
t a l q i n    e ti l a di .    U n i n g   f a o l i y a t i    sam a r a d or l i g i ,    a s o s a n ,  h a r a k a t l a n i s h   f a o l i y a ti d a
e n e rg i y a   o q i m l a r i n i n g   k i r i t i l i s h i   v a   o ‘ z l a s hti r i l i s h i   q o n u n l a r i   q a n c h a li k   sam a r a l i
fo y d a l a ni l i s h i   u m u m i y   m e t ro l o g i y a   q o n u n l a r i   bi l a n   a n iq l a n a d i .   Org a n i z m
t o m o n i d a n   t a ’ m i n l a nu v c h i   e n e rg i y a ,   un i n g   o ‘ z l a s hti r i l i s h i   j a r a y o n i d a   q a n d a y
ki r i ti l i s h i   v a   q a n d a y  o ‘ z g a r ti r i l i s h i ,   b a j a r i l a d i g a n  h a r a k a t   fun k s i y a l a r i   v a  u l a rn in g
y a k u ni y   n a t i j a l a rn i n g   q a y   d a r a j a d a   e k a n l i g i g a   b o g ‘ l i q   b o ‘ l a d i .   E n e rg i y a nin g
qu vv a t l a n i s h i ,   ki r i t i l i s h i   v a   o ‘ z l a s hti r i l i s h i   od a m   t a y a n c h -   h a r a k a t   a pp a r a t i
( T H A )   b i o mas h i n a s i n in g   t u z i l i s h i   bi l a n   b e l g i l a n a d i .   Org a ni z m   fu nk s i y a l a r in i n g
z a r u r i y   s i f a t i g a   e g a   b o ‘ l i sh   u c h u n   u n i n g   tu z i l ma s i n i   ( bi o ma s h i n a   qu r i l mas i ni )
t e g i s h l i   t a r z d a   o ‘ z g a r ti r i s h   z a r u r .
B i o ma s h i n a   s i f a ti d a   org a ni z m   t i z i m l a r in i   t a s h k i l i y   v a   f a o l i y a t   t a m o y i ll a r in i
t u s h u ni s h ,  i s h n i  bi l g a n   h o l d a   ma s h q   f a o l i y a tid a  u l a rn in g ma q s a d l i  t a k o m i ll a s h u v i
j a r a y o ni n i   bo s hq a r i s h   i m k on i n i   b e r a di .   S p or t c h i   org a ni z mi   b i o ma s h i n a s i n i n g
tu z i l i s h i   v a   i s h l a s h i   t o‘g ‘ r i s i d a g i   bi l i m l a r ,   m u h a n d i s l i k   d a r a j a s i d a   b o ‘ l i s h i   v a
s a b a b - o q i b a t l a r   d a r a j a s i d a   fu n k s i on a l   a l o q a l a rn i     t a l q i n     e t i sh     q o bi l i y a ti g a   e g a
b o ‘ l i s h i     z a r u r .     F a q a t     s h u n d a y   bi l i m l a rg i n a   m u h a n di s - k o n s t ru kt org a   (b i z n i n g
h o l a t d a   m u r a b b i y-   s p or t c hi g a )   u n i n g   qu r i l mas i n i ,   i s h l a s h   d a r a j a s i n i   j i d di y
y a x s hi l a sh   u c hu n   ma q s a d g a   y o ‘ n a l ti r i l g a n   s a ma r a l i   t a r a q q i y o t   i m k o n i n i   b e r a di .
U n i n g     f a o l i y a t i     sam a r a d or l i g i ,     a s o s a n ,   h a r a k a t l a n i s h   f a o l i y a ti d a   e n e rg i y a
o q i m l a r i n i n g   k i r i t i l i s h i   v a   o ‘ z l a s hti r i l i s h i   q o n u n l a r i   q a n c h a li k   sam a r a l i
fo y d a l a ni l i s h i  u m u m i y m e t ro l o g i y a   q o n u n l a r i  bi l a n   a n iq l a n a d i .  
1.2 Voleybolchilar harakati vazifalarini samarali tashkil etishning
asosiy  shartlari
Vo l e y b o l d a   t u r i s h   h o l a t l a r i   o ‘ y in n i   m u v a ff a qi y a t l i   o l i b   b or i l i s h i d a   k a tt a
a h a m i y a t g a   e g a .   U   y o k i   b u   t u r i s h d a   b u t u n   o ‘ y i n   d a vo m i d a   b o ‘ l a d i .   Ba j a r i l i s h i
15 o s o n   b o ‘ l sa d a ,   k o ‘ p i n c h a       t u r i s h d a   –   o ‘ y in c h i l a r   t o m o n i d a n   x a t o l i k k a   y o ‘ l
q o ‘ y i l a di .
Vo l e y b o l c hi n in g     t u r i s h i   –   b u   g a v d a n i n g   e n g   oq i l o n a   h o l a t i   b o ‘ l i b ,   o ‘ y i n
j a r a y o nid a   t o ‘ p n i   s a mara l i   v a   i s h o n c h l i   i s h l a s h d a ,   y o k i   h a r a k a t n i   b a j a r i s h g a
t a y yor l a ni s h g a   i m k o n   b e r a di .   Ra t s i on a ll ik ,   y a ’ n i   sa m a r a d or l ik n i n g   uni v e r sal
m e z o n i   b o ‘ y i c h a   f o y d a l i l i k n i   qu l a y l i k   bi l a n   a d a s h t i r mas l i k   l o z i m.   O ‘ y in c h i
u c h u n   o ‘ t a   n or a t s i o n a l   t u r i s h   h a m   qu l a y   b o ‘ l i s h i   m u m k i n   ( y o k i   b o s h q a   h a r
q a n d a y   e l e m e n t ) ,   u l a r   o d a t l a n i s h ,   k o ‘ p   m a r t a l a b   t a kr or l a sh   m a h s u l i   b o ‘ l a d i .
Ra t s i on a l   sam a r a l i   t u r i s h   qu l a y  v a   o d a ti y  b o ‘ l i s h i   l o z i m   –   k e l a j a k   u c h u n  k e r a k .
Ba ’ z i   o ‘ y i n   u s u ll a r i d a   ( p a s t d a n   v a   y uq or i d a n   u z a ti s h ,   q a b u l   qi l i s h ,
hi m o y a d a   o ‘ y n a sh   v a   b . )   t u r i s h   h o l a tl a r i   b o s h l a n g‘ i c h   h o l a t   h i s o b l a n a d i   ( h u ju m
z a rb a s i ,   t o ‘ s i q   t o ‘ p n i   y e tk a z i s h ,   h i m o y a   v a   o l di n i   o l i s h da ).
H a l   e tu v c h i   v a z i f a l a rn in g  tu r l i c h a l i g i   t u r i s h l a rn in g   f a r q i   v a   u l a rg a  t a l a b l a r n i
b e l g i l a y di .   Y uq or i ,   o‘r t ac h a   v a   p a s t k i   tu r i s h l a r n i   f a r q l a sh   m u m k i n .       Y u q or i
t u r i s h d a      h u j u m c hi l a r ,      t o‘ s i q      q o‘ y u v c hi l a r ,      t o‘p n i   o ‘ y in g a   k i r i t u v c hi l a r   v a
k o‘ p i n c h a   b o g‘ l o v c hi l a r   t u r a di .   O‘r t a c h a   t u r i s h d a   t o‘ p n i       q a b u l     qi l u v c h i l a r
tu r i b ,       k o ‘ p i n c h a     h u j u m     z a r b a l a r i n i     q a bu l   qi l a di l a r ,   o l d i n i   o l a di l a r   v a
i k k i n c h i   u z a ti s h n i   b a j a r a d i l a r .   P a s t k i   t u r i s h d a   hi m o y ac h i l a r   tu r i s h a d i   ( 2 -r a sm ) .
B u n d a   UO M   ( u m u m i y   o g ‘ i r l i k   m a r k a z i ) n i n g   h o l a t i   n a v b a t d a g i   h a r a k a t n i n g
x u s u s i y a ti g a   b og ‘ l i q   b o ‘ l a d i .   S hu n i   h a m   t a ’ k i d l a s h   o ‘r i n l i k i ,   o ‘ y i n c h i n i n g   b o ‘ y i
v a   un i n g   k oo r d i n a t s i o n   q o b i l i y a t i   UO M g a   s e z i l a r l i   t a ’ s i r   k o ‘r s a t a d i .   S h u n i n g
u c h u n   h a m   s a m a r a l i   t u r i s h   h o l a t i   s h u n d a y   b o ‘ l i s h i   k e r a kk i ,   b u n d a   UO M   t ez d a
t a y a n c h   c h e g a r a s i d a n   c h i q a r i l i b ,   z a r u r   h a r a k a t l a n i s h   v a   f a o l i y a t   k o ‘r s a ti s h
i m k o n i y a ti n i   b e r a   o l s i n . U l a r nin g   f a r q i   o y o q l a r nin g   bu ki l i s h i d a ,   t ovo n l a r
o ‘ r t a s i d a g i   mas of a
v a   h a vo d a   e g i l i s h i n in g   b u r c h a g i   bi l a n   b e l g i l a n a d i .   Ba r c h a   tu r i s h l a r   s t a t i k
( o ‘ y i n c h i n i n g  h a r a k a t s i z )     v a   d i n a m i k   ( a s o s i y  t a y a n c hn i   b i r   o y o qd a n  i k k i n c h i s i g a
o ‘ t k a z i s h   b i l a n   t o ‘ pn i   q a b u l   q i l i s h ,   h u j u m   z a r b a s i n i   b e r i s h   y o k i   t o ‘ s i q   q o ‘ y i s hn i
k u ti s hd a )       tu r l a rg a   b o ‘ l in a d i .   K e y in g i si   q a d a m l a s h   v a   sa k r a s h l a r   b i l a n   a m a l g a
o s hi r i l a d i .   T u r i s h l a r   o ‘ y i n   h a r a k a t l a r i n i   t e z   b o s h l a s h   v a   t o ‘ p n i   i s h l a s h n i
16 qu l a y l a s h ti r i s h   u c hu n   m o ‘ l j a ll a n g a n .   B u   tu r i s h   h o l a t i   q a n c h a l i k   p a s t ro q   b o ‘ l sa,
o y o qn i   t i zz a l a r d a n   b u k i s h   v a   g a v d a n i   o l d in g a   k o ‘ p r o q   e n g a s h t i r i s h n i   t a l a b   e t a d i .
B un d a y   tu r i s h d a ,   y e l k a n i       p a s t g a      e g i l ti rg a n      h o l d a ,      a k s       e t t i r u v c h i       t u r i s h
h o l a t i n in g  q a t t iq l i g i n i  o s o n ro q   t a s h ki l   e ti s h   m u m k i n .
A k s i n c h a ,   e g i l g a n   g a v d a d a ,   y e l k a   y u q or i g a   k o ‘ t a r i l a d i ,   q o ‘ ll a r   t a b i i y   h o l d a
p a s t d a   b o ‘ l a d i ,   b u   h i m o y a d a   v a   t o ‘ p n i   q a b u l   qi l i s h d a   n oq u l a y di r .   B un d a y
d a s t l a b k i    h o l a t d a    a k s    e tti r u v c h i    t u r i s h    h o l a t i n i    t a s h k i l    e ti sh
u c h u n ,    o ‘ y in c h i    q o ‘ l in i    y uq or i g a ,    t o ‘ p g a    t o m o n    k o ‘ t a r i s hi g a    t o‘g‘r i
k e l a di ,   b u   e sa   t o ‘ pn in g   z a r b a d a n   k e y in g i   k a t t a   u c hi s h   t ez l i g id a   q a r s h i   z a r b a
b o ‘ l a d i ,   y e tk a z i sh   a n i q l i g i n i   p a s a y ti r a d i .
B un d a y   b o ‘ s h a s h g a n   h o l a t d a   u c h i b   k e l a yo t g a n   t o ‘ p g a   t ez ro q   t a ’ s i r
k o ‘ r sa t a   o l a d i ,   d e g a n   q a r a s h l a r  a s o ss i z di r .   S p or t c h i l a r   t a j r i b a si   h a m,  e k s p e r i m e n t a l
ma’ l u m o t l a r     h a m     s h u n i     k o ‘ r s a t a d i k i ,     mas a l a n ,     s p r i nt e r s ta r t   h o l a t i d a   q o l i p n i
b o s i b   tu rg a n   b o ‘ l sa,   b u   s t a r t   v a q t i n i   qi s q a r ti r a d i .   S h u       bi l a n       b i rg a ,
m u s k u ll a r n i     h a d d a n      or t i q     t a r a n g l a s h ti r i sh    h a m  o ‘ y in c h i n i   “ q i s i b ”  q o ‘ y a d i   v a
t o ‘ p g a   t o m o n   h a r a k a t   b o s h l a s hi n i   s e kin l a s h t i r a d i .   S hu n i n g   u c hu n ,   o ‘ y in c hi l a r
t ez ro q   s ta r t   o l i s h g a  i m k o n  b e r u v c h i   o ‘ z g a r u v c h a n   h o l d a   t u r i s h d a n   fo y d a l a n a di l a r .
D a s t l a b k i   h o l a t l a r .   D a s t l a b k i   h o l a t l a r       u   y o k i   b u   t e x n i k   u s u ll a r n i
b a j a r i s h g a     t a y y o r g a r l i k     f a z a s i n i     b el g i l a y d i .     D a s t l a bk i    h o l a t l a r n i   e g a ll a s hn i n g
b a j a r i l i s h i   k u t i l a yo t g a n   h a r a k a t n i   b a j a r i s h   u c h u n   q u l a y   s h a r o it n i   v a
h a r a k a t l a n i s h n i   t a ’ m i n l a s h i   d a r k o r .   T e x n i k   u s u l n i n g   b a j a r i l i s h i d a n    q a t ’ i y   n a z a r ,
d a s t l a bk i   h o l a t l a r    b i r m un c h a   s t a t i k l i g i   b i l a n  f a r q l a n a d i :   t o ‘ p n i   u z a ti s h d a n   o l d i n
( 3   a -r a sm ) ,   p a s t d a n   t o ‘ pn i   q a bu l   q i l i s h d a   ( 3   b -r a sm ) ,   t o ‘ s i q   q o ‘ y i s hd a   ( 3   v -r a s m)
v a   hu j u m   z a r b a s i n i   b e r i s hd a
17   ( 3   g -  r a sm ) .
a                                                                       b
          Vo l e y b o l d a g i   h a r a k a t l a r   y u r i s h   v a  y u g u r i s h   vo s i t a s i  q o ‘ s h i m c h a   v a  o d a t d a g i
q a d a m l a r       b i l a n       a m a l g a       o s hi r i l a d i .       S hu n i n g d e k ,       h a r       x i l   sa k r a s h l a r   v a
t u s h i s h l a r  h a m   q o ‘ ll a ni l a d i .
T ay a n c h   q a d a m   b i l a n   h a r a k a t la n i s h .     O ‘ y ind a   s h u n d a y   h o l a t l a r
b o ‘ l a d i k i ,   b un d a   o ‘ r i n   o ‘ z g a r ti r i sh   h a r a k a t l a r i n i   q a d a m   b i l a n   a ma lg a   o s hi r i s h
z a r u r di r .   B u     fo y d a l i ,     c h unk i     h a r a k a t    j a r a y o ni d a     o ‘ y in c h i n in g   tu r i s h   h o l a t i n i
b u z ma y di ,   h a r   q a n d a y   v a q t   d a vo m i d a   u n i n g   t o ‘ p   b i l a n   i s h l a y     o l i s hi n i
t a ’ m i n l a y di .     U s h b u     u s u l n i n g     b o ‘ sh     t o m o n i     –     o d d i y   y u g u r i sh   bi l a n
t a qq o s l a n g a n d a  un in g   t e z l i g i   y uq or i   b o ‘ l mas l i g i di r .
T a y a n c h   q a d a m   bi l a n   h a r a k a t l a n i sh   t e x ni k a si   a n c h a   od di y ,     bi ro q
s h un d a y   b o ‘ l s a - d a ,   b i r   q a t o r   m u vof i q l a s h t i r u v c h i   t a l a b l a r n i   b a j a r i s h   j o i z .
H a r a k a t   y o ‘ n a l i s hi g a   y a qi n   b o ‘ l g a n   q a d a m   v a   b o s h q a   o y o q   bi l a n   t a y a n c h d a n
i t a r i l i s h   hi s o b i d a n   b o s h l a ni s h i   k e r a k .   S i lt a n i s h d a n   s o ‘ n g   o ‘ y in c h i       s i l t a n i s h n i
b a j a rg a n       oyo qn i       t a y a n c h i g a       s h u n d a y       q o ‘ y i s h i   k e r a k ki ,   u   y a n a   s t a n d a r t
tu r i sh   h o l a ti g a   e g a   b o ‘ l s i n .   H a r a k a t   t ez l i g i   o s hi r i l g a n d a   s i l t a n a y o t g a n   oyo q
t a y a n c h   oyo qq a   y a q i n ro q   q o ‘ y i l a di ,   b u   o y o q   bi l a n ,   s h u   j o y nin g   o ‘ z id a
n a v b a t d a g i   q a d a m   q o ‘ y i sh   b a j a r i l a di .   Y uq or i   t ez l ikd a   h a r a k a t l a n g a n d a
t a y a n c h s i z   h o l a t   h a m   k u z a ti l a d i .   B u n d a   “ h a r a k a t l a ni s h   t ez l i g i   q a n c h a   y uq or i
b o ‘ l sa,   ti r a l g a n   q a d a m   h a m   s h u n c h a   k e n g   b o ‘ l i s h i   z a r u r ”   d e g a n   q o i d a g a   a mal
q i l i n a d i .   A g a r d a       ma’ l u m       b i r       b e l g i l a n g a n       v a q t       or a l i g ‘ id a       m u vof i q l i g i
18 ku za ti l sa,   k e s i s h g a n   q a d a m l a r   u s ul id a n   h a m   fo y d a l a ni s h   m u m k i n .   H i m o y a d a
un d a n    fo y d a l a n mas li k    k e r a k ,    a k s    h o l d a ,    o ‘ y ind a    o ‘ y in c h i
k e s i s h g a n   q a d a m   h o l a t i d a   t u rg a n i d a   t o ‘ p   b i l a n   i s h l a s h g a   t o‘g ‘ r i   k e l i b
q o l sa,     b u     a n c h a    n oq u l a y l ikn i     k e l t i r i b     c h i q a r a d i .     H a r a k a t l a ni s h n i     t i k   tu rg a n
( s t o y k a )   h o la t d a   b o s h l a s h   v a   s h u   h o l a t d a   t o ‘ x t a y   o l i sh   j u d a m u h i m di r .     B u n in g
u s t i g a ,     t o ‘ p n i     o ‘ z     yo ‘ n a l i s h i d a     u r m a s l i k     u c h u n ,   b un d a y   tu r i sh   h o l a ti ,   t o ‘ p
bi l a n   i s h l a sh   i m k on i n i   p a s a y ti r a d i .   B u   h o l a t  d o i mo  h a m   ku za ti l ma y di ,   k o ‘ p i n c h a
to ‘ pn i   h a r a k a t   d a vo m i d a   y o ‘ n a l ti r i sh   t o‘g‘r i   k e l a d i ,   a m mo   q u l a y   tu r i s h   h o l a t i d a
t o ‘ x t a s h g a   i n ti l i s h   l o z i m.
D a s t l a bk i   q a d a m l a r   m e x a ni k a s i n i   b a t a f s i l ro q   k o ‘ r i b   c h i q a m i z .   T i k   tu rg a n
h o l d a   h a r a k a t n i   b o s h l a s h d a ,   o ‘ y in c h i   bi r i n c h i   q a d a m n i   d o i mo   h a r a k a t   y o ‘ n a l i s h i
b o ‘ y i c h a   y a q i nro qd a g i   o y o qd a n   b o s h l a y di ,   u n i   t a y a n c h d a n   u z a d i ,   b u   b o s h q a
o yo qn i n g   t a y a n c h d a g i   m u vo z a n a t i   bu z u l i s h i g a   o l i b   k e l a d i .   O ‘ y in c h i n i
m u vo z a n a t d a n   c h i q a r i s h   u c hu n   ( a g a r   t a s h q i   k u c h l a r   t a ’ s i r i   b o ‘ l mas a ) ,   h a r a k a t
y a q i n d a g i   o y o q   bi l a n   e mas   ( c h u n k i u   t a y a n c h d a n   u z i li b   q o l a d i ) ,   b a l k i   u z o q d a g i
oyo qn i n g   it a r i l i s h i   bi l a n   a ma lg a   o s h i r i l a di .   A k s   h o l d a   ( m u vo z a n a t n i   y o ‘ q o t g a n
v a   y a qin roq d a g i   o y o q   bi l a n   i t a r i l g a n d a )   t ovo n l a r   or a s i d a g i   mas of a   u n c h a   k a tt a
b o ‘ l ma g a n   b a l a n d   t i k   t u r i s h   s a m a r a l i ro q   b o ‘ l g a n   b o ‘ l a rd i .
A ma l i y o t       v a       n a z a r i y       q a r a s h l a r       b u n in g       t e s k a r i s i n i       k o ‘ r sa t a di :
( ma’ l u m    d a r a j a g a c h a )    bu ki l g a n   o y oq l a r d a   b a j a r i l a di g a n   tu r i sh   q a n c h a  p a s t ro q
v a   k e n gro q   b o ‘ l sa,   h a r a k a t n i  bo s h l a sh   s h u n c h a li k   y e n g i l   b o ‘ l a di .
S p or t c h i n i n g    h a r a k a t l a ni s h i n i    y u z a g a    k e l ti r u v c h i    s a b a b    o y o qn i n g
t a y a n c h d a n   i t a r i l i s h   k u c h i n i n g   gor i z o nt a l   t a s h k i l   e tu v c hi s i   hi s o b l a n a d i   ( 4 -
r a sm d a     F g) .     U     t a y a n c h n i n g     t a ’ s i r     k u c h i n i     gor i z o nt a l    t a s h ki l  e tu v c h i s i g a
( F
r g )   t e n g   b o ‘ l ib ,   b u   h a r a k a t l a n ti r u v c h i   ku c h   d e b   hi s o b l a n a d i ,   c h u nk i   u
o ‘ y in c h i n in g   h a r a k a t   y o ‘ n a l i s hi g a   m o s   b o ‘ l a d i .   U s h b u   t a s h k i l   e tu v c h i   i k k i t a
o m i l :   t a y a n c h n i n g   t a ’ s i r   k u c h i   k a t t a l i g i   v a   i t a r i l i s h   k u c h i n i n g     t a y a n c h g a     t a ’ s i r
e t i s h     b u r c h a g i     b i l a n     a n i q l a n a di .     Un in g    q o ‘ y i l i sh   bu r c h a g i   ( φ )   q a n c h a   k a m
b o ‘ l sa,   it a r i l i s h   k u c h i n i n g   gor i z o nt a l  t a s h k i l    e tu v c h i si    s h u n c h a l i k    k o ‘ p    b o ‘ l a d i
v a    s h u n g a    m o s    r a v i s h d a  o ‘ y in c h i   g a v d a s i n in g   t ez l a s hi s h i   h a m   o s h a d i .
19   B i r i n c h i     q a d a m d a ,     oyo q     m u s k u ll a r i     ku c h i     v a     r i vo j l a n i b     b or u v c h i   k u c h
q o ‘ y i s h n in g  g e o m e t r i k  q onu ni y a t l a r i d a n   k e l i b  c h i q q a n   h o l d a ,  o ‘ y in c h i   q a n c h a l i k
p a s t ro q   v a   k e n gro q   tu r i s h d a n   fo y d a l a n a   o l sa,   i t a r i l i s h   bu r c h a g i   s h u n c h a l i k   k a m
b o ‘ l a d i .
T i k   t u r i s h   b a l a n d l i g i   v a   o y o q   t ovo n l a r i   o ‘ r t a s i d a g i   mas of a   o ‘ y in c h i n i n g
oyo q   m u s ku ll a r i n i n g   t e z l i k - k u c h     i m k on i y a t l a r i n i   hi s o b g a   o l g a n   h o l d a
t a n l a n i s h i   l o z i m.   O y o q   m u s ku ll a r i   q a n c h a li k   k u c h l i   b o ‘ l sa,   hi m o y ac h i     s h u n c h a
p a s t ro q     t u r i s h d a n     fo y d a l a ni s h i     m u m k i n .     J u d a y a m   k e n g   h o l a t d a   t u r i s h
s a ma r a s i z ,   vo l e y b o l c h i   d e y a r l i   t o‘g‘r i   q o ‘ y i l g a n   o y o q l a r   bi l a n   k a t t a   k u c h n i
r i vo j l a n ti r a  o l ma y di .
V a q t     t i g ‘ i z l i g id a     o ‘ y in c h i     k e r a k l i     y o ‘ n a l i s h n i     t a n l a s h i d a   o ‘ z g a r u v c h a n
tu r i sh   h o l a t i   y or d a m   b e r i s h i   m u m k i n ,   bu n d a y   h o l a t   z a r u r i y   s i l ji s h   c h i z i g ‘ i
b o ‘ y l a b   jo y l a s h g a n   k e r a k l i   n u q t a g a ,   n a v b a t d a g i   s i lt a n i sh   bi l a n ,   t ovo n l a r n i
j o y l a s hti r i sh   i m k on i n i   b e r a di .   S hu n d a y   v a z i y a t l a r   h a m   b o ‘ l a d i k i   ( mas a l a n ,
h i m o y a d a   y o k i   k u c h l i   z a r b a l a r n i   q a b u l   q i l i s h d a ) ,  o ‘ z g a r u v c h a n   t u r i s h   h o l a t i  h a m
i s t a l g a n   n a t i j a n i   b e r ma y di .
O d a t d a g i   y u g u r i s h .   T a y a n c h   ti r a l g a n   q a d a m   b i l a n   e r i s hi b   b o ‘ l ma y di g a n
y uq or i   t ez l ikd a g i   h a r a k a t l a r   t a l a b   e ti l g a n d a   o ‘ y in c hi l a r   o d a t d a g i   –   y u g u r i s h d a n
fo y d a l a n a dil a r .   Vo l e y b o l   b o ‘ y i c h a   m u t a x a ss i s l a r   h o z i rg ac h a   h a m   A R A S TU
q a r a s h l a r i g a   t a y a n a di l a r ,   u n g a   k o ‘ r a   “ t e z ro q   y u g u r i sh   u c h u n   k u c h l i ro q   it a r i l i sh
k e r a k ” .       U s h b u   t a l q i n g a   k o ‘ r a   y u g u r i sh   t ez l i g i   y u g u r u v c h i n in g   q a d a m
u z u n l i g i n i n g   ( L )  un i n g   c h a s t o t a s i g a   ( n )   k o ‘ p a y t mas i g a  t e n g di r :
V = L ∙ n    ( 14 )
Ra s m a n       b u       t o‘g‘r i ,       bi ro q       u n i       k e y in g i       t a l q i n i       qu y id a g i c h a :
s p or t c h i n i n g   q a d a m l a r i   c h a s t o t a si   –   j ud a   k o n s e rv a ti v   o m i l di r :   ma s h q   j a r a y o ni d a
“e n g   y uq or i   t e z l ik ”   h o di s a si   t e z   b o s h l a n a d i .   U s h b u   sa b a b g a   k o ‘ r a ,   o y o q
h a r a k a t l a r i   c h as t o t a s i   y uq or i   b o ‘ l g a n   s p or t c hi l a rn i   t a n l a b   o l i s h g a   k a t t a   e ’ tib o r
b e r i sh   t a v s i y a   e ti l a d i .
Vo l e y b o l c hi l a r   h a r a k a t d a n     s o ‘ n g ,   y o k i     o ‘ y i n     u s u l i n i     b a j a rg a n i d a n   s o ‘ n g
t o ‘ x t a y di l a r .   O ‘ y in c hi l a r   t o ‘ x t a s h n i   q u y id a g i   u s u ll a r d a   a m a l g a   o s hi r a di l a r :
20 q a d a m d a ,     i k k i     q a d a m l a b ,     y u g u r i b ,     s a k r a b ,     s i rp a n i b     v a   u m b a l o q   o s h i b .
H a r a k a t n i n g   p a s t ro q   t ez l i g i   ( t a y a n c h   ti r a l g a n   q a d a m d a )   o ‘ y in c h i l a rg a   q a d a m l a b
t o ‘ x t a s h g a   i m k o n   b e r a d i .   H a r a k a t n i n g   a n c h a   y uq or i   t ez l i g in i   (o da t d a g i
y u g u r i s h d a )   i kk i   q a d a m la b   s e k in l a s h ti r i s h m u m k i n .   B u n i n g    u c hu n     t a y a nu v c h i
u z u n ,     ox i rg id a n     o l d i n g i     q a d a m d a   o y o q       o ‘ y in c h i n i n g       g a v d a       qi s m i d a n
o l din g a     o ‘ t a d i     v a     t o ‘ x t a s h d a  t a y a n c h g a ,   un in g   h a r a k a t   t ez l i g in i  s o ‘ ndi r u v c hi ,
q a r a m a - q a r s h i   k u c h   q o ‘ y i sh   i m k o n i y a t i   p a y d o   b o ‘ l a d i .   O x i rg i   q a d a m
o ‘ y in c h i n i n g   t o ‘ x t a s h  v a z i f a s i n i   u z i l- k e s i l  h a l  q i l a d i .
Y u g u r i s h n i n g   y a n a d a   y uq or i ro q   t ez l ig i   oyo q   qi s m i g a   b e r i l g a n   y uq or i
d a r a j a d a g i   t or m o z l a ni s h   bi l a n   s e k in l a s h t i r i l a di .   B u   u n c h a li k   u z u n   b o ‘ l ma g a n
p a s t ro q ,   o l d i n g a   u z a ti l g a n   s i l t a n u v c h i   o y o qd a n   bi rd a ni g a   s i l t a n i b   y e rg a
tu s h i s h d a n   i b or a t di r .   S a k r a s h   u s u l i   b i l a n ,   ma s a l a n ,   h u j u m c hi l a r ,   t o ‘ s i q
q o ‘ y u v c hi l a r   v a   h i m o y a l o v c h i   o ‘ y in c h i l a r   t a y a n c h s i z   h o l a t d a   t o ‘ x t a s h l a r i
m u m k i n .
S i r p a n i s h d a g i   i s h q a l a n i sh   hi s o b i d a n   h i m o y ac hi l a r   t o ‘ x t a s h l a r i   m u m k i n ,
u l a r     ti zz a d a ,     y o nb o sh     b il a n ,     k o ‘ k r a k          y o k i     or q a si     bi l a n s i r p a n g a n   h o l d a
t o ‘ p g a   t a s h l a n ad i l a r .   H i m o y ac hi l a r   t o ‘ x t a s h n i   u m b a l o q   o s hi s h   y or d a m i d a   h a m
b a j a r i s h l a r i   m u m ki n .   Y i qi l i s h   b i l a n   t o ‘ x t a g a n d a n   s o ‘ n g   o ‘ y in c hi l a r   m u m k i n
q a d a r   t ez ro q   o ‘ z   h ud ud l a r i n i   e g a ll a s h l a r i   v a   o ‘ y in g a   q o ‘ s hi l i s h l a r i   m u hi m d i r .
V ol e y b o l c h i l a r n i n g   m ay d o n d a   t u r i s h ,   t o ‘ p   b i l a n   s a m a r a l i   o ‘ z a r o   t a ’ s i r i n i   y o k i
un g a   t a yy o r l a n i s h n i  a m alg a   o s h i r i sh   u c hu n   z a r u r i y  x u lo s al a r
1 .   Vo l e y b o l c hi l a r n i n g   ma y d o nd a   tu r i s h ,   t o ‘ p   bi l a n   sa m a r a l i   o ‘ z a r o
t a ’ s i r i n i   y o k i   u n g a   t a y y o r l a ni s h n i   a ma lg a   o s h i r i s h   u c h u n   g a v d a   b o‘g ‘ in l a r i n i n g
e n g   fo y d a l i   j oy l a s hu v i   s i f a t i d a ,   y e l k a l a r   p a sa y ti r i l g a n   v a   t o‘g ‘ r i l a n g a n   h o l d a
q o ‘ ll a r   d e y a r l i   o l di n d a   b o ‘ l g a n ,   g a vd a   o l din g a   e n g a s h g a n ,   y a r i m   b u ki l g a n
o y o q l a r d a ,   o y o q   u c h i d a   bi l a k l a r   b i l a n   a m a l g a  o s hi r i l a d i .
2 .   O ‘ y i n   v a z i f a l a r i n i   sam a r a l i ro q   h a l   e ti s h g a   tu r i s h n in g   m a q s a d g a m u vof i q
k o ‘ r i n i s h i d a n   fo y d a l a ni sh   y or d a m   b e r a d i .   T o ‘ s i q   q o ‘ y i sh   v a   t o ‘ p   u z a t i s h g a
t a y y o r l a ni s h d a ,   s h un in g d e k ,   y uq or id a n   u z a ti s h l a rn i   b a j a r i s h d a
t ovo n l a r       qi s q a r o q       q o ‘ y i l g a n       y uq or i ro q       k o ‘ t a r i li b       t u r i s h l a rd a n
21 f o y d a l a ni l a d i .     H i m o y ac h i l a r     o ‘ z    h a r a k a t l a r i n i    p a s t ro q     v a    k e n g     t u rg a n   h o l d a
b a j a r i s h l a r i   l o z i m.
3 .   T a y a n c h   ti r a l g a n   q a d a m l a r   bi l a n   h a r a k a t l a n i sh   –   vo l e y bo l c h i   t a m o n i d a n
e n g   k o ‘ p   q o ‘ ll a ni l a d i g a n  h a r a k a t l a ni s h   tu r i d i r .
4 .   T u r i s h   h o l a t i   q a n c h a l i k   p a st   b o ‘ l sa   ( ma’ l u m   d a r a j a d a ,   o y o q l a r n i n g
k u c h i   v a   u z u n l i g i g a   bo g ‘ l i q  h o l d a ) ,   s t a r t   v a   t ez ro q   t ez l a ni sh   s h u n c h a li k sam a r a l i
b o ‘ l a d i .
5 .    V a q t    t i g ‘ i z l i g i    s h a ro it l a r i d a    v a    k a tt a    mas of a g a    s i l ji s h l a rd a ,
o d a t d a g i  y u g u r i s h d a n   fo y d a l a ni s h   k e r a k .
6 .     Od a t d a g i     y u g u r i s h d a     e n e rg i y a ni n g    a s o s i y    qi smi     t e b r a n u v c h a n   q o ‘ l -
o yo q l a r n i n g   ( u l a rn i   t ez l a s h t i r i sh   v a   s e k in l a s h t i r i s h d a )   i n e r s i y a   k u c h i g a   q a r s h i
sar f l a n a di .
7 .   T e b r a n i s h l a rn in g   u c h t a   a s o s i y   r e ji m l a r i d a n   e n g   fo y d a l i si   k o n s e r v a ti v
r e ji m     hi s o b l a n a d i .       Un d a       q o ‘ l - o yo q l a r n i       s e k i n l a t i s h       v a   t ez l a ti sh   i s h i n i
e g i l u v c h a n   o ‘ z g a r i s h n i n g   k in e t i k   e n e rg i y a s i n i   p o t e n s i a l   e n e rg i y a g a   v a   bu n in g
t e s k a r i s i g a   o ‘ z g a r ti r i sh   h i s o b i d a n   g a v d a   b o‘g ‘ in l a r i n i n g   e n e rg i y a s i n i   s a q l a s h n i
s u y a k - m u s k u l  bi r i k m a l a r i n i n g  e g i l u v c h a n   e l e m e nt l a r i   b a j a r a d i .
8 .   S t a r t d a g i   e n g   y uq or i   t ez l a ni s h   v a mas of a g a   y u g u r i s h n i n g   y uq or i  t ez l i g in i
q o ‘ l - o y o q l a r   t e b r a ni s h i n i   k o n s e rv a ti v   r e ji m g a   o ‘ t k a z u v c h i   a v t og e n   s e k i n l a s h i s h
r e f l e k si   y o r d a m i d a g i n a   m u s k u ll a r   f a o ll i g in i   b o s h q a r i sh   h i s o b i d a n   t a ’ m i n l a sh
m u m k i n .
Vo l e y b o l c hi l a r   i k k i   t u rd a g i   s a k r a s h d a n   f o y d a l a n a d i l a r   –   bi r   y o k i   i k k i
o y o qd a   s i l t a ni s h ;   u l a r   y u g u r i b   y o k i   j o y d a n   t u r i b   b a j a r i l a d i .   S a k r a s h l a r   a y r i m
o ‘ y i n    u s u ll a r i d a :    h u j u m    z a r b a l a r i ,    t o ‘ s i q    q o ‘ y i s h ,   u z a t i s h n in g  a y r i m     u s u ll a r i
v a     h i m o y a d a g i     o ‘ y in l a r d a     m u hi m     t a r k i bi y    qi sm  hi s o b l a n a d i .
Vo l e y b o l c hi l a r n i n g   t a y a n c h - h a r a k a t   a p p a r a t l a r i   e l e m e nt l a r id a n
bi o ma s h i n a n i n g   sam a r a l i   e l e m e nt l a r i n i   s h a k ll a n ti r i s h ,   o ‘ y in c h i l a rg a   b a l a nd ro q
s a k r a s h g a   i m k o n   b e r i sh   u s u ll a r i n i   m u v a ff a qi y a t l i   j or i y  e tib ,  y u g u rg a n   v a   j o y id a n
y uq or i g a   s a k r a s h l a rn in g   f i z i k   m o h i y a t i n i  tu s h u n i s h  z a r u r .
22 Vo l e y b o l c hi n in g   s a k r a s h i ,   b o s h q a   h a r a k a t l a r   k a bi ,   y e r nin g   t or t i sh   k u c h i
t a ’ s i r i   ma y d on i d a   b a j a r i l a d i .
  U   y e r   y u z a s i d a   m u n t a z a m   ma v ji d ,   y a ’ n i   sa k rov c h i   v a   y e r nin g   ma r k a z i
o ‘ r t a s i d a g i   m a s o f a  bi r   x i l d i r ,   s a k r a s h  b a l a nd l i g i  un c h a l i k   a h a m i y a t g a   e g a   e mas.
Vo l e y b o l c h i   s a k r a s h n i   b a j a r i s h i   j a r a y o ni d a   y e r nin g   t or ti s h i s h   k u c h i   sa l bi y
t e z l a ni s h n i   ( y a ’ n i   t ez l i k   s e kin l a s h u v i ni )   k e l ti r i b   c h i q a r a d i ,   p a s t g a   t o m o n
h a ra k a t l a rd a n   e sa   i j ob i y   t e z l a n i sh   ku za ti l a d i .
S a k rov c h i n i n g   y uq or i g a   k o ‘ t a r i l i s h   t e z l i g i   q a n c h a   k a t t a   b o ‘ l sa,   vo l e y b o l c h i
s h u n c h a   y uq or i g a s a k r a y di ,   b u   s i l t a ni s h d a g i ma’ l u m   v a q t   d a vo m i d a   q o ‘ y i l u v c h i
k u c h   i m p u l si   ( b o s h q a   h a r   x i l   e hti m oll a r   bi l a n )  b e l g i l a n a d i .
T e z l i k   v e kt or in i n g   o ‘ z g a r i s hi ,   h a r a k a t d a g i   vo l e y b o l c hi g a   n i s b a t a n   q a n d a y di r
bu r c h a k   o s t i d a   t a s h q i   ku c h l a r   t a ’ s i r i d a   k e l i b   c h i q a d i .   T a ’ s i r  e tu v c h i   t a s h q i   k u c h
( y o k i   t a s h q i   k u c h g a   s a b a b   b o ‘ l a di g a n   i c h k i   k u c h ,
mas a l a n ,   t a y a n c h n in g   t a ’ s i r l a ni s h   ku c h i )   u n i n g   k a t t a l i g i   v a   b u r c h a g i g a b og ‘ l i q
t ez l i k   v e kt or i   o ‘ z g a r i s h i n i  t a ’ m i n l a y di . S a k rov c h i   g a v d a s i n i n g   s i l ji s h   y o ‘ n a l i s hi g a
ni s b a t a n   9 0 o  
bu r c h a k   o s t i d a g i   k u c h ,   y u g u r i s h n i n g   gor i z o nt a l   t ez l i g i   v e kt or i
k a t t a l i g i g a   h e c h   q a n d a y   t a ’ s i r   k o ‘ r sa t m a y di .   U   t a y a n c h g a   s u y a n i b ,   oyo q
m u s k u ll a r i   k u c h i t a ’ s i r i   n a t i j a s i d a   u n i n g   v e r tik a l   h o l a t i   hi s o b i d a n   u n in g   k a t t a l i g i
v a   t ez l i k   v e kt or i   y o ‘ n a l i s h i n i   o ‘ z g a r ti r a d i .   B u n d a   t a y a n c h n i n g   t a ’ s i r l a n i sh   k u c h i
v uj u d g a   k e l a d i ,   u   m i qd o r   j i h a t d a n   t a y a n c h g a   t a ’ s i r   k u c h i g a   t e n g   v a   q a r a m a -
q a r s h i   y o ‘ n a l g a n   b o ‘ l a di .   T e z l ikn i n g   i k k a l a   t a rk i b i n i n g   n a ti j a si   sa k r ov c h i
y o ‘ n a l i s h i   t ez l i g i n i   b e l g i l a y di ,   s h u   t a r z d a  t ez l i k   v e kt or i  o ‘ z g a r a di .
A g a r     ku c h     h a r a k a t l a n a y o t g a n     s a krov c hi n i n g     g a v d a s i g a     k i c h i k
bu r c h a k   o s ti d a   t a ’ s i r   e t sa   ( i z i d a n   orq a g a   s i l t a n i s h d a ) ,   u n d a
s p or t c h i n i n g y u g u r i sh   t ez l i g i   v e kt or i ,   i t a r i l i s h   k u c h i   bi l a n   v u j u d g a   k e l u v c h i
gor i z o nt a l   t ez l i k   v e kt or i   k a tt a l i g i g a c h a   o ‘ z g a r a d i .   G a v d a n in g   o ‘ s i b   b or u v c h i
gor i z o nt a l   s i l ji s h   t ez l i g i   v e kt or i   v a   v e r tik a l   t a s h ki l   e t u v c h i n i n g   v e kt o r   t ez l i g i
sa k rov c h i   v e kt o r   t ez l i g i n i   b e l g i l a b   b e r a d i . I t a r i l i sh   m e x a n i z m i n i   t u s h u n i sh   v a
sa k r a sh  b a l a n d l i g i n i   o s hi r i s h s h a r t l a r i n i   s h a k ll a n t i r i s h d a   s a k r a sh   j a r a y o n i   m u s k u l
23 e n e rg i y a s i d a n   f o y d a l a ni s h   s a ma r a d or l i g i   j i h a t i d a n   o ‘ rg a ni li b   c h i q i l i s h i
l o z i m. M a s h q l a r   h i s o b i d a n   m u s k u ll a r   f a o ll i g in i   o s h i r i s h   u s u ll a r i   v a  m u a m m ol a r i
qu y i d a g i c h a      b e r i l a di :     sa k rov c h i      m u s h a k l a r i      f a o ll i g in i   hi s o b g a   o l ib ,   a s o s i y
e ’ tib orn i   sa k r a sh   b a l a nd l i g i n i   o s hi r i s h   u c hu n   m u s ku l   e n e rg i y a s i d a n   s a mara l i   v a
t e j a m l i   fo y d a l a ni s h   s h a ro i t l a r i n i   i z l a sh   z a r u r .
N a z a r i y    jih a t d a n     s a k rov c h i     g a vd a s i n i n g     y u g u r i sh     v a     p a s t l a s h i sh   t ez l i g i
q a n c h a   y uq or i   b o ‘ l sa   (bu n i n g   u c h u n   a n c h a   y uq or i g a   s a k r a s h n i   b a j a r i s h   l o z i m ) ,
p a s t l a y o t g a n   g a v d a n i n g   e n e rg i y a si   s u y a k - m u s k u l   t a r m o q l a r i n in g   e g i l u v c h a n
e l e m e nt l a r i g a   s h u n c h a li k   k o ‘ p   t a rq a t i l a d i .
B i roq ,   b u   s a k rov c h i n i n g   b o ‘ s h a s h m a g a n   h o l d a   s i l t a ni s h g a   k u c h i   y e t a d i g a n
s h a ro i t d a g i n a   i m k o n l i   b o ‘ li b ,   b u   h o l a t d a ,   o y o q   m u s k u ll a r i d a g i   e g i l u v c h a n
e l e m e nt l a r n i   q u vv a t l a m a s d a n   tu r i b ,   fo y d a s i z   t a r a n g l a s h u v   j a r a y o ni d a
p a s a y a y o t g a n   g a v d a n in g   k in e t i k   e n e rg i y a si   s o c hi li b   k e t a d i .
I s ta l g a n   sa k r a s h d a   y u g u r i s h n i n g   o pti m a l   t ez l i g i   v a   s a k r a sh   b a l a nd l i g i n i
t a n l a sh   o ‘ y in c h i n in g   o y o q   m u s ku ll a r i   k u c h   x a r a k t e r i s t i k a s i n i   hi s o b g a   o l g a n
h o l d a   a m a l g a   o s h i r il i s h i   l o z i m,   b u   a m o r ti za t s i y a   v a   s i l t a ni s h d a   u l a rn in g
b o ‘ s h a s h g a n   t a r t i b d a   i s h l a s h i n i   b a r t a r a f   e t a d i . Oyo q   m u s ku ll a r i   q a n c h a li k   k u c h l i
b o ‘ l sa,   s h u n c h a li k   k a t t a   t ez l ik d a   y u g u r i sh   v a   k o ‘ p r o q   b a l a n d li k k a   s a k r a s h n i
b a j a r i s h   m u m k i n .   U s h b u   a y ti l g a n l a r       y a n a       s h u n i       a n g l a t a d i k i ,       v e r tik a l
sa k r a s h n i       b a j a r i s h d a ( mas a l a n ,   t o ‘ s i q   q o ‘ y i sh   u c h u n ) ,   j o y id a   t u r i b   s a k r a s h
u n i n g   b a l a nd l i g i n i o s hi r a i .
B i r     o y o qd a     s i l t a n i b     s a k r a s h d a   a s o s i y   r o l n i     t a y a n c h     o y o qd a     bi ro z
o ‘ ti r i b ,   ox i rg i   q a d a m   b a j a r a d i .   Un i   k o ‘ r ini s h   j i h a t i d a n   s a k r a s h   d e b   h a m
b o ‘ l ma y d i       –       y u g u r i s h n i n g       gor i z o n t a l       t ez l i g i ,       s i lt a n i s h n i       a ma lg a
o s hi r u v c h i      m u s k u ll a r     e g i l u v c h a n     e l e m e nt l a r n i      “ qu vv a t l a s h ”      u c hu n  d e y a r l i
y e t a d i .
S a k r a s h     b a l a n d l i g i n i     o s h i r i s h     s h a r t l a r i n i     r o ‘ y o b g a    c h i q a r i s h g a , m u s ku l
f a o ll i g i n i   b o s h q a r i s h  t e g i s h l i m e x a ni z m l a r i   h a m   y or d a m  b e r a d i .  B u   m e x a ni z m l a r
e vo l y ut s i y a   j a r a yo ni d a   y a r a ti l g a n   v a   f i z i o l og l a r g a   a ll a q a c h o n   ma’ l u m   b o ‘ l g a n
s h a r t s i z   r e f l e k s l a r   k o ‘ r ini s h i d a   m u s t a hk a m l a n g a n .     B u nd a     c h a p     b o ‘ y i n     –
24 t on i k     (f a o ll ik )     v a     s h a r t l i r e f l e k s l a r   h a q i d a   s o ‘ z   b or a d i .   M u s k u ll a r   t o nu s i
f a o ll i g i   h a m  t e z  n a f a s  c h i q a r i l g a n d a  r e f l e k s i v   h o l d a   o s h a d i .
U l a r nin g     fu nk s i y a s i ,     ma’ l u m     bi r     s h a ro it l a rd a ,     i s h l ov c h i   m u s ku ll a rn in g
k u c h l i     q i s q a r i s h i n i     t a ’ m i n l ov c hi ,    k u c h l i     e ff e r e n t  s i g n a ll a rn i    s h a k ll a n t i r i s h d a n
ib or a t d i r .     B i r i n c h i     h o l a t d a     b o s h n i     t ez l i k   bi l a n   e n g a s h ti r i sh   l o z i m.   B o s h n i
b i r d a ni g a ,   mas a l a n ,   orq a g a   (g a v d a g a   ni s b a t a n )   e n g a s h ti r i sh   g a v d a n i   t o ‘ g ‘ r i   tu t i b
tu r u v c h i   m u s k u ll a r n i n g   t o n u s i n i   o s h i r a di .   I kki n c h i   h o l a t d a   m u s k u ll a r n i   bi r d a ni g a
c h o ‘ z i sh   k e r a k ,   b u   ku c h l a ni s h ,   q i s q a r i s h d a n   o l d i n   b o ‘ l ib ,   b a ll i s t i k   h a r a k a t l a r d a
u l a r n i n g   k u c h i n i   n a m o y o n   e ti s hi g a   y or d a m   b e r a d i .   K u c h l a n g a n   m u s k u ll a r n i n g
b un d a y   o l din d a n   c h o ‘ z i l i s h i   o y o q   m u s k u ll a r i d a   s a k rov c h i   g a v d a s i n i n g
t a r a n g l a s h g a n d a ,      a m o r t i za t s i y a      h o l a t i d a      y u z      b e r a d i .      U c h i n c h i d a n ,  y a ku n i y
b a ll i s t i k    h a r a k a t n i    n a f a s    c h i q a r i sh    b i l a n    bi rg a li k d a    b a j a r i sh  l o z i m.
E n d i   s i l t a n i sh   v a   s a k r s h   m a v j u d   v a r i a nt l a r i n i   k o ‘ r i b   c h i q a m i z .   S a k rov c h i
q a d a m i d a n       b o s h l a y m i z .       H u j u m       z a r b a l a r i n i       a ma lg a   o s hi r i s h d a     y u g u r i b
k e l i b     s a k r a s h n i     b a j a r i s h d a   q a d a m n i     c h a p     o y o qd a n   bi r d a ni g a   i k k i   mar t a ,
c h a p a q a y l a r   u c h u n   o ‘ n g   o y o qd a   i kk i   m a r t a   b a j a r i s h   ma q s a d g a   m u vof i q di r .
T e s k a r i   t a r ti b d a   s a k r a s h   ( o ‘ n g   o y o q l i   h u j u m c h i l a r   u c h u n     i k k i     q a d a m d a )
h u j u m c hi g a     z a r a r     k e l ti r a d i ,     u n i n g     h a r a k a t l a r i n i   s e kin l a s h t i r i b   q o ‘ y a d i   v a
u n c h a li k   y a x s h i   n a t ij a   b e rma y di .   T a y a n c h g a   o ‘ n g   t ovo nn i   o l d i n g a   q o ‘ y g a n
h o l d a   s i l t a n i s h d a   ( j u d a   k o ‘ p c hi li k   o ‘ y in c h i l a r   sa k r a s h n i   s h u nd a y   b a j a r a di l a r) ,
hu ju m c h i   t o ‘ rg a   o ‘ n g   yo n i   bi l a n   y a q i n l a s h a d i .   B u   h u j u m c h i   vo l e y bo l c hi g a
g a vd a n i   o ‘ n gg a   b u r i s h g a   v a   q o ‘ ll a r n i   yo z i s h g a   x a l a qi t   b e r a d i .   B i r   q a t o r
x a t o l a r n i n g   p a y d o   b o ‘ l i s h i   yo k i   m u s t a h k a m la n i s h i   qu y id a g i c h a   t a s h ki l   t o p a di :
u r u v c h i   q o ‘ l n i n g  “ y u ms h o q ”   s x e ma g a   t u s h i b   q o l i s h i ,   z a r b a d a   g a vd a  bu r i l i s h i n i n g
i s h t i ro k  e t mas l i g i ,  q u l o c h n i n g   q i s q a r i s h i   v a   b o s h q a l a r .
Y a n a   b i r   h o l a t n i   t a ’ k i d l a sh   m u h i m:   s i l t a ni s h   j a r a y o ni d a   o y o qnin g   t a y a n c h
bi l a n   o ‘ z a r o   t a ’ s i r i n i   t a ’ m i n l a sh   z a r u r ,   b u   b i l a n   y u g u r i sh   v a sa k r a s h d a   s a k rov c h i
ga v d a s i   k in e t i k   e n e rg i y a si   s o c hi l i s h i n i n g   k a ma y i s h i   m u m k i n .   B u n g a   t ovo nn i
t a y a n c h g a   e g i l u v c h a n   –   q a t t i q   h o l a t d a   q o ‘ y i sh   bi l a n   e r i s h i l a d i ,   b u n in g   u c h u n
s a k r a s h n i   h a r   i k k a l a   “ q a t t i q ”   t ovo n d a   b i r  v a q t d a  b a j a r i s h   z a r u r .
25 T a y a n c h g a   t ovo n l a rn i   k e t m a - k e t li k d a   q o ‘ y i sh   b i l a n   s i l t a ni s h   j a r a y o ni d a
o y o q   m u s ku ll a r i n i n g  e g i l u v c h a n   e l e m e nt l a r i   k a m ro q   s a mara l i  b o ‘ l a d i .
B u n d a y   v a r i a n t d a   vo l e y b o l c h i n in g   t a r a n g l a s h g a n   h o l d a   h a r a k a t l a n a y o t g a n
g a vd a si   o l d i ni g a  b i r   oyo q   b i l a n ,   k e y i n   i k k i n c h i si  bi l a n s e kin l a s h t i r i l a d i . 
 
 
1.3 Voleybolchining o’yin davomidagi  harakatlarini tahlil qilish
T e z l i k   b il a n   s i l t a ni s h   b i r i n c h i   t e mp   b i l a n   h u j u m n i   b a j a r i s h d a ,   s i lj i s h d a n
k e y in g i   t o ‘ s i q   q o ‘ y i s hd a ,   h u j u m c h i n i n g   t o ‘ p g a   k e c h i k i b   c h i q i s h i d a   k a t t a
a h a m i y a t g a   e g a . T a y a n c h g a   o y o q l a r n i   k e t m a - k e t l i kd a   q o ‘ y i sh   o d a t d a   bi r   o y o qn i
b o s h q a s i d a n     o l d i n roq q a     q o ‘ y i sh     b i l a n     k u z a t i l a d i     ( bi r   m e t rg ac h a ) .  S i l t a n i s h
s a mar a d or l i g i   b un d a   p a s a y a di ,   “ i z m a - i z   qu v i s h d a ”   a ma lg a   o s hi r i l a d i ,   b un d a
s a kr ov c h i n i n g   g a v d a   o g ‘ i r l i g i   b i r   o y o qd a n   i k k i n c h i s i g a   o ‘ tk a z i l a di ,   b u   m a ’ l u m
d a r a j a d a   n a v b a t m a - n a v b a t   s i lt a n i s h g a   o l i b   k e l a d i ,   o qi b a t d a     e sa,     u n i n g     v a q t
d a vo m i d a     “ c h o ‘ z i l i s h i ”     b i l a n     t a ’ s i r     k u c h i   k a tt a l i g i   p a s a y a di .   B un d a   k u c h l i
e g i l u v c h a n   h a r a k a t n i n g   “ o l ti n   q o i d a s i ”  bu z i l a d i    v a    y a n a d a    k u c h l i    b o s h l a n g ‘ i c h
s i l t a n i sh     t a ’ m in l a n ma y d i .     B u   bi l a n   t ez l a n t i r u v c h i   o y o q   m u s h a k l a r i g a   e n e rg i y a
u z a ti sh   k o e ff it s i e n t i   p a s a y a di ,   e n e rg i y a nin g   j a m la ni s h i   v a   u n in g   s i l t a ni s h
j a r a y o nid a  e r kin l a s hu v i  u c hu n   e g i l u v c h a n   s o n m u s h a k l a r d a n   fo y d a l a ni s h  d a r a j a s i ,
k u c h   i m p u l si   k a t t a l i g i   m u q a rr a r  s u r’ a t d a  p a sa y a d i .
S h u   t a r z d a ,   s i lt a n i sh   u c h u n   t a y a n c h g a   o y o q l a r n i   t a r a n g l a s h ti r i sh   j a r a y o ni d a
h a r  i kk a l a  t ovo n n i   b i r  v a q t d a ,   b i r  c h i z i q q a ,   y u g u r i sh  yo ‘ n a l i s hi g a  p e r p e n d i ku l y a r
h o l a td a   q o ‘ y i sh   k e r a k .   S i lt a n i s h n i   t ovo n d a n   o y o q   u c h i g a   t o m o n   s i lj i sh   bi l a n ,
“ b a ll i s t i k   h a r a k a t l a rn i n g   o l ti n   q o i d a s i n i ”   a ma lg a   o s h i r i s h g a   i n ti li b   b a j a r i sh
m a q sa d g a   m u vof i q d i r .
Oyo qn i   t a y a n c h g a   b un d a y   q o ‘ y i sh   u s u l i   b o s h q a   u s t u n li k l a r d a n   t a s h q a r i
y a n a ,     i k k i n c h i     hi m o y a     hu du d i d a n     h u j u m d a ,     h u j u m     q i l i sh   z o n a s i g a   “ ki r i b
q o l i s h ”   x a t o s i g a   y o ‘ l   q o ‘ y mas l ikk a   v a   t o ‘ rg a   y a q i n ro q   j o y d a n   t o ‘ p g a   z a r b a
b e r i s h g a   i m k o n   b e r a d i ,   b u   h u j u m c h i n in g   i m k o ni y a t l a r i n i   o s h i r a d i .   S i l t a n i s h n i n g
26 y a n a   bi r   m u h i m   m e x a n i z m i n i   –   sa k rov c h i   q o ‘ l - o y o q l a r in i n g   s i l t a ni s h   –   q o ‘ l -
o y o q l a r nin g  b i rg a l i k d a g i  i s h l a s h   h a r a k a t l a r i n i  q a r a b   c h i q a m i z .
S a k rov c h i       t o m o n i d a n       q o ‘ l - o y o q l a r n i n g       bi rg a li k d a g i       h a r a k a t i n i   a ma lg a
o s hi r i s h d a   i k k i n c h i   m u s h a k n i n g   f u n k s i y a s i n i   q u l o c h   y o z i s h d a   o y o q - q o ‘ ll a r nin g
a y l a n ma   h a r a k a t l a r i   n a t i j a s i d a   vu j u d g a   k e l u v c h i mar ka z d a n      q o c h ma      k u c h n i n g
f a q a t     v e r tik a l    t a s h ki l    e tu v c h i s i g i n a  b a j a r a d i .  
Ay n a n   un in g   k a t t a l i g i   (o y o q   m u s k u ll a r i n i   r i vo j l a n ti r u v c h i   k u c h   bi l a n   bi rg a )
a m o r ti za t s i y a   v a   i t a r i l i sh   j a r a y o nid a   t a y a n c h g a   t a ’ s i r   k u c h i n i n g   i m p u l s i n i
b e l g i l a y di .
Qo ‘ l       v a       o yo q l a r n i n g       b i rg a l i k d a g i       h a r a k a t l a r i       v e r tik a l       t a s h k i l
e tu v c h i si   t a y a n c h g a   bi l vo s i t a   –   g a vd a   v a   o y o q l a r   or q a l i   t a ’ s i r   k o ‘ r sa t a d i .
A m o r ti z a t s i y a   v a   i t a r i l i sh   v a q t i d a   u   a vv a l i g a ,   q o ‘ l - o y o q l a r nin g   a y l a n ma
h a r a k a t i   b o ‘ y i c h a   ma r k a z d a n   q o c h ma   k u c h   v e kt or i n in g   y e r nin g   t or ti s h i s h
k u c h i   bi l a n     t o b or a   k o ‘ p ro q     m o s   k e l i s h i     h i s o b i d a n   t a y a n c h g a   b o s i m n i
k o ‘ p a y ti r a d i .   K e y i n   e sa   it a r i l i s h n i   y e n g i ll a s h t i r a d i ,   c h un k i   q u l o c h   y o z i sh
j a r a y o ni d a   vo l e y b o l c h i   mas s a s i n i n g   bi r   q i smi   s i f a t i d a   (b i rg a l i k d a
h a r a k a t l a n u v c h i   q o ‘ l - o y o q l a r )   v e r tik a l   u c hi s h n i n g   a n c h a   y uq or i   t ez l i g i g a
e r i s h a di .   H a vo d a   t ez l ik l a r n i n g   t e n g l a s h u v i   hi s o b i d a n   h a r a k a t   org a n l a r i   k i n e t i k
e n e rg i y a si   q a y t a   t a q s i m l a n a di .
S h u     t a r z d a ,     o y o q - q o ‘ l l a rg a     t a ’ s i r     k u c h i n in g     or t i s h i     a y l a n ma
h a r a k a t n i n g   k i n e t i k   e n e rg i y a si   o s hi s hi g a   o l i b   k e l a d i ,   b u   t a s h q i   k u c h l a r   t a ’ s i r i d a
s e k i n l a s h u vd a   or t i b   b or u v c h i   h a r a k a t   e n e rg i y a s i g a   o ‘ ti b   b or a d i ,   b u   q o ‘ l - o y o q l a r
u c h u n   g a v d a   v a   o y o ql a r mas s a s i n i n g   in e r s i y a si   b o ‘ l a di .
Oyo q - q o ‘ ll a r nin g   ma y d o n d a g i   h a r a k a t i n i   k a t t a   a m p li t u d a   b o ‘ y i c h a   k e n g
q u l o c h   y o z i s hd a   b a j a r i s h   k e r a k .   B un d a  k a m i d a   i k k i t a   v a z i f a  h a l  e ti l a di :
1 .   U z o q       mas of a       d a vo m i d a     h a r a k a t l a nu v c h i       q o ‘ l - o y o q l a r       y uq or i
t ez l ikk a     e g a     b o ‘ l i s h i     m u m k i n     (b u     a y l a n ma    h a r a k a t     u c hu n     k i n e t i k   e n e rg i y a
for m u l a s i d a   k v a d r a t d a n   ib o r a t   b o ‘ l a d i .
2 .   T o ‘ g ‘ r i l a n g a n     h o l a t d a g i     q o ‘ l - o y o q l a r     bi l a n     k e n g   q a d a m   t a s h l a b
b a j a r i l a - y o t g a n   h a r a k a t d a   t a y a n c h g a   e n g   k a tt a   b o s i m   y a r a ti l a d i   –   b u   q o ‘ ll a r nin g
27 p a s t k i     v e r t i k a l d a n     o ‘ t i s h i     v a q t i d a g i     h o l a t i g a     m o s     k e l a d i .   U s h b u   h o l a t d a
t ez l a ni s h   b e l g i si   t e s k a r i s i g a   a l ma s h i n a d i .
M a n t i q a n   q o ‘ l - oyo q l a r   qu l o c h   y o z i sh   u m u m i y   x a r a kt e r i s t i k a s i   o s hi r i l i s h i
( h a r a k a t d a   q o ‘ l - o yo q l a r   s o n i n i   v a   u l a rn in g   i n e r s i y a m o m e nt l a r i n i      k o ‘ p a y ti r i s h
h i s o b i d a n ,     b u     q o ‘ l - o y o q l a r     g e o m e t r i k  
mass a s i n i      t e g i s h l i c h a      o ‘ z g a r ti r i l g a n d a      m u m k i n      b o ‘ l a di )      s a k r a sh
b a l a nd l i g i n in g   o s hi s hi g a  o l i b   k e l a d i.
B i roq ,   d o i mo   h a m   s h u n d a y   b o ‘ l a v e r m a y di .   M a s a l a n ,   q o ‘ l   bi l a n   yo n m a - y o n
h a r a k a t l a n i sh   v a q t i d a   b i r   o y o qd a n   fo y d a l a ni l sa,   i k k i n c hi s i  bi l a n     e sa     it a r i l s a ,
u n d a     b o ‘ sh     o yo qd a g i     f a o l    h a r a k a t     h i s o b i d a n  vo l e y b o l c h i   u c h i sh   t ez l i g inin g
k o ‘ p a y i s h i   e ff e kti ,   i t a r i l i s h d a   q o ‘ y il g a n   k u c hn in g   p a s a y i s h i     bi l a n     t e n g l a s h i b
q o l i s h i    m u m k i n .   C hu n k i   i t a r i l i s h  i k k a l a   o y o qd a   e mas,   bi r   o y o qd a   b a j a r il a di .
S h u n g a   e ’ t ib o r   b e r i sh   z a r u rk i ,   s a k rov c h i   g a vd a s i n i n g   v e r t i k a l   u c hi s h   t ez l i g i
k u c h n i n g   m ut l a q   k o ‘ r sa t k i c h l a r i   b i l a n   e mas,   b a l k i   u n i n g   v a q t   d a vo m i d a g i   t a ’ s i r i
–k u c h   i m pu l si   b i l a n   a n i q l a n a d i .   K a tt a l i g i   t u r l i c h a   b o ‘ l g a n ,   t u r l i c h a   v a q t
or a li q l a r i d a   h a r a k a t l a n u v c h i   k u c h l a r   t a ’ s i r i d a   b i r  x i l   n a ti j a g a   e r i s hi s h   m u m k i n .
T a y a n c h d a n    bi r    o y o q    bi l a n    i t a r i l g a n    h o l a t d a ,    o ‘ y in c h i    i k k i    o y o q  bi l a n
s a k r a g a n i d a n   k o ‘ r a  k a m ro q   k u c h   s a rf l a s h i   v a  xu d d i   s h u n d a y  b a l a nd li k k a   s a k r a s h i
m u m k i n .   E h ti m o l ,   vo l e y b o l c hi l a r   u c hu n   h a r   i kk a l a   u s u l d a g i       i t a r i l i s h d a n
k e y in g i       g a v d a       u c h i s h i n i n g       u m u m i y       k i n e t i k   e n e rg i y a si   k a t t a l i g i   t o ‘ l i q
t a q q o s l a nuv c h a n   b o ‘ l i s h i   h a m   m u m ki n ,   bu n g a   u l a rn in g   ma s h q   j a r a y o n i d a
t a x m i n a n   bi r   x i l d a   “ i s h l ov ”   b e r i l g a n l i g i   sa b a b   b o ‘ l i s h i   m u m ki n .   Y e n g i l
a t l e t i k a c h i l a rg a   e sa   y u g u rg a n   h o l d a   b a l a nd li k k a   sa k r a s h   b o ‘ y i c h a   q o i d a l a r d a
f a q a t  b i r   o y o qd a   it a r i l i s h g a   r u x s a t   b e r i l a d i .
D e ma k ,   y u g u r i sh   h o l a t i d a   b i r   o y o q   bi l a n   i t a r i l i s h   u n c h a l i k   h a m   yo m o n
e mas   v a   s h u b h a s i z   ma’ l u m   bi r   v a z i y a t l a rd a   u s t u n l i k k a   e g a d i r .   M a s a l a n ,   bi r
o y o qd a   sa k r a g a n   h o l d a   t o ‘ p g a   h u j u m   z a r b a si   b e r i l g a n d a ,   t o ‘ r   b o ‘ y l a b
u z a ti s h l a r d a ,   u z u n l i g i   i k k i   m e t rg a c h a   b o ‘ l g a n   t o ‘ r   b o ‘ y l a b   o ‘ y in c h i n i n g   h a r a k a t
t r a y e kt or i y a s i d a g i   a n i q  n uq t a l a r   m o ‘ l j a l g a   o l i n i s h i m u m k i n .   B u   t o ‘ s i q  q o ‘ y u v c h i
28 r a q ib l a rg a   q i y in c h i li k   y a r a t a d i ,   u l a r   h a m ,  u m u m a n   o l g a n d a ,   xud d i   s h u n d a y –   b i r
o y o qd a   t o ‘ r  b o ‘ y l a b   sa k r a b   “ u c h i b  o ‘ ti s h ” d a n   fo y d a l a ni s h l a r i   m u m k i n .
S a k r a s h la r n i   a m al g a   o s h i r i sh   b o ‘ y i c h a   z a r u r i y   x u lo s a l a r
1 .   S a k r a s h   b a l a nd l i g i   t a y a n c h g a   q o ‘ y i l u v c hi ,   v a q t   d a vo m i d a   t a ’ s i r   e tu v c h i
k u c h  k a t t a l i g i ,  y a ’ n i  k u c h   i m pu l s i  k a tt a l i g i  bi l a n  a n iq l a n a d i .
    U   it a r i l i s h d a   o y o qnin g   t o‘g‘r i l a ni s h i   m o m e nt i   b o s h l a ni s h d a g i   k u c h
o ‘ z g a r i s h l a r i   gr a f i g i n i n g   e gr i   c h i z i q l i   ma y d o ni g a   m o s   k e l a d i .
2 .   Y uq or i   s a k r a s h n i   b a j a r i s h   z a r u r i y a t i   m u s k u ll a r n i n g   k u c h   v a   t ez l i k
x a r a kt e r i s t i k a l a r i g a   y uq or i   t a l a b l a r  q o ‘ y a di .   S a k rov c h i n in g   o y o q m u s ku ll a r i   “ t e z
ku c h g a ” ,   y a ’ n i   i t a r i li s h d a   n a m o y o n   b o ‘ l u v c h i   qu vv a t g a
e g a   b o ‘ l i s h i   k e r a k .
3 .   A g a r   s a k rov c h i   y u g u r i s h   v a   t a r a n g l a s h u v d a   t o ‘ p l a n g a n   g a v d a   k i n e t i k
e n e rg i y a s i d a n ,   u n i   m u s k u l   v a   b o‘g ‘ in l a r d a   j a m l a s h   v a   k e y in c h a   c h i q a r i s h i
hi s o b i d a n    i t a r i l i sh    u c hu n    fo y d a l a n sa,    s a k r a sh    b a l a n d l i g i  o s h a d i .
4 .   S a ma r a l i   i t a r i l i s h n in g   b a r c h a   s h a r t l a r i   sa m a r a l i   e g i l u v c h a n l i k
h a r a k a t l a r i n i n g   “ o l ti n   q o i d a s i ”   d o i r a s i d a   a ma lg a   o s h a d i .   I t a r i l i sh   j a r a y o ni d a
m u s k u l   k u c h l a r i n in g   v a q t   d a vo m i d a   j a m l a n i s h i n i   t a ’ m i n l a s h   v a   u l a r n i
s a k rov c h i   g a v d a s i n in g   t ez l a ni s h i   b o s h l a n i s h i d a   a r a l a s h t i r i s h   z a r u r .   B o s h q a c h a
a y t g a n d a ,  m u m k i n   q a d a r   k u c h l i   b o s h l a n g ‘ i c h  k u c h l a n i s h n i   b a j a r i s h   k e r a k   –   q i s q a
v a q t   or a l i g ‘ i   d a vo m i d a   i t a r i l i s h n i n g   m u m k i n   q a d a r   k a t t a   k u c h d a   b o ‘ l i s h i n i
n a m o y o n   e ti sh   l o z i m.
5 .     Y u g u r i s h     t ez l i g i ,     s h un in g d e k ,     s a k r a s h     b a l a n d l i g i     v a   u z u n l i g i n i
sa k rov c hi n i n g     o y o q     m u s k u ll a r i     k u c h i n i     h i s o b g a     o l g a n     h o l d a    t a n l a s h   l o z i m.
C h a p   oyo qd a   s a k r a s h   j a r a y o nid a   ( o ‘ n g   q o ‘ ll i   hu j u m c h i l a r   u c h un )
i k k i t a    “ q a t t i q ”    t ovo n g a    k a t t a    a m p l i t u d a d a    qu l o c h    y o z g a n    q o ‘ ll a r n i
k e l ti r i s h   v a   g a v d a n i   ( y u g u r i s h   t ez l i g i   q a n c h a   y uq or i   b o ‘ l sa,   s h u n c h a   k o ‘ p
d a r a j a d a )  o r q a g a   e g i l ti r i sh   z a r u r .
6 .    S a k r a s h d a    i k k a l a    o y o qn i    h a m   t a y a n c h g a    b i r    v a q t d a    v a    bi r  c h i z i q d a ,
y u g u r i s h   y o ‘ n a l i s hi g a   p e r p e n d i k u l y a r  h o l a t d a   q o ‘ y i sh   k e r a k .
29 7 .   I t a r i l i s h n i   o y o q   u c h i g a   e g i l u v c h a n   o ‘ ti s h ,   ti zz a   b o‘g ‘ in l a r i   q a t t iq l i g i n i n g
o s h i s h i   h i s o b i d a n   e n e rg i y a nin g   s o c h i l i s h i n i   p a s a y ti r i s h g a
i n ti l g a n   h o l d a   b a j a r i s h   l o z i m .
8 .   I t a r i l i sh   j a r a y o ni d a   t o‘g‘r i l a n g a n   q o ‘ ll a r   bi l a n   f a o l   k e n g   q u l o c h   yo z i s hn i
(k a t t a   a m p l i t u d a   b o ‘ y i c h a )  a ma lg a   o s hi r i sh   z a r u r .  
O l d i n d a n  h a r a k a t l a n ma s d a n  s a k r a s h n i   b a j a r i s h d a   q o ‘ ll a r nin g   f a o l   q u l o c h
y o z i sh  bi l a n   j o y id a n   s a k r a s h n i   b a j a r i s h   fo y d a l i   b o ‘ l a d i .
9 .   Y u g u rg a n   h o l d a   b i r   o y o q   bi l a n   s a k r a s h d a ,   i k k i   o y o qd a   s a k r a s h   u c h u n
b e r i l g a n   3 ,   4   v a   5 - t a v s i y a l a r n i   a ma lg a   o s h i r i s h   z a r u r .
T o ‘pn i   u z a t i shni taxlil qilish
T o ‘ pn i   u za ti s h   –   o ‘ y inn i n g   m u h i m   e l e m e nt i di r .   U za ti s h   d e y il g a n d a   o ddi y
s h a ro i t l a r d a   s h e r i k k a   t o ‘ p n i   y e tk a z i sh   tu s h u n i l a d i .   M u r a k k a b   s h a ro i t l a r d a
( t o ‘ p n i n g   y uq or i   u c h i s h   t ez l i g id a )   b u n d a y   h a r a k a t   od a t d a   u s u l     d e y i l a di ,
bo g ‘ l ov c h i     o ‘ y in c h i g a     y e tk a z i s h     v a z i f a s i     a vv a l g id e k   q o l a d i .   O ‘ y in d a
“c h e g a r a v i y ”   v a z i y a t l a r   h a m   u c h r a y d i ,   b u n d a y   h o ll a r d a   t o ‘ p n i   q a y t a r i s h n i   t o ‘ l i q
m a ’ n od a   h a m   u s u l ,   h a m   t o ‘ p   u z a t i sh   d e b   a t a s h   m u m k i n .   B u   t e x n i k   u s u l   o r q a l i
hu j u m n i   t a s h k i l   q i l i s h   v a   a m a l g a   o s h i r i s h   u c h u n   qu l a y   s h a r o i t   y u z a g a   k e l ti r i l a d i .
T o ‘ pn i :   t a y a n c h   h o l a t d a n   i kk i   q o ‘ l l a b ,   s a k r a b   i kk i   q o ‘ ll a b ,   s a k r a b   b i r   q o ‘ l l a b ,
o r q a g a   y i q i l i b   t u r i b   i k k i   q o ‘ l l a b   u z a ti s h   m u m k i n .   Ox i r g i   u s u l d a n   vo l e y b o l d a
k a m d a n - k a m ,   k e s k i n   h o l a t   y u z a g a   k e l g a nd a   f o y d a l a n i l a d i .   Yo ‘ n a l i s h i   b o ‘ y i c h a
t o ‘ p   u z a ti s h l a r   ( t o ‘ p    u z a t u v c h i g a    n i s b a t a n )    qu y i d a g i c h a    b o ‘ l a d i :     o l d i n g a ,    o ‘ z
u s ti g a ,  o r q a g a .   U z un l i g i   b o ‘ y i c h a :   u z u n   –   z on a l a r   o s h a ;   q i s q a   –   z o n a d a n   z o n a g a ;
q i s q a r t i r i l g a n   –   z o n a   d o i r a s i d a .
B a l a nd l i g i   b o ‘ y i c h a :   b a l a n d   –   2   m   d a n   y uq o r i ,   o ‘r t ac h a   –   2   m   g ac h a ,  p a s t   –
1   m   g ac h a .   Y uq o r i d a g i   k o ‘r s a t ki c h l a r g a   b og ‘ l i q   h o l d a   t o ‘ p g a     s e k i n ,   t e z   v a   k a tt a
t ezl a n i s h   b e r i l a d i .   T o ‘ pn i   t o ‘ r g a   y a q i n –   0 , 5   m  g a c h a   v a  u z o q   –
0 , 5   m   d a n   o r ti q   m a s o f a d a   b e r i s h   m u m k i n .   U z a ti s h l a rd a   t o ‘ p   bi l a n   i s h l a s h
u s u ll a r i n i n g   t u r l i c h a l i g i   o ‘ y i n   v a z i f a l a r i ,   s h u n in g d e k ,   u l a rn i   a ma lg a   o s hi r i s h
s h a ro i t l a r i   b i l a n   h a m   b e l g il a n a d i .   U za ti s h l a rn in g  a y r i m   tu r l a r i  d o i m i y ,    b o s h q a l a r i
h a r     z a m o nd a    q o ‘ ll a ni l a d i .     H i m o y a d a     t u r i s h     v a   o ‘ y in g a   ki r i ti s h d a   h a m   t o ‘ p g a
30 xud d i   s h u   u s u l d a   t a ’ s i r   k o ‘ r sa t i l a d i .   B i ro q   z a r b a d a n   k e y in g i   y uq or i   t ez l i k   v a
b a ’ z id a   t o ‘ p   u c h i s hi n i n g   m u r a k k a b     t r a y e kt or i y a si       sa b a b l i       o ‘ y in c hi l a r n i n g
h a r a k a t     y o ‘ n a l i s h l a r i     a y r i m  x u s u s i y a t l a rg a   e g a   b o ‘ l a d i . O’quvchi va talabalarni
voleybol   sportiga   yo‘naltirish   va   saralash   tadbirlarini   uslubiy   jixatdan   to‘g‘ri
tashkil   etish,   voleybol   bo‘yicha   yuqori   malakali   sportchilar   tayyorlash   vazifalari
bajariladi.   Sport   turlariga   bolalarni   yo‘niltirish   va   saralashda   ularning   shaxsiy
qiziqishlari  hamda  jismoniy  qobilyatlarini   etiborga  olish  muxim   ahamiyatga  ega.
Bolalarni   voleybol   sportiga   12-14   yoshdan   yo‘naltirish   mumkin.   Yosh
voleybolchilarni   dastlabki   tayyorgarlik   mashg‘ulotlari   ularni   voleybolchilarga
muvofiq   bo‘lgan   jismoniy   fazilatlari   tezkorlik,   chaqqonlik   sifatlarini
rivojlantirishga   qaratilgan   bo‘lishi   kerak.   Voleybol   o‘yini   texnikasi   va
taktikasining   asosiy   shakllari   bo‘yicha   malaka   va   ko‘nikmalar   egallanishi   uchun
tayyorgarlik   olib   borilishi   kerak.   Asosan   voleybolchining   sakrash,   yugurish,
o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p
uzatish   harakatlari   texnikasi   o‘rgatiladi.   Taktik   harakatlardan   voleybol   o‘yinida
ishtirok   etish,   soxta   harakatlar,   fintlar   bajarish   bo‘yicha   malakalar   hosil   qilinadi.
Yosh   sportchilarning   trenirovka   mashg‘ulotlari   davrlarga   bo‘linib   tashkil   etiladi.
Tayyorlov   davrida   yosh   voleybolchilar   voleybol   o‘yini   texnika   va   taktikasi
elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan birga
yosh   sporchilarda   ma’naviy,   axloqiy   hamda   ruhiy   iroda   tayyorgarligi   tashkil
etiladi.   Tayyorlov   davri   musobaqalar   boshlangunga   qadar   olib   boriladi.   Yosh
voleybolchilarni   tayyorlashda   ularni   psixologik   sifatlarini   ham   parallel   tarzda
shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o‘yinida yoki
o‘yinning   ayrim   vaziyatlarida   muvaffaqiyatga   erishish   barcha   sifat,   mahorat   va
qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish,
farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda,
zukkolik   hamda   «ayyorlik»   xislatlarining   shakllangan   bo‘lishini   talab
qiladi.Iste’dodli   yosh   voleybolchilarni   tayyorlash   samaradorligi   ko‘p   jihatdan
sport to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.«Tanlov» – ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z
31 ichiga   dastlabki   tanlov,   qayta   tanlov   (guruhdan   guruhga   o‘tkazishda   saralash),
o‘yin funksiyalari bo‘yicha tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul
qilish   kabi   bosqichlarni   kiritadi.O‘quv-trenirovka   jarayonida   murabbiy   o‘z
rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan
qobiliyatli, boshqalarga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi  va ularni o‘ziga
faol   yordamchi   qilib   tayyorlashi   nafaqat   mashg‘ulotlar   samaradorligini   oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil
qilishga     yordam     beradi.     Ushbu     masalaning     yana     bir     ahamiyatli   joyi,   ya’ni
yordamchi   faollar   joyi   shundaki,   yordamchi   faollar   ommaviy   voleybolni   tashkil
qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni
voleybolga   jalb   qilish,   musobaqalar   tashkil   qilish,   me’yoriy   mashq-testlarini
hamda   «Alpomish»   va   «Barchinoy»   testlarini   qabul   qilishda   alohida   o‘rin
egallaydi.Har   bir   murabbiyni   sport   to‘garagi   va   sport   maktablarida   o‘quv-
trenirovka   jarayonini   maqsadga   muvofiq   tashkil   qilishi   uchun   shug‘ullanuvchi
bolani   ta’lim   olayotgan   maktabi,   o‘qituvchilari   va   ota-onalari   bilan   hamkorlikda
ishlashi   muhim  ahamiyat   kasb  etadi.   Chunki,  murabbiy  mashg‘ulotlarni  samarali
olib   borishi,   shug‘ullanuvchi   bolaning   mashqlarni   o‘zlashtirishi,   uni   mahoratini
shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi
hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir.
Ma’lumki,shug‘ullanuvchibolanio‘quv-trenirovkajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka
va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p jihatdan
uning   nazariy-intellektual   tayyorgarligiga   ham   aloqadordir.   Demak,   har   bir
murabbiy   o‘z   rahbarligi   ostida   shug‘ullanayotgan   bola   haqida   barcha
ma’lumotlarga   ega   bo‘lishi,   shu   bolani   nafaqat   malakali   sportchi   qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda   muhim   ro’l   o‘ynaydi.   S h u n g a   e ’ t ib o r   b e r i sh   z a r u rk i ,   s a k rov c h i
g a vd a s i n i n g   v e r t i k a l   u c hi s h   t ez l i g i   k u c h n i n g   m ut l a q   k o ‘ r sa t k i c h l a r i   b i l a n   e mas,
b a l k i   u n i n g   v a q t   d a vo m i d a g i   t a ’ s i r i   –k u c h   i m pu l si   b i l a n   a n i q l a n a d i .   K a tt a l i g i
32 t u r l i c h a   b o ‘ l g a n ,   t u r l i c h a   v a q t   or a li q l a r i d a   h a r a k a t l a n u v c h i   k u c h l a r   t a ’ s i r i d a
b i r  x i l   n a ti j a g a   e r i s hi s h   m u m k i n .
T a y a n c h d a n    bi r    o y o q    bi l a n    i t a r i l g a n    h o l a t d a ,    o ‘ y in c h i    i k k i    o y o q  bi l a n
s a k r a g a n i d a n   k o ‘ r a  k a m ro q   k u c h   s a rf l a s h i   v a  xu d d i   s h u n d a y  b a l a nd li k k a   s a k r a s h i
m u m k i n .   E h ti m o l ,   vo l e y b o l c hi l a r   u c hu n   h a r   i kk a l a   u s u l d a g i       i t a r i l i s h d a n
k e y in g i       g a v d a       u c h i s h i n i n g       u m u m i y       k i n e t i k   e n e rg i y a si   k a t t a l i g i   t o ‘ l i q
t a q q o s l a nuv c h a n   b o ‘ l i s h i   h a m   m u m ki n ,   bu n g a   u l a rn in g   ma s h q   j a r a y o n i d a
t a x m i n a n   bi r   x i l d a   “ i s h l ov ”   b e r i l g a n l i g i   sa b a b   b o ‘ l i s h i   m u m ki n .   Y e n g i l
a t l e t i k a c h i l a rg a   e sa   y u g u rg a n   h o l d a   b a l a nd li k k a   sa k r a s h   b o ‘ y i c h a   q o i d a l a r d a
f a q a t  b i r   o y o qd a   it a r i l i s h g a   r u x s a t   b e r i l a d i .
Xulosa
  O’quvchi va talabalarni   voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash tadbirlarini
uslubiy jixatdan to‘g‘ri tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori malakali sportchilar
tayyorlash  vazifalari  bajariladi. Sport  turlariga bolalarni  yo‘niltirish va saralashda
ularning   shaxsiy   qiziqishlari   hamda   jismoniy   qobilyatlarini   etiborga   olish   muxim
ahamiyatga  ega.   Bolalarni   voleybol   sportiga  12-14  yoshdan   yo‘naltirish  mumkin.
Yosh   voleybolchilarni   dastlabki   tayyorgarlik   mashg‘ulotlari   ularni
voleybolchilarga   muvofiq   bo‘lgan   jismoniy   fazilatlari   tezkorlik,   chaqqonlik
sifatlarini   rivojlantirishga   qaratilgan   bo‘lishi   kerak.   Voleybol   o‘yini   texnikasi   va
taktikasining   asosiy   shakllari   bo‘yicha   malaka   va   ko‘nikmalar   egallanishi   uchun
tayyorgarlik   olib   borilishi   kerak.   Asosan   voleybolchining   sakrash,   yugurish,
o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p
uzatish   harakatlari   texnikasi   o‘rgatiladi.   Taktik   harakatlardan   voleybol   o‘yinida
ishtirok   etish,   soxta   harakatlar,   fintlar   bajarish   bo‘yicha   malakalar   hosil   qilinadi.
Yosh   sportchilarning   trenirovka   mashg‘ulotlari   davrlarga   bo‘linib   tashkil   etiladi.
Tayyorlov   davrida   yosh   voleybolchilar   voleybol   o‘yini   texnika   va   taktikasi
elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan birga
yosh   sporchilarda   ma’naviy,   axloqiy   hamda   ruhiy   iroda   tayyorgarligi   tashkil
33 etiladi.   Tayyorlov   davri   musobaqalar   boshlangunga   qadar   olib   boriladi.   Yosh
voleybolchilarni   tayyorlashda   ularni   psixologik   sifatlarini   ham   parallel   tarzda
shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o‘yinida yoki
o‘yinning   ayrim   vaziyatlarida   muvaffaqiyatga   erishish   barcha   sifat,   mahorat   va
qobiliyatlarni   yuqori   taraqqiy  etganligi  bilan  bir   qatorda tez  fikrlash,  tahlil   qilish,
farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda,
zukkolik   hamda   «ayyorlik»   xislatlarining   shakllangan   bo‘lishini   talab
qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan sport
to‘garaklari   va   sport   maktablariga   qabul   qilishda   tanlov   jarayonini   maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.«Tanlov» – ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z
ichiga   dastlabki   tanlov,   qayta   tanlov   (guruhdan   guruhga   o‘tkazishda   saralash),
o‘yin funksiyalari bo‘yicha tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul
qilish   kabi   bosqichlarni   kiritadi.O‘quv-trenirovka   jarayonida   murabbiy   o‘z
rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan
qobiliyatli,   boshqalarga   o‘rnak   bo‘ladigan   bolalarni   tanlab   olishi   va   ularni   o‘ziga
faol   yordamchi   qilib   tayyorlashi   nafaqat   mashg‘ulotlar   samaradorligini   oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil
qilishga     yordam     beradi.     Ushbu     masalaning     yana     bir     ahamiyatli   joyi,   ya’ni
yordamchi   faollar   joyi   shundaki,   yordamchi   faollar   ommaviy   voleybolni   tashkil
qilishda,  iste’dodli  bolalarni   izlab  topish,  turarjoylarda  –  mahallalardagi  bolalarni
voleybolga   jalb   qilish,   musobaqalar   tashkil   qilish,   me’yoriy   mashq-testlarini
hamda   «Alpomish»   va   «Barchinoy»   testlarini   qabul   qilishda   alohida   o‘rin
egallaydi.Har   bir   murabbiyni   sport   to‘garagi   va   sport   maktablarida   o‘quv-
trenirovka   jarayonini   maqsadga   muvofiq   tashkil   qilishi   uchun   shug‘ullanuvchi
bolani   ta’lim   olayotgan   maktabi,   o‘qituvchilari   va   ota-onalari   bilan   hamkorlikda
ishlashi   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Chunki,   murabbiy   mashg‘ulotlarni   samarali
olib   borishi,   shug‘ullanuvchi   bolaning   mashqlarni   o‘zlashtirishi,   uni   mahoratini
shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi
hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir.
34 Ma’lumki,shug‘ullanuvchibolani   o‘quv-trenirovkajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi,   malaka
va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p jihatdan
uning   nazariy-intellektual   tayyorgarligiga   ham   aloqadordir.   Demak,   har   bir
murabbiy   o‘z   rahbarligi   ostida   shug‘ullanayotgan   bola   haqida   barcha
ma’lumotlarga   ega   bo‘lishi,   shu   bolani   nafaqat   malakali   sportchi   qilib
yetishtirishga   yordam   beradi,   balki   ma’naviy-madaniy   jihatdan   yetuk   inson   qilib
tarbiyalashda muhim ro’l o‘ynaydi.
                           
Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlat ro’yxati
1.   B   Mamurov,AMamanazarov,   KAbdullaev,   I   Davronov.Acmeological   Approach   to   the
Formation   of   Healthy   Lifestyle   Among   University   Students.   III   International   Scientific
Congress   Society   of   Ambient   …,   2020.   https://   www.atlantis-press.com/proceedings/isc-sai-
20/125937241
2. Bakhodir Mamurov. Scientific basis of the acmeological approach to the process of training
and education. http://pnap.ap.edu.pl/index.php/pnap/ article/view/348
3.   Mamurov   Bakhodir   B.   Forming   skills   of   academic   process   design   for   future   teachers   and
methods of determining its quality. https://www.elibrary. ru/item.asp?idq28408580
4.   Mamurov       B.   B.   The   Need   to   Prepare   Future   Teachers   to   Design   a   Student-Centered
Educational   Process.       Eastern   European   Scientific   Journal,   2017.   http://journale.auris-
verlag.de/index.php/EESJ/article/ viewFile/600/596
5.   Mirzayeva   Sayyora   Rustamovna.   Formation   of   a   healthy   lifestyle   among   studentsTekst
nauchnoy stati po spetsialnosti «Nauki o zdo- rove». https://cyberleninka.ru/article/n/formation-
of-a-healthy-lifestyle- among-students
6. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Psychological features of attitudes of students to their own
health   in   conflict   situations.   journal   of   critical   reviews.   ISSN-   2394-5125   VOL   7,   ISSUE   17,
2020. http://www.jcreview. com/?secqcissue.
35 7. Samarova Sh.R. Fairy Picture Of The World: Gender Scenario Of The Person [Skazochnaya
Kartina   Mira:   Genderno’y   Stsenariy   Lichnosti].
https://scientific-conference.com/h/sborniki/pedagogicheskie-nauki2/956- fairy-picture.html
8. Ayrapetyants L.R. Voleybol. Uchebnik. 2000 g. Tashkent.
9. Akramova G.R. Didakticheskie osnovo’ formirovaniya kontseptsii tolerantnosti u uchahixsya
nachalno’x klassov: kand. nauk. diss. avt. T.,2007.
10.Akramova   G.R.   Sotsialno’y   aspekt   protsessa   razvitiya   kriti-   cheskogo   mo’shleniya
uchahixsya.   https://cyberleninka.ru/article/n/sotsialnyy-   aspekt-protsessa-razvitiya-
kriticheskogomyshleniya-uchaschihsya/
11.Akramova   G.R.   Effektivno’e   metodo’   razvitiya   kriticheskogo   mo’sh-   leniya   u   uchahixsya.
https://scientific-conference.com/images/PDF/2018/1/ effective1.pdf/
12. Achilov A.M. Akramov J.A. Goncharova O.V. Bolalarning jismoniy sifatlarini tarbiyalash.
O’quv qo’llanma. 2004y. Toshkent.
13.B   Mamurov.     Akmeologicheskiy   podxod   k   vospitaniyu   mo-   lodogo   pokoleniya   v   nasledii
predkov.   Pedagogicheskoe   obrazovanie   i   na-   uka,   2016.
http://www.manpo.ru/manpo/publications/ped_obraz/n2016_03. pdf#pageq147
14.Goncharova     O.V.     Yosh     sportchilarning     jismoniy   qobiliyatlarini   rivojlantirish.   o’quv
qo’llanma. 2004y. Toshkent.
15.   Qo’chqarova   O.V.,   Qipchoqov   V.V.,   Boltaev   G.V.   Voleybol.   o’quv   qo’llanma.   2001y.
Toshkent.
16.Mamurov   B.B.   Akmeologicheskiy   podxod   k   vospitaniyu   molodogo   pokoleniya   v   nasledii
predkov. http://www.manpo.ru/manpo/ publications/ped_obraz/n2016_03.pdf#pageq147
17.Ma’murov    B. B. Bo’lajak o’qituvchilarni shaxsga yo’naltirilgan   ta’lim-tarbiya   jarayonini
loyihalashga       tayyorlash-   da   qo’llaniladigan   tamoyillar.   Sovremennoe   obrazovanie   (Uzbe-
kistan), 2017. https://cyberleninka.ru/article/n/b-lazhak-ituvchilarni- shahsga-y-naltirilgan-talim-
tarbiya-zharayonini-loyi-alashga-tayyorlashda- llaniladigan-tamoyillar
18.Salomov   R.S.,   Kerimov   F.A.   Jismoniy   tarbiyada   pedago-   gik   texnologiyalar.   O’quv
qo’llanma. 2002 y. Toshkent.
19.Usmonxodjaev   T.S.   va   boshqa.   Bolalar   va   o’smirlar   sporti   mash/ulotlari   nazariyasi   va
uslubiyatlari.  2005 y. Toshkent.
36
Купить
  • Похожие документы

  • Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
  • Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
  • Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning  o’rni
  • Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
  • Sogʻlom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining oʻrni

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha