Voyaga yetmaganlar oʻrtasida turli xuquqbuzarlik va jinoyatchilarni oldini olishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik targʻibotlar - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	204.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

84 Sotish

Voyaga yetmaganlar oʻrtasida turli xuquqbuzarlik va jinoyatchilarni oldini olishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik targʻibotlar

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY
AND SCIENCE” NODAVLAT OLIY TALIM MUASSASASI
“PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI
22-PPD 07-guruh talabasi Turobboyev Abdulazizning
“IJTIMOIY PEDAGOGIKA” fanidan
“ Voyaga yetmaganlar o rtasida turli xuquqbuzarlik va jinoyatchilarni oldiniʻ
olishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik targ ibotlar” mavzusida
ʻ
KURS ISHI
Bajardi: 22-PPD 07- guruh talabasi Turobboyev Abdulaziz
Ilmiy rahbar: Abduxamidov Sardor
Toshkent-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. VOYAGA YETMAGANLAR ORASIDA HUQUQBUZARLIK VA
JINOYATCHILIKNING SABABLARINI O‘RGANISH
1.1. Voyaga yetmaganlar orasidagi huquqbuzarlik va jinoyatchilikning ijtimoiy
sabablarini tahlil qilish…………………………………………………………..
6
1.2. Shaxsiy va psixologik omillar……………………………………………… 11
1.3. O‘qituvchi va pedagoglarning roli ………………………………………….. 14
II-BOB. VOYAGA YETMAGANLAR ORASIDA JINOYATCHILIKNI
OLDINI OLISHGA QARATILGAN IJTIMOIY PEDAGOGIK
TARG‘IBOTLAR
2.1. Pedagogik targ‘ibotning asosiy yo‘nalishlari ……………………………….. 19
2.2. Ijtimoiy pedogogik
tadbirlar ………………………………………………… 25
2.3. Huquqiy targ‘ibot va profilaktika…………………………………………… 28
XULOSA………………………………………………………………………... 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 33
2

KIRISH
“Yoshlarimizni axloqiy, ma'naviy jihatdan mustahkam,
taraqqiyotga intiluvchan, yurtimizda bo‘layotgan
o‘zgarishlarga faol hissa qo‘shadigan fuqaro qilib
tarbiyalash — bu bizning eng muhim vazifamizdir.”
Sh.M. Mirziyoyev
Kurs ishin ing dolzarbligi . Voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarlik va
jinoyatchilikning oldini olishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlar mavzusi
jamiyatning hozirgi rivojlanish bosqichida dolzarb ahamiyatga ega. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining so‘nggi qarorlariga ko‘ra, voyaga yetmaganlarning
huquqiy himoyasi, ularni huquqbuzarliklardan saqlash va ijtimoiy moslashishini
ta’minlash borasida davlatning tashabbuslari kuchaymoqda.
2021-yil 10-martda qabul qilingan “Voyaga yetmaganlar huquqlarini himoya
qilishga qaratilgan davlat siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
qarori, voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarliklar va jinoyatchilikka qarshi
kurashish uchun davlatning kompleks yondashuvlarini belgilaydi. Ushbu qaror,
ijtimoiy va huquqiy tizimni birlashtirib, voyaga yetmaganlarga kerakli pedagogik
yordam ko‘rsatish, ularni jamiyatga moslashtirish va huquqbuzarliklarni oldini
olishni ko‘zda tutadi.
Shuningdek, 2022-yil 5-apreldagi “Jinoyatchilikni oldini olish, ijtimoiy
xavfsizlikni ta’minlash, voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarliklarni
kamaytirishga qaratilgan kompleks choralar to‘g‘risida”gi qarori ijtimoiy
pedagogik targ‘ibotlarning samarali bo‘lishi uchun zaruriy chora-tadbirlarni
belgilaydi. Bu qaror voyaga yetmaganlarni jinoyatchilikdan saqlash uchun oila,
maktab va boshqa ijtimoiy institutlar o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirishga
chaqiradi. Voyaga yetmaganlar uchun huquqiy madaniyatni shakllantirish, ularni
jamiyatga moslashtirish va jinoyatchilikka qarshi kurashishda samarali tizim
yaratish zarurati yanada dolzarb bo‘lmoqda. Jamiyatning bu sohadagi harakatlari,
3

voyaga yetmaganlarni ijtimoiy moslashuvini ta’minlashda va huquqbuzarliklar
oldini olishda samarali vosita sifatida qaraladi.
Kurs ishining maqsadi. Voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarlik va
jinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlarni samarali
tashkil etishning ahamiyatini ochib berishdir. Kurs ishida, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining so‘nggi qarorlariga asoslanib, ijtimoiy pedagogik
targ‘ibotlar va huquqiy ta’lim usullarini rivojlantirishning muhimligi, ular orqali
voyaga yetmaganlarni jinoyatchilik va huquqbuzarliklardan saqlashni ta’minlash
uchun zaruriy chora-tadbirlarni tahlil qilish maqsad qilinadi. Ushbu ijtimoiy
pedagogik targ‘ibotlar orqali yoshlar o‘rtasida huquqbuzarlikni kamaytirish, ular
uchun huquqiy, pedagogik va psixologik yordamni yanada rivojlantirishning
samarali yo‘llari va metodlari ko‘rib chiqiladi. Jamiyatda ijtimoiy xavfsizlikni
ta’minlash va voyaga yetmaganlarni jinoyatchilikdan saqlashda davlatning roli va
ijtimoiy muassasalar o‘rtasidagi hamkorlikning ahamiyati haqida chuqur fikr
yuritiladi. Bundan tashqari, kurs ishida huquqbuzarlikni oldini olish bo‘yicha
pedagogik yondashuvlar va usullar, ularning samaradorligi hamda ta’lim
tizimining bu boradagi roli batafsil tahlil qilinadi.
Kurs ishining vazifalari:
 Voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarlik va jinoyatchilikni oldini
olishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlarning samaradorligini o‘rganish.
 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari asosida
huquqbuzarlikning oldini olish uchun zaruriy chora-tadbirlarni tahlil qilish.
 Voyaga yetmaganlarning huquqiy ongini oshirish va pedagogik yordam
ko‘rsatish usullarini o‘rganish.
 Ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlarni amalga oshirishda oilalar, maktablar va
huquq-tartibot organlarining hamkorligini kuchaytirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab
chiqish.
Kurs ishining predmeti. Voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarlik va
jinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlarning
4

samaradorligi, shu bilan birga, ijtimoiy tizimda bu boradagi chora-tadbirlar,
huquqiy va pedagogik yordam usullari, hamda voyaga yetmaganlarni jamiyatga
moslashtirishda muassasalar o‘rtasidagi hamkorlikning roli.
Kurs ishining obyekti. Voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarlik va
jinoyatchilikni oldini olish, ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlarni amalga oshirish
jarayonlari va bu borada joriy etilgan davlat chora-tadbirlari, jumladan,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari va huquqiy tizimdagi
o‘zgarishlardir. Bunda, ijtimoiy muassasalar, oilalar, maktablar va huquq-tartibot
organlarining hamkorlikda voyaga yetmaganlarni himoya qilishga qaratilgan
faoliyatlari ham o‘rganiladi.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I-BOB. VOYAGA YETMAGANLAR ORASIDA HUQUQBUZARLIK
VA JINOYATCHILIKNING SABABLARINI O‘RGANISH
1.1. Voyaga yetmaganlar orasidagi huquqbuzarlik va jinoyatchilikning
ijtimoiy sabablarini tahlil qilish
Mamlakatimizda voyaga yetmaganlarning huquq va erkinliklarini himoya
qilish hamda qonuniy manfaatlarini ta minlash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi.ʼ
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 45-moddasida
“Voyaga yetmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va yolg‘iz keksalarning huquqlari
davlat himoyasida” ekanligi hamda 64-moddasida “Ota-onalar o‘z farzandlarini
voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburiyligi” mustahkamlab
qo‘yilgan. O‘zbekiston MDH davlatlari orasida birinchilardan bo‘lib 1992 yili
«Bola huquqlari to‘g‘risida»gi Konvensiyani ratifikatsiya qildi. Milliy
qonunchiligimizni konvensiya qoidalariga implementatsiya qilish asnosida 2008
yil 7 yanvarda «Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonun qabul qilindi.
Ayniqsa, so‘ngi yillarda mamlakatimizda voyaga yetmaganlarning huquq va
erkinliklarini ta minlash bilan bog‘liq islohotlar natijasi halqaro hamjamiyat
ʼ
tomonidan ham munosib baholanmoqda. Xususan, Xalqaro Mehnat tashkilotining
O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirgan monitoring natijasida hamda dunyo
hamjamiyati vakillari bolalar mehnati va majburiy mehnatga barham berish
bo‘yicha O‘zbekistonda ijobiy ishlar qilinganini e tirof etdi. 2019 yilning 1
ʼ
aprelida Bryussel shahrida e lon qilingan Xalqaro mehnat tashkilotining hisobotida
ʼ
Jahon banki O‘zbekiston paxta sanoatida bolalar va majburiy mehnatdan tizimli
foydalanishga barham berilgani e lon qilindi.
ʼ
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev Birlashgan Millatlar
Tashkiloti Bosh assambleyasining 75-sessiyasida o‘zbek tilida nutq so‘zlab unda
inson huquqlari sohasidagi holat ham butunlay o‘zgarganligi hamda majburiy va
bolalar mehnati to‘liq tugatilganligi ma lum qilindi. BMTning Bola huquqlari
ʼ
to‘g‘risidagi konvensiyasi talablariga rioya etilishini ta minlash maqsadida 2019
ʼ
yilning 22 aprel kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bola huquqlari
6

kafolatlarini yana-da kuchaytirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi
4296-sonli qarori qabul qilindi. Mazkur qarorga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili (ombudsman) o‘rinbosari — Bola
huquqlari bo‘yicha vakil lavozimi joriy etildi va Kotibiyat tuzilmasida bola
huquqlarini ta minlash faoliyatiga ko‘maklashuvchi yangi sektor tuzildi.ʼ
Bugungi kunda mamlkatimizda voyaga yetmaganlarning huquq va
erkinliklarini himoya qilishda Bola huquqlari bo‘yicha vakili o‘zining munosib
hissasini qo‘shib kelmoqda. Joriy yilning 6 oyi davomida Bola huquqlari bo‘yicha
vakil tomonidan bola huquqlarini ta minlash yuzasidan Qashqadaryo, Toshkent,
ʼ
Andijon, Jizzax, Sirdaryo, Farg‘ona, Namangan viloyatlari va Toshkent shahrida
joylashgan muassasalarida 30 dan ortiq monitoringlar o‘tkazildi. Bola huquqlari
bo‘yicha Vakil tomonidan respublikamizdagi ixtisoslashtirilgan o‘quv-tarbiya
muassasalarida, jumladan “Maxsus yengil sanoat kasb-hunar koleji”, “Respublika
qiz bolalar o‘quv-tarbiya muassasasi” hamda “Respublika o‘g‘il bolalar o‘quv-
tarbiya muassasa”larida monitoring amalga oshirildi.
Monitoring doirasida ushbu muassasalardagi voyaga yetmaganlar bilan
uchrashuvlar o‘tkazildi. Uchrashuv jarayonida muassasalarga joylashtirish
sabablari, u yerdagi sharoitlar va ular bilan muomalada bo‘lish, tibbiy xizmat
ko‘rsatish, ovqatlantirish, mehnat, tarbiyaviy va ma naviy-ma rifiy ishlarni tashkil
ʼ ʼ
etish samaradorligi o‘rganildi. Monitoring natijalari tahlili ixtisoslashtirilgan
o‘quv-tarbiya muassasalarida voyaga yetmaganlar huquqlari va erkinliklarini
himoya qilish samaradorligiga ta sir ko‘rsatadigan bir qator masalalarni aniqlash
ʼ
imkonini berdi. Jumladan:
- voyaga yetmaganlarni ixtisoslashtirilgan o‘quv-tarbiya muassasalariga
joylashtirishda oiladagi ijtimoiy muhitning yomonligi, ota-ona yoki ota-ona o‘rnini
bosuvchi shaxslarning farzand tarbiyasiga be etibor bo‘lishi sabab bo‘layotganligi;
ʼ
Vaholanki, BMTning voyaga yetmaganlar orasida jinoyatning oldini olish
uchun boshqaruv prinsiplarining (Ar-Riyod boshqaruv prinsiplari) 12-bandida oila
bolalarni jamiyatdagi hayotga tayyorlash uchun mas ul bo‘lgan asosiy birlik
ʼ
7

bo‘lgani uchun, hukumat va jamoat institutlari oilaning, butunligini saqlashga
harakat qilishlari kerakligi, jamiyat oilalarga bolalarni parvarish qilish va himoya
qilish, ularning jismoniy va ruhiy salomatligini yaxshilashda yordam berishga
majburligi, bolalar uchun kunduzgi parvarishlashni o‘z ichiga olgan holda, yetarli
darajada choralar ko‘rish kerakligi ta kidlangan.ʼ
Ar-Riyod boshqaruv prinsiplarining 46-bandida voyaga yetmaganlarni
ta lim va axloq tuzatish muassasalariga joylashtirish eng so‘nggi chora sifatida va
ʼ
eng kam zarur muddat davomida, ularning eng ustun manfaatlari bo‘yicha
belgilanishi lozimligi ta kidlangan.
ʼ
- voyaga yetmaganni ijtimoiy-huquqiy yordam ko‘rsatish markaziga
joylashtirish to‘g‘risida materiallarni tayyorlash hamda sudlar tomonidan ko‘rib
chiqilishida ba zi hollarda qonunda belgilangan talablarga amal qilinmaganligi.
ʼ
Xususan, O‘zbekiston Respublikasining “Voyaga yetmaganlar o‘rtasida
nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning profilaktikasi to‘g‘risida”gi Qonunning 26-
moddasida “O‘ziga nisbatan ijtimoiy-huquqiy yordam ko‘rsatish markaziga
joylashtirish to‘g‘risidagi iltimosnoma ko‘rib chiqilayotganda voyaga yetmagan,
prokuror, vasiylik va homiylik organining, ichki ishlar organining vakillari sud
majlisida ishtirok etishi shart” ekanligi belgilangan bo‘lsada ba zi hollarda sud
ʼ
ishida voyaga yetmagan yoki mas ul idora xodimlarining ishtirok etmaganligi;
ʼ
Bola huquqlari bo‘yicha Vakil tomonidan olib borilgan monitoring
natijalarini umumlashtirish hamda kelib tushgan murojaatlarning tahlili voyaga
yetmaganlarning huquq va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan normativ
huquqiy hujjatlarni yana-da takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish
imkonini berdi:
- mehr-shafqat va insonparvarlik tamoyillariga asoslanib sodir etgan
qilmishining ahamiyatini to‘la ravishda anglab yetgan voyaga yetmaganlarni
ijtimoiy-huquqiy yordam ko‘rsatish markazidan muddatidan oldin ozod etish
talablarini belgilash;
8

- voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha idoralararo komissiyalar tarkibiga
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha Vakili
(Ombudsman) o‘rinbosari – Bola huquqlari bo‘yicha Vakil va uning joylardagi
mintaqaviy vakillarini ham kiritib o‘tish maqsadga muvofiq. Voyaga yetmaganlar
o‘rtasidagi huquqbuzarlik va jinoyatchilikning ijtimoiy sabablarini tahlil qilishda
bir nechta muhim omillarni ko‘rib chiqish mumkin.
1. Ijtimoiy tengsizlik : Jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy tengsizlik va
iqtisodiy beqarorlik, ba'zi guruhlarning cheklangan resurslarga ega bo‘lishi
o‘smirlarni sezilarli darajada ta'sir qiladi. Bu holat, o‘z navbatida, yoshlar orasida
psixologik bosimni oshiradi va ularni noaniq yo‘llarga, jumladan jinoyatchilikka
yo‘naltiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan past darajadagi oilalarda tarbiyalanayotgan
o‘smirlar ko‘pincha o‘zlariga mos ijtimoiy ro‘lni qabul qilishda qiyinchiliklarga
duch keladi. Bu holat esa huquqbuzarliklarning ortishiga olib keladi.
2. Oila muammolari : O‘smirlar o‘rtasida jinoyatchilikning oldini olishda
oila muhitining o‘rni juda katta. Oiladagi nizolar, ajrimlar, ota-ona bilan
munosabatlarning yomonlashuvi, shuningdek, ota-onalarning etarli nazorati va
qo‘llab-quvvatlashning yo‘qligi, o‘smirlarni o‘ziga qaram bo‘lishga va noaniq
yo‘nalishlarga yo‘naltiradi. Bunday muhitda tarbiyalangan yoshlar, ijtimoiy va
psixologik bosim ostida bo‘lib, jinoyatchilikka qarshi kurashish uchun kerakli
psixologik va huquqiy ko‘nikmalarga ega bo‘lmasligi mumkin. Natijada, bu holat
o‘smirlarni huquqbuzarliklarga olib kelishi mumkin.
3. Ta'limdagi kamchiliklar: Maktabdagi ta'lim sifati o‘smirlarning
kelajakdagi ijtimoiy moslashuviga katta ta'sir ko‘rsatadi. Maktabda o‘quvchilarga
nafaqat bilim, balki ijtimoiy ko‘nikmalarni ham o‘rgatish zarur. O‘smirlar
ta'limdan ajralib qolsa yoki maktabda etarli darajada o‘qishmasa, bu ularning
ijtimoiy, psixologik va axloqiy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Maktabdagi
psixologik muhit, o‘qituvchilar va do‘stlar ta'siri o‘smirlarning o‘zini tutishiga
ta'sir qiladi. Maktabda ta'limga qiziqish va ko‘nikmalarni rivojlantirish muhim
9

ahamiyatga ega, chunki o‘smirlar ta'limdan ajralganida, ular ko‘pincha salbiy
muhitlarga tushib, jinoyatchilikka yo‘naltirilishlari mumkin.
4. Do‘stlar ta'siri: O‘smirlar o‘z tengdoshlaridan ko‘plab ta'sirlar oladi.
Do‘stlar yoki tengdoshlar o‘rtasidagi salbiy ta'sir, masalan, jinoiy faoliyatga
qiziqish va yomon odatlar o‘smirlarni jinoyatchilikka yo‘naltirishi mumkin.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘smirlar do‘stlarining xatti-harakatlarini ko‘rib,
ular bilan moslashishga harakat qiladi. Agar do‘stlar guruhida jinoyatga qiziqish
yoki salbiy odatlar mavjud bo‘lsa, bu o‘smirni o‘sha yo‘nalishga olib kelishi
mumkin. O‘smirlar o‘z do‘stlari bilan o‘rgangan odatlarni hayotlariga tatbiq
etishga intilishadi, bu esa ularning jinoyatchilikka yo‘naltirilishiga sabab bo‘ladi.
5. Mediyaning ta'siri: Zamonaviy ommaviy axborot vositalari, xususan,
televideniye, internet va ijtimoiy tarmoqlar o‘smirlarning shakllanishida katta rol
o‘ynaydi. O‘smirlar uchun media o‘rganish, madaniyat va xulq-atvor normalarini
shakllantirishning asosiy manbalaridan biridir. Biroq, mediada ko‘rsatilgan
jinoyatchilik, zo‘ravonlik va boshqa salbiy obrazlar o‘smirlarning ruhiyatiga ta'sir
ko‘rsatishi mumkin. Mediyada jinoyatni yengil ko‘rsatuvchi yoki hatto normal
holat sifatida taqdim etuvchi dasturlar o‘smirlar orasida huquqbuzarlikni normal
holat deb qabul qilishga olib kelishi mumkin. O‘smirlar ko‘pincha televizor va
internetda ko‘rgan narsalarni haqiqat deb o‘ylashadi, bu esa ular o‘zlarining xatti-
harakatlariga ta'sir qiladi.
6. O‘smirlarning psixologik va emotsional holati. O‘smirlar uchun
o‘zlarini tanib olish, kimligini aniqlash va ijtimoiy ro‘llarni o‘zlashtirish jarayoni
juda murakkab bo‘ladi. Bu davrda o‘smirlar stress, depressiya yoki jismoniy
zo‘ravonlikka uchragan hollarda, ular o‘zlarini huquqbuzarlikni amalga oshirishga
moyil qilib his qilishlari mumkin. Bu holatlarda o‘smirlar ichki hissiyotlarini
boshqarishda qiyinchiliklarga duch kelib, ijtimoiy nizolarga yoki jinoyatchilikka
yo‘naltirilishlari mumkin. Tashqi muhitdagi stresslar va oila bilan bog‘liq
muammolar o‘smirlarning psixologik holatiga ta'sir qilib, ularni salbiy
yo‘nalishlarga yetaklashi mumkin.
10

1.2. Shaxsiy va psixologik omillar
Voyaga yetmaganlarning psixologik holati, xavfli muhit va shaxsiy omillar
o‘smirlarning jinoyatga yo‘naltirilishida katta ahamiyatga ega. Bu omillar
o‘smirlarning o‘zini tutishiga va salbiy yo‘nalishlarga qarshi reaktsiyalariga
sezilarli ta'sir qiladi. Quyidagi jihatlar psixologik va shaxsiy omillarni yanada
chuqurroq tushunishga yordam beradi:
1. Psixologik stress va depressiya : O‘smirlar stress va depressiya kabi
ruhiy holatlarda o‘zlarini boshqarishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Bu
holatlar ularni o‘zlarining his-tuyg‘ularini nazorat qilishga, o‘zini ijtimoiy
tarmoqdan chetlatishga yoki ijtimoiy qabul qilish uchun salbiy yo‘llarni izlashga
olib kelishi mumkin. Psixologik holatlar, jumladan, oiladagi noxush vaziyatlar
yoki do‘stlar bilan muammolar, ularni salbiy yo‘nalishlarga yo‘naltirish ehtimolini
oshiradi.
2. Oila va do‘stlar ta'siri : O‘smirlar o‘z oilasida qo‘llab-quvvatlash va
mehr-muhabbatni his qilishlari kerak. Ammo oilada jiddiy nizolar, ajrimlar yoki
ota-ona bilan yomon munosabatlar bo‘lsa, bu ularning ruhiy holatiga ta'sir qilishi
mumkin. Bundan tashqari, do‘stlar va tengdoshlar o‘smirlarning eng katta ta'sir
ko‘rsatuvchi omillaridan biridir. Agar ular salbiy yo‘nalishlarga ega do‘stlar bilan
vaqt o‘tkazsalar, bu ularni jinoyatchilikka undashi mumkin. Psixologik jihatdan
zaif o‘smirlar do‘stlarining yomon odatlariga osonlik bilan o‘rganib, ularning
ta'siriga tushishadi.
3. Izolyatsiya va o‘zini tanish : O‘smirlar ko‘pincha o‘zlarini
izolyatsiyalangan yoki boshqalardan ajralgan his qilishadi. Bu holat ularga
o‘zlarining hissiy muammolarini hal qilishda yordam beradigan ijtimoiy
yordamning yetishmasligi tufayli yuzaga keladi. Bunday holatlarda o‘smirlar
o‘zlarini anglash va tushunishdagi qiyinchiliklar tufayli ijtimoiy tizimga qarshi
reaktsiyalar ko‘rsatishadi. Bu esa jinoyatga yo‘naltirishni kuchaytiradi. Bunday
o‘smirlar, o‘zlariga g‘amxo‘rlik qiladigan yoki yordam beradigan ijtimoiy
11

strukturalardan yiroq bo‘lishi mumkin, bu esa ularni salbiy yo‘nalishlarga
yo‘naltiradi.
4. Motivatsiya va ruhiy zaiflik : O‘smirlarning motivatsiyasi va ruhiy
zaifligi ham ularning jinoyatchilikka moyilligini oshiradi. Agar o‘smirlar o‘zlarini
ijtimoiy tizimdan ajralgan yoki umidsiz his qilsalar, ular o‘zlarini to‘g‘ri
yo‘nalishda tutishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Ruhiy zaiflik,
shuningdek, ularning o‘zligini anglashdagi murakkablikni kuchaytiradi, bu esa ular
uchun noaniq va salbiy muhitga kirish imkoniyatini oshiradi.
O‘smirlarni jinoyatchilikka yo‘naltirilishining oldini olish uchun psixologik
yordam, oilaviy qo‘llab-quvvatlash va ijtimoiy muhitdagi yaxshi tashkil etilgan
tizimlar zarur. Bu omillarni hisobga olgan holda, o‘smirlarga yordam ko‘rsatish va
ularning ruhiy salomatligini yaxshilash yo‘llarini ishlab chiqish juda muhimdir.
Xavfli muhit o‘smirlarning jinoyatga yo‘naltirilishiga katta ta'sir ko‘rsatishi
mumkin. O‘smirlar uchun yashash muhitining sifati, ular o‘sayotgan joyning
ijtimoiy va iqtisodiy holati, shuningdek, ularning atrofidagi guruhlar va ularning
salbiy ta'siri katta ahamiyatga ega. Xavfli muhitda yashovchi o‘smirlar o‘zlarini
himoya qilish yoki o‘zlarining ehtiyojlarini qondirish uchun noxush usullarni
tanlashlari mumkin. Jinoyatchilik faoliyatining keng tarqalgan joylarida o‘sayotgan
o‘smirlar, ayniqsa, xavfli muhitda yashaydiganlar, jinoyatchilikni normallashtirishi
yoki o‘zlarini unga jalb qilishga oson yo‘naltirishi mumkin. O‘smirlar, ijtimoiy va
iqtisodiy jihatdan kam ta'minlangan hududlarda o‘sishlari bilan, o‘zlarini ijtimoiy
tizimdan ajralgan yoki imkoniyatlardan cheklangan his qilishlari mumkin. Bu holat
ularda iqtisodiy manfaatni ta'minlash uchun jinoyat qilishni ko‘rish va bu yo‘lda
harakat qilish istagini kuchaytiradi. Xavfli muhitda yashovchi o‘smirlar,
shuningdek, o‘zlarini himoya qilish yoki do‘stlari bilan birgalikda yashashni
ta'minlash uchun jinoyatlarni amalga oshirishi mumkin. Tashqi muhitdan kelib
chiqqan bosimlar, ba'zan ularni salbiy ijtimoiy muhitga, jinoyat faoliyatlariga tortib
olishga olib keladi. Bunday o‘smirlar o‘zlarini mavjud ijtimoiy sharoitlar va
iqtisodiy noqulayliklarga qarshi kurashish uchun jinoyatni hayotning bir qismi
12

sifatida qabul qilishlari mumkin. Shu sababli, xavfli muhitlarda yashovchi
o‘smirlarga ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, ta'lim va iqtisodiy imkoniyatlarni oshirish,
shuningdek, jinoyatlarning oldini olish uchun profilaktik tadbirlarni ko‘rish
muhimdir.
Yoshga xos xulq-atvor va motivatsiya, o‘smirlar davrida yuzaga keladigan
o‘zgarishlar va rivojlanish jarayonlari bilan chambarchas bog‘liq. O‘smirlar bu
davrda o‘zini anglash, ijtimoiy ro‘lni o‘zlashtirish va kelajakdagi o‘zini qanday
ko‘rsatishini belgilashga intilishadi. Biroq, bu jarayonda ular ko‘plab psixologik va
ijtimoiy muammolarga duch keladilar. Agar o‘smirlar o‘zlarini jamiyatdan
tashqarida his qilishsa, o‘z ehtiyojlarini qondirishda qiyinchiliklarga duch kelsalar,
yoki ijtimoiy hamkorlikdan uzilib qolishsa, ular jinoyatga yo‘naltirilishi mumkin.
Yoshlarning xulq-atvori ba'zida impulsivlik va o‘z-o‘zini nazorat qilishning
pastligi bilan bog‘liq bo‘lib, bu salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bunday
xulq-atvorni boshqarishda qiyinchiliklar, o‘smirning ijtimoiy tizimga qo‘shilishini
to‘xtatib qo‘yishi, natijada, jinoyatchilikka moyil bo‘lishiga olib keladi.
O‘smirlarning tajriba orttirish istagi, hatto ba'zida noqonuniy yo‘llar bilan, ularning
qarorlarini ta'sir qilishga olib keladi. Motivatsiya etishmasligi yoki o‘zlariga past
baho berish ham o‘smirlarning jinoyatga kirishishiga sabab bo‘lishi mumkin. Agar
o‘smir o‘zining ijtimoiy rollarini to‘g‘ri o‘zlashtira olmasa yoki atrof-muhitdan
yordam olmasa, ular o‘zlarini jamiyatdan ajralgan his qilishlari va salbiy
yo‘nalishlarga yo‘naltirilishi mumkin. Bu holatni oldini olish uchun, o‘smirlarni
ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, ular bilan psixologik va pedagogik ishlash zarur.
Oilaviy va shaxsiy ta'sirlar, voyaga yetmaganlarning jinoyatchilikka
yo‘naltirilishida muhim rol o‘ynaydi. Oiladagi muammolar, tartibsizliklar va ota-
ona bilan salbiy munosabatlar o‘smirlarning psixologik holatini sezilarli darajada
ta'sir qiladi. Agar o‘smir oila ichida etarli mehr-muhabbat va qo‘llab-quvvatlashni
sezmasa, u o‘zini izolyatsiyalangan his qilishi mumkin. Bunday holatda,
o‘smirning emotsional va psixologik ehtiyojlarini qondirish uchun salbiy
muhitlarga, jumladan jinoyatchilik faoliyatiga jalb qilinishi ehtimoli ortadi. Oila
13

ichidagi tartibsizliklar, ota-ona tomonidan yetarli nazoratning yo‘qligi o‘smirni
ijtimoiy tizimdan ajratib qo‘yishi va ularni jinoyatga yo‘naltirishi mumkin. Misol
uchun, ota-ona o‘zaro ajrashganda yoki o‘smirlar o‘rtasida oila ichida doimiy
kelishmovchiliklar yuzaga kelganda, bu holatlar o‘smirlarni o‘zini ijtimoiy
tizimdan ajratilgan va zarur bo‘lgan qo‘llab-quvvatlashni qidirishga olib keladi. Bu
esa, o‘z navbatida, jinoyatchilikni keltirib chiqarishi mumkin. Bundan tashqari,
oilaning ijtimoiy-iqtisodiy holati ham katta ta'sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy-iqtisodiy
beqarorlik o‘smirni o‘zini qoniqtiradigan, ehtiyojlarini qondiradigan noaniq
yo‘llarga yo‘naltirishi mumkin. Masalan, kambag‘allik yoki kam ta'minlangan
oilalarda o‘smirlar jinoyatchilikka qarshi kurashish o‘rniga uni qabul qilishi
mumkin.Bu omillar birgalikda o‘smirning psixologik holatini shakllantiradi va
ijtimoiy, shaxsiy va psixologik jihatdan salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin.
O‘smirlarning ruhiy va ijtimoiy rivojlanishiga ta'sir qiluvchi bu omillarni tahlil
qilish, jinoyatchilikning oldini olishga yo‘naltirilgan samarali choralarning ishlab
chiqilishiga yordam beradi.
14

1.3. O‘qituvchi va pedagoglarning roli
O‘qituvchi va pedagoglarning voyaga yetmaganlar orasidagi jinoyatchilikka
qarshi kurashishda roli katta va juda muhimdir. O‘qituvchilar va pedagoglar faqat
bilim berish bilan cheklanmasdan, o‘smirlarning ijtimoiy va psixologik
rivojlanishiga ham ta'sir ko‘rsatadilar. Ularning yordam berish usullari, asosan,
o‘smirlarni to‘g‘ri ijtimoiy va psixologik rivojlanishga yo‘naltirishga qaratilgan.
Quyidagi usullar orqali ular jinoyatchilikning oldini olishda muhim rol o‘ynashlari
mumkin:
Pozitiv munosabatni shakllantirish o‘qituvchilar va pedagoglar uchun
o‘smirlar orasida sog‘lom rivojlanish va ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlashda
muhim ahamiyatga ega. O‘smirlar uchun ijobiy munosabatni o‘rnatish, ularning
o‘zini qadrlashini va ruhiy holatini yaxshilashda o‘z o‘rniga ega. O‘qituvchilar
quyidagi usullar bilan bu jarayonni qo‘llab-quvvatlashlari mumkin:
1. Suhbatlashish va tinglash . O‘qituvchilar o‘smirlar bilan muntazam
ravishda samimiy suhbatlar o‘tkazishlari zarur. Bu suhbatlar o‘smirning ichki
muammolarini tushunishga yordam beradi va o‘smirning hissiyotlarini eshitishga
imkon yaratadi. Shuningdek, bu o‘smirni uning fikrlariga, his-tuyg‘ulariga e'tibor
qaratish orqali o‘zini qadrlashga undaydi.
2. Ijobiy motivatsiya . O‘qituvchilar o‘smirlarning harakatlarini va
natijalarini baholashda ijobiy yondashuvni qo‘llashlari kerak. Bu o‘smirlarga o‘z
maqsadlariga erishishda yordam beradi va ularni o‘zlariga ishonch hosil qilishga
chaqiradi. Shuningdek, o‘smirlar o‘zlarining qobiliyatlarini anglashlari va ularga
ishonch hosil qilishlari uchun ijobiy fikrlar va rag‘batlantirishlar berilishi kerak.
3. Doimiy qo‘llab-quvvatlash . O‘qituvchilar o‘smirning rivojlanishiga
yordam berish uchun uni doimiy ravishda qo‘llab-quvvatlashlari zarur. Bu, o‘z
navbatida, o‘smirning o‘zini ijtimoiy muhitda qulay his qilishiga, o‘z xulq-atvorini
15

to‘g‘ri shakllantirishga yordam beradi. O‘qituvchilarni o‘zlarining o‘smirlar bilan
bo‘ladigan munosabatlarini asosiy e'tiborni shaxsiy qo‘llab-quvvatlashga
yo‘naltirishga chaqirish muhimdir.
4. Salbiy holatlarni ijobiy tarzda ko‘rsatish . O‘qituvchilar o‘smirlarga
salbiy holatlarni yengish va ularni ijobiy tarzda ko‘rsatish orqali qanday qilib ruhiy
mustahkam bo‘lishni o‘rgatishlari kerak. Masalan, o‘smirlar o‘zlarining
xatolaridan saboq olish va ulardan o‘rganish kerakligini tushunishlari zarur.
O‘qituvchilar salbiy tajribalarni o‘smirlar uchun ijobiy o‘sish nuqtasi sifatida
namoyon qilishlari kerak.
5. Jamoa va guruh ishlari . O‘qituvchilar o‘smirlarni guruh ishlari,
jamoaviy faoliyatlarga jalb qilishlari kerak. Bu nafaqat o‘smirlarning ijtimoiy
ko‘nikmalarini rivojlantiradi, balki ularga o‘zaro hurmat va hamkorlikni o‘rgatadi.
Jamoaviy faoliyat o‘smirlarning o‘zlarini boshqalar bilan birgalikda ishlashda
o‘zining ijtimoiy rollarini anglashlariga yordam beradi.
O‘qituvchilar o‘smirlarning ichki dunyosiga e'tibor qaratish orqali ular bilan
mustahkam, ijobiy va qo‘llab-quvvatlovchi munosabatlarni shakllantirishi, ularga
ijtimoiy va psixologik yordamini ko‘rsatish orqali jinoyatchilikka qarshi kurashda
muhim rol o‘ynashlari mumkin.
Pedagogik yondashuvlar o‘smirlarning ijtimoiy va shaxsiy rivojlanishida
muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchilar va pedagoglar o‘smirlarning turli ijtimoiy
ko‘nikmalarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan o‘quv dasturlarini yaratish orqali
jinoyatchilikka qarshi kurashishda samarali ta'sir ko‘rsatishlari mumkin. Masalan,
o‘smirlarni to‘g‘ri qarorlar qabul qilish, konfliktlarni hal qilish, jamoada ishlash va
ijtimoiy mas'uliyatni o‘zlashtirish kabi ko‘nikmalarni o‘rgatish ularga
muammolarni boshqarish va ijtimoiy qiyinchiliklarga barham berish imkoniyatini
beradi. Bu kabi mashg‘ulotlar o‘smirlarni o‘zaro hamkorlikda ishlashga, jamiyatda
o‘z o‘rnini topishga va salbiy xulq-atvorlardan saqlanishga undaydi. Shu bilan
birga, o‘qituvchilar o‘smirlarning ijtimoiy-adabiy kompetensiyalarini oshirishda
ham yordam berishlari kerak. Bu esa, o‘smirlarning o‘z fikrlarini aniq ifodalash,
16

boshqa odamlarning nuqtai nazarini tushunish va muammolarni konstruktiv tarzda
hal qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi. O‘qituvchilar o‘z darslarida ijtimoiy va
madaniy tushunchalarni muhokama qilishni tashkil etib, o‘smirlarni jamiyatda
sog‘lom munosabatlarni rivojlantirishga undashlari mumkin. Bu pedagogik
yondashuvlar o‘smirlarni jinoyatchilikka yo‘naltirishning oldini olishda samarali
vosita bo‘lib xizmat qiladi.
O‘qituvchilar va pedagoglar o‘smirlarning psixologik holatini nazorat
qilishda muhim rol o‘ynaydi. O‘smirlarning ruhiy salomatligini yaxshilash uchun
ular doimiy ravishda psixologik maslahatlar berishi, psixologik konsul ь tatsiya
tashkil qilishi va ijtimoiy yordamni taqdim etishi kerak. O‘smirlarning psixologik
muammolarini aniqlashda, ularning ichki dunyosiga chuqur nazar solish va ular
bilan ochiq suhbatlar o‘tkazish juda muhimdir. Maktablarda psixologlar bilan
hamkorlik qilish, o‘smirlarga o‘z muammolarini hal qilishda yordam berish va ular
bilan ishonchli munosabatlar o‘rnatish, ruhiy salomatlikni mustahkamlashga
yordam beradi. Bu o‘smirlar uchun xavfli muhitlardan saqlanish, ijtimoiy
muammolarni hal qilish va jinoyatchilikka yo‘naltirishni kamaytirishga yordam
beradi. Psixologik qo‘llab-quvvatlashning samarali bo‘lishi uchun pedagoglar
o‘zlarining rolini tushunishlari va o‘smirlarning ehtiyojlarini to‘g‘ri baholashlari
zarur.
O‘qituvchilar o‘smirlarning ijtimoiy mas'uliyatini oshirish uchun bir nechta
samarali faoliyatlarni amalga oshirishlari lozim. O‘smirlarni jamoat ishlariga jalb
qilish, ijtimoiy muammolarni hal qilishda ishtirok etishga undash va o‘zlariga
bo‘lgan mas'uliyatni tushunishlariga yordam berish o‘smirlarni jinoyatchilikdan
uzoq tutishga va ijtimoiy faoliyatlarga qiziqishini oshirishga yordam beradi.
Masalan, o‘smirlar uchun ko‘ngilli ishlar, ijtimoiy aksiyalar yoki mahalliy
jamoatchilik tadbirlarida qatnashish imkoniyatlarini yaratish mumkin. Bu turdagi
faoliyatlar ularning o‘zini ijtimoiy jihatdan foydali his qilishlariga yordam beradi
va shuningdek, ular o‘zgarishga, yaxshilanishga va ijtimoiy mas'uliyatni qabul
qilishga o‘rganadilar. O‘smirlar o‘z ijtimoiy mas'uliyatlarini his qilishlarini targ‘ib
17

qilish uchun ularga kichik loyihalar yoki jamoat xizmatlariga qaratilgan vazifalar
berilishi mumkin. Bunday yondashuvlar, o‘smirlarni faollikka, mas'uliyatga va
jamiyatning turli ehtiyojlariga javob berishga undaydi. Bu ularga mustahkam
ijtimoiy munosabatlar o‘rnatish va o‘zlarini o‘zgartirish imkoniyatini beradi.
O‘qituvchilar o‘smirlar bilan seminarlar va prezentatsiyalar o‘tkazish orqali
ularga jinoyatchilik va huquqbuzarliklar oqibatlarini tushuntirishlari kerak. Bunday
tadbirlar o‘smirlarning jamiyatdagi rolini anglashga yordam beradi, chunki ular o‘z
ijtimoiy va psixologik mas'uliyatlarini tushunib, o‘zlarini jinoyatchilikka qarshi
kurashishda yo‘naltirishlari mumkin. Seminarlar o‘smirlarga turli huquqiy, axloqiy
va ijtimoiy muammolarni tushuntirishga yordam beradi va ularning xatti-
harakatlarini yaxshilashga turtki bo‘ladi. Bu o‘smirlarni ijtimoiy mas'uliyatni qabul
qilishga va o‘z xulq-atvorlarini ijtimoiy normalar bilan muvofiqlashtirishga
undaydi.
Umuman olganda, o‘qituvchilar va pedagoglar o‘smirlar uchun samarali
ta'lim va qo‘llab-quvvatlashni yaratish orqali ularning sog‘lom ijtimoiy
rivojlanishiga yordam berishlari kerak. Bunday yondashuvlar o‘smirlarga
o‘zgarishlar kiritishga va jamiyatning foydali a'zosiga aylanishga imkon yaratadi.
18

II-BOB. VOYAGA YETMAGANLAR ORASIDA
JINOYATCHILIKNI OLDINI OLISHGA QARATILGAN IJTIMOIY
PEDAGOGIK TARG‘IBOTLAR
2.1. Pedagogik targ‘ibotning asosiy yo‘nalishlari
Pedagogik targ‘ibotning asosiy yo‘nalishlari ta'lim va tarbiya jarayonida
huquqbuzarlikning oldini olishga qaratilgan turli metodlar va vositalarni o‘z ichiga
oladi. Samarali pedagogik targ‘ibot orqali o‘qituvchilar va pedagoglar
o‘smirlarning huquqbuzarliklarga qarshi immunitetini oshirishlari, ularni ijtimoiy
va axloqiy jihatdan mustahkamlashlari mumkin. Huquqbuzarlikning oldini olish
bo‘yicha ta'lim dasturlari o‘smirlarga huquqiy bilimlarni oshirish va ularga
huquqlari va majburiyatlarini tushuntirishni maqsad qiladi. Bu dasturlar
o‘smirlarning axloqiy va ijtimoiy rivojlanishiga yordam berish, ular orasida
ijtimoiy mas'uliyatni oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
1. Huquqiy bilimlar : O‘smirlarga qonunlarni va ularning huquqiy
hujjatlarini tushuntirish, ular uchun o‘z huquqlari va majburiyatlari to‘g‘risida aniq
bilimlar taqdim etish, huquqbuzarlik va jinoyatlar oqibatlarini o‘rganish zarur.
Huquqbuzarliklarning oqibatlari bilan tanishtirish orqali o‘smirlarning salbiy
ijtimoiy xatti-harakatlarga qarshi immunitetini oshirish mumkin.
2. Ijtimoiy mas'uliyat va axloqiy tarbiya : O‘smirlar uchun ijtimoiy
mas'uliyatni oshirishga qaratilgan dasturlarni ishlab chiqish. Bunda, o‘smirlarga
jamiyatga bo‘lgan mas'uliyat, boshqalar huquqlarini hurmat qilish, jamoada ishlash
kabi ko‘nikmalarni o‘rgatish zarur. Bu axloqiy va ijtimoiy qadriyatlarni
rivojlantirishga yordam beradi.
19

3. Ogohlik yaratish : O‘smirlarga jinoyat va huquqbuzarliklarning ijtimoiy
va shaxsiy oqibatlarini tushuntirish. Bu nafaqat yuridik javobgarlikni tushunish,
balki jismoniy va ruhiy salomatlik, jamiyatga bo‘lgan ta'sirlarni hisobga olishni
ham o‘z ichiga oladi. Shuningdek, o‘smirlarga huquqbuzarliklarni oldini olishda
faol ishtirok etish uchun motivatsiya berish zarur. Bunday dasturlar o‘smirlarning
hayotda duch keladigan turli muammolarni hal qilishda yordam beradi, ularning
huquqiy savodxonligini oshiradi va jamiyatga to‘g‘ri yo‘l tutishlarini ta'minlaydi.
Ijtimoiy va psixologik ko‘mak o‘smirlarning ruhiy holatini yaxshilash,
stressni boshqarish va ijtimoiy muammolarni yengishda katta ahamiyatga ega. Bu
turdagi yordamni taqdim etishda individual va guruh bo‘yicha psixologik suhbatlar
o'tkazish, o‘smirlarning hissiy holatlarini, tashvishlarini, va ijtimoiy muhitlarini
tushunish juda muhimdir.
1. Individual psixologik suhbatlar : O‘smirlarning shaxsiy muammolarini,
ularning hissiy tajribalarini va psixologik holatlarini chuqurroq tahlil qilish uchun
individual suhbatlar tashkil etish zarur. Bu suhbatlarda o‘smirga o‘z his-
tuyg‘ularini ifodalash, ichki qarama-qarshiliklarini hal qilish va o‘z muammolarini
ochiq aytish imkoniyatlari beriladi. Psixologik yordam shaxsiy tashvishlarga qarshi
kurashish, o‘zini anglash va salbiy tuyg‘ularni boshqarishga yordam beradi.
2. Guruh bo‘yicha psixologik suhbatlar : Guruh sifatida olib boriladigan
psixologik suhbatlar ham juda samarali. Bunda o‘smirlar o‘zaro tajriba
almashadilar va bir-birlarini tushunishga, qo‘llab-quvvatlashga o‘rgatadilar. Bu
jarayonlar o‘smirlar orasida do‘stlik, jamoaviy hamkorlik va bir-birini qo‘llash
muhitini shakllantiradi. Bunday suhbatlar o‘smirlarga ijtimoiy mas'uliyatni
o‘rganishga va ular orasida salbiy ijtimoiy holatlar, masalan, g‘azabni boshqarish
va stressni kamaytirish bo‘yicha yechimlar izlashga yordam beradi.
3. Konfliktlarni hal qilish : O‘smirlar o‘zaro yoki kattalar bilan
konfliktlarga duch kelishlari mumkin. Konfliktlarni hal qilish ko‘nikmalarini
rivojlantirish, ularga qanday qilib mo‘tabarli va konstruktiv tarzda munosabatda
bo‘lishni o‘rgatish juda muhim. Bu, o‘z navbatida, ijtimoiy holatlarda salbiy
20

holatlarning oldini olishga yordam beradi va o‘smirlarning o‘zini ishonchli va
xavfsiz his qilishlariga yordam beradi.
4. Stressni boshqarish : O‘smirlar stressga tez-tez duch keladilar. Stressni
boshqarish bo‘yicha maxsus mashg‘ulotlar va amaliyotlar tashkil etish o‘smirlarga
salbiy holatlarni boshqarishda yordam beradi. Stressni engish usullari, masalan,
nafas olish mashqlari, meditatsiya yoki fizikal mashqlar, o‘smirlarning ruhiy
holatini yaxshilaydi va salbiy xatti-harakatlar yoki jinoyatlarning oldini olishda
samarali vosita bo‘ladi.
5. Ijtimoiy muammolarni yengish : O‘smirlar ko‘pincha o‘zlarining
ijtimoiy muhitidagi noqulayliklar bilan kurashadilar. Psixologik yordam va
maslahatlar, o‘smirlar uchun ijtimoiy muammolarni hal qilishga yordam beradigan
strategiyalarni o‘rgatadi. O‘smirlar ijtimoiy yakkalanish, qaramlik, yoki boshqa
ijtimoiy qiyinchiliklarni yengishda psixologik yordam olishlari kerak. Bu
yondashuvlar o‘smirlarni jinoyatchilik va salbiy ijtimoiy holatlarni yengishda
qo‘llab-quvvatlashda samarali vosita bo‘ladi, ularning sog‘lom ijtimoiy
rivojlanishiga yordam beradi.
O‘smirlarning sog‘lom ijtimoiy rivojlanishiga ko‘maklashish uchun ijodiy
va sport mashg‘ulotlarini tashkil etish juda muhimdir. Bu mashg‘ulotlar nafaqat
jismoniy salomatlikni, balki psixologik va ijtimoiy jihatdan sog‘lom bo‘lishni ham
ta'minlaydi.
1. Sport faoliyatlari : O‘smirlarni sport bilan shug‘ullanishga jalb qilish,
ularning jismoniy rivojlanishini rag‘batlantiradi va salomatlikni yaxshilaydi. Sport,
shuningdek, o‘smirlar orasida jamoaviy ishni rivojlantiradi, bir-birini qo‘llab-
quvvatlash va hamkorlikda ishlashga yordam beradi. Jamoa sport turlari, masalan,
futbol, basketbol va voleybol, o‘smirlarning muvofiqlikni va hamjihatlikni
oshirishga xizmat qiladi. Bu jarayon ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirishga
yordam beradi, o‘smirlarni o‘zaro hurmat va adolatli munosabatlar o‘rnatishga
undaydi.
21

2. Ijodiy faoliyatlar : Musiqa, teatr, rasm chizish, yozish va boshqa ijodiy
faoliyatlar o‘smirlarni o‘zlarini ifodalashga, hissiy holatlarini tushunishga yordam
beradi. Ijodiy mashg‘ulotlar, shuningdek, o‘smirlar orasida jamoaviy ishlashni,
muammolarni birgalikda hal qilishni o‘rgatadi. Teatr yoki musiqiy guruhlar kabi
faoliyatlar jamoaviy hamkorlikni talab qiladi va o‘smirlarni bir maqsadga
yo‘naltiradi. Bu ular orasida ijtimoiy muvofiqlikni yaratadi va ruhiy salomatlikni
yaxshilaydi.
3. Jamoaviy faoliyatlar : Sport va ijodiy mashg‘ulotlar orqali o‘smirlarni
jamoaviy ishlashga o‘rgatish, ularning o‘zaro munosabatlarini yaxshilaydi. Bunday
faoliyatlar ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish, mas'uliyatni his qilish va
guruhdagi rolini tushunishga yordam beradi. Jamoaviy ishlash, shuningdek,
o‘smirlarga muvofiqlik va hamjihatlikni oshirishga yordam beradi, bu esa ularning
jinoyatchilikdan uzoq bo‘lishlariga yordam beradi. O‘smirlarni sport va ijodiy
faoliyatlar orqali tarbiyalash, ularni nafaqat jismoniy, balki ijtimoiy va hissiy
jihatdan ham rivojlantiradi. Bu yondashuvlar, o‘smirlarning o‘ziga bo‘lgan
ishonchini oshirish va ijtimoiy muammolarni bartaraf etishga yordam beradi.
O‘qituvchilar va ota-onalar bilan hamkorlik o‘smirlarning rivojlanishida
muhim rol o‘ynaydi, chunki ularning tarbiyasi va salomatligini nazorat qilishda
birgalikda faol ishtirok etish kerak. Bu yondashuvlar o‘smirlarni huquqbuzarlikdan
saqlash, ularning ijtimoiy mas'uliyatini oshirish va salbiy ijtimoiy ta'sirlardan
himoya qilishda samarali vosita hisoblanadi.
1. O‘qituvchilar va ota-onalar o‘rtasidagi hamkorlik : O‘qituvchilar va
ota-onalar o‘rtasidagi muntazam aloqalar, o‘smirlarning maktabdagi va uydagi
holatini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Maktabda o‘smirlarning akademik
va ijtimoiy rivojlanishi haqida ota-onalarga muntazam ravishda ma'lumot berish,
ularni o‘z farzandlarining tarbiyasiga faol jalb qilish juda muhim. O‘qituvchilar
ota-onalar bilan uchrashuvlar, seminarlar yoki individual maslahatlar tashkil etib,
o‘smirlarning ehtiyojlari va muammolariga javob bera oladilar.
22

2. Ota-onalarni tarbiyaga jalb qilish : Ota-onalarni o‘smirlarning
tarbiyasiga jalb qilish, ularga o‘z farzandlarining hissiy va ijtimoiy holatini
yaxshilash bo‘yicha ko‘nikmalarni o‘rgatish kerak. Ota-onalar bilan maslahatlar va
o‘zaro aloqalar orqali o‘smirlar uyda qanday sharoitda tarbiyalanayotganini bilish
mumkin. Bu, o‘z navbatida, o‘qituvchilarga o‘smirlarning muammolarini hal
qilishda yaxshiroq yondashuvni tanlash imkonini beradi.
3. Muntazam aloqalar : O‘qituvchilar va ota-onalar o‘rtasidagi muntazam
aloqalar o‘smirlarning rivojlanishiga kuzatuv o‘rnatishda yordam beradi. Bu
aloqalar, o‘smirlarning xulq-atvori, akademik natijalari va jamoaviy ishlashga
bo‘lgan qiziqishlari haqida doimiy ravishda ma'lumot almashish imkonini yaratadi.
Bunday hamkorlik o‘smirlarning o‘zini to‘g‘ri yo‘naltirish va huquqbuzarliklardan
uzoq bo‘lishiga yordam beradi. O‘qituvchilar va ota-onalar o‘rtasidagi samarali
hamkorlik o‘smirlarning sog‘lom rivojlanishiga yordam berib, ularning ijtimoiy va
hissiy salomatligini yaxshilaydi. Bu esa o‘z navbatida, huquqbuzarlikning oldini
olishda muhim omil hisoblanadi.
Kasbiy yo‘naltirish va kar'era ta'limi o‘smirlarning kelajagi uchun juda
muhimdir. Ular o‘z qiziqishlarini va iqtidorlarini aniqlashga yordam beradigan
yo‘naltirishlar olishlari kerak. O‘smirlar uchun kasbiy yo‘naltirish dasturlari, kasb
va ta'limning imkoniyatlarini ko‘rsatib, ularning kelajakdagi maqsadlariga
erishishlari uchun zarur yo‘l-yo‘riqlarni taqdim etadi.
1. Kasbiy yo‘naltirish : O‘smirlarni o‘z qobiliyatlari va qiziqishlari asosida
kasb tanlashga undash, ularga o‘zlari uchun eng mos keladigan yo‘nalishlarni
tanlash imkonini yaratadi. Kasbiy yo‘naltirish, o‘smirlarning o‘ziga bo‘lgan
ishonchini oshirishga va kelajakdagi muvaffaqiyatli kasbiy faoliyatga
tayyorlanishga yordam beradi.
2. Kar'era ta'limi : O‘smirlarga kasbiy ta'lim tizimi, uning afzalliklari va o‘z
imkoniyatlarini qanday rivojlantirish haqida tushuncha berish zarur. Bu,
o‘smirlarga kasbga tayyorlanish, yuqori ma'lumot olish yoki maxsus yo‘nalishlar
bo‘yicha mutaxassislikni tanlashda yordam beradi.
23

3. Kelajakdagi imkoniyatlar : O‘smirlar uchun kelajakdagi kasb va ta'lim
imkoniyatlari haqida ma'lumot berish, ularni turli yo‘nalishlar bilan tanishtirish,
shuningdek, bozor ehtiyojlarini tushunishga yordam beradi. Bu yo‘nalishlar ular
uchun kelajakda muvaffaqiyatli faoliyatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
O‘qituvchilar va pedagoglar, o‘smirlarga kasbiy yo‘naltirish va ta'limning
turli imkoniyatlarini tushuntirish orqali ularning kelajakka bo‘lgan ishonchini
oshirishi, o‘zlariga maqsadlar qo‘yishga va ularni amalga oshirishga yo‘naltirishga
yordam beradi.
Jinoyatchilikka qarshi huquqiy tarbiya o‘smirlar uchun jiddiy ahamiyatga
ega, chunki bu ularga qonunlarni tushunish va ularga rioya qilishni o‘rgatadi,
shuningdek, huquqbuzarliklar va jinoyatlarning ijtimoiy va shaxsiy salbiy
oqibatlarini anglashga yordam beradi. Quyidagi yo‘nalishlarda huquqiy tarbiya
o‘tkazish mumkin:
1. Huquqiy maslahatlar berish : O‘smirlarga huquqbuzarliklar va jinoyatlar
oqibatlari haqida ma'lumot berish, shuningdek, ularni qonunlarni hurmat qilish va
jinoyatga qo‘l urishdan saqlanishga undash zarur. Bu jarayonda huquqiy
mexanizmlar, masalan, sud tizimi, politsiya va huquqni muhofaza qiluvchi
organlar qanday ishlashini tushuntirish muhimdir.
2. Maxsus treninglar va seminarlar : O‘smirlar uchun huquqbuzarlik va
jinoyatlarni oldini olish bo‘yicha maxsus treninglar, seminarlar va tadbirlar tashkil
etish, ularni huquqbuzarliklarning oqibatlari va salbiy ta'siridan ogoh qilishga
yordam beradi. Bunday tadbirlar o‘smirlarga ijtimoiy me'yorlarga mos yashashni
va huquqiy ongni shakllantirishga yordam beradi.
3. Huquqbuzarlik va jinoyatlarni oldini olish bo‘yicha strategiyalar :
O‘smirlarni jinoyatga qarshi kurashish uchun, ularni huquqiy bilimlarga ega qilish,
shuningdek, huquqiy madaniyatni rivojlantirish, kelajakda ijtimoiy xatolarni oldini
olish uchun zarurdir.
24

Bunday yondashuvlar o‘smirlarning huquqiy ongini rivojlantirish, ularni
jinoyatlarni sodir etishdan saqlanishga undash va ijtimoiy jihatdan mas'uliyatli
shaxslar bo‘lishlariga yordam beradi.
2.2. Ijtimoiy pedogogik tadbirlar
Ijtimoiy pedagogik tadbirlar, voyaga yetmaganlarni ijtimoiy tarbiyalash va
huquqbuzarlik hamda jinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan dasturlarni va
faoliyatlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu tadbirlar o‘smirlarning ijtimoiy muhitga
moslashishini, huquqiy ongini oshirishni va mas'uliyatli fuqarolar sifatida
tarbiyalashni maqsad qilgan. Maxsus dasturlar o‘smirlarni huquqbuzarlik va
jinoyatlarning oqibatlari haqida ogoh qilish, huquqiy bilimlarni oshirish va ijtimoiy
mas'uliyatni his qilishga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Bunday dasturlarni ishlab
chiqishda quyidagi asosiy elementlarga e'tibor qaratish lozim. O‘smirlarga
qonunlar, huquqlar va majburiyatlarni tushuntirish, ularni huquqbuzarliklar va
jinoyatlarning oqibatlarini anglashga yordam beradigan dasturlarni yaratish
muhim. Bu ularni o‘z huquqlarini himoya qilishga, qonunlarni hurmat qilishga va
jamiyatdagi o‘z rolini anglashga undaydi. Dasturlar ijtimoiy mas'uliyatni
oshirishga yo‘naltirilishi kerak. O‘smirlar o‘zlarining ijtimoiy va axloqiy
mas'uliyatini his etib, o‘z xulq-atvorlarini boshqarishni o‘rganadilar. Bunday
yondashuvlar ularni jinoyat va huquqbuzarliklardan uzoq tutishga yordam beradi,
shuningdek, ijtimoiy munosabatlarda mas'uliyatli bo‘lishlariga yordam beradi.
O‘smirlar uchun maxsus treninglar, seminarlar va mashg‘ulotlar tashkil etish
muhimdir. Bunday tadbirlar huquqbuzarliklarni oldini olish, huquqiy madaniyatni
25

oshirish va jamiyatdagi rolni mustahkamlashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Bu
treninglar o‘smirlarning ijtimoiy xulq-atvorini yaxshilashga, jamiyatdagi etika va
qonunlarga nisbatan hurmatni oshirishga imkon yaratadi. Ular o‘smirlarga, qanday
qilib konfliktlarni hal qilish, stressni boshqarish va to‘g‘ri qarorlar qabul qilish
haqida tushuncha beradi. Ijtimoiy va axloqiy qadriyatlarni o‘smirlarga o‘rgatish
uchun maxsus treninglar tashkil qilish lozim. Bu orqali ular o‘z ijtimoiy
mas'uliyatlarini his qilib, qonunlar bilan muvofiqlikda hayot kechirishni
o‘rganadilar. O‘smirlarning huquqbuzarliklardan saqlanishi va jamiyatga ijobiy
hissa qo‘shishi uchun ularning axloqiy bilimlari va huquqiy ongi o‘sishi kerak.
Bunday dasturlarni amalga oshirishda psixologik qo‘llab-quvvatlash ham
muhim rol o‘ynaydi. O‘smirlarga o‘z hissiy holatlarini tushunishga, stressni
boshqarishga va ijtimoiy muammolarni yengishga yordam beradigan psixologik
treninglar, guruh bo‘yicha suhbatlar tashkil etish zarur. Bu o‘smirlarni
huquqbuzarliklardan saqlashga, ularning psixologik holatini yaxshilashga va
jamiyatga mos shaxslar bo‘lib ulg‘ayishlariga yordam beradi. Maxsus dasturlar
o‘smirlarning huquqbuzarlik va jinoyatchilikdan himoya qilishga, jamiyatda
mas'uliyatli fuqarolar sifatida rivojlanishlariga yordam beradi. Bularni amalga
oshirishda o‘qituvchilar, pedagoglar va ota-onalar bilan hamkorlikni kuchaytirish
muhimdir. Bunday dasturlarni muvaffaqiyatli tashkil etish va amalga oshirish
o‘smirlarning sog‘lom ijtimoiy rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi.
Ijtimoiy mas'uliyatni kengaytirish, o‘smirlarni jamiyatdagi o‘z rolini
anglashga undashda muhim rol o‘ynaydi. Bunday dasturlar o‘smirlarga faqat o‘z
huquqlari bilan emas, balki jamiyat oldidagi majburiyatlari bilan ham tanishishga
yordam beradi. O‘smirlar o‘z xulq-atvorlarini va ijtimoiy mas'uliyatlarini yanada
anglab, jamiyatda yaxshi va foydali fuqarolar sifatida o‘sishlari uchun bir qator
metodlar va yondashuvlar mavjud. Jamiyatda huquqiy va axloqiy normativlarga
amal qilish, inson huquqlarini hurmat qilish, boshqalar bilan ijtimoiy adolatni
saqlash kabi qadriyatlarni o‘rgatish o‘smirlarning ijtimoiy mas'uliyatini oshiradi.
Bu ularni jinoyatga qarshi kurashishda faol qatnashishga undaydi. Ijtimoiy muhitda
26

to‘g‘ri qarorlar qabul qilishni, konfliktlarni hal qilishni, bir-biriga yordam berishni
va qonunlarni hurmat qilishni o‘rganadilar. Dasturlar o‘smirlar o‘rtasida
hamjihatlikni, hamkorlikni va bir-biriga nisbatan hurmatni rivojlantiradi. O‘smirlar
bir-biriga nisbatan yordam berishni o‘rganib, birgalikda jamiyatdagi
huquqbuzarliklarni oldini olish uchun turli ijtimoiy tadbirlarda ishtirok etadilar.
Masalan, ijtimoiy mas'uliyatni oshirishga qaratilgan mashg‘ulotlar, treninglar va
jamoaviy tadbirlar orqali o‘smirlar o‘z fikrlarini ifodalashda va jamiyat oldida
mas'uliyatli pozitsiya egallashda qatnashadilar.
Bu jarayon nafaqat ijtimoiy xulq-atvorni mustahkamlash, balki
o‘smirlarning o‘zlariga bo‘lgan ishonchlarini oshirishga ham yordam beradi.
Ijtimoiy mas'uliyatni oshirish ularning shaxsiy va kasbiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir
ko‘rsatadi, bu esa ularni jamiyatga foydali a'zolar sifatida o‘zgartiradi.
Mashg‘ulotlar va seminarlar o‘smirlarni huquqbuzarliklar, jamiyatdagi
ijtimoiy muammolar va to‘g‘ri xulq-atvor haqida chuqurroq tushuncha berish
uchun samarali vositadir. Bu tadbirlar o‘smirlar bilan interaktiv tarzda ishlash,
ularni huquqiy va axloqiy qadriyatlar bilan tanishtirish imkonini beradi.
Seminarlarda o‘smirlar o‘z fikrlarini erkin ifodalash, boshqalar bilan fikr almashish
va ijtimoiy mas'uliyatni anglash orqali to‘g‘ri xulq-atvorni shakllantirishga
qaratilgan metodlar qo‘llanadi. Treninglar o‘smirlarning muammolarga
yondashuvini o‘zgartirish va huquqbuzarliklarning oqibatlari to‘g‘risida kengroq
tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Ular konfliktlarni hal qilish, stressni
boshqarish va ijtimoiy mas'uliyatni oshirish kabi ko‘nikmalarni o‘zlashtiradilar.
Seminarlar va treninglar, shuningdek, ijtimoiy qadriyatlar, qonunlar va jamiyatdagi
huquqbuzarliklarni oldini olish bo‘yicha maxsus mashg‘ulotlar orqali o‘smirlar
jamiyatda faol va mas'uliyatli fuqarolar bo‘lishga tayyorlanadilar. Bunday tadbirlar
o‘smirlarga o‘z fikrlarini bildirish imkoniyatini beradi va ularning jamiyatda to‘g‘ri
xulq-atvorni shakllantirishga yordam beradi, shu bilan birga ular o‘zlarini
o‘zgartirish va jinoyatchilikka qarshi kurashishda faol ishtirok etishga
rag‘batlantiriladi.
27

Mashg‘ulotlar va seminarlar o‘smirlarni huquqbuzarliklar, jamiyatdagi
ijtimoiy muammolar va to‘g‘ri xulq-atvor haqida chuqurroq tushuncha berish
uchun samarali vositadir. Bu tadbirlar o‘smirlar bilan interaktiv tarzda ishlash,
ularni huquqiy va axloqiy qadriyatlar bilan tanishtirish imkonini beradi.
Seminarlarda o‘smirlar o‘z fikrlarini erkin ifodalash, boshqalar bilan fikr almashish
va ijtimoiy mas'uliyatni anglash orqali to‘g‘ri xulq-atvorni shakllantirishga
qaratilgan metodlar qo‘llanadi. Treninglar o‘smirlarning muammolarga
yondashuvini o‘zgartirish va huquqbuzarliklarning oqibatlari to‘g‘risida kengroq
tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Ular konfliktlarni hal qilish, stressni
boshqarish va ijtimoiy mas'uliyatni oshirish kabi ko‘nikmalarni o‘zlashtiradilar.
Seminarlar va treninglar, shuningdek, ijtimoiy qadriyatlar, qonunlar va jamiyatdagi
huquqbuzarliklarni oldini olish bo‘yicha maxsus mashg‘ulotlar orqali o‘smirlar
jamiyatda faol va mas'uliyatli fuqarolar bo‘lishga tayyorlanadilar. Bunday tadbirlar
o‘smirlarga o‘z fikrlarini bildirish imkoniyatini beradi va ularning jamiyatda to‘g‘ri
xulq-atvorni shakllantirishga yordam beradi, shu bilan birga ular o‘zlarini
o‘zgartirish va jinoyatchilikka qarshi kurashishda faol ishtirok etishga
rag‘batlantiriladi.
Axloqiy va ijtimoiy qadriyatlarni rivojlantirish o‘smirlarni mas'uliyatli va
samarali jamiyat a'zolari sifatida tarbiyalashda muhim rol o‘ynaydi. Bunday
qadriyatlarni o‘smirlar orasida shakllantirish uchun maxsus treninglar tashkil etish
lozim. Treninglar davomida o‘smirlar bilan axloqiy masalalar, to‘g‘ri va noto‘g‘ri
xulq-atvorlar, ijtimoiy adolat va jamiyatda o‘zaro hurmatga asoslangan
munosabatlar haqida muhokama qilinadi. Bu jarayon o‘smirlar o‘rtasida o‘zini
hurmat qilish, boshqa odamlarni tushunish va ularning huquqlariga hurmat
ko‘rsatish kabi axloqiy qadriyatlarni oshirishga yordam beradi. Psixologik tarbiya
ham o‘smirlar uchun muhim bir jihatdir. Ularni o‘z hissiy holatlarini tushunishga,
stressni boshqarishga, va ijtimoiy muammolarni hal qilishga o‘rgatish, o‘smirlarni
huquqiy tarbiyada muvaffaqiyatli qilishga yordam beradi. Bunday psixologik
ko‘nikmalar o‘smirlarning o‘zlarini va boshqalarni to‘g‘ri baholash, ijtimoiy
28

konfliktlarni hal qilish va o‘zlarini jamiyatda mas'uliyatli fuqarolar sifatida
ko‘rishga yordam beradi. Maxsus dasturlar o‘smirlarning huquqbuzarliklardan
himoya qilish va ularni ijtimoiy mas'uliyatli, axloqiy qadriyatlarni hurmat
qiladigan fuqarolar sifatida tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Bu dasturlar real
hayotdagi misollar, interaktiv mashg‘ulotlar va ijtimoiy tarmoqlarda o‘zaro
aloqalar orqali amalga oshirilishi kerak, chunki ular o‘smirlarga real hayotda
qanday vaziyatlarda to‘g‘ri xulq-atvorni qo‘llashlarini o‘rgatadi.
2.3. Huquqiy targ‘ibot va profilaktika
Huquqiy targ‘ibot va profilaktika yoshlar o‘rtasida huquqbuzarlik va
jinoyatchilikning oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayon yoshlar
orasida qonunlarga hurmat, mas'uliyat va huquqiy bilimlarni oshirishga qaratilgan.
Asosiy yo‘nalishlar quyidagilardan iborat:
1. Huquqiy ta'lim : Huquqiy ta'lim yoshlarni o‘z huquq va majburiyatlari
bilan tanishtiradi. Bu jarayonda qonunlarning mohiyati, jinoyat va
huquqbuzarlikning oqibatlari, shaxsiy huquqiy himoya haqida tushunchalar
beriladi. Yoshlar uchun huquqiy ta'lim o‘zining qonuniy huquqlarini tushunishga
yordam beradi va bu ularni jinoyatga qarshi kurashishda faol qatnashishga
rag‘batlantiradi.
2. Treninglar va seminarlar : O‘smirlar va yoshlar uchun treninglar,
seminarlar va maxsus darslar tashkil etish muhimdir. Ushbu tadbirlar davomida
yoshlar jinoyatlar va huquqbuzarlikning oqibatlarini tushunishadi, o‘z xatti-
harakatlarining jamiyat uchun qanday ta'sir ko‘rsatishini bilib oladilar. Bu
treninglar o‘smirlarni huquqiy bilimlar bilan boyitib, to‘g‘ri xulq-atvorni
shakllantiradi.
3. Axloqiy qadriyatlar va ijtimoiy mas'uliyat : Yoshlar uchun axloqiy
qadriyatlarni rivojlantirish, ijtimoiy mas'uliyatni his qilish, adolatni va qonunlarni
29

hurmat qilishni o‘rgatish zarur. Bu bilan ular jamiyatda mas'uliyatli fuqarolar
sifatida rivojlanadilar va huquqbuzarlikning oldini olishga qaratilgan mas'uliyatni
o‘z zimmalariga olishadi.
4. Huquqbuzarlikka qarshi profilaktik chora-tadbirlar : Yoshlar o‘rtasida
huquqbuzarlikning oldini olish uchun maxsus chora-tadbirlar va targ‘ibot ishlari
tashkil etish zarur. Bular, masalan, huquqbuzarliklarni oldini olish, jinoyatchilikka
qarshi kurashishda yoshlar ishtirokini oshirish, shuningdek, ular orasida sog‘lom
va ijtimoiy mas'uliyatli xulq-atvorni shakllantirishga qaratilgan tadbirlar bo‘lishi
kerak.
Yoshlar orasida huquqiy targ‘ibot va profilaktika muammolari bilan ishlash
jamiyatning barqarorligini ta'minlashga, jinoyatlarning kamayishiga va umumiy
ijtimoiy barqarorlikni oshirishga yordam beradi.
Profilaktik tadbirlar yoshlar o‘rtasida huquqbuzarlik va jinoyatchilikni oldini
olishda muhim ahamiyatga ega. Bu tadbirlar bir nechta asosiy yo‘nalishlarga
asoslanadi:
1. Maxsus dasturlar va treninglar : O‘smirlar va yoshlar uchun
huquqbuzarliklarning oldini olishga qaratilgan maxsus dasturlar ishlab chiqilishi
kerak. Ushbu dasturlar yoshlarni huquqiy bilimlar bilan ta'minlash, qonunlar va
ularning huquqlarini tushunishga yordam beradi. Bu dasturlarni o‘tkazish orqali
yoshlar jinoyatlarning oqibatlarini yaxshiroq tushunadilar va o‘zlarini huquqiy
himoya qilishni o‘rganadilar. Bunga qo‘shimcha ravishda, jinoyatchilikni
kamaytirish uchun treninglar, seminarlar va interaktiv mashg‘ulotlar o‘tkazish
samarali hisoblanadi. Bu tadbirlar yoshlarni huquqiy va axloqiy bilimlarga ega
qilishda muhim vositadir.
2. Sog‘lom va mehnatga yo‘naltirish : Yoshlarni ijtimoiy tadbirlarga jalb
qilish, sport faoliyatlariga, san'atga yoki boshqa foydali faoliyatlarga yo‘naltirish,
ularda sog‘lom va mas'uliyatli xulq-atvorni rivojlantiradi. Yoshlar uchun ijtimoiy
faoliyatlar, shu jumladan, yoshlarni sport va san'atga jalb qilish, ularda ijtimoiy
xulq-atvorni mustahkamlaydi va jamiyatga foyda keltiradigan harakatlarni
30

rivojlantiradi. Mehnatga yo‘naltirish orqali yoshlar o‘z vaqtlarini samarali sarflab,
jinoyatchilikka qarshi kurashishning samarali usulini o‘zlashtiradilar.
3. Ijtimoiy tadbirlarga jalb qilish : Yoshlar orasida ijtimoiy mas'uliyatni
oshirish va ijtimoiy tadbirlarga jalb qilish ham muhim hisoblanadi. Yoshlarni
o‘zaro ijtimoiy aloqalar o‘rnatishga, faol fuqarolik pozitsiyasini shakllantirishga
rag‘batlantirish, shuningdek, ular orasida etika va ijtimoiy mas'uliyatni
rivojlantirishga yordam beradi. Yoshlarning jamiyatdagi roli va ahamiyatini
anglash, ijtimoiy mas'uliyatni his qilishni ularga o‘rgatish, ularni jinoyatga qarshi
kurashishda faol qatnashishga undaydi.
4. O‘smirlarni muammolardan himoya qilish : Profilaktik tadbirlar
o‘smirlarni turli xil ijtimoiy muammolardan himoya qilishga, ularni salbiy ijtimoiy
ta'sirlardan saqlashga va huquqbuzarliklarning oldini olishga yordam beradi.
Yoshlar bilan ishlashda psixologik, axloqiy va huquqiy ta'limni birlashtirish
ularning ijtimoiy mas'uliyatini oshiradi va to‘g‘ri yo‘lni tanlashlariga yordam
beradi. O‘smirlarni huquqbuzarliklardan himoya qilishda jamoaviy ishlar, ijtimoiy
dasturlar va treninglar o‘tkazish nafaqat huquqbuzarlikni oldini olish, balki
yoshlarning o‘zlarini va boshqalarni hurmat qilishga rag‘batlantiradi. Bunday
tadbirlar nafaqat huquqbuzarlikni oldini olishga, balki jamiyatdagi yoshlarning
salohiyatini to‘liq rivojlantirishga ham xizmat qiladi. O‘smirlar va yoshlar uchun
huquqbuzarliklarni oldini olish, huquqiy ta'lim va ijtimoiy mas'uliyatni
rivojlantirishga qaratilgan tadbirlar ular uchun xavfsiz va ijtimoiy jihatdan
mas'uliyatli kelajakni yaratishda muhim rol o‘ynaydi.
Yoshlarni ijtimoiy faoliyatga jalb qilish, ularni jamiyatda o‘z o‘rnini
topishga yordam beradi va mas'uliyatni his qilishga undaydi. Bu jarayon
o‘smirlarni huquqbuzarlikdan himoya qilishda katta rol o‘ynaydi, chunki ular faol
va konstruktiv faoliyatda ishtirok etganda, jamiyatga foydali hissa qo‘shadilar, va
shu bilan birga o‘z vaqtini foydali ishlarga sarflaydilar. Mehnatga va jamiyatga
foydali ishlar bilan shug‘ullanish yoshlarni nafaqat huquqbuzarliklardan uzoq
tutadi, balki ijtimoiy xulq-atvorni rivojlantiradi. Ijtimoiy faoliyatlar yoshlarni
31

o‘zgaruvchan jamiyat sharoitida, murakkab muammolarni hal qilishda faol
qatnashishga o‘rgatadi. Shu bilan birga, ular uchun yangi ko‘nikmalar va tajriba
orttirish imkoniyatlarini yaratadi. Jamoaviy ishlar va ijtimoiy tadbirlarga
qatnashish o‘smirlarni jamoaviy ruhda ishlashga o‘rgatadi va ularning jamiyatda
to‘g‘ri va mas'uliyatli xulq-atvorini shakllantiradi. Bu jarayon, yoshlarni
huquqbuzarlik va jinoyatchilikdan himoya qilishning samarali vositasiga aylanadi,
chunki ular jamiyatga foydali faoliyatlar orqali o‘z vaqtlarini va energiyalarini
ijobiy maqsadlarga yo‘naltiradilar. Yoshlarni faol ijtimoiy hayotga jalb qilish
ularni huquqbuzarlik va jinoyatchilikka qarshi kurashishda rag‘batlantiradi, chunki
ular o‘zlarini jamiyatning mas'uliyatli va qadrli a'zolari sifatida his qiladilar. Bu
esa, o‘z navbatida, huquqbuzarlikning oldini olishga yordam beradi.
XULOSA
Voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarlik va jinoyatchilikni oldini
olishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlar jamiyatda o‘smirlarning to‘g‘ri
tarbiyasi va xavfsizligini ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu targ‘ibotlarning
maqsadi — yoshlarni huquqbuzarliklarning oqibatlari haqida ogohlantirish, ularga
huquqiy va ijtimoiy mas'uliyatni tushuntirish, va ularni ijtimoiy muammolarga
qarshi kurashishga tayyorlashdir.
Ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlar o‘smirlarni huquqiy va axloqiy bilimlar bilan
ta'minlash, ularni huquqiy himoya qilish, va ularning ijtimoiy mas'uliyatini
oshirishni o‘z ichiga oladi. Dasturlar va treninglar o‘smirlarni jinoyatchilikni oldini
olishga rag‘batlantirish, ularning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishini qo‘llab-
quvvatlashga qaratilgan. Buning uchun maxsus huquqiy ta'lim, psixologik tarbiya,
va axloqiy qadriyatlar haqida treninglar tashkil etish lozim. O‘smirlarni ijtimoiy
faoliyatlarga jalb qilish, ular uchun turli xil jamiyatga foydali ishlarda qatnashish
imkoniyatlarini yaratish huquqbuzarlikning oldini olishga yordam beradi. Bunday
faoliyatlar o‘smirlarning bo‘sh vaqtlarini samarali va mehnatga yo‘naltirilgan
tarzda o‘tkazishlariga yordam beradi. Shuningdek, bu ijtimoiy faoliyatlar orqali
o‘smirlar jamiyatning o‘zgarishiga hissa qo‘shishning ahamiyatini anglashadi.
32

Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlar o‘smirlarni
huquqbuzarliklardan himoya qilish va ularni jamiyatga mas'uliyatli fuqarolar
sifatida tarbiyalashda samarali vosita bo‘ladi. Bu jarayon huquqiy bilimlar,
psixologik ko‘nikmalar, va ijtimoiy qadriyatlarni shakllantirish orqali o‘smirlar
o‘rtasidagi jinoyatchilikni kamaytirishga yordam beradi. Bunday dasturlar va
tadbirlar o‘smirlarning kelajakdagi to‘g‘ri xulq-atvorini shakllantirish, jamiyatga
mos fuqarolar bo‘lishlarini ta'minlashga xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abdug‘afforova, D. S. (2022). Sotsial pedagogik targ‘ibotlar: Yoshlarda
huquqbuzarlikni oldini olish usullari . Tashkent: Uzbekiston Milliy
Ensiklopediyasi.
2. Muminov, T. B. (2021). Jinoyatni oldini olishda pedagogik usullar va
yondashuvlar . Tashkent: Ma'naviyat va Ma'rifat.
3. Shodmonov, R. T. (2023). Ijtimoiy pedagogik targ‘ibot: Nazariy va
amaliy yondashuvlar . Tashkent: Fan va Texnologiya.
4. Shamshodov, A. R. (2023). Yoshlar huquqbuzarliklari va ularning
oldini olish: O‘zbekistondagi holat . Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Yoshlarga
oid davlat siyosati.
5. Presidential Decree No. 559 (2020). Yoshlar huquqiy ma'lumotlarini
oshirishga oid farmon . Tashkent: Prezidentlik hujjatlari.
6. Karimov, J. M. (2021). Sotsial pedagogik tahlil: Huquqbuzarliklarni
oldini olishda yangiliklar . Tashkent: Universitet nashri.
7. Umarov, T. H. (2021). Pedagogik yondashuvlar va metodlar: Yoshlarda
jinoyatlarni oldini olish . Tashkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti.
33

8. Jinoyatga qarshi kurashning huquqiy asoslari: O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi (2021). Tashkent: O‘zbekiston Adliya Vazirligi.
9. Djurayev, I. O. (2022). Yoshlarni ijtimoiy faoliyatga jalb qilish va
huquqiy targ‘ibot . Tashkent: Yoshlarga oid tadqiqotlar markazi.
10. Presidential Decree No. 405 (2021). Fuqarolik jamiyatida yoshlarning
huquqiy targ‘iboti va profilaktikasini kuchaytirish . Tashkent: Prezidentlik
hujjatlari.
11. Mirzoev, M. R. (2020). Jinoyatchilikni oldini olishda ijtimoiy ta'lim va
pedagogik metodlar . Tashkent: Shahrizoda nashriyoti.
12. Nurullayeva, R. O. (2021). O‘zbekistonda yoshlar
huquqbuzarliklarining profilaktikasi . Tashkent: Ilm va Ma'rifat.
13. G‘ofurov, B. S. (2020). Huquqbuzarlik va jinoyatchilikni oldini olishda
pedagogik tahlil . Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim
vazirligi.
14. Tursunov, N. I. (2021). Yoshlarni jinoyatchilikdan himoya qilish:
Ijtimoiy pedagogik yondashuvlar . Tashkent: Moliya nashriyoti.
15. Akhmedov, M. K. (2020). Ijtimoiy pedagogika va huquqiy madaniyat:
Yoshlarga oid profilaktik tadbirlar . Tashkent: Shavkat nashri.
16. Azimov, K. S. (2022). Pedagogik jarayonlarda huquqiy yondashuvlar
va metodlar . Tashkent: Science press.
17. Yusufov, Z. R. (2021). Sotsial ta'lim va yoshlar huquqbuzarliklarini
oldini olishda pedagogik metodlar . Tashkent: Fan va taraqqiyot.
18. Raxmatov, F. T. (2021). Huquqiy madaniyatni yoshlar orasida
rivojlantirish: Tezislar va metodikalar . Tashkent: Akademiya.
19. Abdullayev, M. A. (2021). Yoshlar huquqbuzarliklarining psixologik va
pedagogik aspektlari . Tashkent: Fan va ma'rifat nashriyoti.
20. Presidential Decree No. 641 (2020). Yoshlarning huquqiy tarbiyasini
oshirishga oid davlat siyosati . Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
qarori.
34

Sotib olish