• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 60.4KB
Покупки 6
Дата загрузки 30 Сентябрь 2024
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Shohruh

Дата регистрации 02 Март 2024

9 Продаж

Xalq ogʻzaki ijodi namunalarida taʼlim tarbiya masalalari

va mukammalligidan qalbimda o zgacha bir g ururni tuygan edim. Shulardan ba ziʻ ʻ ʼ birlarinigina misol qilib keltirdim , xolos. Aslida mamlakatimizning har bir hududida o ziga xos bahoriy an analar shakllanganki, bu xilma-xillik ajdodlarimiz ʻ ʼ zakovatining nechog lik teranligini ko rsatadi. Birgina bahorgi hashar an anasining ʻ ʻ ʼ “loy tutish”, “boqi”, “chim qo ydi”, “xayrov oshi”, cho ponlarning suruvni erta ʻ ʻ bahorda yaylovga chiqarishi bilan aloqador “abruk chiqarish”, “tayoq qizartirar”, “supra qoqdi”, “qo ton buzish” singari udumlar mavjud bo lgan[2. 22-bet]. ʻ ʻ Milliy qadriyatlar, an analar zamonlar osha rivojlanib va bu jarayonda turli ʼ o zgarishlarga uchraganligi, ayrim urf-odat va rasm-rusumlar unutilib, yangilari ʻ yaratilib, xalqimizning benazir ijodiy salohiyati tufayli sayqallanib kelganligi tabiiy. Lekin hamma davrlarda ham milliy qadriyatlarga munosabat bir xilda bo lmagan. Masalan, o tgan asrning mafkuraviy tazyiqlari oqibatida ming yillar ʻ ʻ davomida elimizning ezgu damlariga esh bo lib kelgan ne-ne qadriyatlarimiz ʻ qatag onga uchramadi deysiz. Mana shu ta qib va tazyiqlardan hozir biz ʻ ʼ ta kidlayotgan milliy an analarimiz qay tariqa omon chiqdi? Ya ni, ʼ ʼ ʼ an analarimizning barini saqlab qololdikmi? Ayrim udumlarimiz yoki rasm- ʼ rusumlar, dilbar qo shiqlar unutilib, tarixga aylanmadimi? Bugun-chi, bugun milliy ʻ qadriyatlarimizni tiklash va rivojlantirish jarayonida qaysidir an analarimizni ʼ esdan chiqarib qo ymadikmi? ʻ Xalq ijodi o z mohiyatiga ko ra, hamisha yangilanib, yasharib, takomillashib, ‒ ʻ ʻ uzluksiz rivojlanib boradigan jarayon hisoblanadi. Bundan ming yillar burun yaratilib, hozirga qadar hech bir o zgarishsiz, “sof holida” yetib kelgan biror ʻ marosim yoki folklor asarini topish qiyin. Chunki har bir davr, har bir avlod bobomeros qadriyatlar silsilasiga o z badiiy-estetik mezonlaridan kelib chiqqan ʻ holda o zgarish kiritishi tabiiy. Shuning uchun ham biz folklorni doimiy ʻ harakatdagi ijod deya ta riflaymiz. ʼ O zining asriy taraqqiyoti mobaynida xalqimizning milliy qiyofasi timsoliga ʻ aylangan udum va marosimlarimiz ham doimiy ravishda yangilanib, to lishib, ʻ tobora go zallashib va boyib kelgan. Ana shunday tarixiy taraqqiyotning qaysidir ʻ 9 KIRISH. Mavzuning dolzarbligi. “Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda , dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib , o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan.” Hozirgi paytda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashga alohida e’tibor bermoqda. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy , madaniy va ma’naviy sohalarida katta islohotlaming sodir bo‘lishi kelajak avlod tarbiyasi oldiga muhim vazifalarni qo‘ymoqda. Bu, avvalo, kelajak avlodning ana shu o‘zgarishlarga dadil moslasha oladigan yuksak bilim, mahorat, keng dunyoqarash va e’tiqodga ega bo‘lishini talab etadi. Kishilik jamiyati el-yurtiga, vataniga sadoqatli , iymon-e’tiqodi butun, mard va jasur, malakasi yetuk, ma’naviyati yuksak insonlar bilan haqli ravishda faxrlanadi”,-degan edi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov “Sog‘lom avlod uchun” ordenini topshirish marosimida. Farzandlarimizni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash , milliy ong, milliy g‘urur tushunchalarini singdirish uchun ular ma’naviy jihatdan sog‘lom bo‘lishlari zarur. Ma’naviy sog‘lomlik esa jismoniy va ruhiy sog‘lomlik bilan chambarchas bog‘liq. Respublikamizda olib borilayotgan siyosatning va birinchi Prezidentimiz da’vatlarining mohiyatini ham ma’naviyati teran, boshqalar fikriga ergashmaydigan, iymon-e’tiqodi sof avlodni yetishtirish masalasi tashkil etadi. Zero, e’tiqodsizlik, turli yot oqim va mafkuralarga ergashish holati jamiyatni inqiroz sari yetaklaydi. Shu bois , birinchi Prezidentimiz deyarli barcha asarlarida yoshlar tarbiyasiga jiddiy yondoshish va ularni yot g‘oyalardan muhofaza qilish lozimligini ta’kidlaydilar: “Takror aytishga to‘g‘ri keladi-ota-onalar, ustoz 2 24. sog‘lom fikrlilik; 25. zehn-zakovatli yoshlarni tarbiyalash va shakllantirish. Komil inson bu- ozod shaxs, erkin fikr yurituvchi, o‘z xalqining ideallari uchun kurashuvchi inson, o‘z Vataniga halol xizmat qiluvchi kishidir. «Komillik - mehr muruvvat, adolat, to‘g‘rilik, vijdon, or-nomus, iroda, tadbirkorlik, matonat kabi ko‘plab asl insoniy hislat va fazilatlarning majmuidir». Komil inson - qullik, mutelik, boqimondalikdan batomom xolos bo‘lgan shaxsdir. Т ariximizda komillik timsollari ko‘pdir. Alpomish- xalqimizning ideal qaxramoni. Navoiy uchun ideal -Farxod obrazi. Oybekning “Navoiy” romanida esa Navoiy- ideal obraz. Ayni paytda u real tarixiy shaxs , komil insondir. Dissertatsiyada o‘tmishdan qolgan xalq og‘zaki ijodiyoti va yozma yodgorliklar, allomalarimiz, mutafakkirlarimiz, ma’rifatparvar olim va pedagoglarimizning boy merosidan foydalanish yo‘llari to‘g‘risida fikr bayon etildi. Ma’lumki, ха lq о g‘zaki ijodi na’munalarini o‘rganish orqali o‘quvchilarda sabr-matonat, fidoiylik, chidamlilik, botirlik, mardlik kabi hislatlar talqin qilinadi. Ilmiy, uslubiy adabiyotlarda “milliy qadriyatlar”-“fidoiylik”, “sabr-qanoat”, “matonat” kabi fazilatlarning tavsifi shaklan turli-tuman bo‘lib ko‘rinsada, ularning zamirida yagona g‘oya, ya’ni bularning barchasi axloqiy fazilat va ular insonning ijobiy hislatlarini tashkil etishini ko‘rsatadi. Xalq og‘zaki ijodida ulug‘lanadigan fazilatlar: fidoiylik, matonat, sabr-qanoat va boshqa axloqiy kat е goriyalar inson tarbiyasida muhim o‘rin egallaydi. Adabiyotlardagi tavsiflarni umumlashtirib, biz ushbu fazilatlarga quyidagicha tavsif yasaymiz: Fidoiylik- axloqiy kategoriya bo‘lib, fors tilidagi “fido” o‘zagi asosida tashkil qilingan so‘zdir. “Fidoiylik”- baxshida etmoq , fido aylamoq, o‘zgalar uchun jonini baxshida qilish, jonini ayamaslik kabi ma’noni bildiradi. Bugungi kunda “fidoiylik”-keng ma’noda o‘z kuch-quvvatini xalq manfaatlari yo‘lida ayamay mehnat qilish, o‘zgalar g‘amini yeyish, kerak bo‘lsa Vatani, eli uchun jonini fido 31 2. o‘zligini anglash; 3. an’analarini anglash; 4. xalqning orzu-istaklarini bilish; 5. jamiyat oldidagi maqsadni tushunish; 6. yagona milliy bayroq ostida birlashish; 7. xalq va davlat xavfsizligi to‘g‘risida qayg‘urish; . 8. Vatanni sevmoq imondandur 9. el-yurtga sadoqat; 10. insonparvarlik hissi; 11. vorislik; 12. ulug‘ ajdodlar merosini egallash; 13. milliy qadriyatlarni bilish; 14. umumbashariy qadriyatlarni egallash ; 15. yurt birligi to‘g‘risida qayg‘urish; 16. o‘z oldiga maqsad qo‘ya bilish; 17. ta’lim-tarbiya birligi; 18. ta’lim-tarbiyaning ongni o‘zgartirishi; 19. ong, tafakkurning jamiyatni o‘zgartirishi; 20. mustaqil fikrlash; 21. ijtimoiy-siyosiy iqlim o‘zgarishi; 22. insonning hayotda o‘z o‘rnini topishi; 23. iymoni butunlik; 30 tarbiyaichdek qutlug‘ vazifalarini mensinmaydigan katta eshdagi odamlarni qoralaydi va hoqazo. Maqollarning eng keng tarqalgan shakli o‘gitdir. Ta`lim nuktai nazaridan o‘gitlar uch toifaga bo‘linadi: Bolalar va eshlarni yaxshi xulqli bo‘lishga, shu jumladan, muloyim bo‘lishga undaydigan tanbehlar. Katta eshdagi odamlarni o‘ziga yarashadigan xulqu odobga o‘rgatadigan tanbehlar Katta eshdagi odamlarni o‘ziga yarashadigan xulqu odobga o‘rgatadigan tanbehlar va nihoyat, tarbiya natijalarini aks ettiruvchi, ta`lim maslahatlaridan iborat o‘ziga xos nasihatlar. Bu, ayniqsa, ta`lim tajribasini umumlashtirishning o‘ziga xos shakli sanaladi. Maqollarda bolalarning tug‘ilishiga, ularning xalq haetidagi o‘rniga, tarbiya maqsadlari, vositalari va uslublariga , rag‘batlantirish va jazolashga, o‘qish mazmuniga,mehnat va ahloq tarbiyasiga, bolalarning ota-onalar fe’l atvoridagi fazilatlarni meros qilib olishiga, atrof muhit va jamoatchilik fikrlarining ta`siriga daxldor ta’lim g‘oyalari o‘z aksini topgan va h.k. Xalq va avlodlarning ta`lim mubohasasida kattayu kichik barcha xalqlar beistisno ishtirok etadi. Bolaning dunega kelishi uchun bayram, farzandsiz ikkin jonning yashashi dushvor. O‘zbek maqollarida bolalar haqidagi yaxshi gaplar ko‘n takrorlanadi: “O‘g‘il bilan qiz - bir juft qizil gul”, “O‘g‘il bilan qiz - uyning mehmoni”, “O‘g‘il bilan qiz - tun bilan kun”, “O‘qil oftob, qiz mohtob”, “Bolalar osmondagi yulduzlar, qorong‘u tunni erug‘ kunduz qilad”, “O‘g‘li yo‘qning o‘rni yo‘q, qizi yo‘qning qadri yo‘q”. Bolani har kim ham tug‘adi, lekin tarbiya har kimning qo‘lidan kelavermaydi. “Tug‘ishga tug‘ib, tarbiya qilolmaydi” ham ota, ham onaga tegishli bunday tanbehlar har bir xalqda uchraydi. Xalq tarbiyaning boshlanishi haqida muayyan fikrlarni aytadi: qancha erta boshlasa, Xalq tarbiyaning boshlanishi haqida muayyan fikrlarni aytadi: qancha erta boshlasa, shuncha yaxshi. Tarbiyani bola tug‘ilishdan boshlagan yaxshi, chunki tarbiya bola tug‘ishdan ham muhimroqdir. “Dunega keltirgan ota va ona emas, edirib-ichirgan, yaxshi tarbiya bergan ota va ona”. Ota bilan ona faqat ota-onagina emas, tug‘ilish bu boshlanishi, ota bilan ona eng avvalo tarbiyachilardir, faqat shundagina ular o‘z vazifalarini tugal ado etgan hisoblanadilar. “Ona maktabi” otadan ko‘ra muhimroqdir: “Otasi yaxshining bittasi yaxshi, onasi yaxshining hammasi yaxshi”, “Ona miyasiga quyganni ota 5 - Т arbiyaviy tadbirda ishtirok etadigan bolalarni rag‘batlantirish va boshqalar. Bolalar bilan o‘tkaziladigan tadbirlarni tashkil qilishning tartibi: 1. Mavzuning dolzarbligi. 2. Mavzuning mazmunini rejalashtirish. 3. Mavzuning maqsadi (ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi). 4. Т adbir o‘tkazish uchun jihozlar. 5-6-sinf o‘quvchilari uchun “Alpomish-mardlik va jasurlik timsoli”, “ Х alq og‘zaki ijodida kamtarinlik va samimiylikning kuylanishi”, “Mardlik nima?”, “ Т opishmoqlar mamlakatida”, “Maqollar-xalq boyligi”, “Men sevgan qahramon” va boshqa ko‘plab mavzularda kechalar tashkil etish mumkin. Shunday qilib, 5-6- sinf o‘quvchilari uchun qiziqarli, to‘laqonli, yosh jihatlariga mos iqlimni yaratish, mehnat, xayriya, ijtimoiy-foydali, ijodiy-ko‘ngilochar va shunga o‘xshash tadbirlar tashkil etilishi lozimki, natijada bolalar sog‘lom ma’nodagi ko‘ngillari tusagan ishga qo‘l urishga o‘rganib, Vataniga, eliga sodiq fidoyi insonlar bo‘lib yetishib chiqsinlar. 34 sug‘urib ololmaydi”. Xalq tafakkurida merosxo‘rlik, meros va ota-onalar ta`lim faoliyatining natijalari uzviy bir butunlikda namoen bo‘ladi. “Yaxshi xotinning bolalari ham yaxshi bo‘ladi” (rus), “Aql katta bo‘lganda kiradi, tarbiya tug‘ilgandan boshlanadi” (o‘zb), “Yaxshi go‘shtning sho‘rvasi totli, yaxshi odamning bolasi totli” (qir) va hoqazo. Lekin, bolaning o‘z kilmishlari uchun shaxsan mas`ulligi ham inkor etilmaydi: “Ahmoq o‘g‘ilga ota ham aql bo‘lolmaydi”, “Ahmoq o‘g‘ilni ota ham yo‘lga sololmaydi”. Har bir xalqning milliy o zligini ko rsatadigan qadimiy urf-odat va marosimlari, ezgulikniʻ ʻ ulug laydigan boqiy an analari bo ladi. Xususan, bizning milliy qadriyatlarimiz ʻ ʼ ʻ ham ma naviyatimizning yuksalishiga, millat sifatida shakllanishimizga alohida ʼ hissa qo shib, asrlar davomida xalqimizga juda katta ruhiy-ma naviy quvvat baxsh ʻ ʼ etib kelgan. Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan bu qadriyatlar tom ma noda ma naviy boyligimizdir. Dastavval ana shu bebaho tafakkur ʼ ʼ durdonalarining bugungi ma naviy-madaniy taraqqiyotimizda tutgan o rni ʼ ʻ xususida to xtalsangiz[1. 12-bet]. ʻ Darhaqiqat, har bir xalqning milliy o ziga xosligini ko rsatadigan an ana va ʻ ʻ ʼ marosimlari, urf-odat va bayramlari bor. Asrlar bo yi yaratilib, zukko xalqning ʻ yuksak ijodiy salohiyati tufayli sayqallanib kelgan ana shunday an analar aslida ʼ o sha millatning o zligini, ʻ ʻ mentalitetini , milliy qiyofasini belgilaydi. Zero, bundan bir necha ming yillar muqaddam Zarautkamar va Sarmishsoy qoyatoshlariga g aroyib surat va chizgilarni muhrlab, asrlar davomida ko ngilday poyonsiz ʻ ʻ vatanimizning barcha so lim go shalarida “Alpomish”, “Go ro g li” singari buyuk ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ eposlarni kuylab kelgan zukko ajdodlarimiz bamisoli badiiy tafakkur sarchashmasidagi injularga qiyos qilsa arzigulik boy madaniy merosni yaratishgan. O zbek xalqining paydo bo lish tarixi qanchalik qadimiy bo lsa, uning milliy ʻ ʻ ʻ an analari, urf-odatlari, marosimlari ham shunchalik uzoq tarixiy ildizga egadir. ʼ Ular xalqimizning ma naviy ehtiyojlari zamirida juda qadim zamonlardayoq paydo ʼ bo lib, shakllangan va zukko ajdodlarimizning benazir ijodiy salohiyati tufayli ʻ asrlar mobaynida sayqallanib kelgan. 6 muassasalari uchun o‘ziga xos tomonlarini ko‘rsatib o‘tish joizdir:har bir mashg‘ulotdan ko‘zda tutilgan maqsad aniq o‘rnatiladi; 1. o‘quvchilarning individual-psixologik xususiyatlari albatta inobatga olinadi; 2. mashg‘ulot mazmunini saralashda bir tomondan bolalarning qiziqishi, ehtiyoji, qobiliyatlari, ikkinchi tomondan- tarbiyachining ijodkorligi, mahorati, uchinchidan- mavjud shart-sharoitlar hisobga olinadi; 3. didaktik jarayon tuzilmasi keskin farqlanadi , ya’ni uning motivatsion bosqichi kuchaytiriladi. Boshqacha qilib aytganda, o‘yinli didaktik jarayon loyihalanayotgan texnologiyaning asosini tashkil etadi; 4. didaktik jarayon ikkinchi bosqichi- bolalarning o‘quv bilish faoliyatini (o‘f o‘yin tashkil etadi); 5. uchinchi bosqich-boshqaruv faoliyati (B) funksiyasi ham o‘zgaradi. Agar o‘quv jarayonida o‘qituvchi o‘quvchining bilish faoliyati bosqichiga aralashmaydigan bo‘lsa, tarbiyachi faoliyati didaktik jarayonning o‘fda ham ustivorlik kasb etadi; 6. texnologiyalarni qo‘llash samarasi yoki yakuniy daraja- bu shaxsni rivojlantirish va katta sinflarda o‘qishga tayyorlash ekanligiga o‘qituvchi alohida e’tibor qaratishi lozim. Bola tarbiya jarayonining sust, harakatsiz ob’ekti bo‘lib qolmasdan, balki faol ishtirokchisiga- sub’ektga aylanishi kerak. Ха lq о g‘zaki ijodi namunalari asosida tashkil qilingan o‘yin o‘quvchilar o‘zlashtira oladigan faoliyat hisoblanib, bu faoliyat jarayonida ular o‘qishga, mehnatga badiiy ijodga qiziqadilar, hayotiy muammolarni tezda ilg‘ab oladilar. Shu boisdan o‘yinga tayanib ish ko‘rish- bola xulqidagi nuqsonlarni bartaraf etishga, uni o‘qishga qiziqtirishga eng maqbul yo‘l, tarbiyaviy ta’sirga hayajonli javob berishni ta’minlash uslub bo‘lib hisoblanadi. O‘yinli vaziyatlardan maqsadli foydalanish g‘oyasi birmuncha ilg‘or va samaralidir. Т urli yoshdagi odamlar 20 og‘izga o‘tib kelgan maqollar xalqning dunyo qarashi jamiyatga bo‘lgan munosabati, tarixi va ruxiy holatini ifodalaydi.Maqollarda hayotiy tajribalar natijasida kelob chiqqan qimmatli fikrlarning hulosasi ifodalanadi maqollar ko‘pincha sheriy shaklga ega bo‘ladi.Ular o‘zining ixcham pishiq va puxtaligi bilan ham xalq og‘zaki ijodining boshqa turlaridan farq qiladi. 36 ishlar mazmunida doimiy takrorlanishga duch kelamiz. 5-6- sinf o‘quvchilarida do‘stlik, o‘rtoqlik, mehnatsevarlik, vatanparvarlik , milliy g‘ururni tarbiyalash ko‘zda tutiladi. Lekin ularning mazmuni bolalarning yoshi va hayotiy tajribasiga muvofiq kengayib va chuqurlashib boradi. Demak, fidoiylik, sabr-qanoat, matonat kabi fazilatlarni tarbiyaviy ishlar mazmuni va bolalar tajribasiga oqilona yondoshgan holda shakllantirish zarur. [5. 45-bet]. 22 bo‘lgach, o‘z bolalarini himoyasiz tashlab qo‘yishi mumkin, chunki uning yaqin qarindosh urug‘lari-ammayu amakilari, jiyanlari bo‘lmaydi-da. Ma’naviyat-inson ruhiy, aqliy olamini ifodalovchi tushuncha. U kishilarning falsafiy , xuquqiy, ilmiy, badiiy, Maktabgacha ta’lim-, diniy tasavvurlarini o‘z ichiga oladi. Ma’naviyat atamasining asosida “ma’ni” so‘zi yotadi. Ma’lumki, insonning ichki va tashqi olami mavjud. Tashqi olami uning bo‘y–basti, ko‘rinishi, kiyinishi va hatti–harakatlari kiradi. Ichki olamiga esa uning yashashdan maqsadi, fikr yuritishi, orzu–istaklari, intilishlari, his-tuyg‘ularini o‘z ichiga oladi. Insonning ana shunday ichki olami ma’naviyatdir. Ma’naviyat va axloq bir- biri bilan bog‘liq bo‘lib bir-birini to‘ldiradi. Zero, jamiyat rivojlanishi faqat uning iqtisodiy taraqqiyotidangina emas, balki ma’naviy yuksalishini ham taqozo etadi. Har qanday mafkura kabi O‘zbekistron Respublikasi milliy istiqlol mafkurasiningf asosiy g‘oyalaridan biri ham jamiyatda ma’naviy-Maktabgacha ta’lim- qarashlarning ustuvorligiga erishish sanaladi. Ijtimoiy tarbiyaning boshqa turlari kabi ma’naviy-Maktabgacha ta’lim- tarbiya asosini ham ilg‘or milliy, ma’naviy-Maktabgacha ta’lim- qadriyatlar, xalq pedagogikasi g‘oyalari tashkil etadi. Ma’naviyat- shaxs, xalq, davlat va jamiyatning kuch-qudrati, taraqqiyoti, imkoniyatlari va istiqbollarini belgilab beruvchi ichki ijobiy, ruhiy omildir. Ma’naviyat (arabcha “ma’naviyat” – ma’nolar majmui) mohiyatiga ko‘ra iltimoiy taraqiyotga ijobiy ta’sir o‘tkazuvchi falsafiy, huquqiy, ilmiy, Maktabgacha ta’lim-, diniy tasavvur, tushuncha va g‘oyalar majmui hisoblanadi. Jamiyat ma’naviyati uch muhim soha yo‘nalishida amaliy faoliyatni tashkil etish asosida shakllantiriladi. Jamiyat ma’naviyatini shakllantiruvchi omillar: madaniyat, ma’rifat, mafkura. Madaniyat (“cultura”- so‘zidan olingan bo‘lib, parvarish qilish, ishlov berish ma’nosini bildiradi) - ijtimoiy taraqiyot davomida insonlarning faoliyati tufayli qo‘lga kiritilib, ularning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi moddiy va ma’naviy boyliklar majmui[6. 33-bet]. Ma’rifat- shaxs ongiga ilmiy bilim, axloq qoidalari hamda ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy me’yorlarni singdirish, ta’lim va 24 dov-daraxt, o‘simliklar, yer, suv, borliqqa munosabatni ifodalovchi qarashlar ekologik tarbiya berishga qaratilgandir. Т urli udumlar, rasm-rusm, marosimlar, tabiat bayramlari, “Navro‘z”, “Mehrjon”, “Hayit bayrami”, bolani beshikka solish, sunnat qilinishi, uylanish, payg‘ambar yoshi, oltin va kumush to‘ylar, turli yubileylar, odatlar, udumlar va marosimlarning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati ham juda kattadir. Т urli qo‘shiqlar orqali go‘zallik, orzu-umid va boshqalar tarannum etilib, insonda cheksiz muhabbatni tarkib toptiradi. Ertaklar orqali yaxshilikka mehr , yovuzlikka nafrat tarbiyalanadi. Yoshlarimizni har tomonlama yetuk insonlar qilib tarbiyalashimizda ayniqsa, qahramonlik dostonlarining ahamiyati ham kattadir. Х alq pedagogikasi umuman olganda ilmiy pedagogika bilan bog‘liqdir. Ma’lum ma’noda o‘zbek xalq og‘zaki ijodi to‘g‘ridan -to‘g‘ri yoshlar tarbiyasiga ta’sir etish vositasi bo‘lib xizmat qilgan va xizmat qilib kelmoqda. Chunonchi, tez aytishlar - bolalar nutqini o‘stirishga, topishmoqlar - bolalarning topqirligi, zehnini tarbiyalashga, maqollar- bolalarning axloq-odob tarbiyasiga, qo‘shiqlar- bolalarning nafosat tarbiyasiga, doston va ertaklar bolalarning aqliy, Maktabgacha ta’lim-, jismoniy va umuman har tomonlama tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.Bizning fikrimizcha, hozirgi vaqtda bolalarga sabr, matonat, fidoiylik kabi Maktabgacha ta’lim- fazilatlarni singdirishda qo‘yidagi jihatlar hisobga olinishi zarur:- diqqatni, sabr-toqatni boshqarish, topshiriqlarni bajarish tayyorgarligi ifodalangan ishga munosabat ;-bir qadar tarbiyachidan holi bo‘lish guruh bilan aloqa o‘rnatish qobiliyatini ko‘rsatuvchi ijtimoiy jihat.Albatta, bolada bu ko‘rsatkichlar o‘z-o‘zidan shakllanmaydi, ular pedagogik jarayon mahsulidir, shu boisdan tarbiyachi bolalar ongini o‘stiradigan, mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarini rivojlantirishtiradigan real muhit yaratishi lozim. Bugun bolalarning aqliy, mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiruvchi chet-el metodlari (“Montessori”, “Breynring”, “Breynshtorming”)dan qator ta’lim muassasalarida foydalanishmoqda va yaxshi natijalarga erishilmoqda. Shuningdek, “Bolalarni rivojlantirish” tayanch dasturi ishlab chiqilganligi va tajriba sinovdan o‘tayotganligi ham ma’lum. Shu o‘rinda Maktabgacha ta’lim- tarbiyaning ta’lim 19 va ishlab chiharish salohiyati bilan, balki birinchi navbatda o‘zining yuksak madaniyati va ma’naviyati bilan kuchlidir” yoki men Abdulla Avloniyning “tarbiya biz uchun yo hayot yo mamot, yo najot- yo halokat , yo saodat- yo falokat masalasidir” degan fikrini ko‘p mushohada qilaman. Buyuk ma’rifatparvarning bu so‘zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda biz uchun ham shunchalik, balki undan ham ko‘ra muhim va dolzarbdir». deydi Prezidentimiz o‘zining “Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni millat qilishga xizmat etsin” asarida. Xalq о g‘zaki ijodi namunalari asosida o‘quvchilarga milliy q а driyatlarni shakllantirishda pedagoglar o‘z faoliyatlarini O‘zbekiston Respublikasining “ Т a’lim to‘g‘risida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Pedagogika fani Konsepsiyasi” talablari bilan hamohang ravishda olib borishlari lozim. O‘yin-eng yaxshi tarbiya vositasidir. Х alq og‘zaki ijodidagi ijobiy qahramonlar roliga kirib, ulardagi xislatlarni o‘zida mujassamlanishini ko‘rmoqchi bo‘lgan o‘quvchilar ertaklardagi botirlar, mard o‘g‘lonlarga, aqlli va qurqmas, jasur va matonatli obrazlarga ko‘proq taqlid qilishadi. Ха lq о g‘zaki ijodi namunalari asosida o‘quvchilarga milliy q а driyatlarni shakllantirishda turli tadbirlardan foydalanish lozim: tarbiyaviy mavzuda axloqiy suxbatlar, kechalar, tarbiyaviy soatlar, munozara-debatlar, davra suxbatlari, bellashuvlar, adabiy mushoiralar, turli bilimdonlik o‘yinlari, bayram kechalari, turli kasb egalari bilan uchrashuvlar, musobaqalar, sport anjumanlari va turli-tuman shoular va boshqalar kabi tashkil etish mumkin. Sayqallashib qolgan tadbirlardan iloji boricha voz kechish lozim. Т arbiyaviy tadbirlarni o‘tkazishga qo‘yilgan pedagogik talablar quyidagicha: - Т adbirlarni o‘tkazishdan oldin bolalar ruxiyati, qiziqishini o‘rganish; - o‘tkaziladigan tadbirga bolalarda qiziqish uyg‘ota bilish; - Т arbiyaviy tadbir rejalashtirilganda sinfdagi hamma bolalarning mazkur faoliyatda ishtirok etishini ta’minlash; 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI.ʻ Siyosiy adabiyotlar 1. O‘zb е kiston R е spublikasining Konstitutsiyasi.-T.: O‘zb е kiston, 2003.- 38 b. 2. O‘zb е kiston R е spublikasining “Ta'lim to‘g‘risida”gi qonuni. -T., 1997 . 3. O‘zb е kiston R е spublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. -T., 1997 . 4. Karimov I.A. Uzbekistan the road of independenge and progress.- T., “Uzbekiston”, 1992, 5.. Karimov I.A. Barkamol avlod- O‘zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori - T.:Sharq, 1997.-53b. 6. Karimov I. A. O‘zb е kiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid , barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari. -T., “O‘zb е kiston” 1997.-328 b. Asosiy adabiyotlar 7. Karimov I. A. O‘zb е kiston XX1 asrga intilmoqda.-T.: O‘zb е kiston, 1999.- 73 b. 8. Karimov I.A Ma'naviy yuksalish yo‘lida. T., “O‘zb е kiston” 1998.- 78 b. 9. “Ma'naviyat va ma'rifat jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to‘g‘risida” O‘zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti I.Karimovning 1998 yil 9 s е ntyabr Farmoni. 10. “R е spublika ma'naviyat va ma'rifat K е ngashini ko‘llab – quvvatlash to‘g‘risida” O‘zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti I.Karimovning 1999 yil 3 s е ntyabr Farmoni. 11. Karimov I. A. O‘zb е kistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. -T.: O‘zb е kiston, 1992.-263 b. 12. Karimov I. A.Bizdan ozod va obod Vatan qolsin.-T.:O‘zb е kiston, 1996.- b. 13. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T., “O‘zb е kiston”, 1996.- 398 b. 14. Abu Ali ibn Sino Tadbiri manzil.- Dushanba: Irfon, 1980-420 b. 15. Abu Abdulloh Muhammad ibn al-Buxoriy. Hadis (“Al-jomi' as-Sahih). 1-jild. Tarjimon Z.Ismoilov.-T: Qomuslar bosh tahririyati , 1997.- 572b. 37 XULOSA Xulosa qilib aytganda, xalq maqol, matal va iboralarining o‘rni xalqimiz ma’naviy olami, kamoloti va farzandlar tarbiyasida beqiyos o‘ringa egadir. Yuqorida sanab o‘tilgan paremik janrlar og‘zaki ijodning qadimiy va ommaviy janrlaridan bo‘lib, xalqimizning dunyoqarashini aks ettirgan. Ular jamiyatda ro‘y berayotgan voqelikni o‘zida aks ettiradi. Maqol, matal va iboralar so‘z tartibi rang- barang mavzularni aks ettirishi bilan xarakterlidir. Xalq maqollari va iboralari inson hayotining har bir jabhasini qamrab oladi. Ularda qayg‘uli kunlar ham, shodlikka to‘la lahzalar ham aks etadi. Men kurs ishimning so‘ngida maqol, matal hamda iboralarni qiyosiy o‘rganib quyidagi xulosalarni aytib o‘tishimiz mumkin. Xalq maqollarida doimo tugal mazmun ifodalanadi. Kafil bo‘lma, kafansiz ketasan kafil bo‘lmoq - birovni mudofaa qilmoq, o‘z himoyasiga olmoq. Masalan, bir odam bir odamdan qarz so‘rasa, boshqa bir odam oraga tushib , qarz beruvchiga: “Hech ikkilanmay beravering, falon paytda qaytaradi, bunga mana men kafil” deydi. Qarz beriladi. Bordi-yu shundan keyin biror kor-hol ro‘y berib qolsa (qarz olgan odam to‘lab ulgurmasdan o‘lib qolsa) taomilga ko‘ra kafil bo‘lgan odam o‘sha qarzni o‘z yonidan to‘lashga majbur bo‘ladi. Yuqoridagi maqolda “zinhor kafil bo‘la ko‘rma!” deb uqtirilishining boisi ana shunda. “kafansiz ketasan” deyish bilan – Kafil bo‘lsang bor-yo‘g‘ingdan ajrab, hatta kafan sotib olishga qurbing yetmay qoladi – qabilidagi qat’iy hukm ifodalanyapti. So‘z san’atining mahsuli sifatida maqollar ham badiiyat hodisalaridir. Ularda bir so‘zning o‘nlab ma’no qirralari, badiiy tasvir vositalari, poetik ko‘chimlarining barcha namunalarini uchratish mumkin. Masalan, qo‘lingizdagi to‘plamda qaysi maqol tarkibida kelishiga qarab birgina yomon so‘zi yomonlikdan tashqari xudbinlik, tekinxo‘rlik, egrilik, insofsizlik, dushmanlik, qo‘rqoqlik, nodonlik, ilmsizlik, odobsizlik, baxillik , manmanlik, noshudlik, yolg‘onchilik, sabrsizlik, bevafolik, ochko‘zlik, nomussizlik, isrofgarchilik va hokazo ma’nolarni ifodalaydi. Bu — maqollarda so‘zlarning ma’no imkoniyatlari naqadar kengligini ko‘rsatadi. Maqol- xalq og‘zaki ijodining ommaviy janrlaridan biridir. Asrlar davomida og‘izdan- 35 16. Abu Iyso-at-T е rmiziy. Sahih T е rmiziy. Tarjimon Abdu ђ ani Abdulloh.- T: Qomuslar bosh tahririyati, 1999.- 234 b.Abdulla е va Sh. A. o quvchilarni ʻ p е dagogik tashxislashda qo llaniladigan m ʻ е todlar G‘G‘ J.:Xalq ta'limi, 2003, № 3, 40-45 b.b. 17. Abdulloh Avloniy. Muxtasari tarixi anbiyo va tarixi islom.-T.: Fan, 1994.- 293b. 18. Abduraxmonov Abdulxay Saodatga eltuvchi bilim.-T.:Movarounnahr, 2004.- 708b. 19. Abdurauf Fitrat. Muxtasar islom tarixi.-T: Fan, 1993.- 172 b. 20. Alish е r Navoiy. Mahbub-ul-qulub. Asarlar, 13-jild.- T.: G‘ofur G‘ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyoti , 1966.-456 b. 21. Amir T е mur o‘gitlari.- T.: Sharq, 1992.-171 b. 22. At-T е rmiziy .Hadislar.G‘G‘J.: Sharq yulduzi , 1990, 9-son.-B.45-49. 23. Ahmad Yassaviy.Hikmatlar- T.: G‘ofur G‘ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyoti,1991.258 b. 24. Abdulla е va Sh. A., Axatova D. A. Sobirov B. B., Saitov S. S. P е dagogika.-T.: Fan, 2005.-294 b. 25. Bobomurodov A. Islom odobi va madaniyati. -T.:Cho‘lpon, 1995.231 b. 26. Buyuk siymolar , allomalar. O‘rta Osiyoning mashhur mutafakkir va donishmandlari. 1-kitob. -T.: O‘zbеkiston,1996.-yil 38 tozarish jarayoni ro y berishi va bahoriy tengkunlikni nishonlash maqsadidaʻ o tkazilgan qadimiy bayram; “kadi sindirdi” navro z sayli kuni mahalla ahli bir ʻ ʻ yerga jam bo lib, yangi yilda barcha ezgu niyatlar amalga oshsin, ro zg orimizdan ʻ ʻ ʻ qut-baraka arimasin degan niyatda oilada foydalanib kelingan suv va moyqovoqlardan bir nechtasini yerga urib sindirish udumi; “navro z go ja” g alla ʻ ʻ ‒ ʻ ekinlarining hosili barakali bo lsin uchun yilboshi bayrami kuni yetti xil donli ekin ʻ masallig idan go ja tayyorlash an anasi; “olma otish” navro z bayrami saylida qiz- ʻ ʻ ʼ ʻ juvonlar halinchak uchishayotganda yigitlar o zlariga unashtirib qo yilgan ʻ ʻ qayliqlariga olma otishi odati; “sumalak sayli” har yili ko klamda yil barakali, ʻ serhosil, to kin-sochin kelsin degan niyatda bug doy maysalatib, bahoriy taom ʻ ʻ tayyorlash marosimi; “sumalak bayti” sumalak saylida chechan momolarning ko klamni vasf etuvchi xalq qo shiqlarini aytishi an anasi; “halinchak uchish” ʻ ʻ ʼ ko klamda qiz-juvonlarning bog lardagi mevali daraxtlarga arqon tashlab, ʻ ʻ arg imchoq uchishi udumi; “buqcha tashladi” ko klam kunlari dehqonlar dala ʻ ʻ hovlisiga ko chib chiqmoqchi bo lganda o zlari tanlagan joyga pichoq suqib belgi ʻ ʻ ʻ qilishi va band qilish uchun biror buqchani tashlab kelishi odati; “abruk chiqarish” boshqa chorvadorlar bilan birgalikda belgilangan kuni bahorgi yaylovga ko chib ʻ ketolmagan cho pon oilasi o zining birorta ro zg or anjomini ko chuvchilardan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ berib yuborishi qa dasi; “gulbarra” ko klamning birinchi chechagi “gulbarra” ʼ ʻ ochilganda o tkazilgan xalq sayli; “lola sayli” qir-adirlar, dala-tuzlar qip-qizil ʻ lolalarga burkangan paytda tabiat qo yniga saylga chiqish udumi; “qizil gul sayli” ʻ har yili ko klamda qizil gullar ochilgan paytda an anaviy tarzda o tkazilgan sayl; ʻ ʼ ʻ “darveshona” yil barakali kelsin degan umidda erta bahorda aholidan ixtiyoriy asosda to plangan pul yoki oziq-ovqat hisobiga o tkazilgan xayriya ehsoni; “Sust ʻ ʻ xotin” yil qurg oq kelganda o tkazilgan qadimiy yomg ir chaqirish marosimi va ʻ ʻ ʻ hokazo. Xullas, ijodkor xalqimizning bahor fasli bilan bog liq bunday marosim va ʻ udumlari g oyat ko p bo lib, bundan bir-ikki yil burun men ularni ro yxat ʻ ʻ ʻ ʻ qilganimda birgina navro z bayrami tantanalari doirasida an anaviy tarzda o tkazib ʻ ʼ ʻ kelingan 70 dan ortiq turli xil udum, rasm-rusum va marosimlar mavjud bo lganligini ko rib, xalqimiz ma naviy qadriyatlari tizimining qanchalar serqirra ʻ ʻ ʼ 8 yozgan edi: “Toshkent viloyatining Bo stonliq tumanidagi Sijjak qishlog ida qizʻ ʻ to yiga xabar qilayotganlarida “Habibanikiga chinkaga boringlar!” deb qiz ʻ o ltirishga chaqirar ekanlar. Unda o yin, qo shiq bo lar ekan. Namangan ʻ ʻ ʻ ʻ viloyatining Chust tumanidagi Karkidon qishlog ida qiz uzatarda qizning otasi ʻ fotiha bergandan keyin “yor-yor” aytishni “qiz chinkaga o tirdi” yoki “chinka ʻ boshlandi” der ekanlar. Toshkentda xatna to yida yigitlar ko pchilik bo lishib ʻ ʻ ʻ aytadigan qo shiqni “chinka” deydilar. Pskentda to yda yoqish uchun to nka ʻ ʻ ʻ qo yganni “chinka” der ekanlar”. ʻ Hozir ham “chinka” qo shiqlari aytiladimi? Mening bilishimcha, chinka ʻ qo shiqlarining faqat bir turi, ya ni “yor-yor” an anaviy takrori qo shib aytiladigan ʻ ʼ ʼ ʻ ko rinishi bugungi kunda ham marosim folklori tizimida saqlangan. Chunki ʻ Alisher Navoiy ham “Mezon ul-avzon”da “chinka” qo shig ining ikki xil turi ʻ ʻ bo lib, “Bir nav i hech vazn bila rost kelmas va bir nav ida bir bayt aytilurkim, ʻ ʼ ʼ munsarihi matviyi mavquf bahridur va yor-yor lafzini radif o rnig a mazkur ʻ ʻ qilurlar, andoqkim: Qaysi chamandin esib keldi sabo, yor-yor, Kim damidin tushti o t jonim aro, ʻ yor-yor”, deb yozgan edilar. “Chinka”ning ana shu “hech vazn bila rost ‒ kelmaydigan” turi unutilib ketgan bo lib, ikkinchi nav i “yor-yor” janri sifatida ʻ ʼ hozir ham keng ijro etib kelinmoqda. Aytish joizki, urf-odat va marosimlar, xalq qo shiqchiligi an analarining bunday o zgarib, yangilanib borishi nomoddiy ʻ ʼ ʻ madaniy meros rivojining o ziga xos xususiyatlaridan biridir. Har bir davrning ʻ badiiy-estetik ehtiyoji va hayotiy voqeligi, xalqning turmush tarzi va badiiy tafakkuri taraqqiyotidan kelib chiqqan holda folklor an analari ham ayrim uzvlarini ʼ yo qotib, ba zilari esa yanada boyitilib, to lishib-takomillashib, o sib-rivojlanib ʻ ʼ ʻ ʻ boraveradi. Lekin shuni qayd etish kerakki, u yoki bu folklor janri, urf-odat yoki marosim unut bo lib ketishining ham muayyan sabablari bor. Tarixiy-folkloriy ʻ jarayonning qonuniyatlariga ko ra, qadimda muayyan marosimni o tkazishga ʻ ʻ hayotiy-maishiy ehtiyojning yo qolishi, ya ni ijtimoiy voqelikda o sha marosimni ʻ ʼ ʻ o tkazish ehtiyoji yo qligi bois ko pgina marosimlar bolalar o yinlari sifatida o z ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 11 I BOB. AXLOQIY TARBIYA HAQIDA XALQ MAQOLLARI 1.1 Xalq maqollari milliy qadriyat sifatida Har bir maqolda hamisha «ta`lim ulushi» ibrat mavjud bo‘ladi: maqol tagida ibrat tusidagi aniq ramzni tushuniladi, bu ibrat haetning turli ko‘rinishlarini umumlashtirib, tugal jumla holiga kelgan bo‘ladi. Maqollar mehnatkashlarning ko‘plab ma`naviy ehtiejini qondiradi, ular aqliy bilim, ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lishi, odamiylik, ahloqiy fazilatlar va hoqazolarni anglatishi mumkin. Maqollar qadimiy o‘tmish hodisa bo‘lmay, xalqning jonli ovozidir, xalq bugungi zarur bo‘lgan va ertaga asqotadigan narsani xotirasida saqlaydi. Maqolda o‘tmish to‘g‘risida gap ketsa, u hozir va kelajak nuqtai nazaridan baholanadi, hikmatlarda aks etgan o‘tmishning xalq orzu-niyatlari, ezgu maqsadlariga qay darajada muvofiqligiga bog‘liq ravishda qoralanadi eki ma’qullanadi. Maqolni butun xalq yaratadi, shu bois unda jamoatchilik fikri o‘z ifodasini topadi. Unda xalqning hatega bergan bahosi , xalq zakovatining kuzatishlari jo etilgan bo‘ladi. Yakka shaxs yaratgan yaxshi hikmat, agar u ko‘pchilikning fikrini ifoda etolmasa, maqol bo‘la olmaydi. Juda bo‘lmaganda, umumxalq fikri va yakka shaxs fikri bir vaqtning o‘zida enma en kelishi mumkin, xolos. Xalq maqollari eslab qolish uchun qulay shaklga ega bo‘lib, etnopedagogik vosita sifatida ular ma`nosini kuchaytiradi. Maqollar xotiraga mahkam o‘rnashadi. So‘z o‘yinlari, so‘zlarning turlicha jarangi, qofiyadoshligi, ohangdorligi, goho shu qadar jozibali bo‘lidiki, kishi oson esda saqlab qoladi. Ayni holda she`riyat donolikni, tarbiya va uning hosilasi xulqni ifoda ebilish faoliyati tajribasini asrash va targ‘ib qilish vazifasini ado etadi. Maqolning asil vasitasi tarbiyadir, ular qadim zamonlardan buen ta`lim vasitasi bo‘li xizmat qilib kelmoqda. Bir tomondan, ular ta`lim g‘oyasidan iborat, ikkinchi tomondan tarbiyaviy ta`sir ko‘rsatib, ta`lim vazifasini bajaradi, xalq tasavvurlariga mos keluvchi tarbiya ta`sirining vositalari, uslublari tug‘risida hikoya qiladi, shaxsning ijobiy eki salbiy jihatlarini baholaydi, shaxsning shakllanish maqsadlarini u eki bu tarzda aniqlab, tarbiyalanishga chorlaydi, o‘zlarining 4 qilish kabi hislatlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Rus tilidagi “altruism” so‘ziga sinonim tariqasida qaralishi mumkin. Lekin, nazarimizda, fidoiylik yanada teranroq, yanada kengroq ma’noga ega. Sabr-qanoat-axloqiy kategoriya sifatida qaraladi. Arab tilidan olingan bo‘lib, “sabr”, “chidam”, qanoat etmoq, ya’ni bor narsaga, mavjud reallikka bardosh bermoq ma’nosini anglatadi. Matonat-mardlik, javonmardlik namunasi sifatida tan olingan axloqiy kategoriya. Har bir zamonda va har bir makonda mardlik, matonat, javonmardlik insonga xos bo‘lgan go‘zal fazilat sifatida qaralgan. Jahon adabiyoti sahifalarida yorqin yulduz bo‘lib porlagan va porlayotgan har bir yozuvchi albatta bu mavzuni kuylagan va ta’rifini berishga harakat qilib kelishmoqda. Alisher Navoiy , Mirzo Ulug‘bek, Koshifiy kabi buyuk daholar asarlarida bolalarni tarbiyalashda yoshligidanoq ularni javonmardlik sirlaridan boxabar qilish zarurligi ko‘rsatilgan. 5-6-sinf o‘quvchilarida xalq og‘zaki ojodi namunalarini o‘rganish orqali ularda to‘g‘riso‘zlik, fidoiylik, sabr, matonat kabi fazilatlarni tarbiyalash muhim ahamiyat kasb etadi. Jamiyatning ijtimoiy - iqtisodiy, ma’naviy taraqqiyoti bevosita uning ma’naviy - axloqiy negizlarining rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov qayd qilganidek, bu negizlar: 1. Milliy qadriyatlarga sodiqdlik; 2. Х alqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish; 3. Insonning o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi; 4. Vatanparvarlikdan iboratdir. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov o‘zining deyarli barcha nutqlari va asarlarida ma’naviyatga, tarbiyaga juda katta e’tibor qaratadi. Ayniqsa, uning quyidagi fikrlarida buni yaqqol ko‘rish mumkin: “..har qaysi davlat, har qaysi millat nafaqat yer osti va yer usti boyliklari bilan, harbiy qudrati 32 4. Т adbir o‘tkazish uchun jihozlar. 5-6-sinf o‘quvchilari uchun “Alpomish-mardlik va jasurlik timsoli”, “ Х alq og‘zaki ijodida kamtarinlik va samimiylikning kuylanishi”, “Mardlik nima?”, “ Т opishmoqlar mamlakatida”, “Maqollar-xalq boyligi”, “Men sevgan qahramon” va boshqa ko‘plab mavzularda kechalar tashkil etish mumkin. Shunday qilib, 5-6-sinf o‘quvchilari uchun qiziqarli, to‘laqonli, yosh jihatlariga mos iqlimni yaratish, mehnat, xayriya, ijtimoiy-foydali, ijodiy-ko‘ngilochar va shunga o‘xshash tadbirlar tashkil etilishi lozimki, natijada bolalar sog‘lom ma’nodagi ko‘ngillari tusagan ishga qo‘l urishga o‘rganib, Vataniga, eliga sodiq fidoyi insonlar bo‘lib yetishib chiqsinlar [7. 62-bet]. O‘quvchilarga xalq og‘zaki ijodi namunalari orqali milliy qadriyatlarni singdirish masalalari mustaqil O‘zb е kistonimizda shitob bilan rivojlanmoqda. Bir qator o‘zb е k olimlari: M. Jo‘ra е v, S. Ochilov, O. Safarov, U. Mahkamov kabi olimlar xalq og‘zaki ijodidan foydalanish orqali yoshlarda milliy g‘ururni shakllantirish masalalariga e'tibor qaratmoqdalar. Xalq og‘zaki ijodi namunalarida komil inson g‘oyasi, ayniqsa, yosh avlodni tarbiyalashda kuchli vosita bo‘lib xizmat qiladi. Buyuk entsiklop е dist-olimlar: Ibn Sino, Beruniy, Forobiy, Navoiy kabi mutafakkirlarning komil insonni tarbiyalash haqidagi fikrlari ham qaysidir bir ma'noda xalq og‘zaki ijodi namunalarida ilgari surilgan g‘oyalar asosida vujudga k е lgan va jamiyat taraqqiyotiga yangi ma’naviy imkoniyatlar izlash maqsadlari bilan bog‘langan. Forobiy fozil shahar aholisi haqidagi g‘oyalarini ilgari surar ekan, shaxsning ma’anviy kamolotini adolatli jamiyat qurishning asosiy sharti deb hisoblagan. Professor M. Mahmudov yurtboshimizning «Jamiyatimiz mafkurasi xalqni- xalq , millatnimillat qilishga xizmat qilsin» asarida komil inson shaxsi kontekstida qaraladigan yuzdan ortiq deskriptor mavjudligini aytib, ularni qisqartirilgan holga keltiradi. Bular: 1. o‘zini anglash; 29 ijodiyotida yurtimizning shonli tarixi, ilmiy va ma naviy qadriyatlariningʼ yaratilishiga ulkan hissa qo shgan ulug siymolar hayoti va ezgu ishlari haqida ʻ ʻ hikoya qiluvchi rivoyatlar juda ko p. Bilasizki, har qanday tarixiy shaxs haqida ʻ ham rivoyat yoxud afsona yaratilmaydi. O zining butun umrini el-yurt ravnaqi, ona ʻ vatan osoyishtaligi, diyorimizning gullab-yashnashiga baxshida etgan buyuk zotlarning nomigina folklor asarlarida muhrlanib, boqiylikka daxldor siymolarga aylanadi. Shuning uchun ham o zining benazir ilmiy salohiyati bilan jahon ʻ sivilizatsiyasiga katta hissa qo shgan Abu Rayhon Beruniy, al-Xorazmiy, Ibn Sino, ʻ Mirzo Ulug bek kabi buyuk olimlar, mardlik, adolat va vatanparvarlik timsoliga ʻ aylangan ulug bobomiz sohibqiron Amir Temur, o zbek xalqi badiiy tafakkurining ʻ ʻ betakrorligini dunyo miqyosida e tirof ettirgan Alisher Navoiy, Bobur singari ʼ zukko so z ustalari haqidagi xalq rivoyatlari yoshlarimiz uchun chinakam ibrat ʻ maktabi bo la oladi. ʻ Zero, rivoyatlarda xalqimizning qon-joniga singib ketgan yaratuvchilik va bunyodkorlik g oyalari o z badiiy ifodasini topgan. ʻ ʻ Biz bugun yuksak texnologiyalar zamonida, ilmiy tafakkur g oyat taraqqiy ʻ etgan bir davrda yashayapmiz. Ya ni, globallashuv jarayoni hayotimizga qanchalik ʼ chuqur kirib borar ekan, mafkuraning ahamiyati ham shu qadar oshib boraveradi. Folklor o z mohiyatiga ko ra milliy mafkurani shakllantiruvchi qadriyatlardan biri ʻ ʻ ekan, ana shunday vaziyatda uning tarbiyaviy ahamiyati nimalarda ko rinadi? ʻ Globallashuv jarayoni kundan-kunga avj olib, texnika taraqqiyoti mislsiz ‒ darajada o sib borayotgan hozirgi davrda ham folklorning tarbiyaviy ahamiyati sira ʻ kamaygan emas. Agar jahon miqyosida ham olib ko radigan bo lsak, ʻ ʻ dunyo adabiyotida , jahon kino san atida folklorga yuz burish, folklorning tarbiyaviy ʼ quvvatidan kuch olishga intilish tamoyili ustuvorlik qilayotganligini ko rish ʻ mumkin. Bilasizmi, chanqovuzning poyonsiz ko ngil kengliklariga jo bo lgan ʻ ʻ tuyg ularni tarannum etuvchi sirli navolariyu, “Alpomish”ni kuylayotgan ʻ baxshining jozibador badihasi, farzandiga alla aytayotgan onaning mehr baytlariyu, 14 genetik ildizi bunda odam psixologiyasi va uning xulq-atvori, xatti-harakatlari rivojlanishida genetika va muhit, biologik va ijtimoiy omillarni tushuntirish muammolari, irsiyat mexanizmlari haqidagi tasavvurlar asosida hal qilishga yordam beradi.Maktabgacha ta’lim- tarbiya tadbirlarini amalga oshirishda xalq pedagogikasidan foydalanish o‘rinlidir. Х alq donishmandligi va odobnomasining nodir sohasi bo‘lgan o‘zbek xalq pedagogikasi ijtimoiy va maishiy-Maktabgacha ta’lim- xayotning barcha tomonlarini , xalq og‘zaki ijodi, qadrshunoslik, udumshunosligi va marosimshunosligining yetakchi yo‘nalishlarini, diniy- Maktabgacha ta’lim- ta’limotni qamrab olganligi bilan xarakterlanadi. U xalqimizning asrlar davomida to‘plagan boy tajribalarini, ijtimoiy-siyosiy, Maktabgacha ta’lim-, falsafiy, ma’rifiy, estetik, ma’naviy jismoniy yetuklik borasidagi qarashlarini, xulosalarini lo‘nda va donishmandona tarzda ifodalaydi. Х alq pedagogikasida tarbiyaning mayda-chuydasi, ya’ni birlamchi- ikkilamchisi bo‘lmaydi, hamma narsa hisobga olinishi, hech bir soha chetda qolmasligi, ayni chog‘da tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, murakkab tomonlari e’tiborga olingan holda, yetti o‘lchab bir kesishga amal qilinadi. Х alq pedagogikasining o‘ziga xosligi shundaki, u bugun va ertani uylab ish tutadi , ya’ni o‘tmishni unutmaslik, bugunning qadriga yetishlik, kelajakka umid asosida tarbiya olib boradi. Х alq pedagogikasining asrlar davomida shakllanib, rivojlanib, boyib borishining, inson va Vatan taqdirida hal qiluvchi rolining boisi, birinchidan, uning qayotiyligi, ta’sirchanligi, serqirra va serma’noligida bo‘lsa, ikkinchidan, uning bevosita xalq tomonidan mavjud hayot jarayonida jonli an’analarda yaratilishi, tarbiyaning eng dolzarb masalalarini hal qilishga qaratilganligi, uchinchidan , milliy yo‘nalishga, umumbashariy g‘oya-maqsadlarga qaratilgan bo‘lganligidir. Shuning uchun xalq pedagogikasi tarix to‘fonlariga haramasdan o‘z faoliyatini to‘xtatmaydi va yoshlar tarbiyasi borasida hal qiluvchi o‘rinni egallab kelmoqda.Bolalarga Maktabgacha ta’lim- tarbiya berishda bolalar o‘yin folklorining o‘rni va ahamiyati katta bo‘lsa, xalq an’anaviy sporti - farzandlar jismoniy baquvvatligi va yetukligining garovidir. Х alq pedagogikasining ekologik tarbiya berishdagi imkoniyati ham kengdir. Atrof muhit va tabiatni e’zozlash, hayvonlar, qushlar, 18 II BOB. O‘QUVCHILARNI TARBIYALASHDA XALQ MAQOLLARINING TARBIYAVIY AHAMIYATI. 2.1 O‘quvchilarnima’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalq maqollarining tarbiyaviy ahamiyati. Tarbiya natijasi haqidagi xalq fikri muhim ta`lim ma`nosiga ega. Bu odamlar , ularning shaxsiyati haqidagi mulohazalarni baholovchi fikrlardir: “Qiziqqon odam makkor bo‘lmaydi”, “yomon odam ko‘mirga o‘xshaydi: kuydirmasa ham qorasi yuqadi”, “Pok vijdon Xudoning ko‘zi”, “Sof vijdon fosh qilishni eqtiradi”, “Yurganda maysani bosmaydi” (yuvoshlik haqida), “Uning faqat qorga bosgan izi tug‘ri” (elgonchilar haqida), “Maqtanchoqning gaplari ko‘lmak, kamtarniki dengiz”, “Ayiqning o‘zini ko‘rib, izini qidiradi” (bemaqsad odam tug‘risida), “ Y alg‘on bilan dono bo‘lmas, ug‘rilik bilan boy bo‘lmas”, “eshlarning shijoatini so‘ndirgandan ko‘ra, eman daraxtini sindirgan oson”, “It qutirsa egasini qopadi”, (noinsof odamlar tug‘risida yana bir maqol: “Ko‘chib bo‘lgandan keyin tuya na hojat, daredan so‘zib o‘tgach, qayiq ha hojat”), “Yaxshi odam eomnlikni eslamas, emon odam yax`shilikni eslamas” va h.q. Ko‘plab ibratomuz maqollar shunisi bilan qiziqqa, aniqliq xossasi ulardagi ishharakat va amallarga qarab bahlonadi, tarbiya bilan bog‘liq holda qaraladi. Ahmoq odamlarni tarbiyalash oson emas: “Ilon o‘zining egriligini bilmaydi: tug‘rilasang chaqadi”, “Bukrini go‘r tuzatadi”, “Ilon po‘stini yilda bir almashtiradi, ammo zaharli tishi qolaveradi”. Maqollarga qarab shaxsning ijobiy va salbiy hislatlari odamlar xulq-atvorini bir zaylda yaxshilashni ko‘zda tutuvchi tarbiya maqsadi sifatida gavdalanadi. Buning ajoyib tomoni shundaki, barcha xalqlar inson kamolotining cheksizligini tan oladilar. Kishi har qancha komil bo‘lmasin, u kamolot sari yana bir qadam tashlaydi. Bu qadam nafaqat odamni, balki bashariyatni taraqqiet sari boshlaydi. Sharhlovchilar oila va nasablarga quyidagicha mantiqiy baho beradilar: istiqbolsiz nasab, ertasi yo‘q oila, shoxbutoqsiz daraxt; ildizsiz daraxt quriydi, elqiz butoq sinishi turgan gap , hassasiz cho‘pon shoxsiz daraxt va hoqazo. Gohi paytlarda elqiz bola katta 23 kamdan – kam topiladi. Tarixiy yodgorliklar namunalari bilan yaqindan tanishar ekanmiz, ularda ifoda etilgan teran fikr va g‘oyalar, ma’naviy- Maktabgacha ta’lim- qarashlar, hayot falsafasi bizni bugungi zamonamizda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmaganiga amin bo‘lamiz [6. 12- bet ]. 27 shakli va funksiyasini o zgartirgan holatda yashashda davom etavergan. Xususan,ʻ bolakaylarimizning ko klamgi o yinlaridan birida ijro etiladigan “Oftob chiqdi ʻ ʻ olamga” deb boshlanadigan qo shiq aslida qachonlardir surunkali yog ingarchilik ʻ ʻ davom etganda “quyoshni chaqirish” maqsadida o tkazilgan mavsumiy ʻ marosimning verbal komponenti hisoblangan. Bu marosimni o tkazishga ehtiyoj ʻ yo qolgach esa u bolalar o yiniga aylangan[3. 25-bet]. ʻ ʻ Urf-odat va marosimlarimiz tizimidagi ana shunday o zgarish keyingi ʻ davrlarda ham ro y berdi. Masalan, dalaga ilk bor qo sh olib chiqilayotganda, ʻ ʻ momolar katta-katta doshqozonlarda “qo sh oshi” pishirishgan. Ular “Ilohim ʻ oqlikka buyursin, to qlikka chiqaylik! Sening sharofating bilan tog ora-tog ora un ʻ ʻ ʻ elaylik!”, deb ho kizlarning shoxi orasiga bir chimdimdan un sepishgan. Dalaga ‒ ʻ qo sh chiqarayotgan keksa mirishkorlar esa: “Bu yil hosilimizga baraka bersin, ʻ mo l-ko lchilik bo lsin, oyog ing tekkan joyga Bobo dehqon nazar qilsin, xayru ʻ ʻ ʻ ʻ barakasini bersin!” deb yaxshi niyat bilan ho kizlarning oyoqlariga un surtib ʻ qo yishgan. Odatda “qo sh oshi”ni pishirishdan ʻ ʻ avval uyma-uy yurib , masalliq uchun un, don-dun yig ishgan. Har bir oila kelayotgan yilda hosil mo l, ro zg or ʻ ʻ ʻ ʻ but, bola-chaqasi sog -omon bo lishini niyat qilib, “qo sh oshi”ga imkon qadar o z ʻ ʻ ʻ ʻ hissasini qo shishga harakat qilishgan. Qut-baraka va mo l hosil g oyasini o zida ʻ ʻ ʻ ʻ mujassamlashtirgan bu udumning mavsumiy marosimlar silsilasidan tushib qolganligining sababi uni o tkazishga hayotiy ehtiyoj yo qolganligi bilan ʻ ʻ belgilanadi. Chunki endilikda yerlar texnika vositalari bilan shudgor qilinib, ekin ekishda ho kiz va omochdan foydalanishga ehtiyoj qolmaganligi bois, “qo sh ʻ ʻ oshi”, “shox moylar” singari marosimlar o tkazilmaydigan bo ldi. Ammo bu ʻ ʻ marosimlar butunlay xalq xotirasidan chiqib ketgani yo q, aksincha, o zining ʻ ʻ ikkilamchi talqindagi hayotida yashashda davom etaverdi. O tgan asrda sho rolar tuzumining mafkuraviy tazyiqi natijasida ko plab ʻ ʻ ʻ udumlarimiz, asriy qo shiqlarimiz unutilish arafasiga kelib qolgan edi. Biz 80- ʻ yillarning boshlarida folklor ekspeditsiyasiga chiqqanimizda yilboshi-navro z bilan ʻ bog liq xalq qo shiqlari, ro za paytida aytiladigan “yo ramazon” aytimlari, so z ʻ ʻ ʻ ʻ 12 Mavzu: Xalq og zaki ijodi namunalarida ta lim tarbiya masalalariʻ ʼ MUNDARIJA: KIRISH………………………………………………………………………….….3 I BOB. AXLOQIY TARBIYA HAQIDA XALQ MAQOLLARI 1.1 Xalq maqollari milliy qadriyat sifatida………………………………………...… 5 1.2 Ta’lim-tarbiya jarayonida xalq og‘zaki ijodidan foydalanish …………………..16 II BOB. O‘QUVCHILARNI TARBIYALASHDA XALQ MAQOLLARINING TARBIYAVIY AHAMIYATI. 2.1 O‘quvchilarnima’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalq maqollarining tarbiyaviy ahamiyati……………………………………………………………………… ….23 2.2 Тarbiyaviy tadbirlarni o‘tkazishga qo‘yilgan pedagogik talablar…………….....27 XULOSA…………………………………………………………………………...34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………………… 36 1 murabbiylar bu masalada xushyorlikni yo‘qotmasligimiz, yoshlar tarbiyasida aslo beparvo bo‘lmasligimiz zarur” O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi (1997 yil, 29 avgust) Qonuni ta’limning barcha yo‘nalishlarini isloh qilish va rivojlantirish uchun imkon yaratdi. Ta’lim sohasidagi islohotlardan asosiy maqsadi ham xalqimiz ongi va shuurida saqlanib kelayotgan vatanga e’tiqodni yosh avlodga singdirish, ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida mamlakatimiz kelajagini belgilay oladigan barkamol hamda vatanparvar shaxsni shakllantirishdan iborat. Kurs ishining maqsadi . Maktabgacha ta’lim- tarbiyada xalq maqollaridan foydalanish asosida insonniylik sifatlarini tarbiyalash Kurs ishining predmeti : Maktabgacha ta’lim- tarbiyani shaklantirishda xalq maqollarini o‘rgatish metodlari o‘rganish. Kurs ishining obyekti . Maktabgacha ta’lim- tarbiyada xalq maqollaridan foydalanish mavzusi bo‘yicha tushuntirish ishlarini olib boorish jarayoni Kurs ishining vazifalari:  Xalq maqollari milliy qadriyat sifatida  Ta’lim-tarbiya jarayonida xalq og‘zaki ijodidan foydalanish  O‘quvchilarni darslar va darsdan tashqari mashgulotlarda vatanparvarlik ruhida tarbiyalash jarayonining mazmuni.  Tarbiyaviy tadbirlarda maqollarning pedagogik ahamiyati (Mehri daryo ustozlar tadbiri misolida)  Tarbiya va odob haqida maqollar 3 16 Domla, siz aytayotgan o sha milliy an analarimiz va urf-odatlarimizningʻ ʼ betakrorligi nimada? Aniq misollar bilan aytish mumkinmi? Albatta, xalqimiz an analarining go zalligi va betakrorligini his etish uchun birgina ʼ ʻ dehqonchilik madaniyati bilan aloqador urf-odatlar, mavsumiy marosimlar va serhosillik g oyasini o zida mujassamlashtirgan qadriyatlarni eslashning o zi ʻ ʻ ʻ kifoya. Misol uchun, hut yaqinlashishi bilan, “qantar og ib, qoziq boshida qor ʻ turmay” erib ketadigan davr boshlanganda qish uyqusidan uyg ongan dala-qirlarda, ʻ tog ungurlarida ko klam darakchilari boychechaklar bo y ko rsatishi bilanoq ʻ ʻ ‒ ʻ ʻ xalqimiz an anasiga ko ra, “boychechak xabari” marosimi o tkazilgan. Bolakaylar, ʼ ʻ ʻ yosh-yalanglar daladan boychechak terib kelib, mahalladagi keksa otaxonlaru nuroniy onaxonlar, ko pdan buyon kasal bo lib yotgan kishilar oldiga borib, bahor ʻ ʻ chechaklarini taqdim etishgan. Keksalarni qadrlash va e zozlash bilan bevosita ʼ bog liq bu qadriyatning mohiyati shundan iboratki, unda keksalarimiz ʻ boychechakni yuz-ko zlariga surtib, ko klamga yetib kelganliklariga shukrona ʻ ʻ qilganlar, yoshlarga iqbol, yurtga xotirjamlik tilaganlar. Shu tariqa tabiat bilan insonning taqdirdoshligi g oyasi ulug langan. Asrlar sinovidan o tib, asl qadriyat ʻ ʻ ʻ darajasiga ko tarilgan ana shu marosim xalqimizning mavsumiy urf-odat, ʻ an analarining debochasi hisoblangan. Yil bo yi o tkazilgan bunday an anaviy ʼ ʻ ʻ ʼ udumlar, rasm-rusumlarning sanab adog iga yetish qiyin. Birgina bahor faslida ʻ o tkazilgan udum va marosimlarning o zida bir olam ma no aks etgan: “loy tutish” ʻ ʻ ʼ bahor faslining ilk kunlarida loyqa o tirib qolgan ariq-zovurlarni mahalla-qishloq ʻ ahli birgalashib, ko pchilik bo lib tozalashi, ariq qazish va ularni yangi mavsumga ʻ ʻ tayyorlash maqsadida o tkazilgan an anaviy hashar; “qozon to ldi” ro zg orga ʻ ʼ ʻ ‒ ʻ ʻ qut-baraka yog ilishi, mahallalar obod, ko ngil xotirjam bo lishini tilash maqsadida ʻ ʻ ʻ navro z bayramidan bir kun avval o tkazilgan oilaviy marosim; “shox moylar” ʻ ʻ bobodehqonlarimizning mo l hosil olish niyatida erta bahorda dalaga qo sh ʻ ʻ chiqarib, baraka urug i qadashi udumi; “qo sh oshi” erta bahorda dalaga birinchi ʻ ʻ marta qo sh solinadigan kuni momolar tomonidan bug doy yormasidan ʻ ʻ maxsus taom pishirish odati ; “yilboshi sayli” quyoshning hamal burjiga o tishi, yangi ‒ ʻ mehnat mavsumining boshlanishi, inson ruhiyatida ham, tabiatda ham yangilanish, 7 1.2 Ta’lim-tarbiya jarayonida xalq og‘zaki ijodidan foydalanish Odamning yuksak psixik funksiyalari tariqasida bolalikda berilgan idrok, diqqat va tafakkur borliqni bilish formalari sifatida qaralishi shak-shubhasizdir. Faoliyatning bilish manbai, muloqotning esa odamning shaxsiy taraqqiyoti manbai ekanligi ma’lum. Xalq og‘zaki ijodi namunalarida aks etgan yuksak g‘oyalar ustida fikr yuritar ekanmiz, bunda yosh davridanoq bir-biridan ajralib turadigan o‘quvchilarni ko‘z oldimizga keltirishimiz lozim. 5-6- sinf o‘quvchilarida bilish jarayonlari (sezgi, idrok, tafakkur, xayol va xotira)ni o‘rganish tashislashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bolaning individual jamoatchilik hatti-harakatlarida namoyon bo‘ladigan ijtimoiy va tabiiy (tug‘ma) xulq-atvori, hatti-harakatlarini tushuntirib va uni oldindan aytib berishda uning biosoidal tabiatini hisobga olish zarurligi o‘rganiladi.Ma’lumki, bola markaziy nerv tizimining tuzilishi, uning ishi (vazifalari) va xususiyatlari, uning markaziy va pereferik qismi, bosh miyaning tuzilishi, har bir neyronning tuzilishi va uning ish tartibi, "retseptor" tushunchasi va uning turlari, "analizator" tushunchasi , odam bosh miya qobig‘ining tuzilishi va uning asosiy maydonlari satqi qismlari ustida, bosh miya qobig‘ida sodir bo‘ladigan asosiy psixik jarayonlar va kishining psixik holatlari, retikulyar formatsiyalarining markaziy nerv tizimida tutgan o‘rni, uning roli va vazifalari to‘g‘risidagi ma’lumotga ega bo‘lish pedagogik tashhislashni oqilona tashkil qilishga imkoniyat yaratadi.Bundan tashqari ха lq о g‘ki ijodi namunalari asosida 5- 6- sinf o‘quvchilarini Maktabgacha ta’lim- tarbiyalashda bola psixikasi, unda nerv bog‘lanishlarining prinsipi va umumiy mexanizmlari, psixik hodisalarning miya ishi bilan bog‘liqligi, ularning psixik jarayonlari bilan aloqasi va xulq-atvor, xatti- harakatlarini boshqarishdagi, psixik hodisalar va miyaning ayrim tuzilishining bir xildagi o‘zaro ta’siri, muammolari haqida ma’lumotga ega bo‘lgani afzal.Shu bilan bir qatorda, bola miyasida sodir bo‘ladigan psixik holatlarning anatom-fiziologik xususiyatlari bunda sezgilarning tarkib topishida ishtirok etadigan miya tuzilishi va tanamizdagi a’zolarning fiziologik mexanizmlari ustida o‘ylanib ko‘rishi zarur. Maktabgacha ta’lim- tarbiya fazilatlari: sabr-qanoat, matonatni xulq-atvorning 17 magiyasi bilan bog liq folklor asarlari afsun-avrash, badik, kinna, gulafshonʻ ‒ singari janrlarga oid matnlarni yozib olishimiz juda qiyin kechgan. Chunki ijrochilar bunday folklor namunalarini aytib berishga cho chishar edi. Shukurlar ʻ bo lsinki, mamlakatimiz osmonida istiqlol quyoshi porlab, milliy an analarimizni ʻ ʼ qayta tiklash va saqlab qolishning keng imkoniyatlari yuzaga keldi. Ayniqsa, marosim folklorining butun bir tizimi mo l hosil va qut-baraka g oyasini o zida ‒ ʻ ʻ ʻ mujassamlashtirgan navro z bayrami va ko klamni ulug lash bilan bog liq bahoriy ʻ ʻ ʻ ʻ qadriyatlari, barkamol avlod tarbiyasi bilan bog liq udum va o yinlar, nikoh to yi ʻ ʻ ʻ marosimi tarkibidagi ko plab qadimiy rasm-rusumlar tiklanganligi yosh avlodni ʻ ma naviy jihatdan barkamol qilib tarbiyalashda muhim rol o ynamoqda. ʼ ʻ Xalq og zaki ijodiyotining eng muhim xususiyatlaridan biri tarbiya vositasi ʻ ekanligi bilan belgilanadi. Xalqimiz tomonidan yaratilgan rivoyatlar, masalan, Amir Temur, Alisher Navoiy singari buyuk bobolarimizning ezgu ishlari haqidagi rivoyatlar, tarixiy qo shiqlar, tarixiy dostonlar, maqol va hikmatli so zlar orqali ʻ ʻ yosh avlod dunyoqarashi shakllanadi, tarixiy qadriyatlarni e zozlash an anasi ʼ ʼ kamol topadi, ma naviy madaniyat yuksaklikka ko tariladi. Chunki bu asotirlarda ʼ ʻ o ziga xos g oya, mafkura yashiringan. ʻ ʻ Albatta, g oyatda boy badiiy an analar mahsuli hisoblangan folklorimizda ʻ ʼ xalqimizning orzu-istaklari, ezgu o ylari, o ziga xos turmush tarzi hamda ʻ ʻ Maktabgacha ta’lim- qarashlari mujassamlashgan. Shuning uchun ham folklor asarlari, urf-odat, an ana va marosimlar xalqimizning ma naviy qiyofasini ʼ ʼ ko rsatuvchi ko zgugina emas, balki milliy tarbiyaning muhim va qudratli ʻ ʻ vositalaridan biri hamdir. Chunki bizga ajdodlarimizdan meros bo lib ʻ kelayotgan har bir doston , har bir qo shiq, har bir maqol yoki rivoyatda xalqimizning o ziga ʻ ʻ xos milliy qiyofasi, orzu-intilishlari, ezgu maqsadini ifodalovchi g oyalar o z ʻ ʻ ifodasini topgan. Siz yuqorida Amir Temur, Alisher Navoiy singari buyuk bobokalonlarimizning muborak nomlarini tilga olganingizda xalqimiz orasida naql qilinadigan purma no rivoyatlar yodimga tushdi. Darhaqiqat, o zbek xalq og zaki ʼ ʻ ʻ 13 “ostonasi tillo uy”ga entikib qadam tashlayotgan kelinchakning poyiga qo shiqlardan poyandoz to shayotgan momolarning betakror navolari hech birʻ ʻ kishini befarq qoldirmaydi. Chunki folklor xalq ijodi bo lgani uchun u insonning ʻ mohiyatida, ruhiyatida yashaydi. Bu ruhiyat mudroq bo lishi mumkin, uni ʻ uyg otish uchun esa folklorga murojaat qilinsa kifoya. Zero, asrlar bo yi yaratilib, ʻ ʻ xalqimizning ulkan ijodiy dahosi tufayli sayqal topib, go zallashib kelgan ʻ qo shiqlar, so z gavharlaridan shodalar tizgan chechan baxshilarga ilhom bergan ʻ ʻ dostonlar, o zida ajdodlarimizning purma no hikmatlarini mujassamlashtirgan ʻ ʼ maqol va matallar, xayolot olamining sirli mo jizalaridan so ylaguvchi ertaklar ʻ ʻ mohiyatini anglagan har qanday kishi avvalo o zligini anglaydi. Folklor bugungi ʻ kunda o ziga xos, yangicha ko rinish kasb etmoqda. Buni adabiyotda ham, ʻ ʻ san atda ham kuzatish mumkin. Folklorning yangicha ko rinishda rivojlanib ʼ ʻ borayotganligi hamisha taraqqiy etib, doimiy rivojlanib kelgan xalq ijodiyoti bugungi kun kishisining ma naviy-madaniy hayotida ham muhim o rin tutishidan ʼ ʻ dalolat beradi. Ma lumki, 2010 yilda Vazirlar Mahkamasining “2010–2020 yillarga mo ljallangan ʼ ʻ nomoddiy madaniy meros ob yektlarini muhofaza qilish, asrash, targ ib qilish va ʼ ʻ ulardan foydalanish Davlat dasturi” qabul qilingan edi. Ayting-chi, hozirda folklorshunos-mutaxassislar xalqimizning nomoddiy madaniy merosini muhofaza qilish va targ ib etish borasida qanday ishlarni amalga oshirmoqdalar? ʻ Ma lumki, o zbek xalq og zaki badiiy ijodi qadim zamonlarda yashagan ‒ ʼ ʻ ʻ ajdodlarimizning mifologik tasavvurlaridan tortib zukko baxshilarimiz zakovati tufayli yaratilgan yuzlab dostonlar, shuningdek, xilma-xil janrlardan iborat g oyat ʻ boy durdonalar tizimi hisoblanadi. Asrlar davomida yaratilib, sayqallanib kelgan ana shu ulkan qadriyatlarimizda xalqimiz badiiy tafakkurining bir necha ming yillik tarixi mujassamlashgan. Nomoddiy madaniy meros ob yektlarini muhofaza ʼ qilish, asrash, targ ib qilish va ulardan foydalanish yuzasidan 2010–2020 yillarga ʻ mo ljallangan “Davlat dasturi”ning qabul qilinishi ana shu bebaho ma naviy ʻ ʼ qadriyatlarni saqlash, ilmiy tadqiq etish va ommalashtirish borasida keng ko lamli ʻ ishlarni amalga oshirishga imkon yaratdi. 15 2.2 Т arbiyaviy tadbirlarni o ‘ tkazishga qo ‘ yilgan pedagogik talablar Xalq оg‘zaki ijodi namunalari asosida o‘quvchilarga milliy qаdriyatlarni shakllantirishda pedagoglar o‘z faoliyatlarini O‘zbekiston Respublikasining “Тa’lim to‘g‘risida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Pedagogika fani Konsepsiyasi” talablari bilan hamohang ravishda olib borishlari lozim. O‘yin-eng yaxshi tarbiya vositasidir. Хalq og‘zaki ijodidagi ijobiy qahramonlar roliga kirib, ulardagi xislatlarni o‘zida mujassamlanishini ko‘rmoqchi bo‘lgan o‘quvchilar ertaklardagi botirlar, mard o‘g‘lonlarga, aqlli va qurqmas, jasur va matonatli obrazlarga ko‘proq taqlid qilishadi. Хаlq оg‘zaki ijodi namunalari asosida o‘quvchilarga milliy qаdriyatlarni shakllantirishda turli tadbirlardan foydalanish lozim: tarbiyaviy mavzuda axloqiy suxbatlar, kechalar , tarbiyaviy soatlar, munozara-debatlar, davra suxbatlari, bellashuvlar, adabiy mushoiralar, turli bilimdonlik o‘yinlari, bayram kechalari , turli kasb egalari bilan uchrashuvlar, musobaqalar, sport anjumanlari va turli- tuman shoular va boshqalar kabi tashkil etish mumkin. Sayqallashib qolgan tadbirlardan iloji boricha voz kechish lozim. Тarbiyaviy tadbirlarni o‘tkazishga qo‘yilgan pedagogik talablar quyidagicha: - Т adbirlarni o‘tkazishdan oldin bolalar ruxiyati, qiziqishini o‘rganish; -O tkaziladigan tadbirga bolalarda qiziqish uyg‘ota bilish;ʻ - Т arbiyaviy tadbir rejalashtirilganda sinfdagi hamma bolalarning mazkur faoliyatda ishtirok etishini ta’minlash; - Т arbiyaviy tadbirda ishtirok etadigan bolalarni rag‘batlantirish va boshqalar. Bolalar bilan o‘tkaziladigan tadbirlarni tashkil qilishning tartibi: 1. Mavzuning dolzarbligi. 2. Mavzuning mazmunini rejalashtirish. 3. Mavzuning maqsadi (ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi). 28 qatlamlarida ayrim udumlarning unutilishi, siz aytganday “tarixga aylanishi” hodisasi ham ro y bergan albatta. Hatto xalq og zaki badiiy ijodining janrlar tarkibiʻ ʻ ham tarixiy-folkloriy jarayonning izchil taraqqiyoti davomida muttasil takomillashib, ba zi janrlar yo qolib, boshqalari rivojlanishda davom etavergan. ʼ ʻ Masalan, ulug bobokalonimiz, buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy o zining ʻ ʻ “Mezon ul-avzon” asarida o sha davr o zbek folklorida mavjud bo lgan janrlar ʻ ʻ ʻ xususida so z yuritar ekan, “Chun o zonlarning o zmog i va o zbaklarning budi- ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ budoyi hech vazn bila rost emas erdi” deb yozgan. Bu o rinda o zon, ya ni baxshi- ʻ ʻ ʼ shoirlar tomonidan ijro etilgan “o zmog ” hamda xalq lirikasining “budi-budoy” ʻ ʻ janri xususida gap bormoqdaki, bu janrga mansub matnlar bizning kunlargacha saqlanib qolgan emas. Shoir asarlarida “ayolg u” degan bir atama ham uchraydi. ʻ Garchi ayrim manbalarda bu so z “cholg uchi”, “sozanda” ma nosini ʻ ʻ ʼ ifodalashi qayd etilsa-da , taniqli tilshunos olim Shayx Sulaymon Buxoriy o zining 1882 yilda ʻ yaratgan “Lug ati chig atoyi va turki usmoniy” nomli asarida “ayolg u” so zini ʻ ʻ ʻ ʻ “bulbul sadosiday qalbga oziq beradigan yoqimli kuy, ohangga ega qo shiq” deb ʻ izohlagan. Afsuski, hozirgacha o tkazilgan folklor ekspeditsiyalarda xalq orasida ʻ shunday nom bilan ataladigan qo shiq turi mavjudligi aniqlanmadi. Nazarimizda, ʻ “ayolg u” xalq lirikasiga mansub qo shiqlardan bo lib, keyinchalik u unut bo lib ʻ ʻ ʻ ʻ ketgan yoki janr nomini bildiruvchi atama o zgarishga uchragan bo lishi mumkin. ʻ ʻ Lekin shunday marosim qo shiqlari borki, oradan necha asrlar o tganiga qaramay, ʻ ʻ muayyan o zgarishga uchragan holda bo lsa-da, milliy folklorimizda yashashda ʻ ʻ davom etmoqda. Masalan, “chinka” qo shig ini olib ko raylik. Alisher Navoiyning ʻ ʻ ʻ “Mezon ul-avzon” asarida bu xususda “yana “chinga”durkim, turk ulusi zufof va qiz ko churur to ylarida ani ayturlar” degan bir qaydnoma keltirilgan. Demak, ʻ ʻ yozma manbalarning guvohlik berishicha, XV asrda xalqimizning nikoh to yi ʻ marosimi folklori tarkibida “chinka”,“chinga”,“changi” deb nomlangan qo shiq ʻ ijro etilgan. Shunisi qiziqki, besh yuz yil burun yangragan bu qo shiqning aks- ʻ sadosi xalqimizning nikoh to yi marosimi bilan bog liq aytimlarning XX asrda ʻ ʻ yozib olingan namunalarida o z ifodasini topganligi ma lum bo ldi. Hassos olima ʻ ʼ ʻ Muzayyana Alaviya o z folklor ekspeditsiyalari kundaliklaridan birida shunday ʻ 10 Axloq ilmi yaxshilik bilan yomonlik o‘rtasidagi murakkab muammolar haqida bahs yuritib, insonning kamolotga erishish yo‘lini yoritib boradi. Har bir inson bir olam bo‘lgani kabi uning axloq – odobi ham juda murakkab olam desak yanglishmaymiz. Chunki, shaxsning zohiriy va botininy olamin, ayniqsa, qalb olamini o‘rganish, bilish, tahlil etish g‘oyatda qiyin. Bu ruhiyat bilan bog‘liq holatdir. Axloqli, odobli komil insongaodamiylikning eng yaxshi xislatlari: mehr- muhabbat, rahm- shafqat, adolat, diyonat, hayo, iffat, vafo, sadoqat, himmat, saxovat, iymon, e’tiqod kabilar mujassam bo‘ladi. Ayni holda shu xislatlarning aksi- beburd, axloqsiz kishilar fe’lida ko‘rinadi. Birinchi Prezident I.Karimov mustaqilligimizning dastlabgi yillaridan boshlab axloq tarbiyasiga alohida e’tibor qaratdilar. Shu bilan birgalikda, ta’lim tizimini isloh etish masalariga diqqat qaratib kadrlar tizimining shakllanishi va faoliyat ko‘rsatishining asosiy tamoyillarini belgilab berar ekanlar, o‘quvchi yoshlarni Vatanga sadoqat, yuksak axloq ma’naviyat va ma’rifat, mehnatga vijdonli munosabatda bo‘lish ruhida tarbiyalashni asosiy vazifalardan biri sifatida ko‘rsatib o‘tdi. Shuningdek , Prezidentimiz “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asarida “Biror, bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongiga ma’naviy–Maktabgacha ta’lim- qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o‘z istiqbolini tasavvur eta olmaydi”, - degan edi. “Ma’naviyat- insonni ruhan yuksalish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki olamini, irodasini baquvvat, iymon- e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch va uning barcha qarashlarining mezonidir ” Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan eng qadimgi tosh yozuv va bitiklar, xalq og‘zaki ijodi namunalaridan tortib, bugungi kunda kutubxonalarda xazinasida saqlanayotgan ming- minglab qo‘lyozmalar, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot , san’at, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, minerologiya, kimyo, astrronomiya, me’morchilik sohalariga oid qimmatbaho asarlar bizning buyuk ma’naviy boyligimizdir. Bunchalaik katta merosga ega bo‘lgan xalq dunyoda 26 faoliyatini o‘yin tarzida tashkil etish va kasb mahoratini takomillashtirish tajribasi pedagogika fani uchun yangilik bo‘lmasa-da, o‘yinli didaktik jarayonni loyihalash texnologiyasi yetarlicha ishlanmagan. Mavjud adabiyotlarda o‘yinning ishbilarmonlik, rolli, ishlab chiharish, tadqiqotchilik va o‘qishga oid turlari mohiyati va mazmuni uchrab turadi, biroq hanuzgacha kompyuterli , “ishbilarmonlik”, turli tarbiyaviy ahamiyatga molik o‘yinlariga qo‘yiladigan asosiy talablariga javob beruvchi metodikaning ishlab chiqilmaganligini qayd etish o‘rinlidir , ya’ni: o‘yin jarayonining kuchaytirilgan va turg‘un motivatsiyasi, o‘yinning bajaruvchi bosqichida (B) ishtirokchilarning muvaffaqiyatga erishish va qanoat hosil qilishi, bilish faoliyatini maqsadli boshqarish va o‘yin so‘ngiga faoliyatni o‘zlashtirish sifatining ta’minlanishiga erishish. Ха lq о g‘zaki ijodi namunalari asosida 5-6- sinf o‘quvchilari uchun o‘yinning qo‘yidagi turlari mavjud: mavzuli-rolli o‘yinlar, o‘yin-mehnat, didaktik o‘yinlar, harakatli o‘yinlar, vaqti-xushlik o‘yinlari, sayr-tomosha o‘yinlari, majmuali bayram o‘yinlari.«Mavzuli rolli o‘yinlar bolalarning mustaqil yoki kattalar yordamida ijtimoiy tajribani, moddiy ob’ektni hayotiy va badiiy taassurotlar asosida ijodiy qayta yaratish faoliyatidir 1 »,-deb ta’kidlaydi o‘zbek olimi Nurali Sayidaxmedov . Bu faoliyat natijasida bolalar nutqi, fikrlashi, xayol surishi va boshqa Maktabgacha ta’lim- sifatlari tarkib topadi. Buning uchun o‘q увчи yoshiga xos kichik hajmdagi hayotiy mavzular sahna ko‘rinishida ijro etiladi. Misol uchun, “Ertaklar olamida”, “Alpomish maydonida”, “Sharqq bozori”, “M а q о llar yarmarkasi”, “Barchinoy bilan suhbat” sahnasini ijro etishi bilan bolalar yangi tushuncha va munosabatlarga duch kelishadi va ularni binoyidek o‘zlashtiradilar.O‘yin-mehnat jarayonida bolalar atrof olam to‘grisida chuqurroq tasavvurga ega bo‘ladilar, ish jarayoni va harakatlarining umumiy ko‘rinishini o‘zlashtiradilar.Didaktik o‘yinlar bolalarning aqliy rivojlanishida, ularni bilishga undashda birmuncha afzalliklarga ega. Bu o‘yinlar pedagog tomonidan o‘quv-tarbiyaviy maqsadlar uchun maxsus tashkil etiladi. Foydalanilayotgan materiallar turiga qarab didaktik o‘yinlar predmetli- didaktik o‘yinchoqlar va materiallar;- “qiyin sayohat”, “labirint”, so‘zli- o‘yin- topishmoqlar, masalalar, o‘yin-sayohatlar va boshqa. Т arbiya jarayonida tarbiyaviy 21 tarbiyani takomillashtirish, milliy meros va umuminsoniy qadriyatlarni o‘rganish, ularni targ‘ib etish maqsadida amalga oshiriladigan tadbirlar tizimi. Mafkura (arabcha- “mafkura”-nuqtai nazar va e’tiqodlar tizimi, majmui) – jamiyatdagi muayyan siyosiy, huquqiy, Maktabgacha ta’lim-, diniy, badiiy, falsafiy, ilmiy qarashlar, shuningdek ma’naviy-Maktabgacha ta’lim- yuksalish , ma’rifiy- tarbiyaviy ishlarning rivojini ta’minlovchi, ularning maqsad va yo‘nalishlarini aniqlashda yetakchi o‘rin tutuvchi g‘oyalar majmui. Har uchala sohaning uzviy birligi asosida jamiyat ma’naviyati yuksaladi. Ma’naviyat sohasida ijobiy yechimini ta’minlash zarur bo‘lgan asosiy vazifani ko‘rsatar ekan, O‘zbekistron Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni ta’kidlaydi: “Bu sohadagi asosiy vazifamiz –milliy qadriyatlarimizni tiklash, o‘zligimizni aniqlash, milliy g‘oya va mafkurani shakllantirish, muqaddas dinimizning ma’naviy hayotimizdagi o‘rnini va hurmatini tiklash, o‘zligimizni anglash”. Axloq ijtimoiy ong shakllaridan biri bo‘lib muayyan jamiyatda yashovchi kishilar amal qilishi zarur bo‘lgan ma’lum hatti- harakatlar, qoidalar yig‘indisidir.Axloq odamlarning bir- birlariga, jamiyatga, davlatga, xalq mulkiga, oilaga, ishlab chiqarish vositalariga, mehnat mahsulotlariga munosabatini muayyan tartibga solinadigan hatti – harakat qoidalari tizimida namoyon bo‘ladi. Odob- odamlarning jamoat , el-yurt orasida o‘zini tutishi, boshqalar bilan qay yosin muomalada qilishi, o‘z turmush, bo‘sh vaqtini qanday tashkil etish, xullas, shaxsning kundalik xulq-atvori, yurish- turishi, hatti – harakatlari qanday bo‘lishi lozimligi xususida bahs etadi. Aniqrog‘i, axloq kishining ichki olami, e’tiqodi, fazilatlari sifatida mavjud bo‘lsa, odob shaxsning ko‘zga tashlanayotgan mulozamati, xulq- atvori, muomala munosabatlari tarzida namoyon bo‘ladi.Axloq kishidan har xil holatlarda qanday yo‘l tutish kerakligini yaxshi o‘ylab, maqsadga muvofiq harakat qilishni talab etsa, odob o‘z qoidalarining odat tusiga kirishini, ya’ni har qanday vaziyatda shu odatni namoyon qilishini taqozo etadi. Har bir odam xususida, odatda, uning faoliyatiga va ishi axloq talablariga , turmush qoidalariga, jumladan, davlat qonunlariga muvofiq yoki xilof ekanligiga asoslanib muayyan fikr yuritiladi. 25
Купить