• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 159.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

10 Продаж

Xalqaro hisob-kitoblar va ularning asosiy shakllari

9. Remitent-bank valuta mablag’larini eksportyorning joriyvaluta hisobvarag’iga o’tkazib qo’yadi yoki (agar veksel ishtirok etgan bo’lsa) akseptlangan vekselni eksportyorga taqdim qiladi (ushbu vekselni eksportyor muddati yetib kelguncha o’zida saqlab turishi yoki indossament yozuvi bo’yicha boshqa bir shaxsga to’lov vositasi sifatida o’tkazib yuborishi mumkin). Inkasso topshirig’ida hujjatlar xususida quyidagi ko’rinishidagi ko’rsatmalar berilgan bo’lishi mumkin: 1) importyorga hujjatlarni to’lovga ko’ra taqdim qilish; 2) importyorga hujjatlarni akseptga ko’ra taqdim qilish; 3) to’lov amalga oshirilmasdanoq hujjatlarni taqdim etish. Yuqorida to’lovga ko’ra hujjatlarni taqdim etish ko’rsatmasi qo’llanilgan inkasso bo’yicha hisob-kitobni olib borish ketmaketligi ko’rsatildi. Akseptga ko’ra hujjatlarni taqdim etish ko’rsatmasi beriladigan inkasso tijorat krediti bo’yicha hisob-kitoblar amalga oshirilayotganda qo’llaniladi. Bunda importyor inkasso topshirig’i bilan birga yuborilgan o’tkazma vekselni akseptlagandan keyingina tovarga egalik huquqini beruvchi hujjatlarni oladi. Aksept vositasida importyor belgilangan muddatda to’lovni amalga oshirish majburiyatini o’z zimmasiga oladi. Inkasso bo’yicha hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi banklar vositachi sifatida faoliyat olib boradilar va ular qarzdor tomonidan to’lovning amalga oshirilishi yoki trattalarning akseptlanmasligi uchun javobgar hisoblanmaydi, balki ularning mas’uliyati importyorga yoki (agar shartnomada ko’rsatilgan bo’lsa) boshqa uchinchi bankka yo to’lov, yo aksept uchun hujjatlarni (trattani) taqdim etish bilan cheklanadi. Agar importyor to’lovni amalga oshirishdan bosh tortsa yoki vekselni akseptlamasa, importyor banki bu haqda eksportyorga va uning bankiga o’z vaqtida xabar berishi lozim. Inkasso shaklidagi hisob-kitoblardan importyor manfaatdorligi ko’proq hisoblanadi, chunki banklar uning tovarga egalik qilish huquqini hujjatlar to’plami yoki trattaning akseptlanishiga qadar himoya qiladi. Bundan tashqari, inkasso kitobda akkreditivni tashqi savdo operatsiyalari bo’yicha qo’llash Xalqaro Savdo Palatasi tomonidan ishlab chiqilgan «Hujjatlashtirilgan akkreditiv bo’yicha umumlashtirilgan qoida va an’analar» qonun-qoidasi asosida tartibga solinadi. Bugungi kunda ushbu qonunning 1993-yilda nashr qilingan MTP ¹500 shakli qo’llaniladi. Umumlashtirilgan qoidada hujjatlashtirilgan akkreditivga ta’rif berilgan, uning turlari, amalga oshirish usullari va tartibi, tomonlarning majburiyati, akkreditiv hujjatiga qo’yiladigan talab va shartlar, amaliyotda qo’llaniladigan turli atamalarga yagona izoh, shuningdek, akkreditiv bo’yicha hisobkitoblar olib borilganda yuzaga keladigan turli muammo va masalalar keng yoritilgan. Mazkur qoidani qo’llashga qo’shilgan barcha banklar va ularning mijozlari mazkur qonunda ko’rsatilgan barcha talablarga rioya qilishlari shart. Hujjatlashtirilgan akkreditiv importyorning topshirig’i asosida eksportyor foydasiga hal qilingan bankning pul majburiyatini o’zida aks ettiradi. Hujjatlashtirilgan akkeditiv bo’yicha majburiyatni taqdim qiluvchi bank eksportyorga to’lovni (yoki trattalar akseptlanishini) amalga oshirishi yohud uchinchi bir vositachi bank orqali to’lovni (yoki trattalar akseptini) ta’minlashi shart. Bunday majburiyat shartli xarakterga ega, chunki uni amalga oshirishda eksportyor tomonidan ham ma’lum shartlar bajarilishi talab qilinadi (eng avvalo, eksportyor akkreditiv bo’yicha barcha shartlarni bajarayotganini tasdiqlovchi hujjat bankka taqdim qilinishi zarur). Umumlashtirilgan qoidada hujjatlashtirilgan akkreditiv qanday nomlanishi yoki belgilanishidan qat’iy nazar kelishuv deb qaraladi. Unga ko’ra hujjatlashtiriladigan akkreditivda bank o’z mijozining ko’rsatmasiga muvofiq ravishda agar akkreditivning barcha shartlariga rioya qilingan bo’lsa, uchinchi shaxsga (ya’ni eksportyorga) yoki uning buyrug’iga ko’ra boshqa bir shaxsga to’lovni, yoki ushbu shaxs taqdim qilgan trattalarning to’lovini yo akseptlanishini, yoki boshqa bir bankka to’lovni amalga oshirish yohud trattalarni yo to’lash, yo akseptlash, yo neogosiatsiya qilish (ya’ni sotib olish yoki hisobga olish) borasida vakolat berilishini ta’minlashni ko’zda tutiladi. xabarlarning qayta ishlov berilishi tugatildi, ya’ni mukammallashtirildi. 1988-yilda qimmatli qog’ozlarni sotish va rasmiylashtirish, inkasso va akkreditiv operatsiyalari, mijozlar uchun balans hisoboti, qimmatbaho metallar savdosi, yo’l cheklari, kafolatlar va boshqa operatsiyalarni standartlashtirish ishlari tugatildi. SWIFT orqali kompyuterlar bank va moliya xabarlarini 7 kategoriyaga bo’lib ko’rsatadi. Ular esa o’zida 70 xil turdagi ma’lumotlarni jamlagan. Har bir turdagi bank va moliya muassasalari talab qiladigan elementlarning barchasini to’liq va aniq beradi. Xavfsizligi. O’tkazish xavfsizligi falsifikatsiya, yo’qotishlar va javobsiz qolishdan to’lov topshiriqnomalarini va moliyaviy ma’lumotlarini saqlash (muhofaza) yuqoridagi tizimga bog’liq. SWIFT hisoblash markazlarida xavfsizlikni ta’minlovchi dasturlardan tashqari, an’anaviy to’lov tizimlaridan farqli o’laroq tizimning maxsus choralari joylashtirilgan: – sessiyaning boshlanishi va oxirida tizim terminalidanfoydalanishni tekshirish; – hamma kirish va chiqish ma’lumotlarini avtomatik raqam-lash, raqamlash tarkibini tizimning o’zi nazorat qiladi; – individual kalitlarga qarab ikki bank o’rtasida avtomatikma’lumot almashinish; – qabul qiluvchi bank tomonidan axborotlarni avtomatik tek-shirish. SWIFT aloqa liniyalari va operatsion markazlarini ruxsatsiz tashriflardan muhofaza qilish maxsus kodirovka qilish moslamalari (tasodifiy sonlar generatori prinsiðida) tomonidan ta’minlanadi. Shunday qilib, SWIFT tizimi xavfsizligini ta’minlovchi to’liq muhim ko’p pog’onali fizik xavfsizlik o’tkazish liniyalari xavfsizligi, funksional xavfsizlik va ijroiy xavfsizliklar kombinatsiyasidan xavfsizliklar kombinatsiyasi tashkil topadi. Ma’lumotlar almashishdagi xavfsizlikni yanada kuchaytirish maqsadida banklar o’z hisobidan uni takomillashtirishi mumkin. 4. Xarajatlarni tashkil etuvchi elementlar hajmining o’zgarishigabog’liq bo’lgan sirpanuvchan baho. Masalan, jihoz (asbob-uskuna) lar yetkazib berilishiga buyurtma berilganda. Yuqori konyunktura sharoitlarida buyurtmachi manfaatlarida cheklovlar joriy etila- di (baho o’zgarishining umumiy chegarasi yoki baho «sirpanishi»ning xarajatlarning bir qismiga va qisqa muddatga tarqalishini). 5. Aralash shakli: bahoning bir qismi qat’iy belgilanadi, bir qismi esa sirpanuvchan shaklda o’rnatiladi. Baho valutasi – bu tovar bahosi ifodalanadigan valutadir. Tovarning bahosi qat’iy belgilanadigan valutani tanlashda tovarning turi va yuqorida aytib o’tilgan xalqaro hisob-kitoblarga ta’sir etuvchi omillar, ayniqsa, hukumatlararo kelishuvlarning shartlari va xalqaro qoidalar katta ahamiyat kasb etadi. Ba’zida valuta risklarini sug’urtalash maqsadida shartnomaning bahosi bir nechta (ikki va undan ko’p) valutada yoki standart (SDR, EKYU – 1999-yilda «yevro»ga o’zgartirilgan) valuta savatida ko’rsatiladi. To’lov valutasi – bu importyor (yoki qarz oluvchi) majburiyatlari so’ndirilishi kerak bo’lgan valutadir. Valuta kursining beqarorligi sharoitida baholar nisbatan barqaror bo’lgan valutada, to’lov esa, odatda, importyor mamlakat valutasida belgilanadi. Agar baho valutasi va to’lov valutasi o’zaro muvofiq kelmasa, unda shartnomada bir valutani ikkinchi valutaga qayta hisoblash kursi o’zaro kelishiladi (yoki XVF SDR negizida qayd etiladigan pariteti, yoki valutalarning bozor kursi bo’yicha). Shartnomada qayta hisoblash shartlari belgilanadi: 1) ma’lum bir turdagi to’lov vositasining kursi – trattasiz to’lovlar bo’yicha telegraf pul o’tkazmasi yoki kredit bilan bog’liq hisob-kitoblar bo’yicha vekselni; 2) ma’lum bir valuta bozorida (sotuvchi, sotib oluvchi yoki uchinchi tarafning) tuzatish va muvofiqlashtirishlar vaqti aniqlab olinadi (masalan, to’lov amalga oshirilishidan bir kun avval yoki to’lov kuni); 3) qayta hisoblash amalga oshiriladigan kurs kelishib olinadi: odatda, o’rtacha kurs, ba’zan valuta bozorining ochilishiga, yopilishiga bo’lgan sotuvchi yoki sotib oluvchi kurslari yoki kunning o’rtacha kursi. Bank o ’ tkazmasi bir bankning boshqa bir bankka oluvchiga ( benefitsiarga ) muayyan bir summani to ’ lash haqidagi topshirig ’ ini o ’ zida ifodalaydi . O ’ z mablag ’ larini ma ’ lum bir maqsadda o ’ tkazmoqchi bo ’ lgan mijozning ko ’ rsatmasiga asoslangan holda bank bunday topshiriqni berishi mumkin . Bunda valuta mablag’lari benefitsiarga hech bir shartsiz yoki ma’lum bir hujjatlarni taqdim qilish asosida berilishi mumkin. Bank o’tkazmasi shaklida tijorat operatsiyalari bo’yicha hisobkitoblar quyidagicha amalga oshiriladi (6-chizma): 1) Eksportyor va importyor tomonidan shartnoma imzolanadi. Shartnomada hisob-kitob shakli va shartlari belgilanadi. 2) Eksportyor bitimda ko’rsatilgan vaqt ichida tovarnijo’natadi. 3) Eksportyor yuk tashuvchi tashkilotlardan transport hujjatlarini oladi. 4) Transport hujjatlarini boshqa hujjatlar to’plami bilan birgaimportyorga yuboradi. 5) Hujjatlarni olgandan so’ng tovarga egalik huquqi importyorga o’tadi va u o’z bankiga pulni o’tkazish to’g’risidagi arizani taqdim qiladi. 6) Importyorning banki arizaga asoslangan holda to’lovnibajarish topshirig’ini eksportyorning bankiga pochta yoki telegraf orqali uzatish yo’li bilan o’tkazmani amalga oshiradi. 7) Eksportyorning banki to’lov topshirig’ini olgandan keyinuning to’g’ri to’ldirilganligini tekshiradi (agar benefitsiarning nomi, manzili noaniq yoki xato ko’rsatilgan bo’lsa, bank to’lovni bajarmay qaytarib yuborishi ham mumkin) va eksport tushumini benefitsiarning hisobvarag’iga o’tkazadi, so’ngra eksportyorga xabar beradi. 6) Eksportyorni ng banki Importyorning banki Odatda, emitent-bank mijozining ko’rsatmalarini bajarish uchun boshqa (inkassolovchi) bank xizmatidan foydalanadi. Mijozning ko’rsatmasida belgilangan bank, agar bunday ko’rsatma berilmagan bo’lsa, emitent-bank tanlagan ixtiyoriy bank yoki aksept va to’lov sodir bo’layotgan mamlakatda joylashgan boshqa bir bank inkassolovchi bank sifatida faoliyat ko’rsatishi mumkin. Inkassolovchi bank qarz to’lovchiga hujjatlarni bevosita taqdim qiladi va shuning uchun taqdim qiluvchi bank deb ham yuritiladi. 1.3 Xalqaro hisob kitoblarning jahon tajribasi tahlili Hozirgi kunda umumyevropa hisob kitob va to’lov tizimi Yevropa Markaziy bankiyalpi hisob kitob tizimi va YeBA qoshida faoliyat yurituvchi bir nechta hisob kitobtizimlaridan iboratdir. Bu tizimlar to’lov va hisob hizmatlarining eng tez va jadalrivojlanayotgan bozorlarini o’zida mujassam etgan.1993 yil 1 yanvarda YMB5tomonidan TARGET (Trans European Automated Real-Time Gross SettlementExpress Transfer System) tizimi yaratildi. TARGET – bu desentrallashgan tizim bo’lib, hisob kitoblarda yevrodan foydalanadigan mamlakatlarning real vaqti rejimidayalpi hisob kitoblarning milliy tizimlariga asoslanadi. Bu yevro hududni birlashtirishbo’yicha keng ko’lamli, muhim loyihalardan biridir. TARGET tizimining asosiymaqsadlari: 1.Xorijiy to’lovlarni amalga oshirishda xavfsiz va ishonchli mexanizm yaratish; 2.YI mamlakatlari orasida to’lov samaradorligini oshirish; 3.YMB ga yagona pul-kredit siyosati o’tkazishda ko’maklashish. TARGET tizimining uchta eng asosiy tamoyillari: 1.Minimalist yondashuv; 2. Desentralizatsiya; 3.Bozorga mo’ljallanganlik. 6. Inkasso operatsiyasida qatnashuvchi importyorning banki(«inkassalovchi bank») importyorga («to’lovchiga») hujjatlarni tekshirish hamda bitimga muvofiq to’lovni amalga oshirish yoki vekselni akseptlash maqsadida inkassa topshirig’ini va hujjatlar majmuyini taqdim qiladi. Agar eksportyorning banki bilan importyorning banki o’rtasida bevosita vakillik munosabatlari o’rnatilmagan bo’lsa, eksportyorning banki importyorning mamlakatida joylashgan va vakillik munosabatlari o’rnatilgan boshqa bir uchinchi bankka murojaat qiladi. Bunday holatda uchinchi vositachi bank «inkassolovchi bank» hisoblanadi va u bevosita o’zi yoki importyorning banki orqali hujjatlarni to’lovchiga taqdim qiladi. Hujjatlarni to’lovchiga taqdim qilgan bank «taqdim qiluvchi bank» deb yuritiladi. 5) Remitent bank Inkassolovchi bank 7-chizma 7. Inkassolovchi bank importyordan to’lovni yoki trattani qabulqiladi. 8. Inkassolovchi bank remitent-bankka telegraf (teleks) orqalivaluta mablag’larini o’tkazadi yoki akseptlangan vekselni pochta orqali jo’natadi. 8) 4) 9) 7) 6) 1) 3) 2) Eksportyor Importyor Yuk tashuvchi tashkilot tekshiriladi, chunki transportirovka davrida ularning sifati buzilgan bo’lishi mumkin). Xalqaro to’lovlar valutalarning o’zaro ayirboshlanishi hamda tashqi savdo ishtirokchilari tomonidan bir-biriga kreditlar taqdim etish jarayonlari bilan chambarchas bog’lanib ketadi. Xalqaro valuta-kredit va hisob-kitob operatsiyalarining o’zaro bog’liqligi quyida o’z ifodasini topadi. Sotilayotgan tovarning turiga (masalan, mashinalar va jihozlar) hamda sotuvchilar bozorida raqobatning kuchayishi va yangi mahsulot iste’mol bozorlarini kengaytirish maqsadida ularning kreditdan foydalanishga qaratilgan intilishlariga qarab tashqi savdo operatsiyalari bo’yicha hisob-kitoblar tijorat kreditidan foydalangan holda amalga oshiriladi. Tijorat krediti tovar sotuvchisi tomonidan sotib oluvchiga bir necha oydan 5-8 yilgacha, alohida holatlarda esa bundan ham ortiq muddatga taqdim etiladi. Tashqi savdo operatsiyalarida importyor tijorat krediti evaziga uni so’ndirishga qaratilgan, oddiy veksel shaklidagi qarz majburiyatini yozib beradi yoki eksportyor tomonidan berilgan o’tkaziladigan veksellar-trattalarda to’lovni amalga oshirishga yozma rozilik (aksept) beradi. Tovar qiymatining ma’lum bir qismiga tijorat hujjatlari taqdim etilganidan so’ng, qolgan qismiga esa – shartnomada belgilangan davrdan keyin haq to’langanda, tijorat krediti shaklidagi tovarlar uchun hisob-kitoblar naqdli to’lovlar bilan birga amalga oshirilishi mumkin. Tashqi savdo shartnomasi ijrosining ma’lum bir bosqichida shartnomadagi taraflar tijorat kreditidan tashqari bir-birini majburan kreditlashi mumkin. Masalan, bo’nak shaklidagi to’lovlarda importyor eksportyorni, ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitoblarda sotuvchi sotib oluvchini kreditlaydi. Hisob-kitoblar shartlarining muqobil shakli – bu naqd to’lovning opsionli kreditidir. Agar importyor sotib olingan tovar uchun to’lovni kechiktirish huquqidan foydalansa, unda u naqd to’lovda taqdim etiladigan diskont (chegirma) dan mahrum bo’ladi. Hisob-kitoblar xalqaro muomalada ishlatiladigan turli xil to’lov vositalari – veksellar, to’lov topshiriqnomalari, bank o’tkazmalari (pochta va telegraf), cheklar, plastik kartochkalari yordamida amalga oshiriladi. Xorijiy 6)O’zbekiston Respublikasi naqd pulsiz hisob kitoblar to’g’risidagi qonun; 7) O’zbekiston Respublikasi banklarida ochiladigan bank to’g’risidagiko’rsatma; 8)Prezident qarorlari, qonunlar. Naqd pulsiz hisob kitoblarning O’zbekiston amaliyotida qo’llaniladigan shakllari: -To’lov talabnomalari; -Akkreditivlar; -Inkasso topshiriqnomalari; -Tijorat banklari hisob raqamlari; -Memorial order; -Plastik kartochkalar; -To’lovning boshqa shakliga asoslangan uslublari. Pul hisob kitob hujjatlari shakllari 1)To’lov topshiriqnomalari; 2) akkreditiv ariza; 3) to’lov talabnomasi; 4) inkassotopshiriqnomalari; 5)TB hisob cheklari daftarchasi; 6) memorial order. Umumiy qoidalar -Hisob kitoblar to’lovi depozit hisob raqamidan amalga oshiriladi; -Bank va xaridor o’rtasida boshqa shart kelishilmagan bo’lsa, hisob kitobto’lovchi o’z mablag’idan yoki bank krediti hisobidan amalga oshiriladi; -Hisob kitob cheklar yoki akkreditiv orqali amalga oshirilmasa qabul qiluvchihisob raqamiga pul to’lov amalga oshgandan so’ng tushadi. -To’lovchi hisobida pul yetishmasa to’lov MB tomonidan o’rnatilgan qoidagabinoan belgilangan tartibda amalga oshiriladi.To’lov Hujjatlarini Rasmiylashtirish Tartibi To’lov hujjatlarida quyidagi majburiy rekvizitlar ko’rsatiladi: Hozirgi kunda ma’lumotlar 10 kategoriyaga bo’lingan: 1-kategoriya – mijozlar to’lovlari; 2-kategoriya – banklarning to’lovlari; 3-kategoriya – valuta operatsiyalari; OPTION, FOREX, SWAP, OVERNITGHT 4-kategoriya – cheklar va naqd pullar; 5-kategoriya – qimmatli qog’ozlar; 6-kategoriya – qimmatbaho metallar va toshlar; 7-kategoriya – savdo moliyalash akkreditiv, inkasso, garantiya; 8-kategoriya – yo’l cheklari; 9-kategoriya – umumiy kategoriya bo’lib debet, kredit tasdiqnomalar (avizo) hisobvaraq bo’yicha to’lovlar. Ma’lumotning matni ikkilik kod bilan belgilangan maydonchalar ketma- ketligidan tashkil topadi. Misol uchun: 32: Summa; 50: Mablag’ yuboruvchi tomon; 59: Benefitsiar; 70: Maqsad; 71: Komissiya hisobvarag’i; 72: Bankning axboroti. Valutani belgilash uchun ISO (International Standards Organization) ishlab chiqqan uch harfli koddan foydalaniladi (masalan, USD, UZS). SWIFTning asosiy yutuqlaridan biri Xalqaro standartlash tashkiloti tomonidan qabul qilingan maxsus standartlarni yaratish va foydalanishdan iborat. Bank hujjatlarini unifikatsiyalash, har xil davlatlardagi hujjatlarni to’ldirish an’analarining har xilligi va til muammolari bilan bog’liq xato va qiyinchiliklarni yengib o’tishga imkoniyat berdi. SWIFT standartlarini ustunliklari banklar uchun shunchalik mos ediki, bunda boshqa o’xshash tizimlar (Londonning CHAPS, Parijning SAGITTAIRE, Nyu- Yorkning SHIPS tizimlari) ularni o’zida qo’llaydi. Bank xabarlari standartlarini yaratish va qayta ishlashda SWIFT tizimi firma – mutaxassislarigina emas, shuningdek, standartlar bo’yicha xalqaro qo’mita, Xalqaro savdo palatasi (ICC) ham ishtirok etadi. Natijada banklarning moliyaviy va tijorat operatsiyalari haqidagi namunaviy xabarlar standartlari ishlab chiqildi. Ularning ayrimlari xalqaro miqyosda tan olindi. Misol sifatida banklarning identifikatsiya kodlari – BIC kodlarni keltirish mumkin. SWIFT tarmog’i standartlarida uzatiladigan ma’lumotlarning kategoriyasi, guruh va tillari aniq belgilangan. Xabarlarni uzatishdan tashqari tizim IFT (Interbank File Transfer) xizmati darajasida banklararo fayllar bilan almashishni qo’llab-quvvatlaydi. Standartlarni jahon banklari amaliyotiga kiritish SWIFTning eng asosiy yutuqlaridan biridir. Bu jarayon moliyaviy muassasalarga hujjatlar bilan almashishda nizo va xatoliklarni chetlab o’tishga imkon beradi. Hozirda tarmoq asosini uchta kommunikatsiya stansiyalari tashkil etadi. Ular Amsterdamda (Gollandiya), Bryusselda (Belgiya), Kopengagenda (Daniya) joylashgan. Bundan tashqari, o’z mamlakatlaridagi mijozlarga xizmat ko’rsatuvchi mintaqaviy stansiyalar mavjud. Zamonaviy texnologiya va talablar SWIFT tarmog’ini zamonaviylashtirishni muvofiqlashtiradi. Natijada arxitekturasi to’rt darajadan iborat yangi – SWIFT-II yaratildi. SWIFT qoidalari unga a’zo tashkilotlar amalga oshiradigan biznes bilan shug’ullanishi va xalqaro telegrafik moliyaviy ma’lumotlar almashinuvida ishtirok etishini talab qiladi. SWIFT tashkiloti rasman Belgiyaning kooperativ jamiyati bo’lib, Bryusselda ro’yxatga olingan. U to’laqonli SWIFT a’zobanklariga tegishli, uning aksiyalari esa banklarga sotilgan. Banklar 1 standart ma’lumot yuborish uchun oyiga 3,5 yevro hisobida to’lov to’laydi. SWIFT tizimi quyidagi turdagi operatsiyalarni bajaradi: – mijoz to’lovlari; – bank to’lovlari; – hisobvaraq bo’yicha tasdiqnomalar (debet, kredit); 2 ishlab chiqildi. TARGET 2 2007 yil 1 yanvardan boshlabpilot guruhu tomonidan foydalanishga tushdi.Eng ilg’or fan texnika yutuqlariga mos hisob kitob va to’lovlarning Yevropa tiziminiqurish uchun, YMB to’lov tizim sohasida yangi texnologiyalar ustida tinimsizizlanmoqda. Izlanishlar uchun YMB strukturasida maxsus bo’linma tuzilgan. Bu bo’linma – electron to’lov tizimlari bo’yicha kuzatishlar markazi (ePSO – e-PAYMENT SYSTEMS OBSERVATIONS)7deb nomlanadi. ePSO faoliyatidanmaqsad: Mazkur sohada yangi ishlar ustida izlanish; Olingan informatsiyadan pul-kredit siyosati uchun baza sifatida foydalanishdir.  II bob. O’zbekistonda xalqaro hisob-kitoblarning qo’llanish xususiyatlari va ularning tahlili 2.1 O'zbekiston Respublikasidagi tijorat banklarining xalqaro-hisob kitoblardagi faoliyati Eng avval ta’kidlab o’tganimizdek, xalqaro hisob kitoblar – turli mamlakatlarfuqarolari va yuridik shaxslari orasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy munosabatlarinatijasida vujudga keladigan pul talablari va majburiyatlari bo’yicha to’lovlarniamalga oshirish va boshqarishdir. Ta’rifdan shu ma’no kelib chiqadiki, xalqaro hisobkitoblar yurimizda yil sayin rivojlanib kelmoqda va bundan keyin ham eng dolzarbmavzulardan bo’lib qoladi. Albatta, xalqaro hisob kitoblar bo’yicha operatsiyalarkatta daromad manbai hisoblanadi. Biroq, bunday operatsiyalarni amalga oshirishuchun banklar xorijiy banklar bilan korrespondentlik munosabatni yo’lga qo’yishkatta xarajatlarni talab qilish bilan birga bank samarali moliyaviy ko’rsatkichlarga vao’ziga yarasha nufuzga ega bo’lishi kerak. Ana shundagina xorijdagi banklarningham qiziqish va manfaatdorligi ortadi.Shu sababli O'zbekistondagi nufuzli banklarning xalqaro hisob kitoboperatsiyalaridatutgan o’rni bilan qiziqildi. Deyarli har bir bankda “eksport importoperatsiyalari” bo’limi yoki “tashqi iqtisodiy faoliyat” bo’limi mavjud bo’lib aynanshu bo’limlar xalqaro hisob kitoblarda ishtirok etadilar.ASAKA BANKIAsaka banki O'zbekistondagi mavjud yirik banklar 2.Avans to’lovlari tovar xizmatlar uchun oldindan to’lovlarning asosiy qismibyudjetga to’lovlardir. 3.Tovar realizatsiyasining tezlashishi. Xaridorni unga xizmat qilayotgan bankka xaridor hisobida chek egasi hisobigama’lum summani o’tkazish haqida topshirig’i. savdo banklari buyurmasiga ko’raularning faliyatiga yetarli darajada MB davlat belgisi tomonidan tayyorlanadi.faqatnaqd pulsiz to’lovlar uchun jismoniy shaxslar va korxonalaro’rtasida tovar xizmatlarxizmatlar to’lovi uchun qo’llaniladi. Chek maksimal summasi O'zbekistonRespublikasi MB tomonidan, minimal summasi savdo banki tomonidan belgilanadi. 2.2 Xalqaro hisob-kitoblar dinamikasining statistik ko’rsatkichlar Bank mijozining ko’rsatmasini bajarish uchun boshqa bir bankning xizmatidan foydalanar ekan, u inkassolovchi bankning xizmat haqini o’z mijozi hisobidan to’lab beradi. Bundan tashqari, agar chet el qonun-qoidalariga va odatlariga ko’ra muayyan majburiyatlar mijozning topshirig’ini bajaruvchi bank zimmasiga yuklatilsa, u holda mijoz bu majburiyatlarni pul ko’rinishida qoplab berishi shart. Inkasso operatsiyasida qo’llaniladigan hujjatlar Umumlashtirilgan qoidalarda ikki guruhga ajratiladi: I. Moliyaviy hujjatlar (o’tkazma veksel (tratta), oddiy veksel(solo), chek, to’lov tilxati va to’lovni amalga oshirish uchun ishlatiladigan boshqa hujjatlar). II. Tijorat hujjatlari (yukni ortish hujjatlari, mulkka egalikhuquqini beruvchi hujjatlar, sifat sertifikati, kelib chiqish sertifikati, sug’urta polisi va boshqa moliyaviy hujjat xarakteriga ega bo’lmagan hujjatlar). Shu sababli inkassoning 2 turi mavjud: – «sof» inkasso, ya’ni faqat moliyaviy hujjatlar qo’llanila-digan inkasso; Hujjatlashtirilgan akkreditiv shaklida hisob-kitoblar naqd to’lovni nazarda tutuvchi yoki qisqa muddatli (1 yilgacha) tijorat krediti asosida tuzilgan shartnomalar uchun ko’proq xos. Hujjatlashtirilgan akkreditivdan o’rta va uzoq muddatli tijorat krediti sifatida yetkazib berilgan tovarlar uchun hisob-kitobda foydalanish holatlari bank amaliyotida kam uchraydi. Yetarli darajada uzoq muddatga tijorat kredit sifatida yetkazib berilgan tovarlar bo’yicha hisob-kitobda akkreditiv shakldan foydalanishga tomonlar kelishgan bo’lsa, odatda, akkreditiv hisob-kitobning boshqa shakllari bilan birga qo’llaniladi va undan asosan bankka tijorat hujjatlari taqdim qilishga qarshi to’lov (ya’ni naqd to’lov) amalga oshirilayotgan tovar qiymatining qismini qoplashda ishlatiladi. Tijorat krediti bo’yicha hisob-kitobda akkreditivni ijro etuvchi bankka yoki importyorga taqdim qilingan benefitsiarning (eksportyorning) muddatli trattasini akseptlash uchun ham akkreditiv ochilishi mumkin. Bunday holatlarda akkreditivni ijro etuvchi bank trattalarni akseptlaydi (yoki akseptni ham, to’lovni ham amalga oshiradi). Aksept vositasida bank akkreditiv bo’yicha o’z majburiyatlarini bajaradi. So’ngra tomonlar veksel bo’yicha huquq me’yorlari asosida huquqiy munosabatlarga kirishadi (bunday munosabat eksportyor uchun ham qulay, chunki jahonning ko’plab mamlakatlarida veksel qonunchiligi umumlashtirilgan). Avizolovchi bank Emitent bank Eksportyor ( b enefitsiar ) Importyor ( buyru q beruvchi ) Yuk tashuvchi tashkilot 12) 1) 2) 3)4) 5) 7) 8) 9) 10) 6) I bob. Xalqaro hisob-kitoblarning nazariy-huquqiy asoslari 1.1 Xalqaro hisob-kitoblarning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati Xalqaro hisob-kitoblardagi o’zgartirishlarning paydo bo’lishi hamda ularning yanada takomillashuvi tovar ishlab chiqarish va muomala jarayonining rivojlanishi hamda baynalmilallashuvi bilan bog’liq. Tovarlar ishlab chiqarish va ularni sotish davrlarining o’zaro muvofiq kelmasligi hamda iste’mol bozorlarining uzoqligi tufayli xalqaro muomaladagi qiymatlar harakatining nisbatan mustaqil bo’lib qolgan shakli xalqaro hisob-kitoblarda o’z aksini topadi. Xalqaro hisob-kitoblar tovarlar va xizmatlar bilan tashqi savdo hamda notijorat operatsiyalar, kreditlar va mamlakatlararo kapitallar harakati bo’yicha hisob-kitoblarni qamrab oladi. Xalqaro hisob-kitoblar – turli mamlakatlar fuqarolari va yuridik shaxslari o’rtasida iqtisodiy, siyosiy va madaniy munosabatlar tufayli vujudga keladigan pul talablari va majburiyatlar bo’yicha to’lovlarni muvofiqlashtirishdir. Xalqaro hisobkitoblar bir tomondan, amaliyotda shakllangan va xalqaro hujjatlar hamda qoida bilan mustahkamlangan to’lovlarni amalga oshirish shartlari va tartibini, ikkinchi tomondan, ushbu hisobkitoblarni amalga oshirish yuzasidan kunlik amaliy faoliyatni o’z ichiga oladi. Hisob-kitoblarning eng katta hajmi bank hisobvaraqlarida yozuvlarni amalga oshirish orqali naqdsiz pul o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunda jahonning eng yirik banklari xalqaro hisob- kitoblarda yetakchilik mavqeyiga ega bo’ladi. Mazkur banklarning xalqaro hisob- kitoblarga bo’lgan ta’sir darajasi ular joylashgan mamlakat tashqi iqtisodiy aloqalari, milliy valutasining ishlatilish ko’lami, ixtisoslashganligi, moliyaviy ahvoli, ishbilarmonlik mavqeyi, vakil-banklar tizimiga bevosita bog’liq. Banklar hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun o’zlarining xorijiy bo’limlari va xorijiy banklar bilan o’rnatilgan vakillik munosabatlaridan foydalanadi. Xorijiy banklar bilan vakillik munosabatlari o’rnatilganda «loro» (xorijiy banklarning mazkur bankda ochilgan hisobvarag’i) va «nostro» (mazkur bankning xorijiy banklarda ochilgan hisobvarag’i) hisobvaraqlari ochiladi. Vakillik munosabatlari hisob-kitoblar tartibi, vositachilik haqining hajmi, ishlatib bo’lingan mablag’larni to’lash uslublarini belgilab beradi. Xalqaro hisob-kitoblarni o’z vaqtida va tovarlar to’la sotilgunga qadar to’lov muddatini kechiktirishdan manfaatdordir. Bitimlarning valuta-moliyaviy va to’lov shartlari tanlanishiga mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning xarakteri, kontragentlar kuchlarining o’zaro nisbati, ularning ushbu sohadagi malakasi hamda mazkur tovar bilan savdo qilish an’analari va qoudalari bog’liq. Hukumatlararo kelishuvlar hisob-kitoblarning umumiy tamoyillarini belgilaydi, tashqi savdo shartnomalarda esa ushbu hisob-kitoblar amalga oshirilishining batafsil shartlari ko’rsatiladi. Mazkur shartlar quyidagi asosiy elementlarni o’z ichiga oladi: baho valutasi, to’lov valutasi, to’lov shartlari, to’lov vositalari, hisob-kitob shakllari hamda ushbu hisob-kitoblarni amalga oshiradigan banklar. Baho valutasi va to’lov valutasi. Baho valutasi va to’lov valutasi tanlovi (baho darajasi, kredit bo’yicha foiz stavkasi kattakichikligidan farqli o’laroq) muayyan darajada bitimning valuta samaradorligiga bog’liq. Eksport va import shartnoma baholari turlicha hamda ular ushbu shartnomalarga kiritiladigan tovarlarning eksportyordan importyorga yetkazilishi bilan bog’liq (eksportyor mamlakat omborida saqlanishi, portgacha bo’lgan yo’l va portdagi saqlash, chet eldagi yo’l, xorijdagi ombor hamda importyorga tovarlarni yetkazish xarajatlari) qo’shimcha xarajatlarga bog’liq. Tovarlar baholarini aniqlashning beshta asosiy tamoyili mavjud: 1. Shartnoma tuzilayotgan vaqtda baholarning qat’iy belgilanishi hamda ushbu shartnoma ijrosi mobaynida belgilangan baholar o’zgarmasligi. Ushbu uslub jahon bozorida baholarning pasayishi tendensiyasi mavjud bo’lgan paytda qo’llaniladi. 2. Shartnomaga imzo qo’yilayotgan paytda bahoni (tovar yetkazilish kuniga bo’lgan u yoki bu tovar bozorining kotirovkalari asosida) belgilash tamoyili qayd etiladi, bahoning o’zi esa bitimning ijrosi mobaynida belgilanadi. Ushbu uslub, odatda, bozor baholarining ko’tarilishi tendensiyasida qo’llaniladi. 3. Shartnoma tuzilayotgan paytda baho qat’iy belgilanadi,ammo bozor bahosi shartnomadagi bahoga nisbatan, aytaylik, 5% dan ziyod hajmga o’zgarsa, u o’zgarishi mumkin. – valuta-konversion operatsiyalar; – debet kredit operatsiyalar; – foizlar to’lovi; – hisobvaraqdan ko’chirmalar. Har tur ma’lumot uchun maxsus format ishlangan, unda majburiy va ixtiyoriy rekvizitlar mavjud bo’ladi. SWIFT dan foydalanishning qisqacha sxemasini misol tariqasida ko’rib chiqamiz: 1. To’lov operatsiyalarini amalga oshiruvchi tomonlar. Ularqabul qiluvchi tomon nomiga pul o’tkazishni hal qiladilar. Korporatsiyalar, tashkilotlar, banklar, jismoniy shaxslar to’lov operatsiyalarni amalga oshiruvchilar hisoblanadi. 2. To’lov operatsiyalarini amalga oshirish mexanizmi quyidagicha bo’lib, yuqorida keltirilgan tomonlar banklarga telegraf to’lovni amalga oshirish uchun telefon, yozma ravishda (teleks, teletayp, pochta, faks, telegraf) orqali xabar beradilar. Tekshirish uslublari topshiriq berish usullariga bog’liq. Teleks va teletayp avtojavoblar va mijoz imzosini solishtirish kalitlariga ega. Telegraf tizimlari mijoz imzosini solishtirish kalitlari, parollari va boshqa shaxsni aniqlovchi maxsus shakllarga ega bo’ladi. Telefondan berilgan topshiriqlarni tekshirish ularga qo’ng’iroq qilish yo’li bilan tekshiriladi. Pochta orqali kelgan topshiriqlarda bank imzolarni tekshirishi shart. 3. To’lovni qayta ishlash va yetkazish. Bank to’lov operatsiyasini quyidagi telegraf liniyalaridan birida amalga oshirishi mumkin: «Fedwire», «Bankware», «CHIPS», «SWIFT». Bunda operatsiyalar to’lovni bankning operatsion tizimiga kiritadi, birinchi pog’ona tekshiruvchi ma’lumotlarni tekshiradi, ikkinchi pog’ona tekshiruvchi esa tayyor svift formatini tekshiradi va avtorizatsiya qiladi. Shundan so’ng to’lov svift formatida SWIFT tizimi orqali avval SWIFT markazlaridan biriga boradi (o’z navbatida, bank bu ma’lumotni SWIFT o’z ishloviga olganligi to’g’risida tasdiq oladi) va qabul qiluvchi bankga yuboradi. muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so’zi, 2008-yil 9-fevral. 13. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. O’quv qo’llanma. – T. 14. «Moliya». 2000-yil 15. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. – T.: «Moliya»,2002-yil. 16. Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. – T.: «O’qituvchi», 2003-yil. 17. Abdullayeva Sh.Z. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari.Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya», 2005-yil. 588 bet. 18. Burxanov U. Kredit inqirozi: mas’uliyatsizlik natijasimi?/Ilmiy-ommabop risola.– T., 2009. 19. G’afurov U.V. «Prezident I. Karimovning Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» asarini o’rganish bo’yicha, o’quvuslubiy qo’llanma. – T.: TDIU. -120 b, 2009-yil. 20. Jumayev N.X., Yuldashev M.I. Jahon moliyaviy inqirozi va uning O’zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri. // «Fan va turmush» jurnali, 2008. ¹ 6. 21. Xamidov I.A., Alimov A.M. O’zbekiston Respublikasidatashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. Darslik / Mas’ul muharrir: X.Boboyev – T.: O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi «Adabiyot jamg’armasi» nashr., 2001-yil. 22. Xudoyberdiyev Z.Ya., G’afurov U.V., Xomitov K.Z.Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. O’quv qo’llanma. – T.: «O’zbekiston». 2009-yil. 23. Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Globallashuv jarayoni va moliyaviy inqiroz sabablari // Adolat, 2009-yil 27-fevral. 24. Internet saytlarihttp://cbu.st.uz/uz/press. http://uba.uz/news.aspx?nidq584. 25. http://www.bfa.re.uz http://www.bankir.ru http://www.gov.uz http://www.uza.uz bo’yicha operatsion xarajatlar nisbatan yuqori emas. Tovarga egalik qilish huquqini beruvchi hujjatlar to’lov amalga oshirilganidan so’ng importyor tasarrufiga o’tadi. Tekshiruv uchun importyor qabul qilgan hujjatlar to’lov amalga oshirilmaguncha yoki veksel akseptlanmaguncha bankning ixtiyorida qoladi. Agar pul to’lanmasa yoki tratta akseptlanmasa, sababi ko’rsatilgan holda bankka hujjatlar qaytarib beriladi. Ba’zi hollarda hujjatlar banklar orqali yetib kelguncha importyor tovarni qabul qilgan bo’lishi mumkin (masalan, konosament originallaridan biri eksportyor tomonidan importyor bilan o’zaro kelishuvga binoan banklar orqali emas, balki bevosita pochtadan yuborilganda). Bunday holatlarda eksportyor uchun to’lov asossiz ushlanib qolishi yoki umuman to’lov amalga oshirilmasligi kabi risklar ehtimoli ortadi. Inkasso shaklidagi hisob-kitoblar banklar uchun to’lovning o’z vaqtida olinishi ustidan nazorat o’rnatishga imkon yaratadi, biroq ular bo’yicha to’lovni yoki akseptni tezlashtirish maqsadida ta’sir ko’rsatishning real dastagiga ega bo’lmaydi. Importyor korxonaning rahbari hamda bosh buxgalteri tomonidan imzolangan va muhrlangan bosh majburiyat asosida O’zbekiston bankiga inkasso va hujjatlashtirilgan akkreditiv bo’yicha kelib tushgan va inkassoga olingan tovarga egalik qilish huquqini beruvchi hujjatlarni importyor tekshirish uchun oladi. Ushbu majburiyatda hujjatlar va chet eldan keltirilgan tovarlar bankning ixtiyorida to’lov amalga oshirilmaguncha qolishini importyor korxona tasdiqlaydi. Hujjatlashtirilgan akkreditiv xalqaro savdoda to’lovni sug’urtalash borasida eng samarali va ko’p yoqlama usul hisoblanadi. Tashqi savdo hukumat nazorati ostida bo’lgan mamlakatlar bilan savdo-sotiq ishlari olib borilayotganda ko’pincha hujjatlashtirilgan akkreditivni qo’llamay eksport va import bo’yicha to’lovlarni amalga oshirishning imkoni bo’lmaydi. Eksportyor uchun eng qulay hisob-kitob shakli hujjatlashtirilgan akkreditiv hisoblanadi, chunki hujjatlashtirilgan akkreditivda eksport tushumini o’z vaqtida olish muammosi to’liq hal qilingan bo’ladi. Xalqaro miqyosda banklararo hisob- standartlar ishlab chiqarmoqda va xalqaro valuta, kredit, moliya hisob-kitob operatsiyalarida amalda qo’llanilayotganlarini takomillashtirmoqda. Vaqtincha ishchi guruhi davriy tarzda qimmatli qog’ozlar, yo’l cheklari, oltin va boshqa qimmatbaho metallar bilan bo’ladigan operatsiyalarda SWIFT tarmoqlaridan foydalanib, bank operatsiyalarini amalga oshirish muammolarini muhokama qilmoqdalar. Axborot almashuvi tizimi nafaqat tor doiradagi mutaxassislar, balki bozor iqtisodiyotining barcha ishtirokchilari foydalanishlari uchun mo’ljallangan. Xalqaro banklar tarmog’i doimiy o’sib bormoqda. Ma’lumotlar va telekommunikatsiya xizmatiga nisbatan ortib borayotgan talabni qondirish uchun xalqaro tarmoq tashkil etilmoqda. U to’lovlarni o’tkazish, aktivlarni boshqarish va ma’lumotlar bilan ta’minlash bo’yicha kompleks xizmat ko’rsatadi. Ular ichida HEBS (Hexagon Electronic Banking System) kabi mashhur tarmoqlar mavjud. Lekin dunyoda eng yirik moliyaviy xabarlar tarmog’i SWIFT hisoblanadi. Bu tizimga qo’shilgan har qanday bank o’zini jahon moliya uyushmasining to’laqonli a’zosi deb hisoblashi mumkin. 70-yillar boshida G’arbiy mamlakatlardagi yirik moliyaviy muassasalar jadal sur’atda hajmi ortayotgan xalqaro to’lov xabarlarini qayta ishlashni avtomatlashtira boshladi. Tijorat telekommunikatsiya tarmoqlari soni ko’paydi. Ularning har biri o’z shaxsiy formatlari, aloqa vositalaridan, ma’lumotlarni qayta ishlash tartibidan va kirishdan himoyalanish usullaridan foydalandi. 1973-yil Yevropa va Amerikaning 250 ta yirik banki Xalqaro Banklararo moliyaviy Telekommunikatsiyasi – SWIFT (Society For Worldwide Interbank Financial Telecommunication) ga asos soladi. Jamiyatning vazifasi – yagona bank xabarlari tizimini yo’lga solish va qo’llab-quvvatlash edi. U ishtirokchilarga sutka davomida dunyoning har qanday nuqtasidagi moliyaviy ma’lumotlarni standart shaklda kiritish imkonini beradi. SWIFT xalqaro tarmog’i 1977-yildan boshlab faoliyat ko’rsata boshladi. Ma’lumotlar tarmoq bo’yicha standartga muvofiq tizimlashtirilgan ma’lumotlar ko’rinishida uzatiladi. Hozirgi kunda SWIFT tizimi 70 davlatning 4000 ortiq bankini o’z ichiga oladi. Bank o’tkazmasi shaklidagi hisob-kitoblar qo’llanilishiga ko’ra o’zining soddaligi bilan boshqa hisob-kitob shakllaridan ajralib turadi, chunki valuta mablag’larini o’tkazuvchi mijozga arizadan boshqa tijorat hujjatlarini rasmiylashtirish va bankka taqdim etishni talab qilmaydi. O’zbekiston Respublikasida bugungi kunda vakolatli banklar eksport va import operatsiyalari bo’yicha bank o’tkazmasi shaklida hisob-kitoblarni amalga oshirmoqda. Vakolatli banklar eksport qilingan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar bo’yicha hisobkitoblarni amalga oshirayotganda O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan benefitsiar foydasiga to’lovni o’tkazish to’g’risidagi xorijiy banklar topshirig’ini bajaradi, bunda to’lanayotgan summaning qanday qoplanilishi ko’rsatilgan bo’lishi talab etiladi. To’lov topshirig’i benefitsiar tomonidan ma’lum tijorat yoki moliyaviy hujjatlar taqdim qilingandan keyingina (hujjatlashtirilgan o’tkazmada) unga to’lanishini ko’zda tutishi mumkin. Bunday holatlarda tegishli hujjatlar taqdim qilingunicha benefitsiar hisobvarag’iga shartli ravishda summa o’tkaziladi. Agar summa o’tkazilgan kundan boshlab 15 kun ichida eksportyor hujjatlarni taqdim qilmasa, uning hisobvarag’idagi o’tkazma summasi hisobdan chiqariladi va xorijiy bankka o’tkazma xususida ko’rsatma berilishi haqida so’rov yuboriladi. Hozirgi davrda O’zbekistonda eksport va import bo’yicha bank o’tkazmasi orqali to’lovlar keng tus olgan. Bunga asosiy sabab mamlakatimiz banklarida bunday operatsiyani bajarish va hujjatlarni rasmiylashtirish soddaligidadir. Bundan tashqari, shuni ham aytish kerakki, respublikamizda shartnoma summasining 15 %igacha oldindan avans sifatida to’lashga ruxsat berilgan. Bu esa o’zbek importyorlariga nisbatan to’lovga qobillik nuqtayi nazaridan hali ham xorijiy firmalarning ishonchsizligi mavjud bo’lganligi sababli katta ahamiyatga ega. Bunday shart-sharoitlarda aksariyat import shartnomalari quyidagicha amalga oshiriladi: qarshi tomon bankining kafolati evaziga shartnoma summasining 15 %i oldindan avans sifatida to’lanadi va qolgan 85% iga esa akkreditiv ochiladi. Bunday ketma-ketlik o’zbek importyorlariga shartnomada ko’rsatilgan sifat va hajmda tovarning yetib kelmaslik riskining oldini olishga imkon beradi. Foydalaniladigan a dabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992-yil 8 dekabr. 2. «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»giQonun. – T.: «O’zbekiston». 1995-yil. 3. O’zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyatito’g’risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel. 4. O’zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyatto’g’risida»gi Qonuni. 2000-yil. 5. O’zbekiston Respublikasining bank tizimida valutanitartibga solishga oid qonunchilik hujjatlari to’plami. – T.: «O’zbekiston», 2004. 6. O’zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirishbo’yicha qonunchilik hujjatlari to’plami. – T.: «O’zbekiston», 2003-yil. 7. Karimov I.A. O’zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat,mafkura. – T.: «O’zbekiston», 1996-yil. 8. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: «O’zbekiston», 1997-yil. 9. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. 1jild, – T.: «Ma’naviyat», 2008. 10. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: «O’zbekiston», 2009. 11. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashni izchildavom ettirish – davr talabi. Prezident Islom Karimovning 2008yilda mamlakatni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009-yilda mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi «Turkiston» gazetasi, 2009-yil 14-fevral. 12. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohot va o’zgarishlarimizning bosh maqsadidir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2007-yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2008-yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng Minimalist yondashuv YIning har bir mamlakatida mavjud bo’lgan tizim vainfrastrukturalarda maksimal foydalanishni nazarda tutadi.Desentralizatsiya esa har bir mamlakattda mavjud bank praktikasini saqlab qolishsarurligi bilan aloqador. Desentralizatsiyaning asosiy sababi shundaki, hisob kitoblar Yevropa Ittifoqi to’lov tizimi rivojlanishi va faoliyati bo’yicha ma’lumotlar YMBning rasmiy sayti www.ecb.intva YBAning rasmiy sayti www.abe.orgda joylashtirilgan materiallarga asoslangan. har bir tijorat bankining o’z milliy markaziy bankidagi hisob orqali o’tadi, binobarin,YMBda tijorat banklarining hisoblari yo’q.Bozorga mo’ljallanganlik shuni bildiradiki, TARGET sistemasidan majburiyfoydalanish faqatgina pul-kredit siyosatiga bog’liq operatsiyalar bo’yicha hisobkitoblarda talab qilinadi. Qolgan to’lovlar TARGET orqali ham, boshqa tizim orqaliham amalga oshirilishi mumkin.TARGET tizimining umumiy texnik xususiyatlari: SWIFT xabarlari formatidan foydalanish; Milliy tarmoq va ulovchi tarmoq orasidagi qo’shma interfeys  Tizim xavfsizligini ta’minlash bo’yicha minimal talablar;  Umumiy ish xarakteristikalari.  TARGET tomonidan ishlab chiqilgan to’lov turlari: Yevrosistema markaziy bank operatsiyalariga bevosita aloqador to’lovlar;  Yevrodagi yirik o’tkazmalari netting tizimining hisob kitob operatsiyalari;  Kliring banklari orasidagi yevrodagi to’lovlar;  Yevrodagi banklararo va mijoz to’lovlari.  Yevropa To’lov Tizimlari Faoliyatining Huquqiy AsoslariYevropa mamlakatlari to’lov va hisob kitob tizimidagi huquqiy me’yorlar majmuasiquyidagi kategoriyalarga bo’linadi: a)xalqaro me’yorlar; b) xususiy huquq qarorlari; c) ijtimoiy huquq me’yorlari. Xalqaro me’yorlar YI direktivasi va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan aniqlanadi vaquyidagilarda ko’riladi: -Bank huquqi kordinatsiyasi masalalari; orasida avvalgi o’rinlarda turadi.U juda keng korrespondentlik tarmog’iga ega. Bankning korrespondentlikmunosabatlari asosan dunyoning eng yirik banklari bilan, masalan, AQShningJPMorgan, Citibank, American express bank lari bilan, Yaponiyaning SumitomoMitsui banki bilan, Koreyaning Korea Exchange banki bilan, Germaniyadagi to’rttabank, Shvetsariyadagi ikkita bank, bundan tashqari Avstriya, Singapur, Rossiya,Qozoqiston va Qirg’izistonning banklari bilan korrespondentlik munosabatlarinio’rnatgan.10Korrespondentlik munosabatlarini o’rnatishni bank 1996 yil da Koreya,AQSh va Germaniya bilan boshlagan. Bu faoliyat bilan bankning “yuridik shaxslarga xizmat ko’rsatish bo’limi”dagi korrespondentlik munosabatlari bo’limchasishug’ullanadi. Umuman olganda bank quyidagi operatsiyalarni amalga oshiradi. 1.To’lov operatsiyalari 2.Hujjatli akkreditiv; 3.Kafolat berish va qabul qilish; 4.Investitsion loyihalarni moliyalashtirish; 5.Kreditlashni sinditsiyalash 6.G’aznachilik operatsiyalar1 1SANOAT QURILISH BANK Bankning keng tarmoqdagi korrespondent aloqalari mijozlarning xalqaro to’lovlarniamalga oshirishida qulayliklar yaratadi. SWIFT xalqaro to’lov sistemasi orqalikorrespondent banklarga hisob va hujjatli operatsiyalarni amalga oshiradi. Bank 200dan ortiq korrespondent banklar bilan aloqa qiladi. Shular qatorida UBS AG,Deutsche Bank, JPMorgan Chase Bank, Citibank, HSBC Bank va boshqalar bor.12Bank korrespondent banklar va o’z mijozlari topshiriqnomalariga muvofiq hujjatliakkreditiv va inkasso shaklidagi hisob kitob operatsiyalarini amalga oshiradi. Hisobkitoblarning hujjatli shaklini qo’llash korrespondent banklar va mijozlar uchun biznesbo’yicha yangi sheriklarni jalb qilish va bank savdo iqtisodiy faoliyatni kengaytirishimkoniyatini beradi. TURONBANK samarali amalga oshirish uchun banklar, odatda, kutilayotgan to’lovlarning tarkibiy tuzilishi va muddatlariga muvofiq ravishda zarur bo’lgan va turli valutalarda ifodalangan valuta pozitsiyalarini ta’minlaydi va o’z valuta zaxiralarini diversifikatsiyalash siyosatini o’tkazadilar. Banklar nisbatan yuqori foyda olish maqsadida o’z valuta aktivlarini jahon ssuda kapitallari bozorida, shu jumladan yevrobozorda joylashtirishni afzal ko’rgani holda «nostro» hisobvaraqlaridagi minimal qoldiqlarni ta’minlashga harakat qiladi. Xalqaro hisob-kitoblar borasidagi banklar faoliyati, bir tomondan, milliy qonunchilik bilan muvofiqlashtiriladi, boshqa tomondan esa – o’rnatilgan qoidalar va tartiblar yoki alohida hujjatlar bilan mustahkamlangan ko’rinishda mavjud bo’lgan, shakllangan amaliyot bilan belgilanadi. Xalqaro hisob-kitoblarda asosan milliy valutalarning ishlatilishi ulardan foydalanish samaradorligini kurs tebranishlari hamda ushbu valutalar emitentlari bo’lmish mamlakatlarning iqtisodiy va valuta siyosatiga bog’liqligini kuchaytiradi. Xalqaro hisobkitoblarning holati qator omillarga bog’liq: mamlakatlar orasidagi iqtisodiy va siyosiy munosabatlar, valuta qonunchiligi, xalqaro savdo qoidalari va tartiblari, bank amaliyotlari, tashqi savdo shartnomalari va kredit bitimlarining shartlari. Tashqi iqtisodiy bitimlarning valuta-moliyaviy va to’lov shartlari. Xalqaro savdo shartnomalari bo’yicha hisob-kitoblar o’ta murakkab bo’lib, bank xodimlarining yuqori malakaga ega bo’lishini talab etadi. To’lov olinishining tezligi va kafolati hamda banklar orqali operatsiyalar o’tkazishning xarajatlar summasi hisob-kitoblar shakllari va shartlarining tanloviga bog’liq. Shu sababli, tashqi savdo bo’yicha hamkorlar muzokaralarda to’lov shartlarining unsurlarini kelishib oladi, so’ngra ushbu shartlar shartnomaga kiritilib, rasmiylashtiriladi. Shartnomalarning valuta-moliyaviy va to’lov shartlari tuzilayotgan paytda eksportyor manfaatlarining importyor manfaatlariga teskari ekanligi ko’zga tashlanadi. Bunda eksportyor valutaning maksimal summasiga nihoyatda qisqa vaqtichida ega bo’lishni xohlaydi, importyor esa, aksincha, iloji boricha kam miqdordagi valuta hajmini to’lash, tovarlar olinishini tezlashtirish hamda mazkur Tezlik SWIFT yordamida tezkorlik bilan ma’lumotlar yuborish, banklarning o’z mablag’larini tez qayta joylashtirishga imkon yaratadi. SWIFT orqali yuborilgan ma’lumotlar teleks yoki boshqa aloqa vositalaridan farqli o’laroq, ancha tez yetib boradi, qayta ishlanadi (bank tizimida) va mijoz hisobvarag’ida aks etti_riladi. Baxtga qarshi bu tizim kamchiliklardan xoli emas. Bulardan biri ikki tashkilotni juda murakkab texnik tizimga tobeligi va shu bilan bog’liq texnik muammolar va ishdan chiqishlardir. Yana bir kamchilik sifatida juda yuqori narx-navolarni keltirish mumkin, bular kichik banklarni juda qiyin ahvolga solib qo’ydi. O’zbekiston Respublikasida SWIFT tizimiga ulanish (a’zo bo’lish) va faoliyat yuritish muammolari. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida so’mda bo’ladigan to’lovlar Markaziy bankda joylashgan yagona hisobvaraq (tijorat banklariga tegishli) orqali bajarilsa, valutalarda bo’ladigan operatsiyalar (mijozlarning ko’pini ko’chirish, o’z mablag’larini o’tkazish va h.k). SWIFT tizimi orqali bir-biridagi hisobvaraqlarda amalga oshiriladi. Shunday qilib, hatto ichki to’lovlarda (agar ularning soni ko’proq bo’lsa, aks holda qog’oz to’lov topshiriqnomalarida ishlasa ham bo’ladi) SWIFT ning o’rni beqiyosdir. -Hujjat raqami va sanasi; -To’lovchining hisob raqami va nomi; -Soliq to’lovchinng identifikatsiya raqami; -To’lov bankining kodi va nomi; -To’lov qabul qiluvchi hisob raqami va nomi; -Qabul qiluvchi bank kodi va nomi; -To’lov summasi raqami yozuvda; -To’lovning maqsadi; TB hisob chekida qo’shimcha rekvizitlar: 1) Chek seriyasi va raqami; 2) jismoniy shaxs passport seriyasi va raqami; 3)chekning amal qilish muddati Akkreditivda qo’shimcha rekvizitlar: 1)Akkreditiv amal qilish muddati; 2) akkreditiv ochilgan shartnoma raqami; 3)buyurtma raqami va sanasi; 4) tovar va xizmatlar soni; 5) akkreditiv bo’yicha to’lovlarga asos bo’lgan hujjat turi; 6) qo’shimcha shartlar. To’lov Topshiriqlari Bo’yicha Hisob Kitoblar To’lov topshirig’i – to’lovchining, uning hisobidan ma’lum summani qabul qiluvchihisobiga o’tkazish to’g’risidagi unga xizmat ko’rsatuvchi bankka bergan topshirig’i.To’lov topshirig’i 1.To’lov topshirig’i yordamida to’lovlar, bajarilgan ishlar, xizmatlar, va boshqato'lovlar bo’yicha to'lov amalga oshiriladi. 2.Topshiriq sanasi va bankka taqdim etish kuni byudjetdan tashqari to’lovlar vabyudjet to’lovlardan tashqari bir-biriga mos kelishi kerak; 3.Agar boshqa holatlar ko’zda tutilmagan bo’lsa mablag’ bo’lgan holatda qabulqilinadi.To’lov topshiriqlarining xarakterli tomonlari: 1.To’lov topshiriqlari bo’yicha hisoblar tovar va notovar operatsiyalar uchun engko’p ulushni tashkil etadi. darajada ishonchli hisoblanadi. Bunday holatda tomonlar o’rtasida alohida garov shartnomasini tuzishga ehtiyoj tug’ilmaydi, balki tashqi savdo shartnomasida garov berilayotgani, garovning summasi, qay holatda garovga qo’yilgan aksiyalar to’lovni qoplash uchun majburan sotilishi ko’rsatilsa, bas. Lekin aksiyalar garovga olinganda ularning haqiqiy qiymatini tegishli hujjatlar bilan tasdiqlash talab qilinishi lozim. Bundan tashqari, vaqt o’tishi bilan aksiyalar narxi o’zgarishini ham e’tiborga olish kerak. Ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitob xaridorga tijorat krediti sifatida tovar yetkazib berishni o’zida ifodalaganligi uchun u eksportyorning manfaatlariga mos kelavermaydi, chunki bunday hisob-kitob usuli yuqori risk darajasiga ega. Shuning uchun ham, ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitoblarni uzoq vaqt davomida o’zaro biznes aloqada bo’lgan va o’zaro ishonchni qozongan firmalar, goh sotuvchi, goh xaridor sifatida aloqa qiladigan xo’jalik subyektlari, yirik kompaniyalarning filiallari va boshqalar qo’llashi mumkin. O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan korxonalar bunday talabga javob bermaganligi uchun ochiq hisobvaraqlar bo’yicha hisob-kitoblar deyarli qo’llanilmaydi. Hisob-kitoblarning inkasso shakli bank o’tkazmasiga nisbatan ancha ishonchliroq. Inkassoga shartli ravishda quyidagicha ta’rif berish mumkin. Inkasso eksportyorning (kreditorning) o’z bankiga importyordan (qarzdordan) bevosita yoki boshqa bank (lar) orqali ma’lum bir summani to’latib olish yoki belgilangan muddat ichida summa to’lanishini tasdiqlatish to’g’risidagi topshirig’ini o’zida ifodalaydi. Bugungi kunda xalqaro savdoda akseptli inkasso shaklidagi hisob-kitoblar keng tus olgan. Bunda inkasso ham naqd to’lov shaklida olib boriladigan hisob- kitoblarda, ham tijorat krediti shaklida olib boriladigan hisob-kitoblarda qo’llaniladi. Ma’lumki, xalqaro hisob-kitoblar xalqaro miqyosda o’zaro kelishilgan qonun- qoidalarga asoslangan holda olib boriladi. Shu jumladan, inkasso shaklidagi hisob- kitoblar ham Parijdagi Xalqaro Savdo Palatasi tomonidan ishlab chiqilgan «Inkasso bo’yicha umumlashtirilgan qoida va an’analar»ga tayangan holda amalga 8-chizma III bob. Xalqaro hisob-kitoblarning rivojlanish istiqbollari Jahon bozorining rivojlanishi valuta, kredit, moliya hisobkitob operatsiyalari hajmining oshishiga olib keladi. Hujjatlar aylanishi oshadi, biznes to’lov qog’ozlari soni va bir xil shaklga keltirilgan moliyaviy hamda tijorat hujjatlari soni ko’payadi. Bozor ishtirokchilari o’rtasida axborot almashuvi, qimmatli qog’ozlar va valuta kurslari haqidagi ma’lumotlar, foiz stavkalari, turli bozorlarning holati, hamkorlarning ishonchliligi va shu kabi boshqa ma’lumotlarning uzatilishi yuz beradi. Axborot oqimi milliy chegaralardan chiqadi. Shuning natijasida xalqaro miqyosdagi axborot xizmatlar bozorida bank ma’lumotlari yuzaga keladi. BMT doirasida hukumatlararo va boshqa iqtisodiy, tijorat, moliyaviy tashkilotlar ishini koordinatsiyalash uchun tashkiliy tuzilma yaratildi. Doimiy ishchi guruhi yangi SWIFT ma’lumotlarni yuqori darajada himoyalashni ta’minlaydi. SWIFTning asosiy talabi – terminallarni ulash tartibidir. Tizim har bir foydalanuvchi uchun alohida yashirin kod bilan qayd etish orqali tizimli xabarlar nazoratini tashkil etish asosida har bir ulangan terminalni aniqlashi (tanishishi) kerak. Bu xabar maxsus qurilma yordamida shifrlanadi. Qurilmada modul bo’lib, u tasodifiy sonlar generatoridan foydalangan holda shifrlovchi kalitini hosil qiladi. Foydalanuvchiga keyingi qayd qilish uchun yangi kod beriladi. Bu – kalitlar almashishi tartibi deb yuritiladi. Terminal aniqlanganligi tasdiqlangandan so’ng tarmoqda qayd etiladi. Barcha kodlar va kalitlar SWIFT terminaliga mikroprotsessor karta (MK) yordamida kiritiladi. MKni xavfsizlik tizimi (User Security Enhancement – USE) ishlab chiqadi. Terminalni tarmoqqa ulash tartiblaridan birortasi buzilgan taqdirda (shovqin, liniya uzilishi aniq, uzatishda xato aniqlansa yoki xabar formati tizimiga kiritish tartibi noto’g’ri bo’lsa va hokazo) terminal avtomatik ravishda o’chadi. Maxsus faylda bu hol qayd etiladi. Shu orqali past sifatli liniya aniqlanadi. Foydalanuvchining imtiyozini farqlash vositasi axborot xavfsizligini ta’minlovchi qo’shimcha chora hisoblanadi. Bundan tashqari, tizimda tez-tez to’xtab qolishdan himoyalash uchun axborotlarni zaxira nusxalab qo’yish hisobga olingan. SWIFT tarmog’i uchun barcha imkoniyatlardan foydalanish, maxsus dasturiy apparatli interfeys mavjud. Bugungi kunda SWIFT tarmog’i uchun terminal komplekslarni taklif etuvchi 100 dan ortiq firma mavjud. SWIFT atamaal komplekslari uchun platforma ishlab chiqaruvchilar o’rtasida Digital Equiðment (VAX va Alpha tizimi), IBM (PS/2, S370, RS/6000), Newlett Packard (Apollo 9000), Sun Microsystems (SPARC oilasiga mansub protsessorli kompyuterlar) kabi kompaniyalar mavjud. Bugungi kunda SWIFT terminal komplekslar bozorida Digital va IBM nisbatan mashhur hisoblanadi. Hozirda SWIFT tizimi bank operatsiyalari, valuta va pul bozori, qimmatli qog’ozlar savdosi, savdo operatsiyalariga xizmat ko’rsatish, xalqaro to’lovlarni amalga oshirish kabi muhim moliyaviy faoliyat sohalarida ma’lumotlar bilan tezkor almashuvni ta’minlaydi. Vosita va xizmat haqi yuqori bo’lishiga – «hujjatlashtirilgan» inkasso, ya’ni moliyaviy hujjatlar bi-lan tijorat hujjatlari birga yoki faqat tijorat hujjatlarining o’zi qo’llaniladigan inkasso. Umumlashtirilgan qoidalardan foydalanishning qulayligi shundaki, u inkasso bo’yicha hisob-kitob operatsiyasini bajarish amaliyotida yuzaga keladigan ko’pgina masalalar va atamalarni yagona talqin qilish imkonini yaratadi. Xalqaro Savdo Palatasi qoidalariga amal qilish majburiy hisoblangan mamlakatlarda inkasso shaklidagi hisob-kitoblarni qo’llashda banklar va ushbu banklarning mijozlari uchun ham umumlashtirilgan qoidalarga rioya qilish majburiydir. Inkasso bo’yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi quyidagicha (7- chizma): 1. Eksportyor va importyor o’rtasida shartnoma tuziladi. Mazkur shartnomada, odatda, qaysi banklar vositasida hisob-kitob amalga oshirilishini tomonlar kelishib oladilar. 2. Bitimga muvofiq eksportyor tovarlarni jo’natish uchunyuklatadi. 3. Eksportyor yuk tashuvchi tashkilotdan transport hujjatlarini oladi va o’zining banki orqali importga yuboriladigan hujjatlar to’plamini tayyorlaydi. Ushbu to’plamga, agar bitim shartida ko’zda tutilgan bo’lsa, xaridor tomonidan akseptlanishi zarur bo’lgan o’tkazma veksel ham kiritiladi. 4. Eksportyor hujjatlar to’plamini inkasso topshirig’i bilano’z bankiga taqdim qiladi. Umumlashtirilgan qoidaga ko’ra inkassoga hujjatlarni taqdim qilgan eksportyor – «ishonuvchi», eksportyorning banki esa remitent-bank deb yuritiladi. 5. Remitent-bank dastlab taqdim qilingan hujjatlarni inkassotopshirig’i va shartnoma shartlariga mos kelishini tekshiradi, so’ngra hujjatlarni topshiriq bilan birga xorijiy vakil-bankka jo’natadi. Inkasso topshirig’ida remitent-bank importyordan olinadigan mablag’larni o’tkazish va agar shartnomada trattaning ishtirok etishi qayd qilingan bo’lsa) o’tkazma vekselni akseptlash xususida importyorning bankiga ko’rsatma beradi. Baho va to’lov valutalarining o’zaro muvofiq kelmasligi – bu valuta riskini sug’urta qilishning eng oddiy usullaridan biridir. Agar baho valutasining kursi (masalan, AQSH dollarining) pasaygan bo’lsa, unda to’lov summasi (fransuz franklarida) proporsional ravishda kamayadi va aksincha. Baho valutasi kursining pasayishi riski eksportyor (kreditor) zimmasiga, uning ko’tarilish riski esa importyor zimmasiga tushadi. To’lov shartlari – tashqi iqtisodiy bitimlarning muhim elementidir. Ularning ichida quyidagilar farqlanadi: naqdli to’lovlar, kredit taqdim etilishi bilan hisob- kitoblar, naqdli to’lov bo’yicha opsionli kredit (tanlov huquqi bilan). Xalqaro hisob-kitoblardagi naqdli to’lov tushunchasi eksport tovarlari sotib oluvchiga yetkazib berilganidan so’ng ularga pul to’lanishini yoki tovarlar shartnoma shartlariga muvofiq yetkazib berilganligi to’g’risida guvohlik beruvchi hujjatlarga qarshi bo’lgan to’lov ko’zda tutiladi. Biroq zamonaviy sharoitlarda tovar importyor mamlakatiga ko’p holatlarda to’lov amalga oshirilishi lozim bo’lgan hujjatlardan avval yetib keladi va sotib oluvchi tovarlarni ularga haq to’lanishidan avval saqlash (trast) tilxati, bank kafolati evaziga olishi mumkin. Shunday qilib, tovarlar so’nggi manzil portiga yetkazib berilganidan so’ng to’lov amalga oshiriladi, tovarlar jo’natilganligi to’g’risidagi xabarnomaga ko’ra amalga oshiriladigan to’lovlar bundan mustasno. Kontragentlar kelishuviga hamda sotilayotgan tovarlar xususiyatlariga bog’liq holda importyor ma’lum bir bosqichda to’lovni amalga oshiradi: jo’natish portida tovarlarni yuklash ishlari yakunlanganligi tasdiqlangandan so’ng; tovar hujjatlarining komplekti (schyot- faktura, konosament, sug’urta polisi va boshqalar) ga ko’ra; ba’zida to’lovni 5-7 kunga, neft yetkazib berish bo’yicha esa – 30 kunga kechiktirish bilan; so’nggi manzil bo’lgan portda importyor tomonidan tovar qabul qilingandan so’ng. Tovarning turiga bog’liq holda ayrim holatlarda hisob-kitoblarning aralash shartlaridan foydalaniladi: qisman hisob-kitob – tovar hujjatlari topshirilganidan so’ng amalga oshadigan to’lov; yakuniy hisob-kitob – tovarlar qabul qilib olinganidan so’ng (tovarlar so’nggi manzil portiga yetib kelganidan so’ng sotib oluvchi tomonidan qabul qilib olinadi va ularning sifat xarakteristikalari oshiriladi. Mazkur qoidada inkassoning turlari: to’lov hujjatlarini taqdim qilish, to’lovni amalga oshirish va akseptlash tartibi, to’lovning bajarilganligi, akseptlanganligi yoki to’lov bajarilmaganligi (akseptlanmaganligi) haqidagi xabarni uzatish tartibi kabi muhim masalalar batafsil yoritilgan. Garchi ushbu qoidani amalda qo’llash har bir mamlakat uchun majburiy emas, balki tavsiya xarakterida bo’lsa-da, jahonning deyarli barcha mamlakatlarida inkasso bo’yicha operatsiyani amalga oshirishda asos sifatida qo’llaniladi. Umumlashtirilgan qoidada har bir inkassoning turi bo’yicha ta’rif berilgan, inkasso operatsiyasini amalga oshirish usuli va tartibi ko’rsatilgan, inkasso operatsiyasida ishlatiladigan turli atamalarga yagona izoh berilgan va boshqa muhim masalalar ko’rib chiqilgan. Bu esa tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanuvchi banklar amaliyotida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan kelishmovchiliklarni hal qilish va ularning oldini olishda katta ahamiyatga ega. Inkasso bo’yicha hisob-kitobda qatnashuvchi manfaatdor tomonlarning o’zaro kelishuviga asosan mazkur qoidadan chetga chiqishga ruxsat beriladi, biroq bu holda agar tomonlar o’rtasida biron kelishmovchilik yuz bersa, Xalqaro xo’jalik (arbitraj) sudiga murojaat qilish huquqidan mahrum bo’ladilar. Inkasso ta’rifi. Umumlashtirilgan qoidaga muvofiq inkasso bu bank operatsiyasi bo’lib, u: 1) akseptni yoki to’lovni qabul qilish; 2) qarshi tomondan aksept yoki to’lov amalga oshirilsaginahujjatlarni taqdim etish; 3) boshqa shartlarda hujjatlarni taqdim etish maqsadida hujjatlardagi olingan ko’rsatmalarga asoslangan holda amalga oshiriladi (har bir holat uchun alohida). Boshqacha aytganda, inkasso bu hisob-kitob bank operatsiyasi bo’lib, bunda emitent-bank o’z mijozining ko’rsatmalariga qat’iy rioya qilgan holda va mijozi taqdim etgan hujjatlariga ko’ra qarzdordan (importyordan) akseptni yoki to’lovga qarshi tijorat hujjatlarini berish yoki har bir holat uchun alohida o’zga shart bilan hujjatlarni berish va operatsiyani amalga oshirish bo’yicha o’z zimmasiga olgan majburiyatdir. Xulosa Xalqaro hisob-kitoblar - turli mamlakatlar fuqarolari va yuridik shaxslari o’rtasida iqtisodiy, siyosiy hamda madaniy munosabatlar tufayli vujudga keladigan pul talablari va majburiyatlar bo’yicha to’lovlarni muvofiqlashtirishdir. Mazkur shartlar quyidagi asosiy elementlarni o’z ichiga oladi: baho valyutasi; to’lov valyutasi; to’lov shartlari; to’lov vositalari; hisobkitob shakllari hamda ushbu hisob-kitoblarni amalga oshiradigan banklar. Dokumentar akkreditivlar uchun mo’ljallangan Soddalashtirilgan qoidalar va udumlarga muvofiq akkreditiv bu kelishuvdir hamda ushbu kelishuvga muvofiq bank mijozning iltimosiga ko’ra hujjatlarga muvofiq uchinchi shaxs (foydasiga akkreditiv ochilgan benefitsiarga) foydasiga to’lovni amalga oshirish yoki to’lovni, benefitsiar tomonidan qo’yilgan tratta akseptini, yoki hujjatlar negosiatsiyasini (sotib olinishini) amalga oshirish majburiyatini o’z zimmasiga oladi. Inkasso bu, mijozning topshirig'iga asosan bank tomonidan importyordan unga jo’natilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun to’lovning olinishi hamda ushbu mablag’larni eksportyorning bankdagi hisobvarag'iga olgan holdagi bank operatsiyasidir. Ushbu bank ham mijozlarni jalb qilish uchun xalqaro hisob kitob operatsiyalariniosonlashtirish va soddalashtirishga harakat qilmoqda. 2008 yilning boshida bankGermaniyaning aktivlari hajmi bo’yicha 2-o’rinda turuvchi “Commerzbank AG”bilan korrespondent munosabatlar o’rnatdi.Kelgusi yilda bunday munosabatlar13JPMorgan Chase va Bank of China banklari bilan ham o’rnatilishi ko’zdatutilmoqda. Turonbank valyuta nazorati organi sifatida O'zbekiston Respublikasiqonunchiligiga muvofiq va bankning ichki me’yoriy hujjatlariga ko’ra xalqaro operatsiyalar hujjatlarini to’g’rilash va topshirig’ini amalga oshiradi. Bankdagimutaxassislar tashqi savdo shartnomalari va muomalat pasportlarini tuzishda, xorijiyvalyutada operatsiyalarni amalga oshirish uchun hujjatlarni rasmiylashtirishdamaslahat va yordam bilan ta’minlamoqda. Eksport imporet barter shartnomalaariniro’yxatdan o’tkazishda eksportniki tekinga, importniki 15 dollarga amalgaoshiriladi.14Banklar o’z saytlarida boshqa tariflarni ham keltirib o’tganlar. Ma’lumki, O’zbekiston mustaqil bo’lmasidan avval, xalqaro miqyosda ish olibbormas edi. Shuning uchun, mustaqillik qo’lga kiritilib, xalqaro faoliyat yuritishga to’g’ri kelganda, tajribasizlik tufayli ba’zi muvaffaqiyatsizliklarga duch kelindi.Bunday tajribasizlik xalqaro hisob kitoblarda ham sezildi. O’sha yillarda O’zbekistontadbirkorlari chet eldan sotib olingan texnologik uskunalarning hisob kitobini qilishdaayrim kamchiliklarga yo’l qo’yishgan va zarar ko’rishgan. Bunda asosan, sotibolingan mahsulotning garantiyalanmaganligi, yoki to’lov bo’yicha mahsulotningyetib kelmaganligini kuzatishimiz mumkin. Lekin bunday kamchiliklar vaqt o’tishibilan tajriba va malaka orqali tuzatildi va qonunchilik bilan mustahkamlandi vaasoslandi.O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob kitoblarni amalga oshirishning huquqiy asoslari: 1)O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi; 2)O’zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksi; 3)O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bank to’g’risidagi qonun; 4)Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi qonun; 5)O’zbekiston Respublikasi korxonalar to’g’risidagi qonun; -To’lov operatsiyalarini olib borish bo’yicha xizmatlar; -To’lov tizimi ishtirokchilari manfaatlarini himoya qilish; -To’lov tizimi ishtirokchilari va mijozlarining huquqi; -Xorijiy to’lovlarning umumyevropa me’yorlari; -Xorijiy o’tkazmalarni tezlashtirish; -Mijozlar uchun to’lov aylanmasi shaffofligini yaxshilash; -Yevro muomalasining umumiy me’yorlari; -Qimmatli qog’ozlar bo’yicha hisob kitoblar qoidalari. Umumyevropa to’lov tizimi ishlash texnologiyasi asosida “Muhim to’lov tizimlariuchun asosiy tamoyillar”6hujjati yotadi.Yevropa To’lov Tizimining Rivojlanishi 2002 yil, may oyida Yevropa to’lov kengashi (YTK) 2010 yilgacha hisob kitobning yagona Yevropa tizimini tashkil etishni maqsad qilib qo’ydi. 2005 yil dekabrda YKto’lov xizmatlarini ko’rsatish bo’yicha direktiva qabul qildi va bu hisob kitoblarniamalga oshirishdagi huquqiy ixtiloflarni yo’qotadi. Shunga qaramay, direktivaningo’zi hisob kitoblarning yagona standartisiz to’lov operatsiyalari muxlatini 3 kungaham qisqartira olmaydi. Bu vazifalarni 2006-2007 yillarda amalga oshirish ko’zdatutilgan edi. Bu bilan 2008 yilda hisob kitoblarning umumyevropa tizimiga egabo’lish va 2010 yilgacha yagona Yevropa to’lov maydoni (SEPA) ni tashkil qilishko’zda tutilgan. Yangi qonunchilik hisob kitob operatsiyalardan va banklararokomissiyalardan daromad olish imkoniyatlarini cheklaydi. Shuning uchun, endibanklarga asosiy e’tiborni xarajatlarni kamaytirish uchun to’lovlarni eng samarali vaishonchli yo’l bilan ishlab chiqishga qaratishga to’gri keladi. So’nggi yillargachajahon banki korrespondent tarmoqlari arzimagan o’zgarishlargagina boyib keldi.SEPA doirasida esa vaziyat butunlay boshqacha. Birinchidan, SEPA jahon hamjamiyatini, davlat organlari va banklar bilan birga,xalqaro o’tkazmalarning narxini tushirish yo’llarini qidirishga undaydi.Ikkinchidan, ko’pgina Yevropa bankalari uchun to’lovlar ichki bo’lib qoladi.Uchinchidan, SEPAni tashkil qilish biznesning innovatsion modellariningrivojlanishiga turtki bo’lishi mumkin.2002 yildan boshlab YMB tomonidan TARGET to’lov tizimini isloh qilish boshlandiva yangi tizim TARGET Xalqaro hisob-kitoblar va ularning asosiy shakllari Mundarija: Kirish I bob. Xalqaro hisob-kitoblarning nazariy-huquqiy asoslari 1.1 Xalqaro hisob-kitoblarning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati 1.2 Xalqaro hisob-kitoblarning shakllarining nazariy jihatlari 1.3 Xalqaro hisob kitoblarning jahon tajribasi tahlili II bob. O’zbekistonda xalqaro hisob-kitoblarning qo’llanish xususiyatlari va ularning tahlili 2.1 O'zbekiston Respublikasidagi tijorat banklarining xalqaro-hisob kitoblardagi faoliyati 2.2 Xalqaro hisob-kitoblar dinamikasining statistik ko’rsatkichlar III bob. Xalqaro hisob-kitoblarning rivojlanish istiqbollari . Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Biroq shunday bo’lsa-da, importyorlar uchun haqiqatda yetib kelgan tovarlar bo’yicha hisob-kitob qilish shakllari ichida eng qulayi bank o’tkazmasi hisoblanadi, chunki importyor tovar va hujjatlarni bank orqali emas, bevosita o’zi qabul qiladi va shundan keyingina to’lovni bajaradi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar amaliyotida ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob- kitoblar ma’lum darajada keng tus olgan (ayniqsa, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda bunday hisob-kitoblar tez-tez uchraydi). Firmalar o’z qayd kitoblariga hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish uchun kontragentlarining qarzdorligi aks ettiriladigan hisobvaraqni bir-birlariga ochadilar. Odatda, ochiq hisobvaraq bo’yicha olib boriladigan hisob-kitoblar banklarning ishtirokisiz amalga oshiriladi, banklar bunda faqat operatsiyaning yakuniy bosqichida – to’lovni amalga oshirishdagina qatnashadi. Tovarlar jo’natish uchun yuklatilgandan so’ng sotuvchi xaridorga tovar va transport hujjatlarini yuboradi, so’ngra yuklangan tovarlar summasini uning hisobiga yozib qo’yadi. Xaridor o’z qarzdorligini qoplash maqsadida (agar shartnomada barter hisob-kitobi ko’rsatilgan bo’lsa) tovar yetkazib berishi yo xizmat ko’rsatishi, yoki (agar sotuvchi va xaridor o’rtasida o’zaro qarz va majburiyatlar mavjud bo’lsa) o’zaro qarz va majburiyatlarini kechib yuborishi (kliring), yoki bank o’tkazmasi orqali qarzini to’lab berishi, yoki o’z majburiyatlarini qoplash uchun chek yoki oddiy veksel yozib berishi, yoki sotuvchi tomonidan taqdim qilingan o’tkazma veksel (tratta) ni akseptlashi mumkin. Hisob-kitobning ushbu shakli qo’llanilayotganda, odatda, xaridor haqiqatda ham tovar uchun to’lov amalga oshirilishini kafolatlashini sotuvchi talab qilishi lozim. Chunki sheriklar o’rtasidagi doimiy aloqa va o’zaro ishonchni qozonish hamma vaqt ham yetarli bo’lavermaydi. Shu sababli shartnomada tovar uchun to’liq summa to’lanmagunga qadar tovarga egalik qilish huquqi sotuvchida ekanligi qayd qilinishi mumkin. Ba’zi hollarda to’lovni ta’minlash maqsadida tashqi iqtisodiy faoliyatda qatnashuvchi tomonlar yetakchi korxona aksiyalarini garovga qo’yishlari ham mumkin. Bu toifadagi majburiyatlarni bajarishning ta’minlash shakli yetarli instrumentlar ( Foreign items, ingl.) – boshqa mamlakatda deponirlangan hamda ushbu mamlakatda to’lanishi lozim bo’lgan cheklar, veksellar (oddiy va o’tkaziladigan) va muomalaning boshqa kredit vositalari. Shartnoma to’lov shartlarining eng murakkab qismi hisob-kitob turini tanlash hamda ushbu hisob- kitoblarni amalga oshirish yo’llarini shakllantirib izohlash hisoblanadi. Kontragentlarning bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan manfaatlarini xalqaro iqtisodiy munosabatlarda o’zaro bog’lash va ularning to’lov munosabatlarini tashkil etish hisob-kitoblarning turli shakllaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi. 1.2 Xalqaro hisob-kitoblarning shakllarining nazariy jihatlari Xalqaro hisob-kitoblar ikki guruhga bo’linadi: hujjatlashtiriladigan, hujjatlashtirilmaydigan to’lovlar. Hujjatlashtiriladigan to’lovlarga: 1) hujjatlashtirilgan akkreditiv; 2) inkassa bilan amalga oshiriladigan barcha to’lovlar kiradi. Hujjatlashtirilmaydigan to’lovlarga: 1) to’lov topshiriqnomasi; 2) cheklar; 3) SWIFT ( SWIFT ) kiradi . Hujjatlashtirilmaydigan to ’ lovlarni turkumlashda mezon shartlari sifatida to ’ lov shartlari olinadi . Agar har qanday hisob - kitob quyidagi 3 to ’ lov asosida amalga oshirilsa , bu hujjatlashtirilmaydigan hisob - kitob hisoblanadi : 1) oldindan to’lash; 2) tovarni olgandan so’ng to’lash; 3) ochiq hisobvaraqlar bo’yicha hisob-kitoblar. Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy shakli sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: 1) inkassa; 2) hujjatlashtiriladigan akkreditiv; 3) cheklar; 4) to’lov topshiriqnomalari. 6- chizma . Shartnomada importyor tomonidan eksportyorga kredit berilishi , ya ’ ni yetkazib beriladigan tovar uchun oldindan avans to ’ lovini amalga oshirish kerakligi ko ’ zda tutilgan bo ’ lishi ham mumkin . Bunday holatlarda importyor bitimda ko ’ rsatilgan vaqt ichida eksportyorga valutani o ’ tkazish to ’ g ’ risida o ’ z bankiga ko ’ rsatma beradi . Shundan so’ngina eksportyor tovarni jo’natadi va hujjatlar to’plamini importyorga yuboradi. Bank o’tkazmasi shaklidagi hisob-kitoblarda shartnomada qatnashuvchi tomonlardan biri doimo ma’lum darajada riskka tortilgan bo’ladi. Eksportyor uchun tovar to’liq jo’natilgandan so’ng yakuniy hisob-kitoblar amalga oshirilmay qolish riski va importyor uchun esa avans to’lovlari bajarilgandan so’ng tovar yetkazilmay qolish riski mavjud. Shuning uchun ham, jahon amaliyotida yetkazib berilgan tovarlar uchun hisob-kitobning ushbu shakli ma’lum darajada cheklangan bo’lib, har doim ham qo’llanilavermaydi, odatda, xalqaro hisob-kitobda boshqa hisobkitob shakllari (hujjatlashtirilgan akkreditiv va inkasso) bilan birga qo’llaniladi. Masalan, yetkazilib beriladigan tovarlar uchun akkreditiv bo’yicha inkassoga olingan hujjatlar bo’yicha tovar summasining 10-15 %i to’lanib, 75-80 % summasiga esa veksellar yozilishi va qolgan 5-10 %i bank o’tkazmasi tariqasida oldindan avans sifatida yoki importyor tomonidan tovarlar tekshirilgandan so’ng to’lanishi ko’zda tutilgan bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, olingan tijorat kreditlarini qoplashda va inkassoni to’lashda ham bank o’tkazmasidan foydalanilishi mumkin. 7) 5) 1) 4) 3) 2) Eksportyor Importyor Yuk tashuvchi tashkilot qaramasdan SWIFT tarmog’i abonentlari soni ko’payib bormoqda. Bu hol SWIFT jamiyatiga kelgusida moliya faoliyatining boshqa sohalarini qamrab olgan holda tarmoqni yanada kengaytirish imkonini beradi. SWIFTning asosiy vazifasi har qanday bank ma’lumotlari va moliyaviy ma’lumotlarni hisob-kitob texnika vositalari orqali tezkor uzatish hisoblanadi. Birinchi uzatishlar 15 mamlakatning 513 bankini qamrab olgan. 1993-yilga kelib SWIFT xizmatlaridan 92 mamlakatning 3700 bank va moliyaviy muassasalari foydalangan. SWIFTdan nobank muassasalar – brokerlik va dilerlik firmalari, kliring, sug’urta, moliyaviy kompaniyalar ham foydalanishi mumkin. Shu bilan birga, bir vaqtning o’zida jahon moliya bozori operatsiyalarini standartlashtirish muammolari ham yechilmoqda. U yerda sotish, xarid qilish, kafolat va qimmatli qog’ozlar bo’yicha boshqa muomalalar amalga oshiriladi. SWIFT valuta kliring funksiyasini bajarmaydi. SWIFT tizimining avtomatik ishlashi nazoratni, jo’natuvchi va qabul qiluvchining haqiqiyligini tekshirishni, xabarlarni tezlik bilan taqsimlashni va ma’lumotlarni shifrlashni qamrab oladi. Agar u qabul qiluvchi tarmoqqa ulangan bo’lsa, xabar to’g’ridan to’g’ri aloqa kanali orqali uzatiladi yoki talab qilib olingunga qadar umumiy bozorda turadi. Ma’lumotlarning uzatilishi va ishlashi 20 soniya davom etadi. SWIFT ning asosiy yutug’i xalqaro axborot tashkiloti – ISO tomonidan tan olingan bank hujjatlashtirish standartlari, uning yaratilishi va qo’llanishidadir. Bank hujjatlarining bir xil shaklga keltirilishi ko’plab qiyinchiliklar va xatolarni istisno qilishga imkon beradi. Banklararo kommunikatsiya tizimi standartlarining yutug’i shunchalik yaqqol ko’rina boshladiki, milliy darajadagi analogik tizimlar buni o’ziga qurol qilib oldi (CHAPS – Buyuk Britaniya banklararo kliring hisob- kitoblari tizimi. U o’z ichiga 200 ta bank va bir nechta hisob-kitob markazlarini oladi: Amerika CHIPSI, Shveysariya SINi va boshqalar). 70-yillardan boshlab SWIFT tizimida ma’lumotlar va manzillar standart formatlari tashkil qilina boshladi. 1974 yilda xalqaro qo’mita mijozlar to’lovlari harakati, banklararo to’lovlar harakati, valuta va kredit bo’yicha ma’lumotlar, banklarning joriy hisob raqamlaridan bir kunlik ko’chirmalar kabi ma’lumot va

Xalqaro hisob-kitoblar va ularning asosiy shakllari

Купить