Xalq og‘zaki ijodi namunalarida ta’lim tarbiya masalasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	94.6KB
Xaridlar	17
Yuklab olingan sana	30 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Onajon Sharipova

Ro'yxatga olish sanasi 29 May 2024

46 Sotish

Xalq og‘zaki ijodi namunalarida ta’lim tarbiya masalasi

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA`LIM, FAN VAʻ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FAN VA TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITET I
“Himoyaga ruxsat etilsin ”
“Ijtimoiy fanlar” fakulteti
dekani
____________ T.X.Chariyev
“ ______ ” _________ 2024 y
“ Boshlang ich ta’lim
ʻ ” yo nalishi ʻ
144 - BT(sirtqi) guruh talabasi
Ahmedova Ziyoda Taxirovna
Fan nomi: Boshlang ich ta’lim pedagogikasi
ʻ
Mavzu : X alq og‘zaki ijodi namunalarida ta’lim
tarbiya masalasi
KURS ISHI
“ Himoyaga tavsiya etilsin ”
“ Pedagogika ” kafedra mudiri:
______________ D.S.Saparboyeva Ilmiy rahbar :
Abdug aniyeva.Sh _______
ʻ
Toshkent-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………..…… 1
I . XALQ OG`ZAKI IJODI NAMUNALARINING YOSHLAR TA`LIM
TARBIYASIDAGI O`RNI VA PEDAGOGIKADA TUTGAN O`RNI
…………………………………………………………………………………5
1.1 Xalq pedagogikasi va qadriyatlar . ………………………………………….5
1.2 Yosh avlod tarbiyasida xalq pedagogikasining ahamiyati . . ……………………16
II. BOLALARNI DO‘STLIK, O‘RTOQLIK RUHIDA TARBIYALASHDA
O‘ZBEK XALQ ERTAKLARIDAN FOYDALANISHNING MAVJUD
HOLATI …………………………………………………………………………….25
2.1 Bolalarni do‘stlik o‘rtoqlik ruhida tarbiyalashda o‘zbek xalq ertaklaridan
foydalanish …………………………………………………………………………25
2.2 O‘quvchilarini ma’naviy – axloqiy tarbiyalashda xalq rivoyatlarining
tarbiyaviy ahamiyat i……………………………………………………………29
XULOSA……………………………………………………………………….42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI………………………..43ʻ
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Yosh avlodni mustaqil O‘zbekistonning kelajagini
ta’min etuvchi komil inson sifatida tarbiyalash bugungi kunning muhim
vazifalaridan biridir. Yozuvchilarimiz o‘z iste’dodi bilan odamlarning ongi va
dunyoqarashi , madaniy saviyasini yuksaltirish, xalq qalbining kuychisi bo‘lishdek
og‘ir va murakkab , ulug‘ bir vazifani zimmasiga olgan ekan, avvalo el-yurt
oldidagi farzandlik burchini va mas’uliyatini chuqur sezishi , anglashi hal qiluvchi
ahamiyatga ega. Ma’lumki, kishilar ma’naviy dunyosini boyitishning xilma-xil
shakllari bo‘lib, ularning biri fan, adabiyot , san’at va madaniyat taraqqiyotiga
o‘zining munosib hissasini qo‘shgan ijodkorlar olamini targ‘ib qilishdan iboratdir.
Biz o‘z ishimizda adabiyotdagi yo‘nalishlar, ularning ijodkorlarga ta’siri
masalasini xalqimizning sevimli shoiri, xalqimiz o‘rtasida baxt va shodlik kuychisi
nomini olgan Hamid Olimjon ijodi misolida yoritmoqchimiz. Hamid Olimjon xalq
og‘zaki ijodi zaminida voyaga yetdi. Shu sababdan bo‘lsa kerak, xalq og‘zaki
ijodining ta’siri uning she’rlarining faqat vazniga , ohangigagina emas, balki
shoirning qariyb barcha asarlarining ruhiga ham singib ketgan , deb ayta olamiz.
Shoir xalq og‘zaki ijodidan asarlariga sujetlar tanladi, shunga mos holatlarni
tanladi , folklor namunalari asosida jozibali obrazlar, xarakterli misralar kashf qila
oldi. Adabiy ertak dostonlaridagi syujetlarni real hayot voqealari bilan
uyg‘unlashtirdi. Shoir ijodining ana shu qirrasini o‘rganish ishning dolzarbligini
anglatadi. Hamid Olimjon ijodida folklor an’analari, shoir ijodining
shakllanishidagi manba va omillar , xalq og‘zaki ijodining shoir ijodidagi tutgan
o‘rni kabilar asos qilib olindi.
Kurs ishini maqsadi: Maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi tarbiyalanuvchilarda
xalq og‘zaki ijodida o‘rtoqlik, do‘stlik tarbiyasini rivojlantirish.
Kurs ishini vazifasi : Ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarning
bajarilishini taqozo etdi:
3

1. Muammoga oid ijtimoiy-falsafiy , psixologik, pedagogik va metodik
manbalarni o‘rganish. ;
2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida xalq og‘zaki ijodini nazariy amaliy
jihatlaribi o‘rganish;
3. Maktabgacha ta’lim tashkilotida xalq og‘zaki ijodini o‘rganish metodlari
4. 4. Kurs ishi materiallari doirasida tavsiyalar ishlab chiqish;
Kurs ishini obekti : Termiz shaxar 20-davlat maktabgacha ta’lim tashkiloti
tarbiyalanuvchilari.
Kurs ishini metodologik asoslari:
1.Xalq og‘zaki ijodiga oid ijtimoiy-falsafiy, psixologik, pedagogik va metodik
manbalarni o‘rganish.
2.Boshlang‘ich ta’lim tashkilotlarida xalq og‘zaki ijodini o‘rganish.
3..Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida moddiy boyliklarimizga nisbatan mehr
uyg‘otish.
4.Kurs ishi materiallari doirasida tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining metodlari: Falsafiy, pedagogik, psixologik va metodik
adabiyotlarni o‘rganish;o‘zbek xalq og‘zaki ijodi; o‘zbek xalq maqollari. Kurs
ishini hajmi: Kirish, asosiy qism xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan
eborat .
4

I . XALQ OG`ZAKI IJODI NAMUNALARINING YOSHLAR TA`LIM
TARBIYASIDAGI O`RNI VA PEDAGOGIKADA TUTGAN O`RNI.
1.1 Xalq pedagogikasi va qadriyatlar .
Inson omilini har tomonlama kamol toptirish, o‘zaro erdam, o‘rtoqlik
munosabatlarini yanada yaxshilaш, shaxsiy oilaviy va ijtimoiy haetda oddiylik va
halollik, hushmuomalalik va rostgo‘ylik kabi ma`naviy-axloqiy insonlarga xos
bo‘lgan sifatlarni yanada takomillashtirish asosida jumxuriyatimizning ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqietini jadallashtirish davrimizning eng muhim istiqbolli rejalaridan
9isoblanadi.
Kishilik jamiyati taraqqieti tarixidan ma`lumki, bola shaxsining
kamoloti oilada shakllanadi.
Oila jamiyat haetini olg‘a suruvchi, uni yanada yuksak bosqichlarga
ko‘tarib raвнаq toptiruvchi, kelajak avlodlarni tarbiyalab etishtiruvchi, kamol
toptirish uchun mas`ul bo‘lgan g‘oyat muhim o‘chog‘dir.
Jamiyatimiz taraqqieti o‘zining rivojlanish qonuniyatlariga asoslangan
holda shaxs etukligini taxminlovchi va tarbiya samaradorligini oshiruvchi
omillarni vujudga keltirish talabini qo‘ymoqda. SHu bilan birga jumhuriyatimiz
taraqqieti bilan oila, uning barcha haetiy bosqichlari jiddiy o‘zgarishlarga
uchraetganligini ham esdan chiqarmaslik kerak. Bizning yangi oila vujudga
keltirish borasidagi muvaffaqiyatlarimiz shak-shubhasizdir. Oila erkaklar va
aellarning to‘la teng huquqligi, oila uchun bab-baravar javobgarligi asosida
quriladi. Biroq, yangi oilani vujudga keltirish oddiy ish emas. Bu murakkab jaraen
bo‘lib, uning o‘z muammolari mavjud. Mustaqil oila - uning eng muhim
negizlaridan biridir.
Respublikamiz moddiy-texnika bazasining rivojlanishi o‘z navbatida
oilaning moddiy va ma`naviy kamolotiga, bu esa, o‘z navbatida oiladagi bolalar
5

tarbiyasiga u eki bu darajada ta`sir ko‘rsatadi. Mehnatkashlarning turmush
sharoitlarining muttasil yaxshilanishiga, farovonlashishigа olib keladi.
Oiladagi daromadlarning oshishi, bir tomondan, ota-onalarning bilim
saviyalari va madaniy haetlarining yaxshilanishiga sabab bo‘lsa, ikkinchi
tomondan, oila a`zolarining yuqori ma`naviy ehtiejlarining ijobiy shakllanishiga,
oilaviy munosabatlarning takomillashuviga, boyishiga, kattalar va kichiklar
orasidagi muloqot mazmuniga ijobiy ta`sir ko‘rsatmoqda. SHu sababdan bo‘lsa
kerak, respublikamizning, jamoatchilikning diqqat-e`tibori oilalarni
mustahkamlash, yangi oilalarning qaror topishi va shakllanishiga qaratilmoqda.
CHunki eshlarni oilaviy haetga tayerlash davr talabiga aylanib bormoqda.
Oila va oilaviy tarbiya muammolari ichida ota-onalarning
tarbiyachilik madaniyatini oshirish va ularga umumiy tarbiyaga oid bilim berish
davrimizning dolzarb masalalaridan biridir. Oilalarni pedagogika yutuqlari bilan
tanishtirish ularning mustahkamligini ta`minlash vositalaridan biridir. Ikkinchi
tomondan esa, bu o‘z navbatida, bolalarning tarbiyasida tegishli shakl va
uslublarni takomillashtirish yo‘llaridan biridir. SHuning uchun ham ota-onalarni,
oilalarni tarbiyaga oid bilimlar bilan, tarbiya uslublari bilan qurollantirish
nihoyatda zarur.
Tarbiyaga oid bilim berish muammosi faqat ota-onalarning ishi bo‘lib
qolmasdan, balki barcha mehnatkashlar ommasining ishi, keng ma`noda davlat
ahamiyatiga molik ishdir. Respublikamiz qarorlarida ta`kidlanganidek, barcha
tashkilotlar, mehnat jamoalari, umuman jamiyat axloqiy sog‘lom, ma`naviy boy,
mustahkam oilani vujudga keltirish to‘g‘risida, onalar haqidagi, mamlakatning
kelajagi bo‘lgan eshlar haqidagi g‘amxo‘rlikni kuchaytirishi zarur. Ota-onalarning
bolalar tarbiyasi haqidagi, ularni turmushga va mehnatga tayerlash to‘g‘risidagi
mas`uliyatini oshirish zarur.
Gap shundaki, jamiyatimizdagi har bir to‘laqonli shaxs bolalarning
tarbiyachisi bo‘lishi, yangi insonni har tomonlama kamol toptiruvchi barcha
holatlarda, shart-sharoitlarda ishtirok etishi lozim. Har bir yigit-qiz bo‘lajak ota-
onalardir. Shu sababli jamiyatimiz ularning qanday oila qurishlariga befarq qarab
6

turolmaydi. Respublikamiz bolalarni barkamol inson qilib tarbiyalash
vazifalarini, oilalarning mustahkamligi uchun qo‘yilaetgan talablar
mehnatkashlarning tarbiyaviy ma`lumotini oshirish zaruriyatini ko‘tarib
chiqmoqda. Bu masala hozirgi kunda har qachongidan ham muhimdir.
Atoqli pedagoglar tarbiyani maqsadga muvofiq tashkil etish
sharoitlaridan biri ota-onalarning tarbiyaviy savodxonligida, deb hisoblagan edilar.
Ota-onalarni tarbiyaga oid va psixologik bilimlar bilan qurollantirmasdan turib
oilada tarbiya jaraenini to‘g‘ri tashkil etish mumkin emas. Demak, oila haetini
tarbiyaviy jixatdan to‘g‘ri tashkil qilish uchun o‘qituvchilar, keng jamoatchilik
pedagogika fani orqali aholiga erdam berish, ota-onalarga tarbiyaviy bilim berish
tizimini ishlab chiqishlari lozim.
Pedagog-olimlar tadqiqotlarida isbotlanganidek, oilaviy tarbiyaga doir
ishlar quyidagi sharoitlarda bajarilsa, uning samaradorligi yanada oshadi.
1. Maktab o‘zining barcha ta`sirlari majmuini oilaviy tarbiya jaraeniga
izchil yo‘naltira olsa,
2. O‘qituvchilar jamoasi oila bilan o‘zaro hamkorligi davrida o‘zlarining
etik-pedagogik tarbiyaviy talablarini to‘g‘ri tashkil eta olsalar,
3. Xalq maorifi bo‘limi va muassasalar tashkilotchi ota-onalarni tarbiyaviy
jaraenga torta olsalar,
4. O‘qituvchilar tomonidan oilaviy tarbiyaga rahbarlik bolalar maktabga
kelmasdan oldin boshlansa va bu ish ularning barcha o‘quv yillarida davom
ettirilsa.
Bu masalalarni ijobiy hal qilishda shahar, nohiya ijroiya qo‘mitalari va xalq
ta`limi bo‘limlarining tarbiyaviy imkoniyatlari kengayaetgan paytdagi ta`siri
hozirgi kun nuqtai nazaridan muhim ahamiyat kasb etmoqda. Demak,
mamlakatimizda umumiy ta`limni sifat jihatidan tubdan yangilash asosida eshlarni
har tomonlama kamol toptirish uchun aholiga tarbiyaviy bilim berishni har
qachongidan ham yuqori saviyaga ko‘tarish bizning muqaddas burchimizdir.
Oilaning ijtimoiy kuch-quvvati uning tarbiya berish imkoniyatlarida,
ijtimoiy faol insonni tarbiyalash qobiliyatlarida ekanligini deyarli hammamiz
7

bilamiz. Lekin bila turib hamma vaqt ham bu imkoniyatlardan foydalana olmaymiz
eki tarbiya berishda o‘zimiz sezmagan holda xatolarga yo‘l qo‘yamiz.
Kuzatishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, ota-onalarga tarbiyaga oid umumiy ta`lim
berishda echimini kutaetgan muammolar ham ko‘p. SHu sababli ularni bir yo‘la
yo‘qotib bo‘lmaydi. Tarbiyaviy umumiy ta`limning samaradorligi ko‘p jihatdan
va, asosan, barcha mehnatkashlar ommasining bir maqsad asosida birlashishlariga,
bu borada xalq ta`limi muassasalariga, o‘qituvchilar jamoalarining etakchilik
qilishlariga hamda tashkilotchilarga bog‘liq. Amalda nima bo‘lmoqda. Amalda esa
bu masalalar bilan faqat xalq ta`limi organlari va o‘quv yurtlari
shug‘ullanmoqdalar. Madaniyat, sog‘liqni saqlash, adliya, pedagogika jamiyati
xodimlari, zavod, fabrika, jamoa xo‘jaligi ishchi va xizmatchilari bu ishga deyarli
jalb qilinmagan. Tarbiyaviy umumiy ta`lim tizimiga hali barcha tarbiyasi qiyin
o‘smirlarning ota-onalari jalb etilmagan va hokazo.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, umumiy o‘rta ta`lim saviyasining pastligi
past malakali shaxslarning vujudga kelishiga, bu esa o‘z navbatida moddiy
ta`minotning emonlashishiga, oila ma`naviy dunesining g‘ariblashishiga, madaniy
boyliklardan ma`lum darajada bebahra qolinishiga, shuningdek, ularni
o‘zlashtirish qiyinchiliklarini yuzaga chiqaradi. SHularga asoslanib, bolalarning
ta`lim va tarbiya taraqqieti saviyasi ko‘p omillarga:
A) ota-onalarning savodxonligiga;
B) bolalari uchun xonalarning ta`minlanish sharoitlariga;
V) oiladagi bolalar soniga;
G) oilada ota eki onaning borligiga eki birortasining yo‘qligiga;
D) ota-onalarning ma`lumoti, kasbiga;
E) oilaning moddiy ta`minlanishi va hokazolarga bog‘liq deb ayta olamiz.
Hozirgi kunda respublikamizning ko‘pgina shahar va qishloqlarida tarbiyaga
oid bilimlarni targ‘ib qilishda quyidagi shakllardan foydalanish maqsadga
muvofiqdir;
Aholi uchun ochilgan tarbiya madaniyatini targ‘ib qiluvchi xalq
dorilfununlaridan; xalq maorifi tomonidan yasli, bog‘cha va maktablarda ochilgan
8

ota-onalar dorilfununlaridan; jamoatchilik asosida ishlovchi oliy o‘quv yurtlari
qoshida ochilgan ota-onalar kullietidan; tarbiyaviy huquqiy bilimlar maktablaridan,
maktab eshidagi bolalarning ota-onalari uchun tarbiyaviy va meditsina
maslahatxonalardan, pedagogika va bolalar ruhiyatiga doir masalalarni
o‘rganuvchi to‘garaklar va boshqalardan.
Bu va shunga o‘xshash ilmiy-tashkiliy ishlarni ilmiy jamiyatlar,
ruhshunoslar jamiyati, maktab ota-onalar qo‘mitasi, oilaga erdam beruvchi
kengashla, gazeta, jurnal tahririyatlari va oinai-jahon ko‘rsatuvlari olib boradi.
Agar ota-onalarga umumiy tarbiyaviy bilim berishda olimlarning tavsiyalari,
oilaviy tarbiyaga doir xalq pedagogikasi tajribalari, shahar, nohiya, qishloq,
mehnat jamoalari, shuningdek mehnat va urush faxriylarining maslahatlari,
tavsiyalariga tayanilsa, so‘zsiz bu ishning samaradorligi oshadi.
Oiladagi tarbiyaviy sharoitni yaxshilash eshlar tarbiyasi samaradorligini
oshirishga bevosita ijobiy ta`sir ko‘rsatadi. Albatta, bunda oilaning ruhiy muhiti,
oila a`zolarining o‘zaro munosabatlari asosiy va hal qiluvchi rol' o‘ynaydi. Maktab,
sinf, o‘rtoqlari va barcha muloqot manbalariga nisbatan oilada aniq tarbiyaviy
omillarga amal qilinsa, nazorat ostiga olinsa, tarbiya to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan
bo‘ladi.
Ota-onalarning bolalar tarbiyasiga doir o‘z bilimlarini doimo oshirib
borishlari, tarbiyada talabchanlik, ota-ona va katta eshdagi kishilarning o‘zaro
ahilligi, kichiklarga g‘amxo‘rlik oilaviy tarbiya asosini tashkil etadi. Busiz oilaviy
tarbiyada muvaffaqiyatga erishish mumkin emas.
Ikkinchi tomondan, har bir oilada bola tarbiyasi yuzasidan aniq bir maqsad
bo‘lishi kerak. Эng muhimi, esh avlod tarbiyasiga ota-ona eki aka-uka, opa-singil
sifatidagina emas, balki jamiyatning haqiqiy fuqorasi sifatida ham e`tibor berish,
eshlarni mazmunli kelajagimizga ishonch va sadoqat ruhida tarbiyalash zarur.
Bola haet haqida, yaxshilik eki emonlik foydali eki zararli tushunchalarni
birinchi navbatda oilada ota-onasi, aka-ukasi eki opa-singillaridan oladi. Agar
bog‘cha, maktablarda tarbiyachi, o‘qituvchi bolalarga ta`lim bersa, tarbiyalasa, ota-
onalar faqat tarbiyalab qolmay, balki ular bilan birga yashaydilar ham. Binobarin,
9

ular bolalarga ta`sir ko‘rsatishning ko‘p imkoniyatlariga egadir. Hamma gap
shundaki, oilaviy tarbiyaning samaradorligi bolalarning tarbiyasi uchungina
sarflangan vaqt bilan o‘lchanmay, balki oilaning ijtimoiy haet bosqichi bilan, ota-
onalarning obro‘si va ularning axloqi bilan aniqlanadi. Bunda ota-onalarning, katta
eshdagi kishilarning bola tarbiyasi yuzasidan burch mas`uliyatini chuqur his
qilishlari etakchi mezondir. Aniqroq qilib aytganda, oila davrasida kattalarning,
xususan, ota-onalarning ijobiy munosabatlari bolalarni to‘g‘ri tarbiyalashning
birlamchi va zaruriy shartidir.
Baen etilgan fikr va mulohazalar ota-onalarga tarbiyaga oid bilim berish
yuzasidan quyidagi umumiy xulosalarni chiqarish imkonini beradi.
Respublikamiz mustaqillikka erishgach, oilaviy tarbiya samaradorligini
oshirish, aholining umumiy madaniy saviyasini oshirish ma`lum darajada ota-
onalar va katta eshdagi kishilarning savodxonligiga bog‘liq. So‘zsiz bu masalani
ijobiy hal etishda ta`lim-tarbiya yuzasidan targ‘ibot ishlarini olib boruvchi va bu
borada tarbiyaviy markaz rolini o‘ynovchi o‘rta umumiy ta`lim maktablarining roli
beqiesdir.
Ota-onalarni ta`lim-tarbiya va o‘quv fanlari mazmuni bilan tanishtirish
maktabning muqaddas burchidir. Bu vazifalarni faqatgina amaliy ishda,
o‘qituvchilarning amaliy faoliyatlaridagina ro‘ebga chiqarish lozim. Ota-onalarni
tarbiyaviy maorifga jalb qilishda so‘z bilan ish birligi amalda ta`minlangan bo‘lishi
sharт.
Maktabning tom ma`noda tarbiya markaz rolini o‘ynashi uchun o‘qituvchi
va ota-onalarning maqsad va vazifalari, ularning amaliy faoliyatlari bir-birlari bilan
chambarchas bog‘langan bo‘lishi shart. Bu borada maktabning eng muhim vazifasi
ota-onalarga tarbiya ishida va bolalarning mehnati va dam olishini ko‘ngildagidek
uyushtirishda amaliy erdam berishdir.
Aholi va ota-onalar o‘rtasida ijtimoiy tarbiyaviy muhitni sog‘lomlashtirish
borasidagi ishlarni jonlantirish, takomillashtirishoila va maktab aloqasini
mustahkamlovchi omildir. Tarbiyaviy madaniyatninг samaradorligini oshirishda
maktablarda o‘tkaziladigan ota-onalar majlisi muhim ahamiyat kasb etadi.
10

Maqsadga muvofiq, mazmunli tashkil etilgan sinf majlislarida tarbiyaga oid
munozaralar bo‘ladi, o‘zaro eki jamoa ta`sir ko‘rsatishning yo‘l va usullari
mehnatsevarlik, vijdonli bo‘lish, mustaqillik, yaxshilikka mehr-muhabbat, do‘stlik
haqida fikr yuritiladi.
Maktabning ota-onalar jamoatchiligi bilan aloqa qilishida o‘qituvchi va
tarbiyachilarga yaqindan erdam beruvchi bo‘g‘in maktab ota-onalar qo‘mitasidir.
Mazkur qo‘mita qabul qilingan umumiy qoidalar asosida ota-onalar jamoatchiligini
maktab haetiga, sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarga jalb qilishi
lozim. Ota-onalar qo‘mitasi maktabni otaliqqa olgan tashkilotlar, jamoa va davlat
xo‘jaliklari va boshqa ijtimoiy muassasalar bilan tarbiyaviy ishlar yuzasidan aloqa
qilish huquqiga ega.
Bolalarni tarbiyalash ota-onalarning muqaddas burchidir. Axloqan pok,
ma`naviy dunesi boy oila deganda, biz katta va kichiklarning o‘zaro hurmati, bir-
birlariga erdami, bir-birlariga izzat va hurmati tushuniladi. Xalqimizda emonlikka
qarshi kurash bo‘lmagan joyda yaxshilik tug‘ilmaydi, degan ma`noli gap bor. Bu
gap eshlar tarbiyasiga ham taalluqlidir. Ayrim eshlarda ko‘rinadigan axloqiy
nuqsonlarni yo‘qotish ularda ma`naviy go‘zallik hosil qilish uchun qunt va qat`iyat
bilan kurashmoq lozim. Bu muhim vazifani bajarish faqat maktab va oilaning
burchi bo‘libgina qolmay, balki keng jamoatchilikning ham asosiy vazifasi
bo‘lmog‘i kerak.
O‘zbek xala og‘zaki iiodi Xalqimiz o‘z tarixiy ijtimoiy taraqqiyoti
mobaynida boy og‘zaki ijod merosini yaratgan. Xalq og‘zaki ijodi qadim
zamonlardan buyon xalq pedagogikasining tarbiya vositalaridan biri bo‘lib kelgan.
O‘zbek xalq og‘zaki ijodining barcha janrlari, jumladan, afsonalar,
asotirlar, rivoyatlar , ertaklar, naqllar, latifalar, loflar, xilma-xil qo‘shiqlar, allalar,
termalar, maqollar, matallar, topishmoqlar, dostonlar, askiyalar, aytishuvlar, tez
aytishlaming tarbiyaviy imkoniyatlari cheksizdir. Barkamol shaxsni
shakllantirishning hamma tarkibiy qismlari, ya’ni aqliy, axloqiy, jismoniy mehnat,
nafosat tarbiyasiga oid 11 ajoyib ma’lumotlar o‘zbek xalq og‘zaki ijodining barcha
janrlarida o‘z ifodasini topgan. 2. Milliv urf-odatlar. an’analar va marosimlar.
11

Milliy urf-odatlar, an’analar, marosimlar zamirida katta tarbiyaviy imkoniyatlar
mavjud, zero ularning barchasi ajdodlarimizdan qolgan madaniy meros sanaladi.
Milliy to‘ylar, ommaviy bayram - sayllar, sharqona va turkona an’analar, hayit
bayramlarida xalqimizning o‘ziga xosligi yorqin aks etadi. 3. Xalq o‘vinlari va
o‘vinchoalari. O‘zbek xalq o‘yinlari o‘zlarining serharakatligi, chidamlilikka
o‘rgatuvchanligi, chiniqtiruvchi harakatlardan iboratligi bilan ajralib turadi. Xalq
o‘yinchoqlarida xalqning turmushi, uning qadriyatlari va orzu istaklari ustalik bilan
tasvirlangan. 4. Diniv ta’limotlar. Islom dinining muqaddas manbalari bo‘lgan
«Qur’oni Karim», hadis va boshqa diniy ta’limotlarda odob-axloqqa, insoniylikka
oid qimmatli pedagogik g‘oyalar ilgari surilgan. 5. Xalq amaliv san’ati va
hunarmandchiligj. Xalq amaliy san’ati va hunarmandchiligining sohalari xalq
moddiy hayotining ko‘zgusi va ijtimoiy hayotining aksi bo‘lib, o‘quvchilarda
nafosat his-tuyg‘ularini shakllantiradi. 6. Miliv musiqa va qo‘shiqchilik san’ati.
Musiqa ma’lum darajada hayotni va davrni aks ettiradi. Jumladan, o‘zbek musiqa
va qo‘shiqchilik san’ati xalqimizning turmushini, uning orzu-istaklarini o ‘zida
mujassamlashtirgan. 7. Tasviriv san’at. Xalqning hayoti, u turmush kechirayotgan
tabiiy sharoit, insoniy obrazlar ma’lum darajada pedagogik bilimlar va
ma’lumotlarni ifodalab bergan. 8. Tarixiy vodgorliklar va milliv me’morchilik. Har
bir tarixiy yodgorlik zamirida xalqning ma’lum davrdagi tarixiy taraqqiyoti va
ijtimoiy hayoti yotadi. Har bir tarixiy obidalar yoshlarda vatanparvarlik hissini ,
bunday betakror obidalami yaratgan ajdodlar bilan faxrlanish tuyg‘usini uyg‘otadi.
9. Xalq raqs san’ati. 0 ‘ziga xos ma’noni anglatuvchi chiroyli, mutanosib
harakatlar nafosat tarbiyasining muhim vositalaridan biri bo‘lib kelgan. Q‘rta
Osivo va o‘zbek xalqi mutafakkirlarining asarlari. Buyuk allomalarning asarlarida
ilg‘or pedagogik fikrlar, qarashlar va g‘oyalar ifodalangan bo‘lib, ularni o‘zbek
xalqi tarbiya madaniyatining tarkibiga kiritish juda o‘rinlidir. Xalq
pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlari deganda xalq tarbiya tajribasidan joy
olgan eng ilg‘or pedagogik bilimlar, malaka va ko‘nikmalar, zamonaviy o‘quv
dargohi va oila tarbiyaviy tizimida yoshlarni tarbiyalash maqsad va vazifalarini hal
etish uchun qulay shartsharoitlami yaratish tushuniladi. Masalan, xalq
12

maqollarining tarbiyaviy imkoniyatlari tarbiyaning asosiy maqsadidan kelib
chiqadi. Tarbiyaning asosiy maqsadi esa har tomonlama yetuk inson, yuksak
ma'naviyatli shaxsni shakllantirishdir. Chunonchi, xalq pedagogikasi qadriyatlari
ma’naviy yetuk, malakali mutaxassislarni tayyorlash, barkamol shaxs tarbiyasi
hamda ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish imkoniyatlarini yaratib beruvchi
manbadir. Xalq pedagogikasining didaktik imkoniyatlari deganda xalqning
yoshlarga bilim va amaliy ko‘nikmalar berish, ularni ijodiy ishlash uslublari bilan
qurollantirish, dunyoqarashlarini o‘stirish, axloqiy nafosat g‘oyalarini
egallashlarida qo‘llab kelgan empirik pedagogik tajribasini zamonaviy milliy
ta’lim jarayonida qoMlash uchun qulayligi tushuniladi. Masalan, milliy amaliy
san’atga o‘rgatish uslubiyotini xalq pedagogikasining didaktik imkoniyatlari
doirasiga kiritish mumkin. Xususan, ganch va yog‘och o‘ymakorligi, zardo‘zlik,
musiqa asboblarini yasash, kulolchilik va boshqa amaliy san’at turlarini
egallashning xalq ustalari va chevarlari tomonidan tajribada yaratilgan o‘z usullari,
uslub va vositalari mavjud. Nazariy bilimlami o‘zlashtirishda kundalik hayotdagi
tanish hayotiy voqealarni misol tariqasida qoMlash o‘quvchilarning faolligini
oshiradi, bilimlarini mustahkamlaydi va dunyoqarashini kengaytiradi. Xulosa qilib
aytganda, milliy ta’lim-tarbiya xalq pedagogikasi an’analari asosida o‘qitish va
tarbiyalashdan boshlanadi. Xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlaridan
ta’lim-tarbiya tizimining barcha tarkibiy qismlarida foydalanish mumkin. Milliy
tarbiya an’analarining didaktik imkoniyatlari asosan o‘qitish jarayonida
qo‘llaniIadi. Ko‘pgina fan o‘quv dasturlari va darsliklarida xalq donishmandligidan
olingan va boy tarbiyaviy ahamiyatdagi mavzular hamda o‘quv materiallari
berilgan. Buni maktabning boshlang‘ich sinfidan tortib to oliy ta’limning
bakalavriat va magistratura yo‘nalishlaridagi fanlami 13 o‘rganishda ko‘rish
mumkin. Maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlaridagi “O‘zbek tili”,
“Vatan adabiyoti” kabi darsliklarida atroflicha yoritilgan xalq og‘zaki ijodiyoti,
o‘zbek adabiyoti klassiklari asarlari xalq pedagogikasi manbalari sifatida chuqur
tarbiyaviy imkoniyatlarga ega. Xalq og‘zaki ijodi namunalari va o‘zbek
mutafakkirlari asarlari bilan yoshlami tanishtirishda o‘qituvchi yorqin badiiy
13

obrazlarga asosiy e’tiborini qaratishi zarur. O‘quvchilar esa bu obrazlami qabul
qilishlari, tushunishlari va his etishlari kerak. Zero, badiiy obraz orqali
o ‘quvchilarda turli hissiyotlarni vujudga keltirish mumkin. Masalan, «Farhod va
Shirin» dostonini o‘rganishda Farhodning jasoratli mehnatiga tan berish,
Shirinning vafodorligi va go‘zalligiga lol qolish, Xisravning yovuzligi va
makkorligiga g‘azablanish kechinmalari uyg‘otiladi. O‘zbek tili darsliklarida
o‘zbek adabiy tili me’yorlarini o‘rganishda, grammatik qoidalarni egallashda
chuqur tarbiyaviy ahamiyatga ega boigan folklor asarlari, ya’ni dostonlar,
rivoyatlar, qo‘shiqlar, ertaklar, maqollar, naqllar, hikmatli so‘zlar va hokazolardan
tuzilgan misollardan iborat mashqlar qoilaniladi. Maktab, akademik litsey va kasb-
hunar kollejlarida o‘tiladigan tarix darslarida turli tarixiy davrlarda xalqimizning
milliy urf-odatlari va an’analari, me’morchiligi va amaliy san’ati, hamda fan va
madaniyatning boshqa sohalari qanday rivojlanganligi haqidagi qator bilimlar
o‘zlashtiriladi. Bunday bilimlar o‘quvchilar dunyoqarashini kengaytiribgina
qolmay, ularda axloqiy nafosat xususiyatlarini shakhantirishga, vatanparvarlikni
tarbiyalashga ko‘maklashadi, ya’ni xalq tarixi - milliy ongning bir bo‘lagi sifatida
o‘quvchilarning har tomonlama yetuk inson bo‘lib shakllanishlarida muhim
ahamiyatga ega bo‘ladi. Biz o‘zbek tili, adabiyoti , tarix darslari misolida gumanitar
fanlar mazmunida xalq pedagogikasini qo‘llashning imkoniyatlari haqida so‘z
yuritdik. Lekin aniq fanlami o‘qitishda ham o ‘quv materiali mazmunining
tarbiyaviy xususiyatlarini aniqlash va ulardan yoshlar tarbiyasida foydalanishga
ko‘proq ahamiyat berish talab etiladi, zero barkamol shaxsni shakllantirish uchun
tarbiyaga kompleks yondashish zarur. Avvalo, aniq fanlarda darsning didaktik
maqsadlarga erishishining o‘zi o‘quvchilar tarbiyasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Aniq fanlami o ‘qitish jarayonida amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishning asosiy
vazifalaridan biri - o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishdir. Masalan,
fizika, biologiya, geografiya va boshqa aniq fanlar bo‘yicha darslar davomida aniq
tabiiy qonuniyatlar, hodisalar, jarayonlami tushuntirish orqali ulardagi eng umumiy
belgilar, sifatlar va xossalar 14 yoritib beriladi. Jumladan, fizika darslarida
materiya haqida tushuncha berishda xalq og‘zaki ijodi namunalaridan biri -
14

topishmoqlardan keng foydalanish mumkin. 0 ‘quvchilarga fizik hodisalar yoki
osmon jismlari haqida topishmoq tarzida aytib berish havola etiladi. Masalan:
Ko‘k ko‘ylakka qo‘l yetmas. (Osmon) Uzoq
tog‘da o‘tyonar. (Quyosh) Shu o‘rinda U.Gadoyboev, K.Yoidoshevlarning «Fizika
darslarida xalq maqol va masallaridan foydalanish» xususidagi maqolasiga
murojaat etish mumkin. Astronomiyani o‘rganishda buyuk alloma Mirzo
Ulug‘bekning hayoti va asarlari, biologiya darslarida Abu Ali Ibn Sino asarlari,
matematikada Al-Xorazmiy, Umar Hayyomning hayoti va asarlarini, falsafiy
she’rlar bilan qo‘shib o‘rganish ham katta samara beradi. Aniq fanlar, xususan
iqtisodiyotga oid fanlarni o‘qitishda avloddan -avlodga o‘tib kelayoigan xarid
qilish, mahsulotni xaridorgir qilib tayyorlash, raqobatga bardosh berish, savdo
usullari, tejamkorlik haqidagi ma’lumotlami o‘zbek xalq maqollari, diniy
ta’limotlar, hadislardan namunalar keltirib berilsa, yoshlaming g‘oyaviy-siyosiy va
iqtisodiy tarbiyasi samarali bo‘ladi. Shu o‘rinda barcha fanlarni o‘qitishda mehnat
tarbiyasining ham o‘mi katta ekanligini ta’kidlash joiz. Yoshlarda ijtimoiy foydali
mehnatga hurmatni tarbiyalash, ya’ni uni mehnat qilishga ruhan tayyorlash
o‘zgalar mehnatini e’zozlash, ularda mehnatsevarlik, chidamlilik, tirishqoqlikni
shakllantirish - mehnat tarbiyasining asosiy vazifalaridan biridir. Bunda buyuk
allomalar asarlariga murojaat etish ham o‘rinlidir. Jumladan, Forobiyning «Buyuk
ishlarning naqllaridan» asarida shunday yozilgan: «Qiyinchilik va tajribasizlik
barcha xulqiy va fikriy fazilatlar oldida ko‘ndalang turadi, umuman, har qanday
hunami o‘rganishda o‘ziga yarasha qiyinchilik bor».9 Shu o‘rinda yoshlaming
yosh xususiyatlarini hisobga olib , mehnatsevarlik haqidagi xalq og‘zaki ijodi
namunalaridan ko‘plab misollar keltirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Yoshlaming
bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil qilishda ham xalq pedagogikasi manbalaridan
unumli foydalanish mumkin. Bunda o‘quv fanlari bo‘yicha turli to‘garaklar,
tematik kechalar, muloqotlar, savoljavob kechalari, tanlovlar, olimpiadalar,
sayohatlar, «Quvnoqlar va zukkolar» bellashuvlarini tashkil qilish lozim. Xalq
pedagogikasi asosida tashkil qilinadigan yuqoridagi kabi tadbirlaming yagona
talabi: mashg‘ulotlar ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan va mazmuni hayot bilan
15

bog‘liq boMishi hamda tizimli olib borilishi, mashg‘ulotlarda yoshlar faoliyati
xilma-xil va yangi ma’lumotlar, bilimlar, malakalar va ko‘nikmalarni egallashdan
iborat bo‘lmog‘i kerak. Axloqiy mavzuda o‘tkaziladigan munozaralar, savol-javob
kechalari, yoki o‘zbek xalqi tarixi va madaniyati bo‘yicha ko‘rik-tanlovlar
o‘quvchilarni xalq pedagogikasi asosida tarbiyalashga katta imkoniyatlar yaratadi.
Xususan, pedagogika va psixologiya mutaxassisligini mukammal egallashda ham
xalq pedagogikasining o‘rni beqiyos, «Pedagogika tarixi», «Pedagogik
konfliktologiya», «Oila pedagogikasi», «Pedagogik korreksiya», «Tarbiyaviy
ishlar nazariyasi va metodikasi», «Ijtimoiy pedagogika» kabi pedagogika
yo‘nalishidagi hamda psixologiya tsiklidagi qator fanlarni o‘qitishda ham xalq
pedagogikasi manbalaridan unumli foydalanish mumkin. Bu esa har bir fan
o‘qituvchisidan o ‘z kasbiga, mehnatiga vijdonan yondashishni va uning shaxsiy
namunasini talab qiladi. Zero, o‘zbek xalq pedagogikasi, uning manbalari,
tarbiyaviy va didaktik imkoniyatlarini har bir fan o‘qituvchisi avvalo o‘zi yaxshi
o‘zlashtirib olishi, bunda fanni o‘qitish metodikasi bo‘yicha egallagan bilim va
ko‘nikmalariga asoslanishi lozim bo‘ladi.
1.2 Yosh avlod tarbiyasida xalq pedagogikasining ahamiyati .
Har bir ijtimoiy tuzum kelajagi insoniyat istiqboli, kishilarning hayot va
turmush darajasi fan va madaniyat taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liqdir.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin ta’lim-tarbiya sohasida, milliy odob-
ahloqni qayta tiklash borasida, milliy urf-odatlar, turli-tuman an’analarni joy-
joyiga qo‘yish, milliy qadriyatlarni yanada rivojlantirish xususida juda keskin va
buyuk burilishlar bo‘lgani barchaga ayondir. Davlatning buyuk kelajagi, albatta,
yoshlarni chuqur bilimli va odob- ahloqli qilib tarbiyalash bilan bevosita bog‘liq
ekanini yoddan chiqarmaslik lozim. O‘zbek xalq pedagogikasi ta’lim-tarbiya
sohasida o‘ziga xos dorilfunun yaratgan. O‘zbek madaniyati, sharqona milliy
16

tarbiya nazariyasi va amaliyoti moziygacha borib yetgan tarixiy ildizlar orqali
oziqlanadi. Allomalarimiz “Agar kishiga hayotning o‘zi berolmasa ta’lim, unga
o‘rgata olmas hech bir muallim” deya nasihat qiladilar, bu inson o‘z tafakkuri
yordamida ta’lim-tarbiya olishi, odob-ahloq normalarini egallashi, o‘zi
yashayotgan jamiyatning insoniylik xulq-atvoriga xos, ma’naviy-ahloqiy ko‘nikma
va malakalarni o‘zida mujassamlashtirish lozimligini taqozo etadi.
Respublikamizda “Xalq pedagogikasi” fanini o‘rganishga katta e’tibor berilmoqda.
Ayniqsa, bu fan pedagoglar, umumiy
ta’lim maktablarining milliy sinflari o‘qituvchilari uchun, oliy o‘quv yurti
talabalari uchun, aspirant va magistrlar uchun zarurdir. Xalq pedagogikasi
tarbiyada oilaning muhim qirralarini ochib beradi. Oilada ota-onaning o‘rni, ularga
nisbatan farzandlar munosabatlari, bolalarni otalarining qudratiga ishonch ruhida
tarbiyalash, onaning beqiyos mehnatlarini qadrlashga orgatish, tarbiyada hamma
vaqt samara berib kelgan.Shu o‘rinda Xalq pedagogikasi tarixiga nazar tashlab
o‘tish o‘rinli. Buyuk pedagoglar ko‘proq xalqning pedagogik tajribalariga e’tibor
qaratgan. Chunki xalq pedagogikasi tarbiya haqidagi fanni boyitadi va unga
tayanch bolib xizmat qiladi.
Buyuk pedagog Ya. A. Komenskiy ham ozining faoliyatini xalq og‘zaki
ijodi, uning urf-odatlari, qadriyatlari to‘g‘risida material toplashdan boshlagan. X.
X. Niyoziy “Xalq pedagogikasi zamirida pedagogika fani shakllangan,
rivojlangan” - deb ta’rif beradi. U yana o‘zbek xalqi tarbiya sohasida o‘ziga xos
tizimga ega ekanini aytib o‘tadi. X. X. Niyoziy fikricha xalqni tarixiy tarkib
topishida xalq tarbiyasi muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Hamzaning hikoyalarida,
dramalarida, pyesalarida xalq pedagogikasi o‘z ifodasini topgan. Xalq
pedagogikasining asrlar davomida shakllanib rivojlanib boyib borishining fuqaro,
Vatan taqdirida hal qiluvchi rolining boisi, birinchidan uning hayotiyligi,
ta’sirchanligi serqirra, serma’noligida bo‘lsa, ikkinchidan uning bevosita xalq
tomonidan mavjud hayot jarayonida jonli an’analarda yaratilishi, yashashi, hayot,
inson muammolarini qamrab olishi tarbiyaning eng dolzarb masalalari yechimini
hal qilishga qaratilgani uchinchidan, umuminsoniy yo‘nalishga, umumbashariy
17

g‘oya – maqsadlarga qaratilgan bo‘lganligidir. Xalq pedagogikasi fanining
maqsadi-bo‘lajak komil shaxs ongida milliy va xalqchil tushunchalarni
shakllantirish, baynalmilallik tuyg‘ularini tarbiyalash, xalq orzusidagi komil
shaxsni tarbiyalab voyaga etkazishdan iboratdir. Fanning vazifasi esa-mazkur
tarbiyaviy sifatlarni shkllantiruvchi pedagogik jarayonga ijobiy ta’sir etish, uning
samaradorligini oshirishdan iborat. Xalq pedagogikasi tarixan xalqning o‘zi, uning
ijtimoiy ongi, tafakkuri, turmush tarzi bilan qorishiq ravishda shakllangan. U
xozirgi zamon pedagogikasi ilmining ibtidosi hisoblanadi. Xalqning o‘zi hayot
ekan uning pedagogik fikri, o‘z milliy pedagogik qarashlari ham yashayveradi.
Xalq pedagogikasi fani orqali, mutafakkir olimlar o‘gitlaridan baxra olish va
tarbiya jarayoniga tadbiq etish, qadriyatlar, udumlar, urf- odatlarga sodiqlik, ilm
olish, ustozlar qadriga yetish, oila mustahkamligiga erishish, xalqqa muhabbat,
hayotni sevish, milliy odob-ahloq me’yorlariga itoat qilish kabi jihatlarni
tarbiyalash amalga oshiriladi. O‘zbek xalqi bugungi mustaqillikni qo‘lga kiritgan
bir davrda ota- bobolar, ajdodlar erishgan yutuqlardan faxrlangan holda ularning
boy tajribalarini chuqur tahlil va tadqiq etish puxta o‘rganish zarur. Bu esa
yoshlarda bobolar ishlaridan, nasl- nasabidan faxrlanish tuyg‘ularini vujudga
keltiradi va ular o‘tmish an’analariga sodiq bo‘lishga harakat qiladilar. Tarbiya -
doimiy va izchil takrorlash, ishontirish mevasidir. Boshqacha aytganda doimiy va
izchil takrorlash, dalillar asosida tushuntirish ishonch tuyg‘ulari hosil qilinadi.
Shunday qilib, oliy o‘quv yurtlarida ta’lim olayotgan talabalar o‘zbek xalq
pedagogikasini quyidagi maqsadlarda o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
birinchidan.
O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi sifatida milliy mafkura tamoyillarini
egallaydi. Ikkinchidan, mutaxassis sifatida yosh avlodga milliy g‘oya va milliy
mafkura mohiyatini tushuntira olish ko‘nikmasini hosil qiladi. Prezidentimiz
aytganlaridek, biz kelajagimizni bugungi yoshlarga ishonib yashayapmiz. Bugungi
talaba ertangi rahbardir. U qanchalik ma’naviy barkamol, qo‘li, dili, vijdoni pok
bo‘lsa, kelajagimiz shu qadar buyuk bo‘ladi, bu esa siz bilan bizga, bo‘lg‘usi
rahbarlarning tarbiyachilariga ko‘p jihatdan bog‘liq. Har bir shaxs, xalq va
18

millatning o‘ziga xos orzu-umidlari va ma’naviy qarashlari bo‘ladi. Ular orasida
ta’lim va tarbiyaga bo‘lgan ehtiyoj alohida o‘rinni egallaydi.Chunki har bir
sog‘lom insonda tinmay bilim olib turish ehtiyoji mavjud. Aslida fikr doirasi keng
va tarbiyali insongina o‘zini erkin va baxtli his qiladi.Har qanday davlat o‘z
xalqining taraqqiyot bosqichiga mos ijtimoiy tuzumni tanlab oladi. Davlatning
ma’rifat tizimi jamiyat tanlab olgan tuzumning ijtimoiy buyurtmasini bajarishga
yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bizning bugungi ta’lim tizimimiz demokratik davlat va
bozor munosabatlariga asoslangan bo‘lishi zarur. O‘zbekiston Respublikasi
birinchi birinchi prezidenti I. A. Karimov birinchi chaqiriq Respublika Oliy
Majlisining birinchi ssesiyasida qilgan ma’ruzasida hur O‘zbekistonda demokratik
tuzumni barpo eta borish bilan birga, amalga oshirilayotgan ulkan o‘zgarishlarning
asosiy ishtirokchilari bo‘lgan jamiyatimiz a’zolarining ma’naviyatini butunlay
yangicha qaror toptirish lozimligini aytgan edi. Bu fikrlarni Prezidentimiz keyingi
chiqishlarida ham bir necha bor ta’kidladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining tarixiy o‘n to‘rtinchi sessiyasida so‘zlagan nutqida jamiyat
ma’naviyatini yanada yuksaltirish va kadrlar masalasini O‘zbekistonning XXI
asrda rivojlanishining eng ustivor yo‘nalishlardan biri sifatida olg‘a suradi.
Kelajagi buyuk davlatni qurayotganlar tafakkuri, ahloqi yangi iqtisodiy
munosabatlarni tarkib toptirishga va moddiy ne’matlar yaratishga astoydil
yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Mana shunday ijobiy xislatlarga ega bo‘lgan insonni
tarbiyalash ta’lim-tarbiya tizimi zimmasiga yuklatilgan. Yaqin o‘tmishimizdagi
“sovet pedagogikasi” ning ta’lim-tarbiya berish usullari barcha odamlar bir xil
qobiliyatga, bir xil dunyoqarashga, bir xil ehtiyojga ega, degan ijtimoiy hayot
qonuniyatiga zid, “taqlid qilish” usuliga asoslangan edi. Shu bilan birgalikda,
oqishga hammani jalb qilish maqsadida didaktikaning oltin qoidasi bo‘lgandiqqat
qildirish tamoyiliga zid holda oqitishga harakat qilindi. Vaholanki, pedagogika
ilmi va amaliyotining ma’lumotiga qaraganda, o‘qituvchi talabalar diqqatini o‘ziga
qaratib, uni dars oxirigacha saqlab turish uchun sinfdagi bolalar soni 15-20 dan
oshmasligi kerak ekan. Aks holda, darslarni ijro bo‘lmasligiga, yosh avlodni esa,
“maktabga borib keluvchilar”, “bitiruvchilar” va “hech narsani bilmaydigan”
19

kishilar toifasiga aylantira boradi. Undan tashqari, “kommunizm kishisi”
andozasidan kelib chiqib, hammani birday tezkorlik bilan bilimdon qilib
tarbiyalash maqsadida oqishning har bir bosqichida haddan tashqari kop fanlar
kiritilib, hatto o‘rtacha qobiliyatga ega bo‘lgan bola ham bilimini qabul qilish
imkoniyatidan mahrum bo‘ldi. Natijada o‘quvchi va talabalar me’yoridan ancha
ko‘p axborotni ongiga sig‘dira olmasdan, bora-bora oqishga loqayd munosabatda
bo‘la boshlaganlar. Berilayotgan bilimni to‘liq egallayman, degan tirishqoq bolalar
bu bilimlarni faqat taqlid usuli orqali yod olib ulgurishgan, xolos. Mexanik
ravishda yod olingan bilim turg‘un bolmay, bola xotirasidan tez ochib ketadi. Shu
bilan birgalikda “sovet pedagogikasi” o‘ta mafkuralashtirilgan bo‘lib, faqat
materialistic dunyoqarash, sinfiy qarama qarshilik, milliy va hududidy
xususiyatlarni hisobga olmaslik va hokazolar barcha fanlar, shu jumladan
pedagogika fani mag‘iz- mag‘ziga singdirilgan edi. Bunday jonsiz nazariy
pedagogik adabiyotlarni tubdan qayta ko‘rib chiqib, milliy istiqlol mafkurasi va
XXI asrdagi O‘zbekiston taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishlaridan kelib chiqqan
holda, jahonni ilg‘or pedagogic fikrlari asosida milliy pedagogika dastur va
darsliklarini yaratish zarur bo‘ldi. Milliy pedagogika deganda davlat
konstitutsiyasi, ta’lim to‘g‘risidagi qonun hamda istiqbol rivojlanish dasturlari,
jamiyatning tarixiy taraqqiyot qonuniyatlari va uslublar majmui tushiniladi.
O‘zbekiston xalqi asriy orzusi - mustaqillikka erishib, barqaror taraqqiyot yo‘lidan
bormoqda. Endilikda xalqimiz o‘z taqdirining haqiqiy egasi, o‘z tarixining
ijodkori, milliy ma’naviyat va qadriyatlarning chinakam sohibiga aylanmoqda.
Milliy ana’nalar, dinimiz, tariximiz qaytadan tiklanmoqda, o‘zligimizni tobora
chuqur anglab yetmoqdamiz. 2 Xalq pedagogikasi fanining maqsad va vazifalari,
mazmuni. Insoniyat tarixining har bir bosqichida rivojlanish yo‘nalishi ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotning metodologik birligi qonuniyati asosida belgilangan. Ushbu
qonuniyat jamiyatda hukm surgan ijtimoiy-iqtisodiy qarashlar, g‘oyalar va ideallar
asosida ijtimoiy ong shakllari bo‘lgan fan, san’at, madaniyat, ishlab chiqarish va
turmush tarsi rivojlanishiga omil bo‘lgan. Shu tariqa tarixiy taraqqiyot davomida
barkamol shaxsni tarbiyalash va voyaga yetkazish yuzasidan to‘plangan boy
20

ma’naviy meroslar xalq pedagogikasida o‘z ifodasini topib borgan. Demak,
bo‘lg‘usi pedagog kadrlarni tayyorlashda aynan shu ma’naviy meros - xalq
pedagogikasining ta’lim-tarbiyaga oid asosiy g‘oyalari bilan tanishtirish orqali
ularda pedagogik faoliyatda samarali foydalanishga zamin tayyorlaydigan bilim,
ko‘nikma va malakalarni egallashlariga asosiy e’tiborni qaratishimiz zarurdir.
Markaziy Osiyo xalqlari, xususan, o‘zbek xalqi va uning madaniy- ma’rifiy
taraqqiyoti asrlar davomida rivojlanib kelgan, tarbiya g‘oyalari turli davrlardagi
ijtimoiy siyosiy jarayonlar mohiyatini o‘zida mujassamlashtirdi. Xalqimiz yaratgan
ana shu ma’rifiy fikr va g‘oyalar, ta’lim- tarbiyaga oid boy meros minglab
avlodlarni umuminsoniy fazilatlar ruhida tarbiyaladi. Demak, ajdodlarimiz merosi
bo‘lgan xalq pedagogikasini xalq donishmandligi va odobnomasining nodir sohasi
deyilishi bejiz emas. Xalq pedagogikasi asrlar davomida avlod-ajdodlarimizning
axloqiy, ma’rifiy shakllanishi va kamolotida muhim o‘rin tutgan. Chunonchi, xalq
o‘zining ma’naviy- ma’rifiy, badiiy-estetik qarashlari, falsafiy- axloqiy
tushunchalari, hayotiy, ta’lim-tarbiyaviy xulosalarini xalq pedagogikasida aks
ettirgan. Xalq pedagogikasining muhim yo‘nalishi milliy tarbiyani amalga
oshirishdir, muhim xususiyatlaridan biri esa millatga xos bo‘lgan xususiyatlarning
saqlanishini ta’minlash sanaladi. Shuni qayd etish kerakki, xalq pedagogikasidagi
pedagogik qarashlar, allomalarimiz tomonidan ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil
etish va o‘qituvchining insoniy fazilatlari va kasbiy tayyorgarligi xaqidagi
bildirilgan fikrlar hozirgi kunda ham o‘z qimmatini yo‘qotmagan. Insoniyat
jamiyatining barcha bosqichlarida barkamol shaxsni voyaga yetkazish dolzarb
muammolardan biri bo‘lib kelgan. Xalqimiz pedagogik qarashlarining tahlili bu
borada juda boy ma’naviy - ma’rifiy meros mavjudligini ko‘rsatadi. Demak,
bo‘lg‘usi pedagogik kadrlarni xalqimizning ta’lim-tarbiya nazariyasi va amaliyoti
bo‘yicha to‘plagan boy ma’naviy-ma’rifiy meros va pedagogik qarashlari bilan
tanishtirish ularning kasbiy-pedagogik tayyorgarligini orttirishga zamin
tayyorlaydi. Xalq pedagogikasining asosiy tadqiqot obyekti xalqimizning axloqiy,
ta’lim- tarbiyaviy qarashlari bo‘yicha to‘plangan boy ma’naviy- ma’rifiy meros va
21

pedagogik g‘oyalari bilan tanishtirish jarayoni sanaladi. Mazkur jarayonda
quyidagilar
o‘rganiladi:
-xalqimizning ma’naviy-ma’rifiy va milliy qadriyatlari;
-oilada farzand tarbiyasi, tarbiya metodlari, usul va vositalari;
-o‘zbek xalqining axloqiy me’yorlari, muomala madaniyati;
-xalq pedagogikasida tabiat va inson munosabatlari, sog‘lom turmush tarzining aks
etishi;
- buyuk mutafakkirlarning pedagogik g‘oyalari;
-xalq og‘zaki ijodi va dostonlarning tarbiyaviy ahamiyati;
-milliy urf-odatlar, marosimlar, an’analar, udumlar, xalq o‘yinlari va
o‘yinchoqlarining
tarbiya vositasi sifatidagi o‘rni;
-xalq pedagogikasida diniy ta’limotlar;
-xalq pedagogikasida xalq amaliy san’ati, hunarmandchiligi va h.
Xalq pedagogikasi fanining asosiy maqsadi – bo‘lg‘usi pedagogik
kadrlarda pedagogik tafakkurni shakllantirish va kengaytirish, xalqimizning
o‘qitish jarayonini tashkil etish va tarbiya nazariyasi bo‘yicha to‘plangan boy
ma’naviy-ma’rifiy merosi va pedagogik qarashlari, ta’limiy-tarbiyaviy
imkoniyatlari bilan tanishtirish orqali ularning kasbiy-pedagogik tayyorgarligini
orttirishdir. Fanning vazifalari - xalq pedagogikasining ta’lim-tarbiyaga oid boy
tajribasi, tarbiya usullari, insoniylik fazilatlari va qadriyatlar, xalq
pedagogikasining sharqona va turkona an’analari, ta’lim-tarbiya jarayonlarining
xalq og‘zaki ijodida, milliy urf- odatlarda, diniy ta’limotlarda ifodalanish
masalalarini o‘rganish hamda kelajak avlodga uning mazmun-mohiyatini
tushuntirishdan iborat. O‘zbek xalqining o‘tmishdagi tarixiy tajribasi, ma’naviy,
madaniy, ijtimoiy hayoti, oilada farzand tarbiyasi bilan bog‘liq masalalarni ilmiy
jihatdan to‘la bilish uning kelajakdagi taraqqiyot yo‘lini aniq belgilab beradi. Zero,
o‘z elining murakkab tarixini, etnik xususiyatlari va pedagogik g‘oyalarini aniq
22

bilish ma’naviy barkamollikni ta’minlovchi bir omildir. O‘zbekiston
Respublikasining birinchi Prezident I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi IX sessiyasida so‘zlagan nutqida ta’kidlaganlaridek: “Mamlakatimizning
istiqlol yo‘lidagi birinchi qadamlaridanoq, buyuk ma’naviyatimizni tiklash va
yanada yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy
zaminini mustahkamlash, zamon talabi bilan uyg‘unlashtirish asosida jahon
andozalari va ko‘nikmalari darajasiga chiqarish maqsadiga katta ahamiyat berib
kelinmoqda”. Bu esa bizdan boy ma’rifiy merosimizning bebaho manbalaridan
ta’lim-tarbiya jarayonida unumli foydalanishimizni taqozo etadi. Birinchi
Prezident I. A.Karimov o‘z asarlarida ajdodlarimiz qoldirgan boy milliy
qadriyatlarning ahamiyati haqida ham alohida fikr bildirib: “Xalqimiz tayanchi
ajdodlarimiz qoldirgan ma’naviy merosning o‘zi bir hazina, bu hazinadan oqilona
foydalanishimiz lozim”, - deydi. Ana shu ma’naviy merosning bir ko‘rinishi
bo‘lgan xalq pedagogikasi obidalari faqat pedagogik haqiqatlar majmuasigina
bo‘lib qolmay, balki xalqimiz unda o‘z ideallari hamda muhim didaktik
prinsiplarini ham aks ettirgan. Shu o‘rinda turli xalqlar pedagogikasi bilan
shug‘ullanuvchi etnopedagogika fani haqida to‘htalib o‘tsak. Etnopedagogika –
etnik guruhlarning ta’lim tarbiya borasidagi tajribalari, oila, urug‘, avlod,
millatning qadimiy qadriyatlariga ma’naviy botiniy (ichki, yashirin) va zohiriy
(tashqi, ochiq) qarashlari haqidagi fandir. U xalq pedagogikasidan zamonaviy
sharoitlarda foydalanish yo‘llarini ko‘rsatadi, etnik guruhlarning bu boradagi
tajribalarini yig‘adi va tatbiq etadi.1 Boshqacha qilib aytganda, etnopedagogikani
turli xalqlar tarbiyasining tarixi va nazariyasi sifatida ko‘rish mumkin. Barcha
xalqlarda benazir aql, xushmuomalalik,mardlik, xaqgo‘ylik, mehnatsevarlik,
Vatanga muhabbat, xalqiga sodiqlik kabi xislatlar yuqori baholanadi. Etnopedagog
G.N.Volkovning ta’kidlashicha, “ Наг bir xalqning kuchli va o‘ziga xos jihatlarini
ta’kidlovchi stereotip tavsiflar hozirgi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas”.
Nemischa batartiblik, amerikacha ishbilarmonlik, fransuzcha xushmuomalalik,
inglizcha rasmiyatchilik, o‘zbekcha mehmondo‘stlik kabi ijobiy fazilatlar shular
jumlasidandir. O‘tmishning buyuk pedagoglari xalqning pedagogik qarashlari va
23

pedagogik tajribalarni o‘rganishga juda ko‘p e’tibor berganlar. Klassik
pedagoglarning ta’kidlashicha, xalq pedagogikasi tarbiya haqidagi fanni boyitadi,
uning tayanchi va asosi bo‘lib xizmat qiladi. Xalq pedagogikasi o‘z navbatida
etnopedagogikaning predmetidir. U pedagogik fanlarning yuzaga kelishi va
rivojlanishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Badiiy adabiyotning yaratilishi bilan
og‘zaki ijod bartaraf etilmagani kabi pedagogik fanlar ham xalqning kundalik
hayotidan pedagogik qarashlarni siqib chiqara olmadi. Pedagogik fanlar va xalq
pedagogikasi o‘zaro munosabatga kirishdi, bir-birining rivojlanishiga yaxshi ta’sir
qildi va buning natijasi o‘laroq pedagogic madaniyat vujudga keldi. Xalqlarning
pedagogic madaniyati bilan juda bqiziqqan rus yozuvchisi V.G.Belinskiy: “ Наг bir
millatning o‘ziga xosligi, asosan faqat shu millatga xos dunyoqarash, din, til, urf-
odatlar va an’analardir”, - deydi. O‘tmishda yig‘ilgan ma’rifiy boyliklarni buyuk
faylasuf Gegel “o‘zidan kuch taratuvchi ona yer» bilan taqqoslagan. Uning
ta’kidlashicha, “ilm-fan va ta’limning har bir yangiligi uning qadimiylikka
murojaatidan kelib chiqadi”. Demak, madaniyatning, jumladan pedagogik
madaniyatning an’anaviyligi xalqlarning yuqori madaniyatining muhim belgisidir.
Buyuk alloma Abu Nasr Forobiy: “Xalqlarning o‘z qadimiy madaniyatiga e’tibori
va qiziqishning uyg‘onishi ularning haqiqiy donoligidan dalolatdir”, -
deydi.Demak, xalq pedagogikasi xalq ommasining turmush faoliyati jarayonida
to‘plangan va avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan tarbiya borasidagi tajriba va
bilimlari у ig‘indisidir.Folklorshunos T.Mirzaev ta’rifi bilan aytganda: “Xalqimiz
antik davr va o‘tgan asrlarning klassik epopeyalari – “Iliada” va “Odisseya”,
“Maxobxorat” va “Ramayana”, “Igor jangnomasi” va “Shohnoma”, “Manas” va
“Jangar” kabi shohasarlar bilan bellasha oladigan va ular bilan teng turgan
hayratomuz dostonlarga, rang-barang ertaklarga, xalqning hayot tajribalarini o‘zida
mujassamlashtirgan ajoyib maqol va matallarga, juda ko‘p topishmoqlar,
latifalarga egaki, bular ma’naviy boyligimiz, zo‘r iftixorimizdir” . O‘rta Osiyo
xalqlari, shu jumladan o‘zbek xalqi boshqa xalqlar kabi moddiy- ma’naviy
boyliklar yaratuvchi ijodkor xalq. Ko‘p qirrali tarixiy va boy madaniyatning
ajralmas qismi bo‘lgan xalq pedagogikasini o‘rganish orqali kamolotga erishgan
24

ajdodlarimiz, buyuk allomalarimizning ilm-fan, san’at va adabiyot sohasidagi
durdonalari uzoq asrlar davomida jahon madaniyati xazinasidan o‘ziga munosib
o‘rinegallagan. “Xalqimizning ma’naviy madaniyatidan biri bo‘lgan xalq
pedagogikasining eng ilg‘or va eng noyob fikr va mulohazalari, tarbiya borasida
qo‘llanib kelingan usul, vosita, ko‘nikma va malakalar bizning zamonamizda ham
o‘z qimmati va ahamiyatiniyo‘qotmagan”. Xalq pedagogikasi tom ma’nosi bilan
umuminsoniy, xalqchil pedagogikadir. Uni xalqlar tarixi, xalq falsafasi,
psixologiyasi, etnografiyasi, va xalq tibbiyotidan tashqarida tasavvur qilib
bo‘lmaydi. Shuningdek, xalq pedagogikasi o‘zining udumshunoslik, elshunoslik,
qadrshunoslik, ruhshunoslik, mumtoz adabiyot, san’at,og‘zaki ijod kabi fan
sohalaridagi eng yaxshi namunalarni, hayotning, tafakkurning, odob-ahloq, ta’lim-
tarbiyaning hamma jabhasini qamrab oladi. Xalq pedagogikasining bunchalik ta’sir
kuchi, ahamiyati va yashovchanligining boisi, “birinchidan uning hayotiyligi,
ta’sirchanligi, serqirra, serma’noligida bo‘lsa, ikkinchidan, uning bevosita xalq
tomonidan mavjud hayot jarayonida jonli an’analarda yaratilishi, hayot, inson
muammolarini qamrab olishi, tarbiyaning eng dolzarb masalalari yechimini hal
qilishga qaratilgani, uchinchidan, umuminsoniy yo‘nalishga, umumbashariy g‘oya
maqsadlarga qaratilganidadir” . Vatanimizga mukammal, axloqan pok, har
tomonlama yetuk, o‘z xalqi va vataniga fidoiy, jismoniy barkamol yoshlarni
tarbiyalashda xalq pedagogikasining barcha imkoniyatlaridan foydalanish
masalalari mazkur fanni o‘rganish maqsadini belgilab beradi. Chunonchi milliy va
ma’naviy qadriyatlar mohiyatini kelgusi avlodga tushuntirish ham muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Ma’lumki, qadriyatlarni yaratuvchi ham, avloddan-
avlodga yetkazuvchi ham xalqning o‘zi. Shu bois ham xalq pedagogikasida
qadriyatlar pedagogik jihatdan keng o‘rganiladi, bunda ular quyidagi shakllarda
namoyon bo‘ladi: oilaviy qadriyatlar, mehnat qadriyatlari, maishiy turmushni
ifodalovchi qadriyatlar, ijtimoiy-siyosiy mazmundagi qadriyatlar, madaniy-
ma’rifiy qadriyatlar, badiiy- estetik qadriyatlar, sog‘lom turmush tarziga oid
qadriyatlar, ma’naviy- ruhiy qadriyatlar.
25

II. BOLALARNI DO‘STLIK, O‘RTOQLIK RUHIDA TARBIYALASHDA
O‘ZBEK XALQ ERTAKLARIDAN FOYDALANISHNING MAVJUD HOLATI
2 .1 Bolalarni do‘stlik o‘rtoqlik ruhida tarbiyalashda o‘zbek xalq ertaklaridan
foydalanish
Hozirda ta’lim-tarbiya tizimida asl milliy qadriyatlarga tayanish tobora
qaror topib bormoqda va ko‘ngil tarbiyasiga, ya’ni inson ma’naviyatini
shakllantirishga birlamchi vazifa sifatida yondashish ustuvor bo‘lib bormoqda.
Binobarin, yosh avlodni yoshligidan ma’naviyatli qilib tarbiyalashga e’tibor berib
borilsa, u o‘zining katta samarasini beradi. Bolalarimizda kitobga mehr,
ishtiyoq uyg‘otish uchun, avvalo, o‘zimiz unga to‘g‘ri munosabatda
bo‘lishimiz lozim. Adabiyotga mehr qo‘yishning o‘zida bir hikmat bor. Bolalar
ohangrabodek olam misoli juda tez o‘sish, rivojlanish va o‘zgarishlar ichida
yashaydilar. Bu farzand tarbiyasida aynan shu palla qanchalik ahamiyatli
ekanining yana bir isbotidir. Bugungi kun psixologlari bolalarni tarbiyalashning
usullaridan biri sifatida ertak terapiyani juda ko‘p ta’kidlab o‘tishmoqda. Bizga
ma’lumki, ta’lim bosqichining ilk bosqichi, bu maktabgacha bo‘lgan ta’lim
hisoblanib, ushbu davrda bolalarning dunyoqarashi va axloq-odobining
rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Bu davrda ular fiziologik, psixologik,
jismoniy, ruhiy, ma’naviy-axloqiy, aqliy jihatdan rivojlanadi va shu bilan
birgalikda insonlarga mehr-oqibatli bo‘lish, kattalarga hurmatda, kichiklarga
izzatda bo‘lishni, shuningdek, bir qator insoniy fazilatlarni tarbiyalashga asos
yaratiladi. bolalarga ta’lim - tarbiya berishda ertaklarning o‘rni beqiyos
hisoblanadi. Ertaklar orqali bolalarga odob-axloq haqidagi bilimlarni yetkazib
berish osonroq kechadi. Ertaklar hamma yoshdagi bolalarga birdek yoqadi va
birdek ta’sir etadi. Ertaklarning ta’lim va tarbiyadagi ahamiyati shundaki, bola
ushbu ertaklar talqinidagi qahramonlarning salbiy va ijobiy tomonlarini
26

eshitish va ko‘rish yordamida o‘zlaridagi xulq-atvorning qanchalik to‘g‘ri yoki
noto‘g‘ri ekanligini anglashi va o‘z xulqidagi salbiy tomonlarini o‘zgartirishi
mumkun. Shu bilan bir qatorda, ertak bilan tanishish natijasida har bir ertak
qahramonlarining xatti-harakatini ongli ravishda axloq normalari va qoidalari
doirasida bajarishga urinadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotidagi har bir
tarbiyachidan bolalarning axloqiy tarbiyalarini kengaytirib borish, xulq-
atvorining axloqiy sabablarini aniqlab borish uchun, o‘ta e’tiborli bo‘lishni va
ziyraklikni talab etadi. Bolalar taraqqiyotidagi bolalar ertaklari rollari ko‘p
qirrali. Ertak bolalarning tarbiyasida ajralmas element hisoblanadi. U
hayotdagi bolalarni tushunadigan tilda o‘rgatadi, yaxshilik va yomonlik haqida
gapiradi. Bolalar, yangi va kattalar nutqidan ko‘ra, hikoyani yanada osonroq
tushunadilar. Shuning uchun, agar kattalar bolaga biror narsani tushuntirishga
yordam berishsa, uni qo‘llab-quvvatlang. Hikoyalarni o‘qib, so‘zlab berish orqali ,
biz bolaning ichki dunyosini rivojlantiramiz. Ertak xulq-atvori va aloqa asoslarini
shakllantirishga yordam beradi. Ertaklarni o‘qish uchun bolaning xotirjam va
yaxshi kayfiyatda bo‘lgan “o‘ng” vaqtini tanlash muhimdir. Ertakni qiziqarli
o‘qish kerak, bu ko‘proq foyda va ijobiy his-tuyg‘ularni keltirib chiqaradi.
Katta yoshlarda yaxshi va yomonni bilish shakli tasavvurga ega emas. Bolalar
bu shaklda ma’lumotni idrok qila olmaydi, ular tasvirga, o‘yinga muhtojdir.
Bolalarni tarbiyalashda ertaklarining o‘rni e’tiborsiz qoldirilmaydi. Bola tasvirlarni
taqdim etib, qahramonlarning ichki dunyosini tushunishni o‘rganadi, ular bilan
do‘stlashadi va yaxshilik kuchiga ishonadi. Bolalar ertaklarining roli nafaqat
yoqimli dam olish bilan chegaralanib qolmaydi. Masalan, bolaning
tashvishlarini yo‘qotishning bir usuli hisoblanadi. Ertaklardan foydalanib,
paydo bo‘lgan shaxsning salbiy tomonlarini yengib o‘tishga yordam beradi.
Farzandingizning tabiatiga qarab, bir qator fikrlarni hisobga olishingiz
lozim bo‘ladi. Xalq ertakalrida ko‘p asrlik aql-idrok mavjud. Ko‘pincha
afsonalar dahshatli realizmda ayblanadi. Bolada kattalar majoziy ko‘rinishda
ko‘rgan shafqatsizliklarni bo‘lsa, u mo‘jizaviy tarzda ertaklarni his qila
olmaydi. Bolaga yomonlikka barham berilishinitushuntirish kerak. Ertaklarda har
27

doim yaxshilik g‘olib bo‘lishini anglab yetish juda muhimdir. Keyin unga
hayotning qiyinchiliklarini yengish osonroq bo‘ladi. Sizning ertakka bo‘lgan
munosabatingiz ham muhimdir. Bolani tarbiyalashda ertak olamini to‘liq
ishlatish kerak. Bir ertak orqali bolaning “ yaxshi ” va “ yomon ” nima ekanligini
tushunishi osonroqdir. Bola o‘zini o‘zi ijobiy ertak qahramon sifatida taqdim
etadi. Ertak bolaning to‘liq rivojlanishi uchun eng qulay vositalardan biridir.
Agar siz bolalarning yosh xususiyatlari bilan bog‘liq ertaklarni to‘g‘ri tanlasangiz,
bolaning hissiy holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan bo‘lasiz. Agar bolaning
sevmaydigan va sevimli qahramonlariga e’tibor qaratadigan bo‘lsangiz,
bolaning mumkin bo‘lgan psixologik muammolarini o‘z vaqtida aniqlashingiz va
to‘g‘ilashingiz mumkin. Bolaning fantaziyasi ham ijobiy, ham rivojlanishning
salbiy tomoniga yo‘naltirilishi mumkin. Oddiy hodisalarga ega bo‘lgan
ertaklardan boshlash yaxshidir. Ertak ertagi bilan mashg‘ulot o‘z - o‘ziga
ishonch va o‘z-o‘zini ishontirishga yordam berishi kerak. Xalq ertaklari o‘z
navbatida uch turga bo‘linadi.
1. Hayvonlar haqida.
Aynan ana shunday ertaklar bolalarga yaxshi ta’sir qiladi. Bolalar uchun hayvonlar
shunchaki ertak qahramonlari emas, balki o‘z aqli, fazilati va kamchiligiga ega
bo‘lgan mavjudotlardir.
2. Kundalik hayot haqida.
Bunday ertaklar oilaviy hayot haqida hikoya qiladi hamdakelishmovchiliklarning
yechimini topish yo‘llarini ko‘rsatadi. Bosh qahramon barcha qobiliyatini
ishga solib, maqsadiga yetadi. Kundalik hayot haqidagi ertaklar bolada qat’iylik,
maqsad sari intilish va jasurlik kabi xususiyatlarni shakllantiradi.
3. Qo‘rqinchli ertaklar
Bunday ertaklar bolalarda kattalar hayotiga nisbatan o‘ziga xos immunitet
yaratadi. Tabiiyki, bunday ertaklar me’yorida bo‘lishi hamda ularni ayniqsa,
bolangiz hissiyotga qattiq beriluvchan bo‘lsa uyqu oldidan o‘qimaslik kerak.
Ammo umuman ta’qiqlash kerak emas. Mualliflik ertaklari Ertaklarning bu turi
ham bolaning rivojlanishi uchun juda mihim, chunki bunday ertaklar
28

qahramonlarining turliligi hamda kutilmagan voqealarga boyligi bilan ajralib
turadi. Mualliflik ertaklarini ham shartli ravishda bir necha turga bo‘lish mumkin.
1. Sehrli
Yozuvchilar tomonidan yozilgan sehr va mo‘’jizalarga boy bo‘lgan ertaklar
xalq ertaklaridan ta’sirchanligi va qahramonlarning konkretligi bilan, syujetining
ravshanligi va puxtaligi bilan ajralib turadi. Aka-uka Grimm, Sh. Perro, G.H.
Anderson kabi yozuvchilarning ertaklari bunga misol bo‘la oladi.
2. Ta’lim-tarbiyaviy
Bunday ertaklar asosan pedagoglar tomonidan yozilgan bo‘lib, bolalarga darslar va
nasihatlarsiz ta’sir o‘tkazish hamda ularga bilim berishga qaratilgan. Bunday
yo‘l bilan kichkintoylar harf va raqamlarni osonroq va tezroq o‘rganadilar.
3.Psixokorrektsiyalovchi.
Psixologlar tomonidan tanlangan va yozilgan ertaklar yordamida farzandingizning
fe’l-atvorini ijobiy tomonga o‘zgartirishingiz mumkin. Psixologiya sohasida
hatto ertakli terapiya yo‘nalishi bor. Ruhshunos mutaxassislar bunday ertaklar
yordamida boladagi qo‘rquv, alamlarni ketkazadilar, oila a’zolari hamda
do‘stlari bilan munosabatlarni yaxshilashga yordam beradi. Shubhasiz, ertaklar
bolaning psixologik rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi, biroq ertaklarni
faqatgina tarbiyaviy ahamiyatining ketidan quvish kerak emas. Ertaklarni o‘qish
va tinglash – bu avvalambor bolalarga zavq bag‘ishlovchi maroqli mashg‘ulot
bo‘lishi zarur.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, bola xatti-harakatidagi
emotsional buzilishlarni, albatta o‘yinlar, o‘yinchoqlar, bolaning tasviriy
faoliyati, musiqa, teatr va umuman aytganda, san’at yordamida ham to‘g‘rilasa
bo‘ladi. Lekin bolalar uchun eng tushunarli va sevimli usul bu – ertakdir.
To‘g‘ri tanlangan ertak yordamida boladagi ko‘plab muammolar – qo‘rquv,
injiqlik kabilarni yo‘qotish unda qat’iyat va irodani shakllantiradi. Ertaklarni
faqatgina psixologik terapiyadagina qo‘llamay, balki oila davrasida muntazam
qo‘llash bolalik davridagi eng iliq hislarni bola xotirasida muhrlashga imkon
beradi. Ertaklar bolaning muammolaridan kelib chiqqan holda tuzilishi, ertak
29

terapiyasini o‘tkazish mobaynida bolaning har bir xatti-harakatiga ahamiyat
berib borilishi lozim.Bolaning individual xususiyatlaridan kelib chiqqan holda
ertakni qabul qilish darajasini muntazam kuzatib borish lozim.
2.2 O‘quvchilarini ma’naviy – axloqiy tarbiyalashda xalq rivoyatlarining
tarbiyaviy ahamiyat i
Ma’lumki, musulmon olamida yaxshi odamlar xayoti davomida k o‘ proq
savob ishlar qilsam , degan uy orzular bilan yashagan. Bu orzularini birovga
yaxshilik qilish , ariq qazish, suv chiqarish, y o‘ l qurish, nixol ekish y o‘ llari bilan
amalga oshirgan. Bu ishlarning savobi katta ekanligi odamlarning qon-qoniga
singib ketgan, odat bo‘lgan.
O‘tm i shda otalar bola yoshlikdan me h natga o‘rgatilmasa katta bo‘lganida
uning mustaqil hayot kechira olmasligini, dangasa va ishyoqmas bo‘lib qolishini
yaxshi bilganlar. Ular bolalarini yoshlikdan turli ishlarga jalb qilishda me h natning
faqat moddiy ji h atini emas, balki tarbiyaviy a h amiyatini xam xisobga olganlar.
Ota-onalar jinsiy xususiyatiga qarab bolalarga topshiriq berishni me h nat
tarbiyasida asosiy qoida deb bilganlar: qizlar uy ishlarini boshqarishga-kiyim
bichish va tikish, ovqat pishirish, uyni ozoda tutish, uy h ayvonlariga qarash va
sog‘ish, k ir yuvish, mexmon kelganda dasturxon yozish kabi ishlarga o‘ rgatilgan;
O‘ g‘il bolalar r o‘ zg‘ordagi og‘ir ishlarni bajarishgan – o‘ tin yorish,mollarga yem-
xashak solish b ilan shug‘ullanga n lar, q o‘ y xaydashda yer chopishda otalariga
k o‘ maklashganlar.
Ishga o‘ rganish va o‘ rgatishda diqqat qilinadigan yana bir narsa- xar ishni
o‘ z vaqtida bajarishdir. Ishga odatlanish qancha muxim b o‘ lsa, ishni o‘ z vaqtida
bajarishdir . H ar ishni o‘ z v a qtida ishlamay kechiktirish , k o‘ p ishlarning yig‘ilib
yuzaki sifatsiz ishlanishiga yoki butunlay qolib ketish i ga sabab b o‘ ladi. S h uning
uchun h ar bir ishni o‘ z vaqtida g‘ayrat va matonat bilan bajarish lozimdir.
Me h nat tarbiyasida bolalarda mustaqillik qobiliyatini rivojlantirishga
kattalarning raxbarlik qiluvchi zaruriy qoida deb h isoblaydi . Bunda raxbarlik
30

qiluvchi kishilarning uzlari me h nat qoidalariga amal qiladilar va tarbiya usullarini
egallab, bolalarga vazifalarini t o‘ g‘ri taqsimlab uning bajarilishini nazorat qiladilar
Xalq pedagogikasida bolalarni uz-uziga xizmat qilishga urgatilgan. Katta
yoshdagi o‘ g‘il va qizlar ota-onalari b o‘ lmagan paytda uyda bajarish lozim b o‘ lgan
barcha ishlarni mustaqil ado etganlar.
O‘tmishda me h nat tarbiyasida turli usul va vositalarni qo‘llash orqali bolalar
me h natga ruxan va amaliy jixatdan tayyorlangan. Bolalarni a maliy mashg‘ulotga
tayyorlashda ishontirish, qiziqtirish va bola faoliyatini baxolash usullari
q o‘ llangan. Xalq bu ishlarni amalga oshirishda vosita sifatida uyin va
marosimlardan og‘zaki ijodning me h nat mavzuidagi asarlaridan moxirona
foydalangan badiy s o‘ z vositasi sifatida bolalar ruxiyatiga ta’sir ko‘rsatgan.
Ularning bu tadbirlari bolalarning axloqiy va ruxiy jixatdan me h natga
tayyorlanishida mu h im axamiyatga ega bo‘ldi.
Bolalarda mexnat qilish zarurligiga ishonch xosil qilishda ularni mexnatga
ruxan tayyorlashda bobolar maqol , topishmoq va ertaklar bilan bir qatorda, da’vat
qilish, undash, nasixat qilish, maslaxat berish, amalda kursatish usullarini xam
qullaganlar. Ota-bobolar bu usullar Bilan bolalarda inson xayotida mexnatning
urni, axamiyati xaqida tushuncha xosil qilganlar.
O‘tmshda yaxshi va namunali ishlari uchun bolalarni rag‘batlantirish usuli
xam mexnat tarbiyasida yaxshi natija bergan. Bu usul, namunali ishlar qilgan
bollarga nisbatan qullangan: “barakalla “Juda zo‘r raxmat” “Umrigdan baraka
top” so‘zlari bilan bolaning ko‘ngli ko‘tarilgan, kulib-erkalab boshi silangan.
Mexnat tarbiyasida ota-bobolar qullagan ibratli usullar ularning boy tajribasi
xozirgi davrda xam maktablarda qo‘llanib, ijodiy ri v ojlantirmoqda. C h unki me h nat
– insoniyat xayotining, uning o‘sib, kamol topishi va nafosatli bo‘lishi, moddiy va
ma’naviy boyligining asosiy manbaidir. Inson mehnatining asosiy xususiyatlaridan
biri, uning fikr yuritish, ijod qilishga moyil va qodirligidir. Inson buyum – narsa
yaratar ekan, u avvalam bor o‘zining moddiy va ma’naviy extiyojni qondirishni
o‘ylaydi, shu bilan birga yaratgan narsasining tashqi ko‘rinishi va go‘zalligi bilan
boshqalar diqqat-e’tiborini o‘ziga jalb etadigan bo‘lishi h aqida fikr yuritadi.
31

Mexnat jarayonida bolalarning nafosat xaqidagi tushunchalarini did va
qarashlarini rivojlantirish tarbiyaviy ishning mu h im tomoni xisoblanadi.
Go‘zal didli inson yaxshi fazilatlar egasi – insonparvar , me h natsevar
davrning ilg‘or g‘oyalarini chuqur o‘ zlashtiruvchi , shu g‘oyalani o‘ zlashtiruvchi
shu g‘oyalarni rivojiga o‘ z xissasini q o‘ shishga intiluvchi b o‘ lib yetishadi. M e h nat
faqat insonning kamol topishi uchungina emas , balki xatto ergashgan insoniylik
xislatlarini mazkur darajada saqlab turishi uchun xam zaruriy shartdir. Inson
mexnat qilmay turib ilgari bora olmaydi , mexnat qilmasa erishgan darajasini
saqlab qola olmaydi u orqaga ketishga majbur b o‘ ladi . I nsonning qalbi va tanasi
me h nat qilishni talab qiladi. Agar inson Biron –bir sababga k o‘ ra turmushda
shaxsan me h nat qilmasa u xolda inson chinakam turmush y o‘ lini yoqotadi va
turmushdan cheksiz norozi buladi xamma narsadan kungli sovib xech narsani
yoqtirmaydi, xamisha zerikib xunob bulib yuradi ikkinchidan unday odam uz
xoxishi b ilan o‘ zi h am sezmagan xolda o‘zini-o‘zi nobud qilib boradi va tez orad a
yosh bolalarga xos injiq va qaysar b o‘ lib qoladi . B u xar ik k ala yo‘l xam insonni
tiriklayin murdaga aylantiradi nimaga desangiz, shaxsiy mexnat erkin me h nat- ana
shuning o‘zi xayotdir .
Me h natning go‘zallik xususiyati – inson xissiyotiga, xissiyoti orqali ongi va
xulqiga ta’sir etishdir . M e h natning g o‘ zallik xususiyati esa me h nat jarayoni
go‘zalligi, me h nat sharoiti go‘zalligi, me h nat natijalari va ishlab chiqarish bilan
band b o‘ lgan inson g o‘ zalligi tashkil etadi. Ta’limda ana shu masalalarga, ya’ni
mexnat jarayonining, sharoitning va mexnat natijalarining guzallik jixatdan
maqsadga maqsadga muvofiq bulishiga e’tibor beriladi. SHundagina tarbiya bolani
turmush mexnatiga tayyorlaydi, unda mexnatni odat qilib olish va mexnatni sevish
kabi xislatlani ustiradi, unga turmushda uziga munosib o‘zi istagan mexnatni
aniqlab olish imkonini beradi.
Aqliy mexnat tafakkur mushoxada dunyoni bilish bilimlarni egallash ular
asosida uz dunyoqarashi va e’tiqodini shakllantirib borishdir. Bu – mexnatning
xaqiqattan xam mexnatga aylanishi uchun u aniq maqsadga guzalligini yoritish
32

orqali bolalarda mexnatni sevish xissini tarbiyalash va rivojlantirishga qaratilgan
bulishi kerak.
Yoshlarga mexnat nafosati – guzalligini kursatish ,mexnatda insonning
usishi , aqliy axloqiy va jismoniy tomondan kamol topishini insondagi guzallikni
oshirishda utmish mumtoz adabiyot va XX asr adabiyoti asarlaridagi inson mexnati
badiiy chuzilgan obrazlarni masalan Alisher Navoiyning “Farxod va SHirin”
dostonidagi Farxod Oybekning Qutlug‘ qon romanidagi Yulchi misol qilib olish
mumkin .
Mexnat tarbiyasida ishning ma’lum bir tartibda bulishiga xam axamiyat
beriladi.bola ishni bir tartibda bajarishi Bilan uz xarakatini boshqalar xarakati
bilan moslashtiradi natijada jamoa bajarayotgan ishda xam uyg‘unlik yuzaga
keladi. Mexnat qilayotgan bola xarakatidagi tartib jismoniy kuchi Bilan mos
bulishi unda guzallikka qiziqishini oshiradi , unga guzallik baxsh etadi .
Mexnatning ma’lum bir tatibda bulishi bolada axloqiy xis tuyg‘uni xam
ustiradi , uning jismoniy baquvvat bulishini ta’minlaydi . bu masalaga utmishda
jamoa axli xam, otalar xam axamiyat berib mexnatning moxiyati, guzalligi Bilan
birga , mexnatda faqat tartib emas balki xarakat turlicha bulishi mexnat qilishda
sur’at ifodalilik xam bulishi zarurligini bolalarga tushuntiradilar .Ular mexnat
qilish jarayonida paydo buladigan guzal xissiyotning inson xayotida eng ma’naviy
extiyoj ekanligini bolalarning anglab olishlariga aloxida axamiyat berganlar .
Xar bir millat, jumladan, o‘zbek xalqi xam xayotga qaysi soxada
bulmasin , uz ezgu niyatlari, orzulariga ijodiy mexnat tufayli erishgan. Toshkent
shaxridagi Alisher Navoiy nomidagi Opera va balet teatri binosi xam uzbek
xalqining ijodiy mexnati bilan barpo etilgan muxtasham yodgorlik , me’morchilik
xunari- san’tining guzal namunasidir.
Maktabda mexnat tarbiyasining samarali bulishi kup jixatdan uqituvchining
mexnatda namuna bulishiga bog‘liqdir .Yuksak did Bilan u ishlagan xar bir
buyum va asbob uquvchilarda shunday narsalarni ishlashga qiziqish uyg‘otadi
mexnat faoliyatini oshiradi ular ishlagan narsa va buyumlarning chiroyli, jozibali
bulishi uchun xarakat qiladilar .
33

Uquvchilarning mustaqillikni fikrlashni ijodkorlikni talab etuvchi
mexnatni sezadilar. Bu xususiyat ularga ,umuman yoshlarga xosdir. Uz
kuchlarining kurgazmali , mustaqil tarzda namoyon bulayotganini xis etgan ,
kurgan taqdirdagina uquvchilar qiziqish bilan mexnat qiladilar . Uqituvchi
uquvchi mexnatni shu zaylda tashkil etish orqali ularda ijodiy qobiliyatini
rivojlantiradi ularni turmushga tayyorlaydi
Mexnat ijod namunasi darajasiga kutarilishi Bilan jozibadorlik kasb etadi ,
kishilarni uziga maftun etadi. Uquvchilarda ana shunday xususiyatga yega bulgan
ijodkorlikni shakllantirish va rivojlantirishda uqituvchining namunali ishlari
xamisha birinchi urinda turadi. U ana shu namunali ishlariga kura , uquvchilar
ma’naviy dunyosining me’mori ularni nafosat olamiga olib kiruvchi murabbiy
xisoblanadi .
Uzbek xalqi asrlar davomida inson axloqiy guzal bulishini orzu qilgan
tabiat guzalligini qadrlagan tabiat mexnatni – guzallik manbai deb bilgan .uning
guzallik xaqidagi qarashlari u yaratgan Ona yerning tuprog‘i – ona sutidan aziz
Ona yurting oltin beshiging Qishning baxri kuzga baraka Yerga mexr elga mexr
Yigit xusni – mexnatda Daraxt yaprog‘i bilan kurkam odam mexnati bilan
Guzallik ilmu ma’rifatda kabi maqollarda uzifodasini topgan shuningdek qushiq
ertak doston va musiqalarda aks etgan . SHu zaylda u guzallik ijodkori bulgan .
Xalqning oilaviy xayot, inson guzalligi xaqidagi ideallarii guzallikni
anglatuvchi tushunchalar – guzal, latif, zilol, gulyuz, gulchaman , barno ,zebo ,okil
, zuxro, lochin ,suzlarda xam ifodalagan .
Xalq ayollar xusnini pardozda emas aqlida kurib ularning guzalligini
ulug‘lagan BU xaqdagi tafakkuri u yaratgan obrazlar tasvirida qullangan
asalbonu, gulmexri ,gulbegim , butakuz , iffatoy , nazokatoy , ra’no sarvinoz kabi
so‘zlardan namoyondir
Xalqning erlar guzalligi xususidagi ideallarini ularning obrazini
chizishda foydalangan jamol, jasur, moxir, sarvar, temir, ulug‘, chulpon, sharaf ,
ulmas, ug‘lon , eldor shuxrat kabi suzlarda kurish mumkin .
34

Xalq guzalligining aksi bulgan inson va umuman jamiyat uchun dog‘
zararli illatlarni yomon yaramas ochkuz xudbin ishyoqmas ig‘vo surbet kabi
tushunchalarda qoralagan .
Xalq bolalarda guzallikka xavas tuyg‘usini tarbiyalashda ularni mustaqil
xayot kechirishga tayyorlashni , yoshligidan tabiat , mexnat , axloq, odob
guzalligini egallagan shaxs qilib yetishtirishni uz oldiga asosiy vazifa qilib
quygan .
Xalq inson guzalligini uyaratgan buyumlarda xam namoyon bulishini
kurgan , bilqi lgan va bolalardan xam mexnat qilib guzal buyum yaratishni talab
qilgan .
Uzbek xalqi mexnat guzalligini ug‘il va qizlar yaratgan duppi telpak zirak
palak zebigardon marjon choyshab chopon etik kavish maxsi mis va sopol idishlar
umuman qul xunarida ruzg‘or buyumlarida ayollar taqinchoqlarida kurgan .
Ulug‘ mutafakkir olim Abu Ali ibn Sino: “ Xayo insonning abadiy guzalligi
va latofatidir. Xayosiz yuz jonsiz jasadga uxshaydi»- deydi .
Ota – bobolar bolalarni guzal xulqli axlu muxabbatda sodiq sharmu xayoli
sabru qanoatli shirin suz va tavozeli qilib tarbiyalashga xarakat qilganlar. Ular
xulq atvori bilan xalq qoshida marg‘ub va maxbub bulgan odamning uziga yordam
berganlarni xech vaqt unutmasligiga ishonganlar
Ota-bobolar bolalarda guzallikka xavas tuyg‘usini ustirishda ularning
axloqiy guzallik bilan birga tashqi guzallikka – til dustlik kiyinish yuz uz taom
yeyish choy ichish ziyorat uyqu kupchilik urtasida uzini tuta bilish odoblarini
egallashga xam axamiyat berganlar.ular ug‘il va qizlariga katta yoshli odamlar
uzaro gaplashib turganda ularning suzlariga aralashmaslikni komil aqlli tug‘ri fikrli
va yaxshi xulqli bulganlar bilan dustlashishini boshqalarning shodlik va qayg‘uli
kunlarida tayanch xamrox bulishini tushintirganlar .
Kattalarning turli mavzularda utkazgan suxbatlari va guzal xulq
atvorlari bilan namuna bulishlari bolalarning guzallikni chuqur tasavvur
etishlarida muxim axamiyatga ega .
35

Tabiat guzallik timsolidir. Tabiat badiiy so‘z va tasvir san’ati namoyandalari
uchun ilxom manbaidir.Ona tabiat guzalligi xalq uchun uziga xos ilxom manbai
bulgan va xozir xam shunday . SHu tufayli xam xalq yaratgan badiiy ijodda u uz
aksini topgan, Yil fasllariga xos chiroy, xususiyat guzal tariflangan. Buni mashxur
olim Maxmud Qoshg‘ariyning
“ Devonu lug‘atit turk” asarida berilgan misollarda kurish mumkin .
Baxor shunday ta’riflanadi: “Yashin yashnadi, bulut quzg‘alib, xayojonga
tushdi.Ayg‘ir va biyalar baxor kelgandan zavqlanib , shodlik Bilan kishnashadi va
yayrashib olishadi…”
“ Baxor tongi yorishdi , muzlar erib sel suvlari kabi qattiq oqa
boshladi .Yorug‘ tong yulduzi xam nur sochib chiqdi”.
Yoz quyidagicha ta’riflanadi :“ Turli tuman chechaklar
tizildi ,g‘unchasidan ,kurtagidan yozilib kurindi. Ular yer ustida uzoq yotib ezilgan
edi, yerdan bosh kutarib bir biridan ayrilishayotir”.
O‘tmishda ota ,bobolarimiz yosh avlodni tabiat bilin tanishtirishga, ularda tabiat
guzalligiga xavas tuyg‘usini tarbiyalashga aloxida e’tibor berib , tabiat
xodisalarni , quyosh , oy, yulduzlar xaqida ijod etilgan afsonalarni aytib
berganlar , shu yullar Bilan ular bolalarda tabiat , tabiiy xodisalar xaqida tasavvur
qilganlar , tabiat guzalligiga xavas , uni e’zozlash, guzallik yaratish tuyg‘usini
kamol toptirganlar.
Xayotda guzallik yaratish kup narsani bilish, tabiatni , uning guzalligini,
tabiatga guzallik baxsh etayotgan odamlarning maxorat va qudratini chuqur xis
etish kerak .
Tabiat go‘zalliklari bolalar ma’naviy dunyoqarashning tarkib topishi va
rivojida muxim axamiyat kasb etadi , tabiat uz go‘zalligi bilan ularni o‘ziga maftun
etadi. Tabiat lavxalari o‘zining tabiiy ko‘rki bilan bolalarda yorqin xissiyot
uyg‘otadi. Tabiat bolalarni guzallikni xis etish , guzal didli qilib tarbiyalash
manbai bulishi bilan birga , ularni insonparvar guzal axloqli qilib tarbiyalashda
xam muxim mavqega ega bulgan. Buni yaxshi bilgan ota onalar bolalarining diqqat
e’tiborini yam yashil qir adirlarga bog‘, daryo, dengizlarga jalb etganlar. Ana shu
36

guzalliklar odamda xar bir narsa uzgaradi , ammo fazilat qonunlari sira xam
uzgarmaydi. Rivoyat qilishlaricha Yoshi bir joyni qoralab qolgan otaxon dashtga
chiqib ko‘chat ekayotgan ekan. o‘sha chog‘ ot minib olgan bir boyvachcha o‘tib
qolibdi. U cholning yoshini so‘rab: «To‘qsondan oshibsiz, bir oyog‘ingiz to‘rda,
bir oyog‘ingiz go‘rda bo‘lsa nima qilasiz bunaqa urinib. Undan ko‘ra tinchgina
o‘ltirsangiz bo‘lmaydimi» debdi. SHunda chol uning dilini ranjitmay «Umidli
dunyo, bolam», deb qo‘ya qolibdi.
CHolning bu gapini qurumsoqlik, dunyoga to‘ymaslik deb tushungan boyagi
boyvachcha o‘ylamasdan: "Siz shuning mevasidan yesangiz, men iloyo sizning
yoshingizga yetmayin", deb og‘ziga so‘z olib qo‘yibdi. Bu gap cholning qulog‘iga
yetsa xam indamabdi. Lekin ichida xamsuxbatining yengiltakligiga afsus qilibdi.
Oradan yillar o‘tibdi. Nixollar katta bo‘lib xosilga kirib, soya-salqin boqqa
aylanibdi. Yoz kunlarining birida boyagi boyvachchaning yo‘li shu tomonga tushib
chanqovini qondirish uchun bog‘ egasini chaqirib, bir piyola suv so‘rabdi. SHunda
bir mo‘ysafid chiqib, boyvachchani ichkariga taklif qilib, oldiga barkash - barkash
noz-ne’matlar - olma-yu uzum, shaftoli-yu noklar qo‘yibdi. Ammo o‘zi esa nima
uchundir bu ne’matlardan og‘ziga bir dona xam solib tatib ko‘rmabdi. Bundan
xayron bo‘lgan mexmon buning sababini so‘ragan ekan, shunda chol:
-Bu bog‘larni men faqat o‘zim uchun emas, o‘tgan - ketganlarning og‘zi
tegsin, deb obod qilganman, o‘g‘lim. Lekin o‘zim shu choqqacha uning mazasini
totib ko‘rganimcha yo‘q, - debdi.
Boyvachcha xayron qolib, sababini so‘ragan ekan ota:
-Men bu mevalarni yesam, siz mening yoshimga yetmay qolasiz, - debdi.
Boyvachcha yigit cholni tanibdi. o‘zining yengiltakligi, umidsizlik bilan
yashashning naqadar yomon ekanligidan xijolat chekib peshonasiga uribdi.
BAYT:
Orzu – daralarda kezguvchi oxu,
Umid yetaklabdi tog‘lar boshiga.
Mashaqqatga chidab demasang yo xu...
Aslo yetib bo‘lmas uning qoshiga.
37

Tabiat guzalligi utmish mutafakkir shoir adiblar e’tiborini uziga jalb etgan .
ular uz asarlarida tabiat guzalligini aks ettirib, yoshlar va kattalarda unga xavas
uyg‘otganlar undan baxramand bulishga da’vat etganlar. Ular yaratgan bu asarlar
xalqning guzallik tarbiyasida muxim vosita bulib xizmat qilgan va qilmoqda .
O‘tmishda ota bobolarimiz tarbiyada nasixat, tushuntirish, rag‘batlantirish ,
maqtash , namuna kursatish , tanbex berish , taqiqlash , majbur qilish pupisa qilish
qurqitish usullaridan foydalanganlar . Jamoa a’zolari bu usullarni qullashda axloq
qoidalariga suyangan xolda qilgan ishi xatti xarakatining tug‘ri yoki notug‘ri
xaqida bolaga ishonch xosil qilishga xarakat qilganlar , unga axloqlilik va
axloqsizlik odillik va odilsizlik yaxshilik va yomonlikning ma’nosini
tushuntirganlar . Bu tartib tarbiyada asosiy qoida xisoblangan .
Bobolarimiz bola xaqi – ulug‘ xaqlarning ulug‘i bulib , bunga ota- ona
va murabbiylar ma’suldir , deydilar . shuning uchun bola xaqlarini bilish va
kerakli paytda ado etish ota- ona va murabbiylar burchidir . Bola yoshlikdan
vaqtida xar xil tarbiyaga moyil bulgani uchun bu davr ulug‘ g‘animatdir. SHunga
kura , uni yoshlik – bolalalik vaqtidan boshlab tarbiya qilish kerak. Agar bolaga
yaxshi tarbiya berilsa u baxtli saodatli buladi yaxshi ishlari bilan ota-ona va
murabbiylarni quvontiradi Bolalarni yaxshi tarbiyalash uchun ota onaninguzi
axloqli tarbiyali bulishi shart bolalarga bergan tarbiyalariga uzlari amal qilmasa
xulq atvorlarini tuzatmasa tarbiyalash ishini muntazam va doimiy suratda olib
bormasa tarbiya besamara buladi ota ona bolalarini tug‘ri suzlash va tug‘ri
ishlashga urgatib borsa ular tug‘ri suzlash va tug‘ri ishlashga odatlanadilar.yomon
tarbiya bolalarni baxtsiz qiladi .
Ota-bobolar qilgan ugitlarga amal qilgan bolalar odobli guzal fazilatli bulib
kamol topganlar , kamol topadilar .Guzal fazilatli bulgan bola – odam ota-
onagaqarindosh urug‘lariga dustlarga umuman xammaga muruvvatli
buladi ,shafqat va marxamat odob axloq va poklikka rioya qiladi. Fazilat sabali u
insonlik nomini bulg‘alashdan , nomussizlik vijdonsizlikdan pok buladi.SHu
tufayli xam utmish donishmandlar “Insoning birinchi fazilati boshqalarning
xuquqiga sharaf nomus va orzulariga xurmat va rioya etishdir” deb uqtirganlar
38

yana deydilarki , “ Bu Dunyoda xar bir narsa uzgaradi fazilat qonunlari sira
uzgarmaydi
Donishmandlar amal qilgan xikmatlarga ota bobolar murojat qilib deydilarki
: “ Aziz bolalar , ota- onangizni xurmat qiling . Ota onani xurmat 0ilishingiz ular
sizning qoshingizda doimo muxtaram ekanliklaridan dalolat beradi.
Ota-onangizni faqat yoshlari kata bulgani uchun emas balki chaqaloqlik
vaqtingizdan to yigitlik vaqtingizgacha sizlarni tarbiyalab yediib kiydirib
maktabga yuborganlari va xar nasangizga diqqat fido etganlari uchun raxmat
qilishga majbursiz.
Umringizning xar kuni xar soatida sizlarga qilgan xizmatlarini esingizga
tushiring . Ota - onaga xurmat butun umringiz buyicha , eng baxtli shodlik yoki
qayulik vaqtingizda xam davom etishi lozim.ularga ochiq yuz shirin suz va
fidokorlikni aslo unutmang. Ba’zi vaqt qarilik ularning kayfiyatlarini buzadi, xafa,
ko‘ngilsiz bo‘lib yuradilar, mana shunday vaqtlarda ularni ovuting ko‘ngillarini
ko‘taring kuldirishga xarakat qiling . Ularining buyugan xizmatlaridan buyin
tovlamay ado eting .
Ota - onani xurmat qilish, ular oldida odob bilan turib, xizmatlarini bajarish
xammaning burchi, vazifasi. Ota-onalaringizni ranjitadigan so‘zlar aytishdan,
ko‘ngillarini qoldiradigan ishlardan doimo saqlaning.
Aqlli bolalar ota-onalarini xurmat qilib, kuchlari yetganicha ular xizmatida
bo‘ladilar. Yomon so‘z aytishdan, achchiqlanib qarashdan o‘zlarini saqlaydilar. Bir
kishi kechasi uyqudan uyg‘onib o‘g‘lidan «suv ber!» deb so‘radi. o‘g‘li suv olib
kelguncha, otasi yana uxlab qolgan edi. o‘g‘li: «Otam balki yana uyg‘onib suv
so‘rar», deb uxlamasdan otasining uyg‘onishini kutib tong otguncha o‘tirdi. Mana
bolalar, odobli, tarbiyali bola shunday bo‘ladi. Ota - onalaringizni izzat - xurmat
qilishga, ularning olqishlarini olishga g‘ayrat qiling. har bir bola ota-onasi qilgan
nasixatlarni jon qulog‘i bilan eshitib, nasixatlariga xar vaqt amal qilishi kerak. Ota
- onasiga ozor berib, ularning dillarini og‘ritadigan bola baxtli bo‘lmaydi.
Xalq bekorga zo‘r iftixor bilan ota-ona xaqida quyidagicha she’r to‘qimagan:
Ota - ona bu qanoting,
39

U bilan muyassar lazzatu - toting.
Rizosin izlagin ota - onaning,
Bo‘lmasa bulg‘anib o‘tar xayoting.
Azizim otam qalbim ko‘kida quyosh,
Onamchi shu quyosh yonida yo‘ldosh.
quyoshu yo‘ldoshim barqaror ekan,
Iqbolim kulganu, muyassar bardosh.
-Bolalarim! Endi men sizlarga xadislar asosida xalq tomonidan yaratilgan ota
- onani e’zozlovchi ikkita rivoyat aytib beraman. Rivoyatning birinchisida otaning
xurmatini joyiga qo‘yish masalasi ilgari surilsa, ikkinchisida esa onaga muxabbat
va unga xizmat qilishdek sharafli ish lo‘nda qilib berilgan. har kim ota-ona
xaqidagi bu rivoyatlarni tinglab, o‘zi xulosa chiqarsin va shu daqiqadan e’tiboran
ularga xizmat qilishdek savobli ishlarni boshlab yuborsin.
Murod bobo degan ancha yoshga borib qolgan bir kishi bo‘lgan ekan. Murod
boboning uchta o‘g‘li bo‘lib, kuch - quvvatda xech kim ularga barobar kelolmas
ekan. Ular aql - farosatda xam xammaga ibratli bo‘lib o‘sishgan ekan. Ularning
kattasi - qo‘ychivon, o‘rtanchasi – dexqon, kenjasi-ovchi ekan.
Kunlardan bir kun shaxarlik bir kishi Murod bobonikiga mexmon bo‘lib
kelibdi. Kechga borib xavo aynib, qor yog‘a boshlabdi. Ertalab turishsa, azbaroyi
qor ko‘p yoqqanidan tomning to‘sinlari qirsillab, og‘irlikni ko‘tarolmay qolibdi.
-Engil par qor yog‘may, muz aralash qor yog‘ibdi. hali-zamon xavo ochilib
quyosh chiqsa, qor erib suvga aylanadi. To‘sinlar ko‘tarolmay sinib ketib, tom
bosib qolishi mumkin. Tezroq tomga chiqib qorni kurab tashlash kerak, - debdi
Murod bobo o‘gillariga.
o‘g‘illari churq etishmabdi. Murod bobo gapini yana qaytaribdi. Yerdan sado
chiqsa chiqibdiki, o‘g‘illaridan sado chiqmabdi. Jussasidan kuch yog‘ilib turgan,
tog‘ni ursa talqon qiladigan o‘g‘illarni arzimagan ishni bajarishdan bosh
tortishlarini ko‘rib, mexmon xayron bo‘libdi.
40

Otaning amrini bajarmoq xam qarz, xam farz. Otaning gapini qaytarish o‘ta
gunox, unday farzand do‘zaxda kuymoqqa maxkum, - debdi mexmon Murod
boboning farzandlariga qarab.
-Yo‘q, otamizning aytganlarini bajara olmaymiz. Bo‘lmaydi debdi, - Murod
boboning to‘ng‘ich o‘g‘li. qolganilari xam uni ma’qullab, boshlarini silkitishibdi.
Mexmon «Bular, tarbiyasiz, beodob bolalar ekan» deb ko‘nglidan o‘tkazibdi.
Murod bobo mexmonni tashlab tashqariga chiqay desa, uni ranjitib qo‘yishdan
cho‘chibdi, uyda o‘tiraveray desa, tom bosib qolishidan qo‘rqibdi.
-Arslonlarim, men rozi. Uchovingdan biroving tomga chiqib, qorni kurab
tushgin, - debdi yana Murod bobo o‘g‘illariga qarab.
Katta o‘g‘il kenjasiga «Sen tomga chiq desa, kenja o‘g‘il o‘rtancha akasiga
nuqul «Siz tomga chiqing» - dermish.
o‘g‘illaridan birontasi tomga chiqmasligini bilib turgan Murod bobo
«Bo‘lmasa, xovlini qordan tozalanglar», debdi.
Otalarining gapi tugar - tugamas uch o‘g‘il birdan kurakka yopishib, eshikka
otilishibdi. Bir nafas o‘tar - o‘tmas xovlini qordan tozalashibdi.
-Mexmon, xovliga chiqib bir aylanib kelmaymizmi? – debdi Murod bobo.
Uch o‘g‘ilning qilmishlaridan xayron bo‘lib, boshi qotib o‘tirgan mexmon
«Xo‘p bo‘ladi» deb javob beribdi. Ular uydan chiqishlari bilanoq uch o‘g‘il «Men
chiqaman», «Yo‘q, men chiqaman» deb tortishib qolishibdi.
Jussasi kichikroq kenja o‘g‘il lip etib tomga chiqibdi - da, bir choy qaynami
o‘tmasdan tomdagi qorni kurab tushibdi. Murod bobo kenja o‘g‘liga raxmat
aytibdi. Keyin uchala o‘g‘lini xam alqab, yumushlariga jo‘natibdi. «o‘g‘illari
gapiga kirmadi-yu, yana ularni duo qiladi-ya», - deb battar xayron bo‘libdi
mexmon. Dasturxon ustida Murod bobo mexmonning fikrini o‘qib:
-Mexmon, xayron bo‘lmang. Odatimiz shunaqa, - debdi. hech narsa
tushunmagan mexmonning battar xunobi oshibdi.
Kech kiribdi. Murod boboning o‘g‘illari birin-ketin uyga qaytishibdi. Katta
o‘g‘il kelib avval mexmonga salom beribdi, keyin otasi bilan ko‘rishib, olib kelgan
bir dasta nonni uning oldiga qo‘yibdi. o‘rtancha o‘g‘il xam avval mexmon bilan
41

ko‘rishib, so‘ngra otasi bilan so‘rashibdi-da, qo‘lidagi go‘sht - yog‘ni otasining
yoniga qo‘yibdi. Keyin kenja o‘g‘il kelibdi. Mexmon bilan ko‘rishib, otasi bilan
o‘pishib, otgan ovi - olxorni ularning oldiga qo‘yibdi.
Dasturxon ustida mexmon Murod bobodan:
-Boya o‘g‘illaringizning tomdagi qorni kurashdan bosh tortishlarining boisi
ne? – deb so‘rabdi.
-Buning sababini o‘zlaridan so‘rang, - debdi Murod bobo.
SHunda mexmon:
-Ertalab, avvaliga otangizning aytganlarini qilmadinglar, ya’ni tomga chiqib
qorni kuramay, biz tashqariga chiqqach, ukangiz kurab tushdi. Nega ota gapidan
bosh tovladinglar? Buning boisi ne? – deb so‘rabdi.
-Yo‘q, mexmon, unday demang, - deb javob qaytaribdi katta o‘g‘il, -
otamizning xar bir so‘zi biz uchun muqaddas bo‘lganidek, u kishining o‘zi xam biz
uchun eng ulug‘ zot. Tom ustiga chiqmaganimizning boisi shu ediki, uy ichida
otamiz o‘tirgan edilar. qishlog‘imizda azal-azaldan shunday odat bor: ota uyda
ekan, bola tom ustiga chiqmaydi.
Mexmon Murod bobodan so‘rabdi:
-SHunday yaxshi odatlaringiz bor ekan, nega endi siz tashqariga chiqib tura
qolmadingiz?
-Sababi, siz yonimda edingiz. Mexmonni yolg‘iz qoldirish odobdan emas.
Bekorga xalqimiz «Ota ulug‘ - otadan mexmon ulug‘» - deb aytmaydi, - debdi
Murod bobo.Bunday mexmondo‘stlikka va odobga qoyil qolgan mexmon Murod
bobo bilan uning o‘g‘illariga qulluq qilib xayrlashibdi.
Xullas istiqlol mafkurasini yaratish talab qilinayotgan xozirgi davrda xalq
pedagogikasini urganish va tiklash , pedagogika fani soxasida yuz berayotgan
yangiliklarni ta’lim tarbiya jarayoniga tatbiq etish maktab urta va oliy uquv
yurtlarida ta’limning yuqori saviyada bulishini ta’minlaydi.
XULOSA
Insoniyat taraqqiyotida avloddan-avlodga ko‘chib, tarix sinovlaridan o‘tib
kelayotgan umuminsoniy va madaniy-ma’naviy qadriyatlar, milliy an’analar,
42

axloqiy omillar va urf-odatlar muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Chunki ular
xalqning jamoa ijodkorligining mahsuli bo‘lib, insonlarning talab-ehtiyojlari
zamirida aql-zakovat bilan yaratilgan, ularning tasavvuri, dunyoqarashi, tafakkuri,
orzu-armonlari, e’tiqodi va axloq-odob qoidalarini o‘zida mujassam etgan,
jamiyatning ma’naviy-madaniy rivojiga katta hissa qo‘shuvchi moddiy va
ma’naviy boyligi bo‘lgan.
Xalqning bu boyligi, birinchi navbatda asrlar davomida avloddan-avlodga
o‘tib kelayotgan o‘zbek xalq og‘zaki ijodi asarlari – qo‘shiq, maqol, topishmoq,
afsona, rivoyat, latifa, ertak, naql va dostonlarda o‘z aksini topgan. Chunki ularda
xalqning pedagogik g‘oyalari, dunyoqarashi, ruhiy kechinmalari, ma’naviy-axloqiy
ideallari o‘ziga xos yo‘sinda aniq, ibratli va qiziqarli tasvirlargan, hikoya qilingan
voqea-hodisalarda o‘rnak bo‘ladigan o‘gitlar berilgan, xalqning hayotiy tajribasi,
milliy an’analari, urf-odatlari va falsafasi bayon etilgan. Xalq og‘zaki ijodi asarlari
badiiy jihatdan yuksak takomilga ega ekanligi, tinglovchilarning, ayniqsa, yosh
bolalarning oson tushunishiga, idrok etishiga qulayligi tufayli xalq
pedagogikasining eng muhim, ko‘p qamrovli va tarbiyaviy ta’siri g‘oyat kuchli
tarmog‘i hisoblanadi. Chunonchi, maqollar xalqning ijtimoiy, iktisodiy, siyosiy va
madaniy tajribalari, hayotiy kuzatishlari asosida vujudga kelgan fikrlarni lo‘nda,
aniq va obrazli ifodalovchi bir vosita bo‘lsa, naqllar hayotiy tajribalari,
nasihatomuz fikrlari, donishmandligi, axloq qoidalariva falsafasini sodda syujet,
ibratli mazmunda ifodalovchi hikoyalardir. Ertaklar esa falsafa, axloq, din, badiiy
to‘qima va hayolotga asoslangan xalq donishmandligining mahsulidir. Shu bois
ertakdagi to‘qima voqea-hodisalar silsilasida xalqning ma’naviy qadriyatlari,
urf-odatlari, axloq-odobning o‘ziga xos milliy xususiyatlari namoyon bo‘ladi.
Rivoyatlar ham asosan ijtimoiy-maishiy voqealarni, tarixiy shaxs va hodisalarni
uydirmalar vositasida bayon etuvchi kichik xajmli hikoyalar bo‘lib, ularda lutf va
nazokat, aql va idrok, ishq va vafo, adolat va sahovat, vatanparvarlik va
mehnatsevarlik madh etiladi, zulm va zo‘rlik, xaqizlik va bosqinchilik qoralanadi.
Ayniqsa, xalq og‘zaki ijodining yirik namunasi hisoblangan rivoyatlarda
umuminsoniy qadriyatlar mujassamlashgan bo‘lib, ularda xalqning turmush tarzi,
43

axloq-odobi, urf-odatlari, marosimlari, an’analari, orzu-umidlari, erk va ozodlik
yo‘lidagi mardonavor kurashlari, vatanparvarligi, sevgi-muhabbatga sadoqati,
yaqqol ifodalangan.
Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati
1. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. O‘zbekiston. 2000 y.
80 bet.
2. Nishonova S. Komil inson tarbiyasi. T. Istiqlol. 2003 y. 224 bet.
3. Bobolardan-bolalarga (to‘plovchi Barakaev R), Toshkent, «Yulduzcha»
nashriyoti, 1989 y. 125-b.
4. Baratov Sh. Kichik yoshdagi o‘quvchilar faoliyatini baholash. «O‘qituvchi»
nashriyoti, Toshkent, 1992 y, 45 b.
5. Bozorova M. «Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni do‘stlik va o‘rtoqlik
xislarini tarbiyalashda xalq an’analaridan foydalanish». Kand.diss. Toshkent,
1994 y.
6. Beruniy A.R. «Ruhiyat va ta’lim tarbiya haqida». «O‘qituvchi» nashriyoti,
Toshkent, 1992 yil.
7. Z.T. Nishanova, G.F.L. Alimova, A.G‘. Turg‘unboyeva, M.X. Asranboyeva
“Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi” Toshkent – 2017- y.
8. Rasulx o‘ jaeva M.A. Bolalarni hayvonot olami bilan tanishtirish orqali
axloqiy sifatlarini shakllantirish texnologiyasi. Uslubiy qo‘llanma – T.: “Ilm - Ziyo
Zakovat” 2020.
9. G. Tulenova, X. Xо‘jayev P. Xо‘jayeva. “Jismoniy tarnazariyasi va
metodikasi”. T.: Ilm ziyo. 2012.
10. Xasanboyeva O.U. va boshq – Maktabgacha ta ’ lim pedagogikasi. –
O‘quv
qo‘ llanma – T.: Ilm ziyo. 2012.
11. Xasanboeva O. va boshq – Oila pedagogikasi. О ‘quv q о ‘llanma – T.:
“Aloqachi”,
2007- y.
44

Sotib olish