Voleybolda sportga yo‘naltirish va tanlash - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	200.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Voleybolda sportga yo‘naltirish va tanlash

Купить

Voleybolda sportga yo‘naltirish va tanlash
Mund arija:
Kirish………………………………………………………...………………..3
1.1 O’zbekistonda voleybol sportini boshqaruvchi davlat tashkilotlari.................. 5
1.2 Voleybolda sportchilarni tanlash va mashg’ulotlarga yo’naltirish.. ..................13
1.3 Voleybolda musobaqa ishtirolchilarini tanlash va yo’naltirish metodikasi…..21
Xulosa………………………………………………………….…………………30
Foydalanilgan adabiyotlar...…………………………………………….……...31
1

Kirish.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 30 oktyabrdagi “Sport-
ta’lim muassasalari faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish dasturi to‘g‘risida”gi,
2021 yil 5 noyabrdagi “Yurish, yugurish, mini-futbol, badminton, stritbol va
“Workout” sport turlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi,
“2024 yil Parij shahrida (Fransiya) bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o‘yinlariga O‘zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash
to‘g‘risida”gi, “Sport ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va
paralimpiya sport turlari bo‘yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini
yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini
yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh
va tajribali mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro
sport musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos
bo‘lib xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat
miqiyosida jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar
zaxiralarini maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi
Olimpiya va XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarlik ko‘rish, aholi
salomatligini jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor
qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi. Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p. Biroq ularning eng
asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy
2

sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir. Zero, el-yurtning kelajagi bugun
kamolga etayotgan yoshlar qo’lida. “Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi
kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro’-e’tiborini avvalambor
farzandlarimizning unib-o’sib, ulg’ayib, qanday inson bo’lib hayotga kirib
borishiga bog’liqdir” deb ta’kidlaydi birinchi Prezidentimiz Islom Karimov
“Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch” kitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda
manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari
barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan
topshiriqlar to’la bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133
suzish havzasi sport maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport
yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar
sport bilan shug’ullanishni kundalik vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy
holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017
yillarda mutlaq sog’lom bolalar mamlakat bo’yicha 52,7 % dan 96,3%gacha
o’sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O’g’il
va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga
chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli darajada
ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir.
Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha,
kelajak avlodning sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik
qismining sog’lom o’sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o’sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.
3

Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli
guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda
asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish
va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi. Tabiiyki
bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida
e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin
egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik,
chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy
o’rin tutadi. Shu yo’lda umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va
majmuani (kompleks) sport tablardagi mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan
foydalanish usullarini o’rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish
vazifalar qo’yiladi. Bunda viloyatlardagi maktablar, BO’SM asosiy makon
(ob’ekt) bo’lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, sport
mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o’rganishda kuzatish, suhbat tekshirish
(eksperiment) kabi an’anaviy usullardan foydalaniladi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar .E’tirof
etish zarurki, har bir sport
turida
ko’zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda xilma-xil
jismoniy
mashqlardan foydalaniladi. Ularda asosan jismoniy
tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab)
o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga
va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va
rivojlantirishi juda muhim o’rin egallaydi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish,ikkita bob, xulosalar, amaliy tavsiyalar,
adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ish
betdan iborat matnda bayon
qilingan,
ta jadval va ta rasm bilan yoritilgan. Adabiyotlar
ro’yxati ta manbani o’z ichiga oladi, Internet saytlari.
4

1.1 O’zbekistonda voleybol sportini boshqaruvchi davlat tashkilotlari
O’zbekistonda voleybol taraqqiyotini boshqaruvchi davlat tashkilotlari,
ularning tarkibi va shahobchalari Respublikamizda voleybol taraqqiyotini
boshqarish funksiyasini jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha davlat tashkilotlari
tarkibiga kiruvchi tuman, shahar, viloyat shahobchalari bajaradi. Sportchi
rezervlarini va yuqori malakali sportchilarni yetishtirishni boshqarish mas’uliyati
O’zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport qo‘mitasi qaramog‘idagi sport
o‘yinlari shubasiga yuklanadi. Bunday qo‘mitalar respublikamizning har bir tuman,
shahar va viloyatlarda mavjud bo‘lib, ular joylarda voleybol taraqqiyotini
ta’minlashga javobgardirlar. Respublikamizning milliy terma jamoalari nafaqat
yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlash, balki voleybol bo‘yicha iste’dodli
o‘rinbosarlarni yetishtirish tadbirlariga rahbarlik qilish, ularga nazariy va uslubiy
yordam ko‘rsatib turishi zarur. BO’SM larda, umumiy ta’lim maktablarida,
texnikum va oliy o‘quv yurtlarida voleybolni rivojlantirish vazifalari va uning
ahamiyati Respublikamizning barcha o‘quv yurtlarida voleybol eng ommaviy sport
turlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Voleybol o‘quv mashg‘uloti sifatida barcha
o‘quv yurtlarining o‘quv dasturidan joy olgan. Voleybolga bunchalik e’tibor
kuchliligining sababi uning soddaligi va jismoniy tarbiya tizimida arzon,
hammabop vosita ekanligi. «Sport tanlovi» – bu muayyan sport turi bo‘yicha
muntazam o‘tkaziladigan o‘quv mashg‘ulotlari, shu jumladan musobaqalar bilan
bog‘liq bo‘lgan aynan shu jarayonlarda yuqori natijalarga erisha oladigan istiqbolli
bolalarni izlab topishga imkon yaratadigan ko‘p yillik pedagogik jarayonidir.
Tanlovni maqsadga mos tashkil qilish, bolalardagi nasliy hayot davomida
o‘zlashtirgan harakat qobiliyatlari, ruhiy xislatlari hamda funksional imkoniyatlarni
obyektiv baholash, voleybolga bo‘lgan iste’dod va bo‘lajak mahorat belgilarini
aniq bashoratlash uchun turli me’yoriy test (mashqlar)lar majmuasidan foydalanish
odat tusiga kirgan. Sport tanlovi ko‘p yillik sport tayyorgarligi bilan uzviy bog‘liq
bo‘lib, sport malakalarini o‘zlashtirishning dastlabki bosqichigacha boshlab eng
yuqori bosqichida, ya’ni milliy terma jamoalari faoliyatida ham amalga oshiriladi.
5

«Tanlov» tushunchasi o‘z ichiga «munosiblik», ya’ni insonni bir sohaga (ma’lum
faoliyatga) iste’dodi bo‘yicha yarashi yoki yaramasligi masalasini kiritadi. Bu
degan so‘z inson nafaqat o‘z imkoniyatlari (qaddiqomati, jismoniy sifatlari, ruhiy
xususiyatlari va h.k.) bilan muayyan faoliyatga (kasbga, ishga, sportga va h.k.) mos
kelishi kerak, balki aynan shu faoliyat mazkur inson mijoziga munosib bo‘lishi
maqsadga muvofiqdir (emotsiya, aktivatsiya, motivatsiya masalalari). «Tanlov»
atamasi o‘z tarkibiga yana sportga oid «chamalov» tushunchasini kiritadi.
Chamalash – bog‘chalarda, maktablarda va sport maktablarining boshlang‘ich
guruhlarida amalga oshirilishi mumkin. To‘g‘ri chamalash murabbiyning
iste’dodiga, uning bilimi va tajribasiga bog‘liq. Bolaning nasliga, turmush tarzi
ko‘rsatkichlariga qarab chamalash ham e’tiborli ahamiyatga ega. Sport tanlovi –
ko‘p yillik pedagogik jarayondir. Ko‘p yillik sport tayyorgarligi tizimi o‘z
mohiyati va maqsadiga binoan ko‘p yillik sport tanlovini o‘z ichiga oladi va
mazkur jarayonni 4 bosqichda amalga oshirishni taqozo etadi:
I. Dastlabki tanlov – (7-14);
II. II. Sportchilarni o‘yin ixtisosligiga (funksiyasiga) saralovchi maxsus tanlov
(15-17);
III. Yuqori jamoalarga tanlov (18-20);
IV. IV. Terma jamoalarga tanlov.
Ko‘p yillik sport tayyorgarligi tizimida tanlov jarayonini tashkiliy tartibi
quyidagi blok-andozada berilgan. Bolalarni dastlabki tanlovga tayyorlash maktab
sharoitida jismoniy tarbiya o‘qituvchisi tomonidan amalga oshiriladi, o‘quvchilar
dastur asosida va baholovchi mashqlar, harakatli halq o‘yinlari yordamida
saralanishi mumkin. Mazkur saralovchi vositalar aynan voleybol o‘yinining
mohiyatiga nihoyatda yaqin bo‘lishi maqsadga muvofiq. Bunday vositalar tavsiya
qilingan adabiyotlarda keng yoritilgan. Dastlabki tanlovga tayyorlash jarayonida
o‘quvchilar muntazam tibbiy ko‘rikdan o‘tib turishlari shart. Bu tadbir qanchalik
sifatli va samarali amalga oshirilsa, shunchalik sport maktablarida uyushtiriladigan
tanlovni sifat darajasi yuqori bo‘ladi.
6

Dastlabki tanlov.
Dastlabki tanlov odatda 3 bosqichda amalga oshiriladi
I-bosqich. Ko‘rgazmali musobaqalar uyushtirish, taniqli sportchilar ishtirokida
suhbatlar o‘tkazish.
II-bosqich. Baholovchi mashqlar, harakatli va halq o‘yinlari yordamida dastlabki
tanlov – qabul o‘tkazish (qaddi-qomat ko‘rsatkichlari, jismoniy sifatlarning
rivojlanganligini apparatlar yordamida aniqlash va hokazo). Jismoniy rivojlanish
va jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha belgilangan me’yoriy ko‘rsatkichlar 16-jadvalda
aks ettirilgan.
III-bosqich. Boshlang‘ich tayyorgarlik I yillik o‘rgatish davrida bolalarni maxsus
sifatlari, texnik-taktik malakalari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini baholash.
Ularni nasliy xislatlarini o‘rganish. Texnik va taktik tayyorgarlik bo‘yicha tanlov
o‘tkazish. Sport to‘garaklari va BO‘SMlarga tanlov o‘tkazishda bolalar yoshi,
shug‘ullanuvchilar soni va boshqa ko‘rsatkichlarga standart va bir tartibda
yondoshilmasa, qo‘llaniladigan yuklamalar me’yorini aniqlash, ularning hajmini
jismoniy va funksional imkoniyatlar dinamikasiga muvofiq «to‘lqinsimon»
prinsipda oshirishda jiddiy bio-pedagogik xatolarga duch kelish mumkin.
Binobarin, ko‘p yillik sport trenirovkasi jarayonida bunday salbiy holatlar yuzaga
kelmasligi uchun sport to‘garaklari va BO‘SMlarga qabul qilishda bolalar
guruhlarini A.G.Xripkova tomonidan tabaqalashtirilgan quyidagi yosh guruhlari
asosida tuzish maqsadga muvofiq:
Mamlakatimizda joriy etilgan «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus test
sinovlari ham aynan shu tabaqalashtirilgan tizimga asoslangan. Sport to‘garaklari,
BO‘SMlarga tanlov o‘tkazish, qabul qilish hamda tayyorgarlik guruhlarini tuzishda
biojismoniy jihatdan progressiv shakllangan kichik yoshdagi bola
(shug‘ullanuvchi) katta yosh guruhiga o‘tkazilishi mumkin. Voleybolga tanlov
uslublari, me’yoriy testlar va vositalar Pedagogik uslublar
1. Tana uzunligi va vazni
2. 30m. yugurish
3. 5x6m. yugurish 4. Joydan vertikal sakrash
7

1. Yurakni qisqarish chastotasini o‘lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash
yuklamasi-dan so‘ng va 5 daqiqa o‘tgandan keyin
2. Nafas olish chastotasini o‘lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash yuklamasi-
dan so‘ng va 5 daqiqadan keyin Psixologik uslublar
1. Ko‘zni yumib sekundomer strelkasini «0» da to‘xtatish
2. Qo‘l dinamometrida maksimal kuchdan 50% ni farqlash.
Sekundomer Dinamometr Voleybol o‘yinida qo‘llaniladigan harakat
faoliyatlarining maqsadga muvofiq, aniq vazifalarini yechib berishga imkon
yaratadigan usullari majmuiga o‘yin texnikasi deb aytishimiz mumkin. Voleybol
o‘yinidagi barcha harakat usullarini birlashtiriladigan bo‘lsa, bulardan o‘yin
texnikasi tashkil topadi. Harakat texnikasini oldiga qo‘yilgan turli vazifalarni
amalga oshirish bilan maqsadga erishishda samarali harakat qilish bilan
baholanadi. Bu baholash-texnikaning darajasi hisoblanadi. o‘yindagi har bir texnik
usulni bajarish bir-biri bilan chambarchas bo‘lglanganligi va bu bog‘liqlik
harakatlanish tizimidan tashkil topadi. Harakat texnikasi vazifalarini aniq bir usul
bilan hal etish uchun zarur va yetarli bo‘lgan harakatning dinamik va knematik
xususiyatlaridir ya’ni, kuchlarning muayyan izchilligi, gavdaning ayrim qismlari
o‘rtasidagi muvofiqlidir va hokazolar. Texnik harakatlarni bajarishda
harakatlarning vaqt jihatidan ma’lum bir fazalari farqlanadi. Odatda harakatlarning
quyidagi 3 ta fazasini ajratib belgilash mumkin :
1. Tayyorgarlik fazasi
2. Asosiy fazasi
3. Yakunlovchi fazasi
Tayyorgarlik fazasini ahamiyati ushbu harakatlar mexanizmini amalga
oshirishda qulayroq sharoit yaratishdan iborat. Bu sharoitlar yugurib kelish,
sakrash, aylanma harakatlarni bajarish bilan yaratiladi. tayyorgarlik qismi
qanchalik yaxshi bo‘lsa asosiy qismni bajarish shuncha aniqroq bo‘ladi. Asosiy
fazadagi harakatlar bevosita asosiy harakat vazifalarini hal etishga qaratiladi.
biodinamik nuqtai-nazaridan bu fazadagi eng muhim arakatlantiruvchi kuchlardan
tegishli vaziyatda, tegishli yo‘nalishda samarali foydalanishdan iboratdir.
8

Yakunlovchi fazadagi harakatlar gavdaning muvozanatini saqlash maqsadida
so‘nib boradi yoki keskin tormozlanadi.Voleybol dinamik o‘yin bo‘lganligi
sababli voleybolchi turli texnik usullarni egallashi, o‘yin vaziyatidan kelib chiqqan
holda ularni tanlay olishi va uni tez, aniq bajarishi lozim. Bu esa voleybolchining
texnik mahoratini belgilaydi. Voleybol rivojlanishining har xil davrlarida texnik
harakatlarni bajari usullari, talablari shakli, mazmuni o‘zgardi va takomillashib
bordi. Texnik o‘yin qoidalarini o‘zgarishi, taktik harakatlarni takomillashuvi,
o‘yinchilarning jismoniy tayyorgarlik darajasining o‘sishi asosiy sabab bo‘ldi.
Voleybol o‘yining texnikasining tasniflasak u quyidagi 2 ta katta bo‘limga
bo‘linadi:
1. hujum texnikasi.
2. himoya texnikasi.
Hujum zarbasini berish va to‘siq qo‘yishda ¬– baland, o‘yinga kiritilgan
to‘pni qabul qilishda o‘rta, hujum zarbasini yoki to‘siqdan pastlab qaytgan to‘pni
qabul qilishda past holatlar egallanadi. Bunda umumiy og‘irlik markazining holati
navbatdagi harakatning xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Voleybol o‘yinida
o‘yinchilar to‘p bilan qisqa vaqt ichida harakat qilishlari lozim. Shu sababli u yoki
bu uyin sharoitida o‘yinchi to‘p bilan o‘ynashi uchun yuqori tayyorgarlik ko‘rishi
talab etiladi. Shu maqsadda turli harakat usullarini bajarish uchun turlicha
harakatni egallashi kerak. Murakkab hujum kombinatsiyalarini tashqil qilishda,
to‘p baland berilganda yoki to‘pning uchish vaqtini kamaytirish maqsadida sakrab
to‘p uzatitish usulidan foydalaniladi. Bu holatda qo‘llar bosh ustidan bir oz baland
ko‘tariladi va qo‘llarni faol ishlashi xisobiga sakrashning yuqori nuqtasidan to‘p
uzatiladi. Xuddi shu xolatda qisqa to‘p uzatishda asosiy harakat qo‘l
barmoqlarining faol ishlashi xisobiga amalga oshiriladi. Voleybol to‘garagida 12
yoshdan o‘g‘il bolalar, 13 yoshdan qiz bolalar shug‘ullanishlari mumkin.
Voleybolchilarni trenirovka mashg‘ulotlarini tashkil etishda ularni texnik, taktik
tayyorgarliklarini amalga oshirish bilan bir qatorda jismoniy tayyorgarlik
qolaversa chaqqonlik va tezkorlik fazilatlarini takomillashtirishga katta e’tibor
berish kerak.
9

Ko‘p yillik sport trenirovkasi uzoq muddatli pedagogik jarayon bo‘lib, muayyan
yosh guruhlarida o‘ziga xos dastur asosida mashg‘ulotlar o‘tkazish bilan
ifodalanadi. Ushbu jarayon quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:
- sog‘lomlashtirish guruhi
– 7-8 yosh;
- dastlabki tayyorgarlik guruhi
– 9-10 va 11-12 yosh;
- o‘quv-mashg‘ulot guruhi
– 13-14;
14-15;
15-16;
16-17 yosh;
- takomillashuv guruhi
– 17-18;
18-19;
19-20 yosh;
- yuqori sport mahorati guruhi
–20 va undan katta yosh.
Shug‘ullanuvchi bolalarning nasliy va hayot davomida jismoniy,
psixologik va morfofunksional imkoniyatlariga qarab, ular kichik yosh guruhidan
katta yosh guruhiga o‘tkazilishi mumkin. Bolalarni guruhlarga qabul qilish va
ularni bir guruhdan ikkinchi guruhga ko‘chirish me’yoriy test sinovlari natijalari
asosida amalga oshiriladi. Barcha guruhlarda o‘tkaziladigan o‘quv-mashg‘ulot
jarayoni quyidagi vazifalarni hal etishga qaratilishi darkor: - sog‘liqni
mustahkamlash, chiniqtirish, jismoniy, psixologik va morfofunksional
imkoniyatlarni shakllantirish; - hayotiy zarur harakat ko‘nikmalarini (o‘tirish-
turish, yurish-yugurish; sakrash, siljish-to‘xtash; tortilish va hokazo)
takomillashtirish; - jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamliylik,
egiluvchanlik) taraqqiy ettirish; - voleybolga oid maxsus sifatlarni (sakrovchanlik,
sakrovchanlik chidamkorligi, tezlik-kuch, o‘yin chidamkorligi, diqqat, xotira,
10

iroda, zukkolik va hokazo) shakllantirish; - texnik va taktik malakalarga o‘rgatish
va takomillashtirish; - o‘yin mahoratini o‘quv o‘yini va musobaqalarda oshira
borish. O‘quv-trenirovka jarayonida va akademik darslarda beriladigan jismoniy
va texnik (voleybol) mashqlar o‘z hajmi, shiddati, murakkabligi va qaytarilish soni
jihatlaridan turli yoshdagi va jinsdagi bolalarning funksional hamda jismoniy
imkoniyatlarini e’tiborga olgan holda me’yorlanishi kerak. O‘rgatish jarayonida
qo‘llaniladigan jismoniy va texnik-taktik mashqlarning to‘g‘ri taqsimlanishi
malakali voleybolchilar tayyorlash samarasini belgilaydi. Boshlang‘ich o‘rgatish
jarayonida mashqlarning aksariyat foizi bolalarning jismoniy va funksional
tayyorgarligini shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak, qolgan qismi esa texnik-
taktik malakalarini o‘zlashtirishga mo‘ljallangan bo‘lishi muhim shartlardan
biridir. Bu bosqichda turli harakatli o‘yinlar, shu jumladan voleybol o‘yiniga
ixtisoslashtirilgan harakatli o‘yinlarni qo‘llash tayyorgarlik jarayonini samarali
tashkil qilishga yordam beradi. Bunday harakatli o‘yinlar o‘rgatish va
takomillashtirish jarayonining barcha bosqichlarida qo‘llanilishi maqsadga
muvofiq. Takomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy mashqlar foizi
qisqartiriladi, maxsus jismoniy mashqlar va texnik-taktik mashqlar foizi esa ancha
ortadi. Mashqlarning hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va qaytarilish soni
oshirilib boriladi. Ko‘nikmalarni mukammallashtirish (mustahkamlash) bosqi-
chida mashqlarni ijro etish shiddati musobaqa darajasiga yetkazilishi lozim.
Bu bosqichda aksariyat musobaqa mashqlari turli o‘yin vaziyatlariga mos
ravishda qo‘llanilishi katta ahamiyatga ega. Har bir o‘yin malakasini (to‘pni
kiritish, uzatish, to‘siq qo‘yish, qabul qilish, zarba berish) turli usullarda ijro
etishga o‘rgatish, masalan, zarba berishning o‘ng va chap qo‘lda nisbatan bir xilda
bajara olish o‘yin malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi va harakat
zaxirasini boyitadi. O‘rgatish va takomillashtirish jarayonida o‘yin malakalarini
uzoq vaqt davomida jismoniy, texnik-taktik jihatdan tez, kuchli, chaqqon, aniq va
vaziyatga mos samarali ijro etilishini ta’minlash uchun aksariyat hollarda
mashqlar charchash asoratlari mavjud hollarda bajariladi. Lekin, bunday
mashg‘ulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qo‘llanilishi darkor.
11

Chunki, me’yoridan ortiq yuklama (nagruzka) bola organizmini zo‘riqishga,
jarohat olishga yoki patologik holatlarga duchor qilishi mumkin. Yosh
voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda
shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o‘yinida yoki
o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va
qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish,
farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda,
zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo‘lishini talab qiladi.
Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan sport
to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi. «Tanlov» – ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z
ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga o‘tkazishda saralash),
o‘yin funksiyalari bo‘yicha tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul
qilish kabi bosqichlarni kiritadi. O‘quv-trenirovka jarayonida murabbiy o‘z
rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan
qobiliyatli, boshqalarga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga
faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil
qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni
yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil
qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni
voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini
hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o‘rin
egallaydi. Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida o‘quv-
trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi
bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni samarali
olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni mahoratini
shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi
hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir.
12

Ma’lumki, shug‘ullanuvchi bolani o‘quv-trenirovka jarayonida mashqlarni
ongli tushungan holda ijro etishi, yuklamani qanday ijro etayotganligini sezishi,
malaka va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p
jihatdan uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har
bir murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotlarga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim rol’ o‘ynaydi. Shug‘ullanuvchi bolalarni yoshi, o‘rgatish va
takomillashtirish bosqichi hamda guruhlarning nomiga qarab nazariy va amaliy
mashg‘ulotlarga ajratilgan o‘quv soatlari «pastdan» «yuqoriga» qarab
taqsimlanadi. Sog‘lomlashtirish va dastlabki tayyorgarlik guruhlarida umumiy
jismoniy tayyorgarlik eng ko‘p soatlar hajmini, maxsus jismoniy tayyorgarlik –
kamroq, texnik – yana kamroq va eng kam soatlar hajmini taktik tayyorgarlik
egallaydi. Keyingi guruhlarda mashg‘ulotlar hajmi borgan sari ixtisoslashuvga
qarab yo‘naltiriladi. Ya’ni, maxsus jismoniy tayyorgarlik soatlar bo‘yicha ustun
bo‘ladi, texnik va taktik mashqlar hajmi ortib boradi. Xulosa Bolalarni voleybol
sportiga yo‘naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy jixatdan to‘g‘ri tashkil etish,
voleybol bo‘yicha yuqori malakali sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi.
Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari
hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega. Bolalarni
voleybol sportiga 12-14 yoshdan yo‘naltirish mumkin. Yosh voleybolchilarni
dastlabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan
jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan
bo‘lishi kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha
malaka va ko‘nikmalar egallanishi uchun tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan
voleybolchining sakrash, yugurish, o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga
to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p uzatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taktik
harakatlardan voleybol o‘yinida ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish
bo‘yicha malakalar hosil qilinadi. Yosh sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari
davrlarga bo‘linib tashkil etiladi.
13

1.2 Voleybolda sportchilarni tanlash va mashg’ulotlarga yo’naltirish
Sp or t c h i l a r n i t a y y o r l a sh j a r a y o ni n in g p e d a gog i k q onu ni y a t l a r in i i fo d a l a y di .
T a ’ l i m v a t a rb i y a t a m o y i ll a r i b o‘ l g a n o n g l i l ik , f a o ll i l ik , k o‘rg a z ma l i l ik , b a j a r a
b i l i s h v a i n di v i d u a ll a s h ti r i s h , m u n t a z a m l i li k h a m d a t a r a qq i y o t t a m o y il l a r i s p or t
t r e ni rov k a s i j a r a y o ni g a h a m t a a ll uq li di r . S h u bi l a n b i rg a s p or t t r e ni rov k a s i n in g
o‘ z i g a xo s q o nu n i y a t l a r i ma v j u d b o‘ l ib , u l a r s p or t t r e ni rov k a s i n i t a s h k i l
e t a y o t g a n d a t a r bi y a n i n g u m u m i y t a m o y il l a r i bi l a n bi rg a i s h t i ro k e t a d i . S p or t
t r e ni rovk a si q u y id a g i q o n u ni y a t l a r a s o s i d a o li b b or i l a d i : “ Y uq or i n a t ij a l a rg a
y o ‘ n a lt i r i s h ” , “ U m u m i y v a ma x s u s t a y y o r g a r l i k b i r l i g i n i t a ’ m i n l a s h ” ,
“ T r e ni rov k a ma s h g‘ u l o t l a r i n i n g u z l uk s i z l i g i ” , “ Yu k l a m a n i a s t a - s e k i n v a
m a k s i m a l t a r z d a o s h i r i s h ” , “ Y uk l a m a n i t o‘ l q i n s i m o n t a r z d a q o‘ ll a sh
(o‘ z g a r ti r a b or i s h ) ” , “ T r e ni rov k a j a r a y o nin i q a y t a l a ni s h ( s i k l ) a s o s i d a t a s h ki l
qi l i s h ” .
Y uq or i n a t i j a l a rg a y o‘ n a l ti r i s h . O‘qu v - t r e ni rov k a j a r a y o n i n in g b o sh
ma q s a d i s p or t c hi l a r n i m u s o b a q a g a y uq or i “ s p or t for mas i ” d a r a j a s i d a t a y y o r l a sh
v a u s h b u m u s o b a q a d a y uq or i s p or t n a t i j a s i g a e r i s hi s h i m k o ni y a t i n i y a r a ti s h .
Y uq o r i n a t i j a l a r g a yo ‘ n al t i r i s h . S p or t y ut u q l a r i s p or t c h i n in g ji sm o ni y ,
a q l i y , n a z a r i y t a f a k ku r l a r i n a t i j a s i d e b h a m q a r a s h m u m k i n . Y uk s a k s p or t
n a t i j a l a rg a y o‘ n a l ti r i sh s p or t c h i d a n h a y o ti y m uhi m q o bi l i y a t l a rn i
t a k o m i ll a s h t i r i s h n i t a l a b e t a d i . Yu k s a k n a t i j a l a rg a i n ti l i s h s p or t c hi l a r n i t a s h k i l i y
v a r a g‘ b a t l a n ti r i s h c h or a l a r i bi l a n q o‘ ll a b - qu vv a t l a n i s h i k e r a k .
D a s t l a bk i s p or t t a y y o r g a r l i g i b o s q i c h l a r i d a s p or t t r e n i rov k a si u m u m i y
t a y y o r g a r l i k s h a k li d a t a s h k i l e ti li b , y uk s a k n a t ij a l a rg a yo‘ n a l ti r i s h
g‘o y a l a r inin g i l di z l a r i s h a k ll a n a d i . Org a n i z m n in g bi o l og i k r i vo j l a ni s h i v a
t r e n i rov k a t a l a b l a r i n i or t i b b or i s h i s p or t d a y uk s a k n a t i j a l a r k o‘r sa ti s h y o sh bi l a n
b og‘ l i q b o‘ l i s hi n i c h e k l a b q o‘ y a di . S p or t c h i n i s p or t
tu r i g a s h a x s i y m o y i ll i g i o ‘ z i s t e ’ d o di n i t e z v a t o‘ l a n a m o yo n e ti sh i m k o n i n i
b e r sa, a k s i n c h a , i x ti s o s l i kn i n o t o‘g‘r i t a n l a sh v a s p or t c h i n i n g s h a x s i y
f a z i l a t l a r i g a m o s k e l mas l i k m u r a b bi y v a s p or t c h i n i n g k o‘ p h a r a k a t l a r i n i
14

b e h u d a g a c h i q a r a d i . Qo n u ni y a t l a rd a n t r e ni rov k a j a r a y o n l a r id a m a h or a t b i l a n
fo y d a l a ni s h s p or t t a r a q qi y o ti n in g y uk s a k c h o‘q qi l a r i g a e r i s h i s h d a i s h o n c h bi l a n
b or i s h n i t a ’ m in l a y di .
U m u m i y v a m a x s u s t ay y o r g a r li k n i n g b i r l i g i . S p or t d a
i x ti s o s l a s hi s h s p or t c h i n i h a r t o m o n l a ma r i vo j l a ni s h i n i t a ’ m i n l a y di . Org a ni z m
i m k on i y a t l a r in i n g u m u m i y y uk sa l i s h i , j i sm o n i y v a r uhi y q o bi l i y a t l a rn i
t a k o m i ll a s hu v i a s o s i d a s p or t t u r i b o‘ y i c h a y uk s a k n a t i j a l a rg a e r i s hi l a d i .
S p or t d a b a rk a m o l b o‘ l i s hn i n g a s o s i y q o n u n l a r i s p or t t r e ni rov k a s i c hu qu r
i x t i s o s l a s h t i r i l g a n b o‘ l i s h i b i l a n b i rg a h a r t o m o n l a ma r i vo j l a n t i r i s h n i t a ’ m i n l a s h i
k e r a k . Q a y si q ob i l i y a t , j i sm o n i y f a z i l a t y a x s h i r i vo j l a n g a n b o‘ l i s h i s p or t
tu r i n i n g o‘ z i g a xo s b o‘ l a d i . H a r bi r h a r a k a t v a ji sm o ni y mas hq d a t u r l i h a r a k a t
ma l a k a v a m a h or a t l a r i o‘ z a r o h a m k or l i k d a i s h l a y di . O‘ z l a s h t i r i l g a n ma l a k a v a
m a h or a t l a r i q a n c h a li k k e n g b o‘ l sa, y a n g i h a r a k a t l a rn i o‘ z l a s hti r i s h
i m k o ni y a t i s h u n c h a k a t t a d i r . Y a n g i h a r a k a t f a o l i y a t i i l g a r i o‘rg a ni l g a n h a r a k a t l a r
z a m i n i d a p a y d o b o‘ l a d i v a u l a rn i o‘ z i c h i g a o l a d i .
Vo l e y b o l b o ‘ y i c h a ma x s u s i x t i s ol a s h t i r i l g a n ma s h g‘ u l o t l a r 1 0 - 1 2 yo s hd a n
b o s h l a b o‘ t k a z i l a d i . L e k i n , “c h u q u r ” i x t i s o s l a s h t i r i l g a n t a y y o r g a r l i k
j a r a y o ni g ac h a y o sh s por t c h i l a r h a r t o m o n l a m a j i sm o n i y , t e x ni k v a t a k t i k
t a y y o r g a r l ikk a e g a bo‘ l i s h l a r i m a q s a d g a m u vof iq . 1 5 - 1 6 yo s h g a t o‘ l g a n o‘ smir l a r
bi l a n i s h l a s h d a un i v e r sa l i z a t s i y a p r i n s i p i u s t u n tu r a d i . 1 7 - 1 8 y o s hd a – o‘ qu v-
t r e n i rov k a j a r a y o n i i n d i v i d u a ll a s h g a n yo‘ n a l i s h d a b o‘ l a di . O‘ y in c hi l a r n i
ma h or a t - i s t e ’ d o d i d o i r a s i d a u l a rn i e g a l l a g a n o‘ y i n f unk s i y a l a r i y a n a d a c h uq u r
i x ti s o s l a s h t i r i li b , s h a k ll a n t i r i li b b or i l a d i .
M a s h g ‘ u lo t n i n g u z l u k s iz li g i , y u k la m a v a d a m oli sh t a r t i b l a r i . H a r
bi r t r e n i rov k a j a r a y o nid a o‘ r g a ni l a di g a n h a r a k a t l a r ma l a k a l a r i a vv a l g i
o‘rg a n g a n h a r a k a t l a r b i l a n q o‘ s h i l i b b or a d i . B u bi l a n s p or t c h i n i n g
j i sm o n i y f a z i l a t l a r r i vo j l a ni s h i h a r a k a t m a l a k a v a k o‘ n i k m a l a r i n i n g h a j mi or t i b
b or i s h i t a ’ m i n l a n a d i . U c h i n c h i h o l a t d a s h un i a y ti sh m u m k i n k i , s p or t
t r e ni rov k a s i j a r a y o ni d a y uk l a ma b i l a n d a m o l i s h n i a l ma s h ti r i b tu r i sh o‘ z i g a xo s
15

x u s u s i y a t l a rg a e g a . T r e ni rov k a mas h g‘ u l o t l a r i d a s p or t c h i n i u m u m i y h o l a t i t o‘ l a
tik l a n g a n h o l d a b o‘ l ma y di .
B u n i n g u c hu n org a ni z m g a d a m b e r i s h , s h un d a n s o ‘ n g mas h g ‘ u l o t l a rn i
d a vo m e tti r i sh t a l a b e ti l a di . C h a r c h o q n i b u t u n l a y yo‘ q o ti sh u c h u n y e t a r l i d a m
o l i s h , s p or t c h i n i n g t a y yorg a r l i k d a r a j a s i
y uq or i b o‘ l i s h i , s h i fo k o r - p e d a gog i k n a z or a t p u x t a t a s h k i l e ti l g a n b o‘ l i s h i s h a r t .
H a r t r e ni rov k a ma s h g‘ u l o t i n i i sh q o bi l i y a t l a r i t i k l a n g a n d a n s o ‘ n g b o s h l a s h
n a t ij a l a r n i i j ob i y r a v i s hd a o r ti s hi g a o l i b k e l a d i . B u t a l a b h a r bi r t r e ni rov k a
ma s h g‘ u l o t l a r i g a e mas, b a l k i t r e n i rov k a l a rn i n g s i k li k j a r a y o n l a r i h a f t a , o y l i k
h a j m i g a q o ‘ y i l a di . T r e ni rov k a l a rn in g v a d a m o l i s h l a r n i n g i n t e rv a l i t r e ni rov k a l a r
d a vr i v a b o s q i c h l a r i g a b og‘ l iq .
Y u k l a m a n i a s t a - s e k i n v a m a k s i m a l t a rz d a o ‘ s t i r a b o r i s h . M a k s i mal
y uk l a ma l a rd a n fo y d a l a ni s h d a s t l a b k i t a y yorg a r l i k j a r a y o ni d a u l a rn i y uk sa l i b
b or i s h i n a t i j a s i d a a ma lg a o s hi r i l i s h i k e r a k . M a k s i mal y uk l a ma d a sa lo ma t li k n i
m u s t a h k a m l a sh v a s p or t n a t i j a l a r i n i o‘ s t i r i s h g a q a r a m a - q a r s h i b o‘ l i b q o l i s h i
m u m k in . M a k s i m a l y uk l a ma l a r d a r a j a s i org a ni z m n i n g f i z i o l og i k v a ji sm o n i y
r i vo j l a ni sh d a r a j a s i g a m u vof i q b e l g i l a ni s h i k e r a k . S p or t c h i l a r b u t u n u m r i
d a v o m i d a y uk l a ma l a rn i c h e k s i z or tti r i b b oro l m a y di l a r . Yo sh o‘ ti s h i bi l a n
org a ni z m ni n g i m k o ni y a t l a r i t a b i i y h o l d a p a s a y i b b or a d i . B u a l b a t t a , j i sm o ni y
y uk l a ma l a r n i r e j a l a s h ti r i s h n i t a l a b e t a d i . A y n a n s h u q on u n i y a t
vo l e y b o l c hi l a r n i n g b a r c h a k u c h - i m k on i y a t l a r i n i m u s o b a q a v a q t i d a safar b a r
qi l i s h g a q a r a t i l g a n . B u n i n g u c h u n k o‘ p y i ll i k t r e ni rov k a j a r a y o n i d a vo m i d a
j i sm o ni y , t e xn i k - t a k t i k t a y yorg a r l ik k a o i d v a z i f a l a r , t o p s hi r i q l a r v a ma s h q l a r
a s t a - s e k i n “ o s o n d a n q i y in g a ” , “ o d d i y d a n m u r a k k a b g a” , “ o‘ z l a s hti r i l g a n d a n
o‘ z l a s hti r i l ma g a n g a ” t a r t i b i a s o s i d a ma k s i m a l h a j m v a s hi d d a t d a r a j a s i d a i j r o
e ti l a d i .
M a s h g ‘ u lo t y u k la m ala r i n i o ‘ z ga r i s h i . T o‘ l qin s i m o n t e b r a ni s h l a r
y uk l a m a l a r n i n g h a j mi d i n a m i k a s i , i nt e n s i v l i g i d i n a m i k a s i g a h a m xo s,
y uk l a ma h a j m i d i n a m i k a si t e b r a ni s h l a r i bi l a n i nt e n s i v l i k d i n a m i k a s i qi y ma t l a r i
16

b i r - bi r i g a m o s k e l ma y di . O ‘r t a c h a v a k a t t a t o‘ l q i n l a rd a d a s t l a b h a j m
k o‘r sa t ki c h l a r i y uk s a k b o‘ l a d i , s o ‘ n g s t a bi ll a s hi b , k a m a y i b b or a d i . S h u z a y l d a
i n t e n s i v l i kn in g h a r x i l k o‘r sa t k i c h l a r i y uq or i q i y ma t g a e r i s h a di . K i c h i k
t o‘ l q i n l a rd a e sa, a k s i n c h a b o‘ l i b , d a s t l a b t ez k or l i k - k u c h x a r a kt e r i d a g i
m a s h g ‘ u l o t l a r , s o ‘ n g h a j mi k o ‘ p ma s h g‘ u l o t l a r o‘ tk a z i l a d i . B u q o n un i y a t l a r
t r e ni rov k a j a r a y o nid a g i ma s h q l a rn in g o‘rn i v a ro l i g a q a r a b t u r l i c h a b o‘ l a di .
T r e ni rov k a y u k l a ma l a r d i n a m i k a s i n i n g t o‘ l qin s i m o n x a r a kt e r i s p or t t r e ni r o v k a si
q on u n i y a t l a r i b i l a n y uk s a k k o‘r sa t ki c h l a rg a y o‘ n a l ti r il g a n l i g i , t r e ni rov k a
t a l a b l a r i n i n g a s t a - s e k i n v a ma k s i mal or t a b or i s h i , y uk l a m a l a r u z l uk s i z l i g i v a d a m
o l i s h b i l a n a l mas h i n i b tu r i s h i g a b e vo s i t a a l o q a d or di r . B u q o n u ni y a t l a rn in g
b a r c h a s i t r e ni rov k a j a r a y o n l a r in i t a s h k i l e ti s h n in g m u h i m a s o si b o‘ l i b x i z mat
qi l a d i .
M a s h g ‘ u lo t j a r a y o n l a r i s i k llil i g i . M i k ro t s i k ll a r t a r k i bi g a j i sm o ni y
y uk l a m a l a r d i n a m i k a s i n in g k i c h i k t o‘ l qin l a r i h o s i l qi l a di g a n o m i ll a r t a ’ s i r
e t a di . S h u n i n g d e k , t u r l i yo‘ n a l i s h d a gi ma s h q l a r n i t a k ror i y b a j a r i s h h a m
m i k ro t s i k ll a rg a o‘ z t a ’ s i r i n i o‘ t k a za di . T r e ni rov k a j a r a y o ni d a bi r - bi r i g a z i c h
b o‘ l g a n m a s hq l a r q o‘ ll a n il ma y di . U l a r tu r l i m a s h g ‘ u l o t l a r d a q o‘ ll a ni l i b ,
t a k o m i ll a s h ti r i l a d i . B u t a r ti b b a r c h a t r e n i rov k a d a b i r x i l d a b o‘ l a d i . U l a r
m i k ro t s i k ll a r t a rk i b i d a o‘ z i fo d a s i n i t o p a d i . M e h n a t v a o‘ qu v f a o l i y a tin i
u m u m i y t a r t i b i g a h a m m i k ro t s ik ll a r t a r k i b i o‘ z t a ’ s i r i n i o‘ tk a za di . S hu n i n g u c h u n
m i k ro t s i k ll a r h a f t a d a vo m i g a r e j a l a s h ti r i l a d i .
Sp o r t m a s h g ‘ u lo t i v o s i t a l a r i . Y uqor i n a t i j a l a rg a e r i s h i sh u c h u n ji sm o ni y
t a r bi y a n i n g b a r c h a vo s i t a l a r i : ji sm o ni y mas hq l a r , g i g i e n i k o m i ll a r v a t a bi a t n i n g
s o g‘ l o m l a s h ti r i s h k u c h l a r i , s h u n i n g d e k , mas h g‘ u l o t l a r d a vo m i d a vo s i t a l a r n i n g
k e n g i s h l a b c h i q a r i l g a n t i z i mi q o‘ ll a ni l a d i .
Ba r c h a m a s hq l a r m u s o b a q a l a s h i s h v a t a y y o r l o v mas hq l a r i g a
b o‘ l in a d i , t a y y o r l o v mas hq l a r i o‘ z n a vb a t i d a ma x s u s t a y y o r l o v v a
u m u m t a y y o r l o v mas h q l a r i n i o‘ z i c h i g a o l a d i . Vo l e y b o l d a h a m b o s h q a s p or t
t u r l a r i k a b i o‘rg a ti s h n i n g a s o s i y vo s i t a si ji sm o ni y mas h q l a rd i r . U l a r j u d a t u r l i -
t u m a n di r . S hu n i n g u c h u n u l a r n i o‘rg a ti s h b o s qi c h i d a g i ma’ l u m v a z i f a l a r n i h a l
17

qi l i s h d a r a j a s i d a tu r k u m l a n a d i . B un d a y tu r k u m l a n i s h g a vo l e y b o l c hi l a r n i n g
m u s o b a q a f a o l i y a t i a s o s qi l i b o l in g a n . S h un g a b og‘ l i q h o l d a m a s h q l a r i k k i k a t t a
g u ru h g a a j r a t i l a d i : a s o s i y y o k i m u s o b a q a v a yor d a mc h i y o k i t r e ni rov k a .
Mu s o b a q a m a s h q l a r i b i r x i l y o ‘ n a l i s h d a g i v a h a r a k a t t a rk i b i
c h e k l a n g a n f a o l i y a t k o‘r ini s h i d a b o ‘ l a di . S h u bi l a n b i rg a m u s o b a q a mas h q l a r i
m a j m u y i h a m m a v j u d b o‘ l i b , u l a r k o‘pk u r a s h s i n g a r i m a x s u s s p or t t u r l a r i d a n
i b or a t . M u s o b a q a l a s h i sh ma s h q l a r i m a s h g ‘ u l o t l a r d a k a t t a v a r i a t i v l i g i bi l a n a j r a li b
t u r i s h i z a r u r .
Vo l e y b o l s p or t tu r i d a m u s o b a q a m a s hq l a r i vo l e y b o l g a xo s b o‘ l g a n x u s u s i y ,
o‘ z i g a xo s b o‘ l g a n ma s h q l a r di r . B u n d a t e x n i k u s u ll a r v a t a k t i k h a r a k a t l a r
m u s o b a q a s h a ro i t i d a g i o‘ y i n h o l a t l a r i g a m o s h o l d a b a j a r i l a di .
M a x s u s tay y o r ga r l i k m a s h q l a r i m u s o b a q a l a s hi s h h a r a k a t l a r i ,
s h a k l i v a x a r a kt e r i g a o‘x s h a s h h a r a k a tl a r n i o‘ z i c hi g a o l a d i .
M ax s u s m a s h q l a r i k k i g u r uh g a b o ‘ l in a di : t a y yorg a r l i k mas h q l a r i ;
y a qin l a s h t i r u v c h i ma s h q l a r . T a yyor g a r l i k ma s hq l a r i d a n a s o san m a x s u s ji sm o ni y
s i f a t l a rn i t a r bi y a l a s h d a f o y d a l a ni l a di . Y a q in l a s h t i r u v c h i
mas h q l a rd a n a n i q t e xn i k h a r a k a t l a r n i e g a ll a s h g a q a r a ti l g a n j a r a y o nd a
f o y d a l a ni l a d i . M a s h q l a r t a n l a b o l in g a n m u s o b a q a l a s hi s h m a s h q i bi l a n
q a n d a y di r y a x l it l i k k a e g a b o‘ l g a n t a q d i rd a g i n a ma x s u s t a y yorg a r l i k mas h q l a r i
d a r a j a s i d a b o‘ l i s h i m u m k i n .
T a n la n g a n m u s o b a q a m a s h q la r i u m u m i y l i kk a e g a b o‘ l g a n mas h q l a r
ma x s u s t a y y o r l o v mas h q l a r i b o‘ l i s h i m u m k i n . M a x s u s t a y y o r l o v mas hq l a r i
s p or t t u r i bi l a n bi r x i l b o‘ l ma y di . U l a r s p or t c h i ji sm o ni y f a z i l a t l a r i t e x n i k v a
t a k ti k t a y y o r g a r l ik l a r in i r i vo j l a n ti r i s h g a t a ’ s i r e t a d i g a n s h a k l d a t a n l a n a d i v a
t u z i l a di .
Y a q i n l a s ht i r u v c h i m a s h q l a r s h a k l j i h a t d a n s p or t n i n g t a n l a n g a n tu r i g a
r i vo j l a n t i r u v c h i m a s h q l a rg a ni s b a t a n y a q i n b o‘ l i b , u l a rn in g q o‘ ll a ni sh d a r a j a l a r i
v a j i sm o n i y y uk l a m a l a rn i m e ’ y o r l a ni s h i h a r x i l
b o‘ l a d i . Y a q i n l a s h t i r u v c h i m a s h q l a r ma x s u s j i s m o ni y t a y y org a r l ikd a n
18

t e x ni k t a y y o r g a r l ikk a o‘ ti s h d a k o ‘ p r i k v a z i f a s i n i o‘ t a y di . M a ’ l u m m u r a k k a b li k
a s o s i d a q u r i l g a n t e x n i k ma s h q l a r t a k t i k k o‘ n i k m a l a rn i s h a k ll a n t i r i s h g a y or d a m
b e r a d i . S h u a s o s d a k e y in c h a li k y a k k a t a r ti b d a g i t a k t i k h a r a k a t l a r o‘rg a n i l a di .
U m u m i y t ay y o r l o v m a s h q la r i n i t a n l a s h d a s p or t c h i n i n g u m u m i y
t a y y o r g a r l i g in i o s h i r i s h v a z i f a l a r i n i s a mara l i h a l e ti s h i , a s o s i y ji sm o ni y
f a z i l a t l a r n i t a k o m i ll a s h ti r i s h in i n g t a ’ s i r i hi s o b g a o l i n a d i . B un d a y mas h q l a rn i
g i m n a s t i k a , h a r a k a t l i o ‘ y in l a r v a s p or t n i n g q o‘ s h i m c h a tu r l a r i d a n t a n l a b o l i n a d i .
S p or t c hi l a r n i n g u m u m i y t a y y o r g a r l i g i s p or t i x ti s o s l i g i o‘ z i g a xo s
x u s u s i y a t l a r i n i i fo d a e t i b , t u r l i ji sm o ni y mas hq l a r o‘r t a s i d a o‘ z a r o ij o bi y v a sa lb i y
m un o s a b a t l a r s h a k ll a n a d i . S h u b o i s s p or t n i n g x i l m a - x i l tu r l a r i u c hu n h a m
u m u m i y t a yyorg a r l i k bi r x i l b o‘ l ma y di . B a ’ z i bi r o‘x s h a s h li k b il a n bi rg a h a r b i r
k on k r e t j a r a y o n o‘ z inin g x u s u s i y a t l a r i g a e g a b o‘ l a di .
H a r bi r t a y yorg a r l i k t u r l a r i n i n g o‘ z i g a xo s y e t a k c h i vo s i t a l a r i ma v j u d
b o‘ l ib , u l a r y o r d a m i d a m o s v a z i f a l a r y e c hi l a d i . S h u bi l a n b i rg a bi r t a y y org a r l i k
t u r i g a o i d b o‘ l g a n m a s hq l a r b o s h q a t a y y o rg a r l i k tu r i d a g i mas h q l a r b i l a n
y a q i n d a n bog‘ l a n g a n b o‘ l a d i . M a sa l a n , s hu g ‘ u ll a nu v c h i d a t ez k o r - k u c h s i f a t i
z a r u r d a r a j a d a r i vo j l a n m a g a n b o‘ l sa, u h u j u m z a r b a s i b e r i s h t e xn i k a s i n i b a j a r a
o l ma y di . B u h o l d a t ez k o r- ku c h s i f a t i n i r i vo j l a n t i r i s h g a o i d m a s hq l a r n i b e r i sh
m a q s a d g a m u vof i q b o‘ l a di . C hu n k i h u j u m z a rb a s i n i b e r i s h n i n g t a k ror l a sh h a j m i n i
o s hi r i s h b u h o l d a s a mara b e r ma y di .
Vo l e y b o l h a r a k a t l a r i g a o‘rg a ti s h d a vo s i t a l a r n i n g sa m a r a s i k o‘ p h o ll a r d a
u l a r n i q o‘ ll a sh u s l ub l a r i g a b e vo s i t a b og‘ l i q b o‘ l a di . U s l ub l a r n i t a n l a sh q o‘ y i l g a n
v a z i f a , s h u g‘ u ll a n u v c h i l a rn in g t a y yorg a r l i k d a r a j a s i ,
a n i q s h a r t - s h a ro i t l a rg a b og‘ l i q h o l d a a m a l g a o s hi r i l a d i . Qo‘ y i l g a n v a z i f a g a
b og‘ l i q r a v i s h d a a y n a n bi r vo s i t a n i t u r l i u s l ub l a r d a q o‘ ll a b , tu r l i c h a fo y d a l a n i sh
m u m k i n . B u nd a n t a s h q a r i , h a r bi r t a y yorg a r l i k tu r i d a v a z i f a l a r v a tu r l a r n i n g
k e t m a - k e t l i g i h a m ma’ l u m m a n t i qi y b og‘ l iq l i k k a e g a d i r . B i r t a y y o r g a r l i k t u r i d a g i
v a z i f a l a r s i f a t j i h a t i d a n o‘ z g a r ib , k e y in g i t a y y o rg a r l i k t u r i g a z a m i n y a r a t a d i .
19

M a sa l a n , t a y y o r g a r l i k ma s hq l a r i o‘rg a ni l a y o t g a n t e xn i k u s u l n i u m u m i y tu z i l i s h i n i
i fo d a e t a d i .
Sp o r t m a s h g ‘ u l o t i u s l ub l a r i . U s u ll a r n i n g a s o s i y ma q s a d i h a r a k a t
ma l a k a l a r i n i t a k o m i ll a s h t i r i s h v a ji sm o ni y s i f a t l a rn i t a r bi y a l a s h g a q a r a ti l g a n .
H a r a k a t f a o l i y a ti n i o‘ z l a s h t i r i s h n i n g b o s h l a n g‘ i c h d a vr i d a t r e ni rov k a u s l ub l a r i
h a r a k a t l a rn i o‘r g a n i sh u s l u b l a r i b o‘ l a d i . M a s h q l a rn i qi sm l a rg a a j r a t i b b a j a r i s h ,
u l a rn i bi r - b i r i g a q o‘ s h i b y a x l i t h o l d a o‘rg a ni s h , qi sm l a r n i a l o h i d a - a l oh i d a
c h i q a r i b t a s h l a s h m a s h q n i y a x l i t b a j a r i s h u s l u b l a r i hi s o b l a n a d i . S p or t
h a r a k a t l a r i n i o‘rg a ni s h t r e n e r l a r r a h b a r l i g i d a og‘ z a k i v a a m a l i y k o‘r sa ti s h b i l a n
b o‘ l a d i .
S p or t ma s h g‘ u - l o ti g a b e l g i l a n g a n v a z i f a l a rg a k o‘r a , q a t ’ i y r e g l a m e nt l a n g a n
ma s h q u s u ll a r i t u r l i x i l v a r i a nt l a rd a q o‘ ll a n il a di . S p or t t r e n i rov k a s i j a r a y o ni d a
b a r c h a m e t o d l a r d a n v a u l a r d a n ho s i l b o‘ l a di g a n u s u ll a r d a n k e n g f o y d a l a ni l a d i .
Org a n i z m fun k s i o n a l i m k o ni y a t l a r i g a y u k s a k t a l a b l a r q o‘ y a di g a n , j i sm o n i y
y uk l a ma m a k s i mal d a r a j a g a y e tk a z i l a d i g a n , q a t ’ i y i n t e rv a l bi l a n ma s h q qi l i s h ,
m u s o b a q a l a s hi s h u s l ub l a r i d a n v a s p or t t r e ni rov k a s i d a n k e n g fo y d a l a n i l a d i .
H a r a k a t m a l a k a l a r i n i t a k o m i ll a s h ti r i sh j a r a y o ni d a s t a n d a r t v a
a l mas h ti r i b m a s h q q i l i sh u s u l i k e n g q o‘ ll a ni l a d i . H a r a k a t s i f a t l a r i n i v a
org a ni z m n i n g fu n k s i y a l a r in i t a k o m i ll a s h t i r i s h d a m a q s a d g a m u vof i q t a n l a n g a n
ma s hq l a r k o m p l e k s i , i nt e r v a l mas h q q i l i sh u s u l i (n a v b a t d a g i y uk l a ma l a r or a s i d a
b e l g i l a n g a n v a q t d a d a m o l i s h ) , u z l uk s i z mas h q qi l i s h ( d a m o l in m a s d a n m a s h q l a r
k o m p l e k s i u z l uk s i z q o‘ ll a ni l a di ) v a y uq or i d a q a y d qi li n g a n t u r l i x i l u s u ll a r
q o‘ ll a ni l a di . B i r u s l u b n i n g o‘ z i k e n g v a z i f a l a r n i h a l qi l i s h d a v a s p or t c h i n i
t a y yo r l a s hd a a s o s b o‘ l i b x i z m a t qi l i s h i m u m k i n . Q a t ’ i y r e g l a m e nt l a n g a n u s l u b d a n
t a s h q a r i s p or t mas h g‘ u l o t i d a m u s o b a q a l a s hi s h v a o ‘ y i n u s l u b i , s h un in g d e k ,
d o i r a v i y mas h q qi l i s h u s l u b i k e n g q o‘ ll a ni l a d i . M u s o b a q a l a s h i sh u s u l i n in g a s o s i n i
f a q a t r a q i b b i l a n k u c h s i n a s h i sh e mas, b a l k i o‘z - o‘ z i bi l a n h a m m u s o b a q a l a s h i s h
h a m t a s h k i l q i l a d i . S h u n i n g b i l a n b i rg a m a s h g‘ u l o t g a
ki r i ti l g a n o‘ y i n u s u ll a r i y o r d a m i d a y uq or i ru hi y k o‘ t a r i n k i l i kk a e r i s hi l a d i ,
f i k r l a s h q ob i l i y a ti , q o‘ y il g a n m a q s a d g a e r i s h i s h i ro d a s i v a q a t ’ i y l i g i r i vo j l a n a d i .
20

Do i r a v i y mas h q qi l i s h ji s m o ni y ma s hq l a r n i q o‘ ll a s hn i t a s h k i l i y - u s l ub i y s h a k l i
s i f a t i d a ji s m o ni y s i f a t l a rn in g k o m p l e k s i f o d a l a ni s h i n i t a k o m i ll a s h t i r i s h g a
q a r a ti l g a n . M u r a b bi y bi l a n bi rg a s p or t m ik ro t s i k ll a r in i n g t a rk i bi g a z ar u r i y
o‘ z g a r ti r i s h ki r i ti s h ma h or a t n i t a k o m i ll a s h t i r i s h g a x a l a q i t b e r u v c h i t a s h q i
t a ’ s i r l a rn i b a r t a r a f e t a d i .
“ S p or t for mas i ” t e r m i n i t a j r i b a g a a s o s l a n g a n h o l d a p a y d o b o‘ l d i v a
k e y in c h a li k s p or t m a s h g‘ u l o t i t o‘g‘r i s i d a g i i l m i y g‘ o y a l a r nin g r i vo j l a ni s h i
b i l a n t u r l i m u a ll i f l a r u n i il m i y t a ’r i f l a s h g a h a r a k a t qi l d i l a r v a y a qi n v a q t l a rg a c h a
s p or t for masi m o hi y a t i t o‘g ‘ r i s i d a y a go n a tu s h u n c h a yo‘ q e di .
1.3 Voleybolda musobaqa ishtirolchilarini tanlash va yo’naltirish
metodikasi
S p or t for masi q o‘ z g‘ a l i s h - t or m o z l a ni sh j a r a y o n l a r i n in g k a t t a
k o n s e n t r a t s i y a l a n g a n h o l a t i s i f a ti d a t a ’r i f l a n a b o s h l a n di , bu n d a m u r a k k a b
m o rfo l og ik , b i ox i m i k , f i z i o l og i k f u n k s i y a l a r t a k o m i ll a s h a di . “ S p or t for mas i ” d e b ,
s p or t c h i n in g e n g y uq or i n a t i j a g a e r i s h i s h g a i m k o n b e r a di g a n h o l a t i g a a y ti l a di . B u
h o l a t ji sm o ni y , t e x n i k , t a k t i k v a p s i x o - f u n k s i o n a l t a y y o rg a r l ikn i n g e n g y uq or i
d a r a j a d a s h a k ll a n g a n “ c h o‘q q i ” si bi l a n b e l g i l a n a d i .
S p or t for mas i n in g m ez o n i t a r i q a s i d a e n g a vv a l o y uk sak s p or t n a t i j a l a r i n i n g
ma v j ud l i g i , u l a r n i n g m u s t a hk a m l i g i v a o‘ s i b b or i s h i n i hi s o b l a sh z a r u r . S og‘ l i q
h o l a t i , j i s m o ni y r i vo j l a n g a n l ik , j i sm o n i y v a p s i xolog i k t a y y org a r l i k s p or t
for mas i n i t a s h k i l qi l u v c h i qi s m l a r i hi s o b l a n a d i . S p or t for masi k i s hi d a n y a x s h i
s o g‘ l iq n i , f u nk s i y a s i s t e ma l a r i n i n g y uq or i d a r a j a d a t a k o m i ll a s h g a n l i g i , k a t t a
y uk l a m a l a rg a org a ni z m n i n g b a r d o sh b e r a o l i s h i , t a bi a t o m i ll a r i g a y uq or i d a r a j a d a
k o‘ n i k i s h , p s i x i k j a r a y o n l a r in i n g y uq or i d a r a j a d a sa l m o q l i l i g i , s h un in g d e k ,
h a y o ti y a kti v l i g i ( t e tik l i g i , x u s h c h a q c h a q l i g i , h a r a k a t c h a n l i g i ) n i n g y uq or i
d a r a j a d a b o‘ l i s h i n i t a l a b q i l a d i .
J i sm o n i y r i vo j l a ni s h d a n m u s k u l s i s t e ma s i n in g r i vo j l a n g a n l i g i
( ma’ l u m m e ’ y o r g ac h a , h a r t o m o n l a m a , o p t i ma l) , t a n a og‘ i r l i g i v a u n in g qi sm l a r i
( t a y a n g a n v a t a y a n ma g a n h o l a t l a rd a ) h a r a k a t l a r i n i b o s h q a r a bi l i s h , t a y a n c h
21

h a r a k a t a p p a r a ti n i n g m e x a ni k m u s t a h k a m la ni s h i , t a s h q i n a f a s n in g y a x s h i
r i vo j l a ni s h i z a r u r . J i sm o ni y t a yyorg a r l ik d a n u s p or t n i n g x u s u s i y a ti g a q a r a b
h a r a k a t f a z i l a t l a r i n i n g o‘ z a r o m un o s a b a t i , e n g k a tt a y uk l a ma l a rg a b a r d o sh
b e r i s h , t e x n i k t a y y o rg a r l i k d a r a j a s i , k a t t am u s o b a q a l a rd a q a t n a s hi s h t a j r i b a s i
ma v j u d l i g i t a l a b qi li n a d i . S p or t for mas id a b o‘ l g a n s p or t c h i n i n g p s i x i k
t a y y o r g a r l i g id a n e sa, n e r v j a r a y o n l a r in i m u vo z a n a t l a s h t i r i s h qo bi l i y a ti , o‘ z i n i
y a x s h i j a l b qi l a o l i s hi , j u d a y a x s h i h i s qi l i s h x u s u s i y a ti g a e g a b o‘ l i s h i t a l a b
e t i l a d i . A l b a t t a , s p or t for mas i n in g b u k o m po n e nt l a r i g a x u s u s i y k o‘r sa t k i c h l a r
t a r z i d a q a r a s h l o z i m, u l a r n i n g h a r b i r i n i b a t a f s i l a n i q l a s h ti r i sh u s l u bi y
i m k o ni y a t l a rg a v a b u m u r a k k a b mas a l a l a r n i y or iti s h d a i l m i y yo nd a s hi s h n i n g
d a r a j a s i g a b og‘ l i q b o‘ l a di .
Y i ll i k t a y y o r g a r l i k s i k l i n i n g d a vr l a r v a b o s q i c h l a rg a b o‘ l i n i s h i k o‘ p y il l i k
s p or t t r e ni rov k a s i j a r a y o nid a y uq or i ma l a k a l i s p or t c h i l a r t a y y o r l a s h , i sh
q ob i l i y a t i v a “ s p or t for m a s i” n i m u a yy a n t a r t i b d a s h a k ll a n t i r i s h , u s h b u f a o ll ik n i
m a ’ l u m m u d d a t i c h i d a ( m u s o b a q a s ik l i d a vo m i d a ) s a q l a b t u r i s h , un i t i k l a b b o r i s h ,
“ v a q t i n c h a y o‘ q o ti s h ” v a y a n a q a y t a s h a k ll a n t i r i s h bi l a n b og‘ l i q v a z i f a l a r n i
y e c hi s h g a q a r a ti l g a n .
B i r i n c h i f a z a – s p or t for mas i n i s h a k l l a ni s hi g a p o y d e v o r y a r a ti sh v a u n i e n g
t a k o m i l d a r a j a s i g a k o‘ t a r i l i s h i n i o‘ z i c hi g a o l a d i . B u f a z a i k k i p og‘o n a d a n i b or a t :
s p or t for mas i n i n g r i vo j l a ni s h i u c hu n s h a ro i t y a r a ti sh
v a u n in g b e vo s i t a s h a k ll a n i s hi . B i r i n c h i p og‘o n a org a ni z m fu nk s i on a l
i m k o ni y a t l a r i n i n g u m u m i y d a r a j a s i n i o s hi r i s h , s p or t c h i n in g j i sm o n i y v a i ro d a v i y
f a z i l a t l a r i n i h a r t o m o n l a m a r i vo j l a n t i r i s h , t u r l i - t u m a n h a r a k a t , k o‘ n i k m a v a
ma l a k a l a r i n i , s h u j u m l a d a n , t a n l a b o l in g a n s p or t t u r i t e x ni k a s i n in g y a n g i
e l e m e nt l a r i n i v a tak ti k a s i n i s h a k ll a n t i r i s h bi l a n x a r a kt e r l a n a d i . B u b o s q i c h
a n c h a g in a bi o l og i k q a y t a t ik l a ni s h l a r , ji sm o ni y s i f a t l a r v a h a r a k a t
k oord i n a t s i y a s i d a g i k a tt a o‘ z g a r i s h l a rn i y u z a g a k e l ti r a d i . B un d a t u r l i j i sm o n i y
s i f a t l a rn in g r i vo j l a ni s h i or a s i d a m o s l i k b o‘ l mas l i g i m u m k i n .
I kki n c h i b o s q i c h d a o‘ z g a r i sh j a r a y o n l a r i i x ti s o s l a s h g a n x a r a k t e r d a
22

b o‘ l a d i . S p or t c h i org a ni z m i d a s o di r b o‘ l a di g a n b a r c h a o‘ z g a r i s h l a rg a ma x s u s
ma s h q q i l g a n li k v a i x t i s o s l a s h g a n f a z i l a t l a r n i n g r i vo j l a n i s h i h u k m ro n li k qi l a d i .
I kk i n c h i f a z a – t a k o m i ll a s h g a n s por t for mas in i t u r g‘u n h o l a t d a sa q l a s h d a n
ib or a t . B u f a z a s p or t n a t i j a l a r i g a op ti m a l t a y y o r l ikn i u s h l a b tu r i s h i b i l a n
x a r a kt e r l a n a d i . B i o l og i k q a y t a o‘ z g a r i s h l a r d a r a j a s i k a m a y a di . T ub d a n
o‘ z g a r i s h l a r b u d a vrg a xo s e mas di r . M u v a ff a qi y a t l i r i vo j l a ni s h n i ma g a b og‘ l i q
b o‘ l sa, f a q a t g i n a s h u l a rn i t a k o m i ll a s h ti r i s h m u m k i n . M a s h g‘ u l o t tu z i l i s h i n i n g
xu s u s i y a t l a r i g a q a r a b s p or t for mas i n i sa q l a b t u r u v c h i tu r l i u s u ll a rn i a k s e tt iri sh
k o‘ p y i ll i k s p or t t a y yorg a r l i g i b o s q i c h i d a k u z a t i l a d i .
U c h i n c h i f a z a – s p or t for mas i n i n g v a q t i n c h a s u s a y i s h i bi l a n f a r q l a n a d i .
N i m a u c h u n y uq o r i d a r a j a d a s h a k ll a ng a n s p o r t f o r m a s i n i m u tt a s i l u z o q v a q t s a q l a b
t u r i s h i m k on i y o ‘ q d e g a n s a v o l t u g ‘ i l a d i . B u s a vo l g a qu y i d a g i c h a i z o h b e r i s h
m u m k i n :
Bi r i n c h i d a n , t a k o m i ll a s h t i r i s h j a r a yo n i n i n g m u a y y a n b o s q i c h i d a s h a k ll a n g a n
s p o r t f o r m a s i n a v b a t d a g i b o s q i c h u c h u n m a h o r a t d a r a j a s i d a g i s p o r t f o r m a s i b o ‘ l a
o l m a y d i .
M a s h g ‘ u l o t l a r n i n g y a l p i y uk l a m a l a r i d a n s o ‘ n g o r g a n i z m d a c h a r c h o q a s o r a t l a r i
v u j ud g a k el a d i . U l a r n i b a r t a r a f e ti s h , “ yo ‘ q o ti s h ” u c h u n i s h q ob i l i y a ti n i t i k l a s h
z a r u r . B u n i n g u c h u n e s a m a ’ l u m m ud d a t k e r a k . A y n a n a n a s h u t i k l a n i s h d a v r i
t u g a g and a n s o ‘ n g i s h q o b i l i y a ti n i t a r a q q i y e tti r i s h v a s p o r t f o r m a s i n i y a n a d a
y uq o r i d a r a j a g a k o ‘ t a r i s h g a i m k o n y a r a ti l a d i .
U c h i n c h i d a n , s p o r t c h i n i n g h a r t o m o n l a m a t a yy o r g a r l i k d a r a j a s i n i
m un t a z a m o s h i r a b o r i s h t o ‘ l q i n s i m o n yo ‘ n a l i s hd a a m a l g a o s h i r i l i s h i k e r a k . B u
o r g a n i z m n i h a r a k a t y uk l a m a l a r i g a b i o l o g i k q o nu n i y a t l a r a s o s i d a m o s l a n i b
b o r i s h i b i l a n i z o h l a n a d i . B i no b a r i n , s p o r t t r e n i r ov k a s i j a r a y o n i 3 d a v r g a –
t a y y o r g a r l i k , m u s o b a q a v a o ‘ ti s h d a v r l a r i g a b o ‘ l i n a d i .
T a y y o r g a r l i k d a v r i
U s hb u d a v r d a qu y i d a g i v a z i f a l a r h a l e t i l i s h i l o z i m:
1 . U m u m i y ji sm o n i y t a yy o r g a r l i k d a r a j a s i n i o s h i r i s h .
23

2 . Vo l e y b o l o ‘ y i n i g a x o s ku c h , t ez k o r l i k , c h a qq o n l i k , c h i d a m k o r l i k v a
e g i l u v c h a n l i k s i f a t l a r i n i y a n a d a s h a k ll a n ti r i s h .
3 . I r o d a v i y -r uh i y v a f unk s i o n a l i m k o n i y a t l a r n i ( s i f a t l a r n i ) b o y i ti s h .
4 . O ‘ y i n m a l a k a l a r i t e x n i k a s i n i o ‘ zl a s h ti r a b o r i s h v a t a k o m i ll a s h ti r i s h .
5 . T a k ti k v a z i f a l a r n i h a l e ti s h .
6 . N a z a r i y b i l i m n i o s h i r i s h .
T a yyo r g a r l i k d a v r i , o ‘ z n a v b a ti d a , 3 b o s q i c h g a t a q s i m l a n a d i :
1 . U m u m t a y y o r g a r l i k b o s q i c h i . M a z ku r b o s q i c h d a t a y y o r g a r l i kn i n g b a r c h a
t u r l a r i b o ‘ y i c h a r uh i y - ji sm o n i y -f unk s i o n a l p o y d e v o r y a r a ti l a d i , b a r c h a ji sm o n i y
s i f a t l a r s h a k ll a n ti r i l a d i , h a y o t i y z a r u r m a l a k a l a r ( y u g u r i s h , y u r i s h , s a k r a s h ,
t o ‘ x t a s h v a b o s hq a la r ) t a k o m i ll a s h ti r i l a d i . B u b o s q i c h d a t a yyo r g a r l i k t u r l a r i g a o i d
vo s it a l a r ( m a s hq l a r ) h a j m i qu y i d a g i n i s b a t d a t a q s i m l a n a d i : U m u m t a y y o r g a r l i k
b o s q i c h i d a m a s h g ‘ u l o t l a r h a j m i k o ‘ p , s h i d d a t i ( m a s h q l a r n i ij r o e ti s h t ezl i g i ) s e k i n
b o ‘ l a d i .
2 . M a x s u s ji sm on i y t a yy o r g a r l i k b o s q i c h i . I kk i n c h i m a x s u s t a yyo r g a r l i k
b o s q i c h i d a m a s h g ‘ u l o t n i n g s t r uk t u r a s i v a m a z m un i b e vo s it a s p o r t f o r m a s i g a
k i r i s h i s h u c h u n s h a r o i t y a r a ti s h m a q s a d i d a o ‘ z g a r i b b o r a d i .
B u y e r d a t a yyo r g a r l i k b a r c h a b o ‘ l i m l a r a r o m a x s u s y o ‘ n a l i s h g a e g a b o ‘ l a d i .
U s hb u b o s q i c h a k s a r i y a t s p o r t f o r m a s i n i t a r k i b t o p i s h i g a b a g ‘ i s h l a n a d i . B u
b o s q i c h d a m a x s u s ji sm o n i y s i f a t l a r ( vo l e y b o l g a o i d ku c h , t ez k o r l i k ,
c h i d a m k o r l i k , c h a q q o n l i k , e g i l u v c h a n l i k , s a k r a s h , s a k r a s h g a b o ‘ l g a n c h i d a m l i l i k )
r i vo j l a n ti r i l a d i , r u h i y h i s l a t l a r ( k o ‘ r i s h c h u qu r l i g i , k o ‘r i s h d o i r a s i , i r o d a , d i q q a t ,
a t r o f - m uh i t v a z i y a ti n i f a r q l a s h , t a f a k ku r , h i ss i y o t v a b o s hq a l a r ) s h a k ll a n ti r i l a d i .
T r e n i r o v k a m a s h g ‘ u l o t l a r i d a ij r o e ti l a d i g a n m a s hq l a r h a j m i b i r o z k a m a y a d i ,
s h i dd a t i e s a t e z l a s h a d i .
3 . M u s o b a q a o l d i t a yyo r g a r l i g i b o s q i c h i . B u b o s q i c h s hu g ‘ u ll a nu v c h i l a r n i
t o ‘ g ‘r i d a n - t o ‘ g ‘r i m u s o b a q a g a t a y y or l a s h j a r a y o n i b i l a n i f o d a l a n a d i .
T a yyo r g a r l i kn i n g b a r c h a t u r l a r i g a o i d m a s h g ‘ u l o t l a r d a q o ‘ y i l a d i g a n v a z i f a l a r
vo l e y b o l c h i l a r n i m u s o b a q a o ‘ y i n l a r i g a t a yyo r l a s h g a yo ‘ n a l ti r i l a d i . M a s h g ‘ u l o t l a r
24

s h i d d a t i m a k s i m a l d a r a j a g a k o ‘ t a r i l a d i , h a j m i e s a k a m a y a d i . U s h b u b o s q i c h d a
o ‘ y i n l a r h a j m i o s h a d i , j a m o a q a t o r t a yyo r l o v c h i t u r n i r l a r d a i s h t i r o k e ti s h i
m a q s a d g a m u vo f i q .
Mu s o b a q a d a v r i
Qo ‘ y i l a d i g a n v a z i f a l a r :
1 . J i sm o n i y v a p s i xo -f unk s i o n a l s i f a t l a r n i r i vo j l a n ti r i s hn i d a vo m
e tti r i s h .
2 . S p o r t t e x n i k a s i n i t a k o m i ll a s h ti r i s h v a m u k a mm a ll a s h ti r i s h .
3 . O ‘ y i n t a k ti k a s i v a t a k t i k k o m b i n at s i y a l a r i n i s h a k ll a n ti r i s h h a m d a
m u s o b a q a t a j r i b a s i n i o r tti r i s h .
4 . U m u m i y ji sm o n i y t a yy o r g a r l i k k o ‘r s a t k i c h l a r i n i s a q l a s h .
5 . N a z a r i y b i l i m l a r d a r a j a s i n i o s h i r i s h .
U s hb u d a v r d a t a yyo r g a r l i kn i n g b a r c h a t u r l a r i v o l e y b o l c h i l a r n i
m u s o b a q a l a r d a y uq o r i n a ti j a g a e r i s h i s h l a r i g a q a r a ti l a d i .
J i sm o n i y t a yyo r g a r l i k d a v r i s p o r t c h i l a r n i m u s o b a q a l a r g a f unk s i on a l
ji h a t d a n t a y y o r l a s h g a m o ‘ l j a ll a n g a n b o ‘ l i b , m a x s u s i s h q o b i l i y a ti n i y a n a d a
r i vo j l a n ti r i s h b i l a n i f o d a l a n a d i . T e x n ik - t a k t i k t a y y o r g a r l i k o ‘ y i n m a l a k a l a r i v a
m u s o b a q a f a o l i y a ti n i m u k a mm a ll a s h ti r i s h g a , m a h o r a t d a r a j a s i g a o l i b c h i q i s h
v a z i f a s i n i h a l e t a d i . M u s o b a q a m a s h q l a r i n i q o ‘ ll a s h o ‘ y i n v a z i y a t l a r i n i
m o d e l l a s h ti r i s h a s o s i d a a m a l g a o s h i r i l a d i . B u n d a m a s h g ‘ u l o t l a r s h i dd a t i o ‘ t a
y uq o r i t e zl i kd a k e c h a d i .
O ‘t i s h
d a v r i
O ‘ ti s h d a v r i n i n g a s o s i y v a z i f a s i , o ‘ qu v - t r e n i r o v k a v a m u s o b a q a
j a r a yo n - l a r i n i n g y a l p i t a ’ s i r i n a ti j a s i d a o r g a n i z m c h a r c h a s h , z o ‘r i q i s h
h o ll a r i g a t u s h i b q o l m a s l i g i n i o l d i n i o l i s h m a q s a d i d a f a o l d a m o l i s h t a d b i r l a r i n i
t a db i q e ti s h , m a x s u s i x ti s o s l a s h ti r i l g a n v o l e y bo l m a s hq l a r i d a n f o y d a l a n i s hn i
t o ‘ x t a ti b , b o s h q a s p o r t t u r l a r i g a o i d ( k r o s s – y e n g i l a tl e ti k a , s u z i s h , e s hk a k
e s h i s h , t u r i z m v a h ok a z o ) m a s hq l a r n i q o ‘ ll a s hd a n i b o r a t . B u n d a n t a s hq a r i , b u
25

d a v r g a m u s o b a q a d a v r i d a g i m a s h g ‘ u l o t l a r s h i dd a t i n i s e k in - a s t a m i n i m a l
d a r a j a s i g ac h a k a m a y ti r i s h v a i s h q o b i l i y a ti n i t i k l a s h g a o i d vo s it a l a r h a j m i n i
k e n g a y ti r i s h za r u r b o ‘ l a d i . B u d a v r n i t og ‘ y o n b a g ‘r i d a , d a r yo , d e n g i z bo‘ y l a r i d a ,
o ‘ r m o n s h a r o iti d a o ‘ t k a z i s h s a m a r a l i b o ‘ l a d i . O ‘ ti s h d a v r i n i n g i kk i n c h i y a r m i d a n
b o s h l a b a s t a - s e k i n n a v b a t d a g i t r e n i r ov k a s i k l i g a po y d e v o r y a r a ti l i s h i m a q s a d g a
m u vo f i qd i r .
B o s h la n g ‘ i c h v a j o r i y t a n l o v
S p or t t a n l ov i – k o ‘ p y i ll i k p e d a gog i k j a r a y o n d i r . K o ‘ p y il l i k s p or t
t a y y o r g a r l i g i ti z i m i o‘ z m o hi y a t i v a ma q s a d i g a b i n o a n k o ‘ p y i ll i k s p or t t a n l ov in i
o ‘ z i c hi g a o l a d i v a ma z k u r j a r a y o nn i 4 b o s q i c h d a a m a l g a o s hi r i s h n i t a q o z o e t a d i :
I . D a s t l a b k i t a n l o v – ( 7 - 1 4 y o s h ) ;
I I . S p or t c h i l a r n i o ‘ y i n i x t i s o s l i g i g a ( f u n k s i y a s i g a ) sara lov c h i m a x s u s t a n l o v
( 1 5 - 1 7 y o s h ) ;
II I . Y uq or i j a m o a l a rg a t a n l o v (1 8 - 2 0 yo s h ) ; I V .
T e r ma j a m o a l a rg a t a n l ov .
K o ‘ p y il l i k s p or t t a y yorg a r l i g i ti z i m i d a t a n l o v j a r a y o n i n i t a s h k i l i y t a r t i b i
q u y id a g i a nd o z a d a b e r i l g a n . B o l a l a r n i d a s t l a b k i t a n l ovg a t a y y o r l a sh
m a k t a b s h a ro i t i d a ji s m o n i y t a r bi y a o ‘ q it u v c h i si t o m o n i d a n a ma lg a o s hi r i l a d i ,
o ‘ qu v c hi l a r d a s t u r a s o s i d a v a b a h o l ov c h i m a s h q l a r , h a r a k a t l i x a l q o ‘ y in l a r i
y o r d a m i d a sara l a ni s h i m u m k i n . M a z k u rsara lov c h i vo s i t a l a r a y n a n vo l e y bo l
o ‘ y ini n in g m o h i y a ti g a n ih o y a t d a y a qi n b o ‘ l i s h i m a q s a d g a m u vof i q . B un d a y
vo s i t a l a r t a v s i y a qi l in g a n a d a b i y o t l a r d a k e n g y or itil g a n . D a s t l a b k i t a n l ovg a
t a y y o r l a sh j a r a y o nid a o ‘ qu v c hi l a r m u n t a z a m t i b bi y k o ‘ r i kd a n o ‘ t i b t u r i s h l a r i
s h a r t . B u t a d bi r q a n c h a li k s i f a t l i v a s a mara l i a m a l g a o s hi r i l s a , s h u n c h a l i k s p or t
ma k t a b l a r i d a u y u s h ti r i l a di g a n t a n l ovn i s i f a t d a r a j a si y uq or i b o ‘ l a d i .
D a s t l a b k i v a jo r i y t a n l o v . D a s t l a b k i v a j or i y t a n l o v o d a t d a 3 b o s q i c h d a
a ma lg a o s h i r i l a d i. (3 7 - j a d v al )
I- bo s q i c h . T a r g ‘ ib o t - t a s h v i q o t i s h l a r in i u y u s h t i r i b , o ‘ q u v c h i
26

b o l a l a r n i q i z i q ti r i s h , j a l b q i l i sh ( s u h b a t , ma’ r u z a l a r o ‘ t k a z i s h , vo l e y bo l
m u s o b a q a l a r i h a q i d a f i l m l a r n a m o y i sh q i l i s h ) , k o ‘ rg a z ma l i m u s o b a q a l a r
u y u s h t i r i s h , t a n i q l i s p or t c h i l a r i s h t i rok i d a s u h b a t l a r o ‘ t k a z i s h .
II- bo s q i c h . B a h o l ov c h i ma s h q l a r , h a r a k a t l i v a x a l q o ‘ y in l a r i yor d a m i d a
d a s t l a b k i t a n l o v – q a b u l o ‘ t k a z i s h (q a d d i - q o m a t k o ‘ r sa t ki c h l a r i , j i s m o n i y
s i f a t l a rn in g r i vo j l a n g a n l i g i n i a p p a r a t l a r yor d a m i d a a n i q l a sh v a h o k a z o) .
III- bo s q i c h . B o s h l a n g ‘ i c h t a y y o r g a r l i k I y i ll i k o ‘ r g a ti s h d a vr i d a b o l a l a r n i
m a x s u s s i f a t l a r i , t e xn i k - t a k t i k ma l a k a l a r i , q o bi l i y a t l a r i v a i m k o ni y a t l a r i n i
b a h o l a s h . U l a r n i n a s l i y x i s l a t l a r in i o ‘ rg a n i s h . T e x ni k v a t a k t i k t a y yorg a r l i k
b o ‘ y i c h a t a n l o v o ‘ tk a z i s h .
D A V RL AR
B o s h l a n g ‘ i c h t a n l o v K o ‘ p yi l gam o‘ljallangan
J a m o a ni t u z i s h t a n l o vi
P o g ‘ o n a l a r
S po r t
i x t i s o s l i gi g B o s h l a n g ‘ i c
h
tayyo r g a r l i k S po r t
ix t i s o
s li S po r t
tak o m i
l la s hu S po r t
u s t a l a r i
j a m o a s i T e r m a
j a m o a l a r g a
BO SQ ICH LAR
1-bosqich
T a y y o r g a r
l i k
tad b i r l a T a y y o r g a r l
i k ni T a y y o r g a r l
i k ni O ‘ yin
s a m a r a s i
ni O ‘ yi n c hi l
a r ni N o m z o d l a r
ni t a n l a s h
2-bosqich
N a s l g a
q a r a b
c h a m a l a Qo b i l y a t
ni O ‘ yin
ix t i s o s l i gi
g a T a k o m i l l a
s huv
d a r a ja s i
ni A s o s iy
o ‘ yi n c hi l
a r ni
b i r l a s h t i O ‘ yi n c hi l a r
ni b i r l a s h t i
r i s h
3-bosqich
S po r t
t u r i g a q a r
c h a m a l a s h S potr
t u r iga
muno s i b l i
gi h a q ida I m k o niya t i
g a
q a r a b O ‘ yin
y o ‘ n a l i s hi
ni M a ’ lum
o ‘ yin g a
o ‘ yi n c hi l
a r ni M a ’ lum
o ‘ yin g a
o ‘ yi n c hi l a r
ni s a r a l a s h
27

U z l u k s i z t a n lo v ( s a r a l o v ) v a o ‘ yi n f un k s i ya l a r i n i ( i xt i s o s l a r i n i )
b e l g i l a s h . Y uq or i m a l a k a l i vo l e yb o l c hi l a r n i t a y y o r l a s hd a m a z k u r
b o s q i c h t a d bi r l a r i h a l q i l u v c h i a h a m i y a t g a l o y i q . A l b a t t a , u z l uk s i z t a n l ov -
sara lo v h a m d a b o l a l a rn i m u a y y a n o ‘ y i n i x ti s o s li k l a r i g a m un o s ib li k l a r i n i
a n i q l a s h k o ‘ p y i ll i k s p or t t a y y org a r l i g in i b a r c h a b o s q i c h l a r i d a a m a l g a o s hi r i b
b or i l a d i . B u m a sa l a , a y niq s a , o ‘ q u v - mas h g ‘ u l o t v a t a k o m i ll a s h t i r u v
g u ruh l a r id a a l o h i d a a h a m i y a t k a s b e t a d i
T a n l o v d e b m u a y y a n s o h a y o k i f a o li y a td a y uk s a k n a t i j a l a rg a e r i s h a o l i sh
i m k on i y a t l a r i ma v j u d k i s h i l a rn i sara l a b o l i sh j a r a y o ni g a a y ti l a d i .
“ S p or t t a n l ov i ” – b u m u a yy a n s p or t tu r i b o ‘ y i c h a m u n t a z a m
o ‘ tk a z i l a di g a n o ‘ qu v m a s h g ‘ u l o t l a r i , s h u ju m la d a n , m u s o b a q a l a r b i l a n
b og ‘ l i q b o‘ l g a n a y n a n s h u j a r a y o n l a r d a y uq or i n a t ij a l a rg a e r i s h a o l a di g a n
i s t i q b ol l i b o l a l a r n i i z l a b t o pi s h g a i m k o n y a r a t a di g a n k o ‘ p y i ll i k
p e d a gog i k j a r a y o ndi r . T a n l ov n i m a q s a d g a m o s t a s h ki l qi l i s h , b o l a l a r d a g i n a s l i y
v a h a y o t d a vo m i d a o ‘ z l a s h t i rg a n h a r a k a t q ob i l i y a t l a r i , ruh i y x i s l a t l a r i h a m d a
fu nk s i on a l i m k o ni y a t l a rn i o b y e kti v b a h o l a s h , vo l e y b o l g a b o ‘ l g a n i s t e ’ d o d v a
b o ‘ l a j a k m a h or a t b e l g i l a r in i a n i q b a s h or a t l a s h u c hu n tu r l i m e ’ y o r i y t e st
( mas h q l a r) l a r ma j m u a s i d a n f o y d a l a ni s h o d a t t u s i g a ki rg a n . S p or t t a n l ov i k o‘ p
y i ll i k s p or t t a yyorg a r l i g i bi l a n u z v i y b o g ‘ l i q b o ‘ l ib , s p or t ma l a k a l a r i n i
o ‘ z l a s hti r i s h n i n g d a s t l a b k i b o s q i c h i d a n b o s h l a b e n g y uq or i b o s q i c h i d a , y a ’ n i
m i ll i y t e r ma j a m o a l a r i f a o l i y a t i d a h a m a m a l g a o s hi r i l a d i . “ T a n l ov ” tu s h u n c h a si
o ‘ z i c hi g a “ m u n o s i b li k ” , y a ’ n i in s o n n i bi r s o h a g a ( m a ’ l u m f a o l i y a t g a ) i s t e ’ d od i
b o‘ y i c h a y a r a s h i yo k i y a r a mas l i g i m a sa l a s i n i ki r i t a d i . B u d e g a n s o ‘ z i n s o n n a f a q a t
o‘ z i m k o ni y a t l a r i (q a d d i - q o m a ti , ji sm o n i y s i f a t l a r i , r u h i y x u s u s i - y a t l a r i v a b . )
b i l a n m u a yy a n f a o l i y a t g a ( k a s b g a , i s h g a , s p or t g a v a h . k . ) m o s k e l i s h i k e r a k , b a l k i
a y n a n s h u f a o l i y a t ma z k u r i n s o n m i j o z i g a m u n o s i b b o‘ l i s h i ma q s a d g a m u vof i q d i r
( e m o t s i y a , a k ti v a t s i y a , m o ti v a t s i y a mas a l a l a r i ) . “ T a n l ov ” a t a ma s i o ‘ z t a rk i b i g a
y a n a s p or t g a o i d “c h a m a l ov ” tu s h u n c h a s i n i k i r i t a d i .
28

C h a ma l a s h b o g ‘ c h a l a r i m a k t a b l a r d a v a s p or t m a k t a b l a r i n i n g b o s h l a n g‘ i c h
g u r uh l a r i d a a m a l g a o s h i r i l i s h i m u m k i n . T o‘g‘ r i c h a ma l a s h m u r a b b i y nin g
i s t e ’ d o d i g a , u n i n g bi li mi v a t a j r i b a s i g a b o g ‘ l iq . B o l a n i n g
n a s l i g a , t u r m u sh t a r z i k o ‘ r s a t k i c h l a r i g a q a r a b c h a m a l a sh h a m e ’ t ib or l i
a h a m i y a t g a e g a .
V ol e y b o l b i l a n s h u g ‘u l la n i s hg a t a n l o v a s o s i d a q a bu l q i li sh j a r a y o n i n i t e s t l a r
y o r d a m i d a a m al g a o s h i r i sh S p or t o ‘ y in l a r i tu r l a r i (vo l e y bo l , b a s k e tb o l ,
g a nd b o l , f u t b o l v a h . k . ) b o ‘ y i c h a t u r l i y il l a r d a n a s h r d a n c h i q a r i l g a n B O ‘S M
d a s tu r l a r i g a m u vof i q d a s t l a b k i t a y yorg a r l i k g u r uh l a r i g a q a bu l qi l i s h d a
b o l a l a r n i n g y o s hi , s h u g ‘ u ll a nu v c h i l a r v a g u ru h l a r s o n i tu r l i c h a b e r i l g a n .
M a sa l a n , 1 98 2 - y i l d a Y u . D . J e l e z n y a k , K . A . S h v e t s, N . V . Do l in s k a y a l a r
m u a ll i f l i g id a c h o p e ti l g a n B O ‘S M d a st u r i d a 1 0 , 11 , 1 2 y o s h l i b o l a l a r u c h u n
d a s t l a bk i t a y y o r g a r l i k g u ru h l a r i g a q a b u l q i l i sh b o ‘ y i c h a m e ’ y or i y t e st
m e z o n l a r i b e r i l g a n . G u ruh d a g i s h u g ‘ u ll a n u v c h i l a r s o n i 1 5 ki s h i , h a f t a l i k
mas h g ‘ u l o t l a r h a j m i 8 s o a t , y il l i k ma s h g ‘ u l o t l a r h a j m i 41 6 s o a t
m i q d or i d a b e r i l g a n ( 3 8 , 3 9 - j a d v a ll a r) .
B O‘SM g a t a n l o v o ‘ t k a z i s hg a m o ‘ l j a l la n g a n m e ’ yo r i y t e st t a l a b l a r i
( 9 - 1 0 yo s h )
S p or t t o ‘ g a r a k l a r i v a B O ‘S M l a rg a t a n l o v o ‘ tk a z i s h d a b o l a l a r y o s hi ,
s h u g ‘ u ll a nu v c h i l a r s o n i v a b o s h q a k o ‘ r sa t k i c h l a rg a s t a n d a r t v a bi r t a r t i b d a
y o nd a s h i l mas a , q o ‘ ll a ni l a d i g a n y uk l a m a l a r m e ’yor in i a n iq l a s h , u l a rn i n g h a j m i n i
ji sm o ni y v a f un k s i o n a l i m k o ni y a t l a r d i n a m i k a s i g a m u vof i q “ t o ‘ l qin s i m o n ”
p r i n s i p d a o s hi r i s h d a j i d di y bi o - p e d a gog i k x a t o l a rg a du c h k e l i s h m u m k i n .
Bi n o b a r i n , k o ‘ p y i ll i k s p or t t r e ni rov k a si j a r a y o ni d a bu n d a y sa l bi y h o l a t l a r y u z a g a
k e l mas l i g i u c hu n s p or t t o ‘ g a r a k l a r i v a B O ‘S M l a rg a q a b u l qi l i s h d a b o l a l a r
g u ru h l a r i n i A . G . Xr ipk ov a ( 1 97 8 ) t o m o n i d a n t a b a q a l a s h t i r i l g a n qu y i d a g i y o sh
g u r uh l a r i a s o s i d a tu z i s h m a q s a d g a m u vof iq :
1 - g u ru h – 5 - 6 y o s h ;
2 - g u ru h – 7 - 8 y o s h ;
29

3 - g u ru h – 9 - 1 0 y o s h ;
4 - g u ru h – 1 1 - 1 2 y o s h ;
5 - g u ru h – 1 3 - 1 4 y o s h ;
6 - g u ru h – 1 5 - 1 6 y o s h ;
7 - g u ru h – 1 7 - 1 8 y o s h .
M a m la k a ti m i z d a j or i y e ti l g a n “ A l po m i s h ” v a “ Ba r c h i n o y ” ma x s u s
t e st s i n ov l a r i h a m a y n a n s h u t a b a q a l a s h t i r i l g a n t i z i m g a a s o s l a n g a n .
S p or t t o ‘ g a r a k l a r i , B O ‘S M l a rg a t a n l o v o ‘ tk a z i s h , q a b u l qi l i s h h a m d a
t a y y o r g a r l i k g u ru h l a r i n i t u z i s h d a bi o j i sm o n i y jih a t d a n p rogr e ss i v s h a k ll a n g a n
k i c h i k y o s hd a g i b o l a ( s h u g ‘ u ll a n u v c h i ) k a t t a y o sh g u ru hi g a o ‘ tk a z i l i s h i m u m ki n .
T a n l o v o ‘ tk a z i s h n i n g t a r t i b i , u s l ub l a r i , m e ’yor i y t e s t l a r i v a vo s i t a l a r i 3 9 -
j a d v a l d a k e l ti r i l g a n .
S a r a l a s h n i n g h a r b i r b o s q i c h i d a o‘ s m i r l a r n i a s a b t i z i mi x u s u s i y a t l a r i v a
s h a x s i y ji h a t l a r i n i i n o b a t g a o l i sh z a r u r ; o‘ smir n in g i s t a k l a r i d a r a j a s i v a s p or t
b i l a n s hu g‘ u ll a n i s h s a b a b l a r in i t u s h u n i s h g a h a r a k a t qi l i s h ; t a ’ l i m d a i n di v i d u a l
y o nd a s h u v n i i z l a sh v a u s h b u j a r a y o n sa m a r a d or l i g i n i in ob a t g a o l i sh z a r u r .
J i sm o n i y s i f a t l a r n i s i n a s h d a u n i n g r i vo j l a ni s h d a r a j a s i n i a n i q l a s h b i l a n
c h e k l a n ma s l i k k e r a k , c h un k i u h a r d o i m h a m r i vo j l a ni s h p o t e n s ia l i g a m o s
k e l ma y di . J i sm o n i y s i f a t l a r n i y uq or i b o s h l a n g‘ i c h d a r a j a si v a r i vo j l a n i s h i n i
y uq or i t e m p l a r i y o sh s p or t c h i n in g i s t i q b o ll i l i g id a n d a r a k b e r a d i . J i s m o n i y s i f a t l a r
b o s h l a n g‘ i c h r i vo j l a ni s h d a r a j a l a r i s a r a l a ni s h i u c hu n i s h on c h l i m ez o n i b o‘ l mas a -
d a , u l a r n i n g b a ’ z i b e l g i l a r i h a n u z g ac h a o‘ z g a r mas bo‘ l ib , y o sh s p or t c h i
i s ti q o bi li n i b e l g i l a s hd a un d a n fo y d a l a n i sh m u m ki n .
30

Xulosa
Sportchilarni voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy
jixatdan to‘g‘ri tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori malakali sportchilar
tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va saralashda
ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim
ahamiyatga ega. Bolalarni voleybol sportiga 14-15 yoshdan yo‘naltirish mumkin.
Yosh voleybolchilarni dastlabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni
voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik
sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va
taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha malaka va ko‘nikmalar egallanishi uchun
tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining sakrash, yugurish,
o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p
uzatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taktik harakatlardan voleybol o‘yinida
ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo‘yicha malakalar hosil qilinadi.
Yosh sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari davrlarga bo‘linib tashkil etiladi.
Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o‘yini texnika va taktikasi
elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan birga
yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy iroda tayyorgarligi tashkil
etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi. Yosh
voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda
shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o‘yinida yoki
o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va
qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish,
farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda,
zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo‘lishini talab
qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan sport
to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.«Tanlov» – ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z
ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga o‘tkazishda saralash),

o‘yin funksiyalari bo‘yicha tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul
qilish kabi bosqichlarni kiritadi.O‘quv-trenirovka jarayonida murabbiy o‘z
rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan
qobiliyatli, boshqalarga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga
faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil
qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni
yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil
qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni
voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini
hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o‘rin
egallaydi.Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida o‘quv-
trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi
bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni samarali
olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni mahoratini
shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi
hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir.
Ma’lumki,shug‘ullanuvchibolanio‘quv-trenirovkajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka
va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p jihatdan
uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir
murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotlarga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim ro’l o‘ynaydi.
32

Foydalanilgan adabiyotlar
1. B Mamuro v , A Mamanazaro v , K Abdullae v , I Davrono v . Acmeological
Approac h to the Formation of Healthy Lifestyle Among University Students. III
International Scientific Congress Society of Ambient …, 2020. https://
ww w .atlantis-press.com/proceedings/isc-sai-20/125937241
2. Bakhodir Mamuro v . Scientific basis of the acmeological approach to the
process of training and education. http://pnap.ap.edu.pl/index.php/pnap/
article/view/348
3. Mamurov Bakhodir B. Forming skills of academic process design for future
teachers and methods of determining its qualit y . https://ww w .elibrar y .
ru/item.asp?idq28408580
4. Mamurov B. B. The Need to Prepare Future T eachers to Design a
Student-Centered Educational Process. Eastern European Scientific Journal,
2017. http://journale.auris-verlag.de/index.php/EESJ/article/ viewFile/600/596
5. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Formation of a healthy lifestyle among
students T e k st n a uchnoy s t a ti po spetsi a ln o sti «N a uki o z do- rove».
https://cyberleninka.ru/article/n/form a tion-of-a-healthy-lifestyle- among-students
6. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Psychological features of attitudes of
students to their own health in conflict situations. journal of critical reviews.
ISSN- 2394-5125 VOL 7, ISSUE 17, 2020. http://ww w .jcrevie w . com/?
secqcissue.
7. Samarova Sh.R. Fairy Picture Of The W orld: Gender Scenario Of The
Person [S k a z o chnaya K a r tina Mira: G enderno’y Stsenariy Lichn o sti].
https://scientific-conference.com/h/sborniki/pedagogicheskie-nauki2/956- fairy-
picture.html
8. Ayr a petyants L. R . V o leyb o l. Uchebnik. 2000 g . T ash k en t .
9. Akramo v a G . R . Dida k tich e skie o snovo’ fo r miro v aniya k ontseptsii
to lerantn o sti u uchahi x sya n a ch a lno’x klassov: k and. n a uk. diss. a v t . T .,2007.
33

10. Akramo v a G . R . Sotsi a lno’y aspe k t prots e s s a razvitiya kriti-
ch e s k o g o mo’shleniya uchahi x sya. https://cyberleninka.ru/article/n/sotsialnyy-
aspekt-protsessa-razvitiya-kriticheskogomyshleniya-uchaschihsya/
1 1 . Akramo v a G . R . E f fe k tivno’e me t o do’ razvitiya kritich e s k o g o mo’sh- leniya
u uchahi x sya. https://scientific-conference.com/images/PDF/2018/1/
effective1.pdf/
12. Achilov A.M. Akramov J.A. G oncharo v a O.V. B o l a larning jismoniy
sif a t larini t arbiyalash. O’quv qo’llan m a. 2004y. T osh k en t .
13.B Mamurov. Akme o logich e skiy p o d x o d k v o spi t aniyu mo- l o do g o
po k o leniya v nasl e dii pr e d k ov. P e da g ogich e s k o e obra z o v anie i na- u k a, 2016.
http://ww w .manpo.ru/manpo/publications/ped_obraz/n2016_03. pdf#pageq147
14. G oncharo v a O.V. Yosh spo r tchilarning jismoniy qobiliya t larini
ri v o jlantirish. o’quv qo’llan m a. 2004y. T osh k en t .
15. Qo’chqaro v a O.V., Qipchoqov V.V., B o l t aev G .V. V o leyb o l. o’quv
qo’llan m a. 2001y. T osh k en t .
16.Mamurov B.B. Akme o logich e skiy p o d x o d k v o spi t aniyu m o l o do g o
po k o leniya v nasl e dii pr e d k ov. http://ww w .manpo.ru/manpo/
publications/ped_obraz/n2016_03.pdf#pageq147
17.Ma’murov B. B. Bo’lajak o’qi t u v chilarni sha x sga yo’n a ltirilgan t a’lim-
t arbiya jarayonini loyih a lashga t ayyo r lash- da qo’llaniladigan t amoyillar.
Sovremenn o e obra z o v anie ( U z b e- kis t an), 2017.
https :// cyberleninka . ru / arti c le / n / b - lazhak - ituvchilarni - shahsga - y - naltirilgan - talim -
tarbiya - zharayonini - loyi - alashga - tayyorlashda - llaniladigan - tamoyillar
18.S a l o mov R .S., K erimov F.A. Jismoniy t arbiyada p e da g o- gik
t e xn o logiyalar. O’quv qo’llan m a. 2002 y. T osh k en t .
19. U smon x o djaev T .S. v a boshqa. B o l a lar v a o’smi r lar spo r ti m ashg’ u l o t lari
nazariyasi v a usl u biya t lari. 2005 y. T osh k en t .
34

Купить

Похожие документы
Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning o’rni
Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Sogʻlom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining oʻrni