Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	450.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	16 Июль 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, turlari va ob’yektiv asoslari kurs ishi

2Mavzu: Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, turlari va ob’yektiv
asoslari
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
I BOB. XALQARO IQTISODIY INTEGRATSIYA TUSHUNCHASI VA
UNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mazmuni va paydo bo‘lish shart-
sharoitlari …………………………………………………………………………
1.2. Integratsiyaning asosiy shakllari va
darajalari ……………………………….
1.3. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning zarurati va uni belgilovchi omillar ……...
II BOB. XALQARO INTEGRATSIYA JARAYONLARI VA
O‘ZBEKISTONNING ISHTIROKI
2.1. Yevropa Ittifoqi, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi, ASEAN – amaliy
integratsiya
namunalar …………………………………………………………….
2.2. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy integratsiyadagi ishtiroki va
istiqbollari ...
2.3. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning afzalliklari va ehtimoliy xavflari ………..
Xulosa ……………………………………………………………………………
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………..

4bergan. P. Krugman esa xalqaro savdo nazariyalari orqali integratsiya
jarayonlarining mintaqaviy afzalliklarini izohlagan. M. Porter o‘zining raqobat
ustunligi nazariyasi orqali integratsiya doirasidagi sanoat klasterlarining
samaradorligini ko‘rsatib bergan. O‘zbek iqtisodchilari — A. Azizov, T.
Jalilov, D. Muxiddinovlarning ilmiy ishlari esa asosan O‘zbekiston iqtisodiyoti
kontekstida integratsiya jarayonlarini tahlil qilishga qaratilgan. Ammo shunga
qaramay, hozirgi geoiqtisodiy sharoitda, ya’ni sanksiyalar, proteksionizm
siyosati va yangi iqtisodiy bloklarning shakllanishi fonida O‘zbekistonning
xalqaro integratsiyadagi ishtirokini chuqur va kompleks yorituvchi tahlillar
yetarli emas. Shuningdek, zamonaviy texnologik omillar, yashil iqtisodiyot,
raqamli integratsiya kabi yo‘nalishlar hali yetarlicha o‘rganilmagan. Shu bois
mavzuning o‘rganilganlik darajasi keng bo‘lsa-da, yangicha yondashuvlar va
dolzarb sharoitlar asosida tahlil qilinishi zaruratga aylangan.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Xalqaro iqtisodiy
integratsiya nazariy jihatdan iqtisodiy makrojarayonlar mohiyatini anglashda
muhim konseptual asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu mavzu davlatlar o‘rtasidagi
iqtisodiy munosabatlarning evolyutsion rivojini tushunish, integratsion
strukturalarning qanday shakllanishi va faoliyat yuritishini o‘rganishga imkon
beradi. Integratsiya shakllari — erkin savdo zonalari, bojxona ittifoqlari,
umumiy bozorlar va siyosiy ittifoqlar orqali mintaqaviy va global iqtisodiy
muvofiqlashtirish mexanizmlari tahlil qilinadi. Shu bilan birga, kurs ishi amaliy
jihatdan ham katta ahamiyat kasb etadi. Xususan, O‘zbekistonning xalqaro
integratsiya jarayonlaridagi ishtirokini baholash, mavjud imkoniyatlarni
aniqlash va ehtimoliy xavf-xatarlarni oldindan ko‘ra bilish imkonini beradi.
Mavzuning amaliy ahamiyati shundaki, u O‘zbekiston tashqi iqtisodiy
strategiyasining ustuvor yo‘nalishlarini shakllantirishga xizmat qilishi mumkin.
Tahlil natijalari asosida integratsion siyosatni takomillashtirish bo‘yicha aniq
tavsiyalar ishlab chiqish imkoni tug‘iladi. Shuningdek, ushbu mavzu
iqtisodiyotni raqamlashtirish, yashil texnologiyalar va barqaror rivojlanish bilan

27Xalqaro integratsiyaning birinchi va asosiy afzalligi — bozor hajmining
kengayishi. Bir necha davlatlar integratsiyalashganida, ularning ichki bozorlari
yagona hududga birlashadi, bu esa ishlab chiqaruvchilar uchun mahsulotni
kengroq iste’molchilarga taklif qilish imkonini beradi. Ayniqsa, eksportga
yo‘naltirilgan iqtisodiyotlar uchun bu omil juda muhimdir.
Ikkinchi afzallik — raqobatbardoshlikning ortishi. Integratsiya orqali chet
ellik kompaniyalar bilan raqobat kuchayadi, bu esa ichki ishlab
chiqaruvchilarning mahsulot sifati, narxlari va texnologik samaradorligini
oshirishga undaydi. Shu tariqa, iste’molchilarga sifatli va nisbatan arzon
mahsulotlar taqdim etiladi.
Uchinchi muhim afzallik — investitsiyaviy muhitning yaxshilanishi.
Integratsion tuzilmalar a’zolari o‘rtasida investitsiya oqimlari erkinlashadi,
sarmoyadorlar uchun huquqiy kafolatlar yaratiladi, umumiy standartlar joriy
qilinadi. Bu esa xorijiy investitsiyalarning jalb etilishiga xizmat qiladi.
To‘rtinchidan, integratsiya ishtirokchilarga resurslardan oqilona foydalanish
imkonini yaratadi. Mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv kuchayadi: har bir
mamlakat o‘ziga qulay tarmoqlarda ishlab chiqarishga ixtisoslashadi, bu esa
iqtisodiy samaradorlikni oshiradi.Beshinchidan, integratsiya orqali transport-
logistika tizimlari uyg‘unlashtiriladi. Yagona bojxona hududi, tariflarning
soddalashtirilishi va infratuzilmaning birgalikda rivojlantirilishi orqali tranzit
tezligi ortadi, yuk tashish xarajatlari kamayadi.
Oltinga teng afzalliklardan biri — ilmiy-texnik hamkorlikdir. Integratsiya
ishtirokchilari orasida texnologiyalar almashinuvi, qo‘shma ilmiy loyihalar,
universitetlararo dasturlar kengayadi. Bu esa innovatsion taraqqiyotga turtki
beradi.Shuningdek, xalqaro institutlar bilan ishlash osonlashadi.
Integratsiyalashgan tuzilmalar Jahon banki, JST, XIM, YTTB kabi tashkilotlar
bilan yaxlit muzokaralar olib borish imkoniga ega bo‘ladi. Bu davlatlarning
moliyaviy kredit olish sharoitlarini ham yaxshilaydi.

245 YEOII davlatlari bilan
savdo hajmi (mlrd. USD) 9,3 10,8 12,7 14,2 6,1
6 YI davlatlariga eksport
(mlrd. USD) 0,8 1,1 1,6 2,1 1,2
7 Tekstil mahsulotlari
eksporti (mlrd. USD) 1,9 2,3 2,8 3,2 1,6
8 Jalb qilingan xalqaro
kreditlar (JST, OTB,
YTTB, mlrd. USD) 0,9 1,4 2,3 3,1 1,6
9 Erkin savdo bitimlariga ega
davlatlar soni 37 42 47 50 52
10 JSTga a’zo bo‘lish
muzokaralari soni 2 3 4 5 5
11 Raqamli integratsiya
loyihalari soni 5 7 12 18 21
2020–2024 yillar davomida O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy
integratsiyadagi ishtiroki kengayib, strategik bosqichlarga o‘tdi. Bu
davlatimizning mintaqaviy va global iqtisodiy makonda o‘z o‘rnini
mustahkamlashiga, raqobatbardoshligini oshirishiga va uzoq muddatli
barqarorlikka erishishiga zamin yaratmoqda.

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu :Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, turlari va ob’yektiv
asoslari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

10 Xalqaro iqtisodiy integratsiya bosqichlari:??????
1. Erkin savdo hududi (Free Trade Area)
Erkin savdo hududi xalqaro iqtisodiy integratsiyaning boshlang‘ich
bosqichidir. Ushbu modelda bir necha davlatlar o‘zaro savdo aloqalarini
erkinlashtirishga kelishib oladi. Asosiy maqsad — ishtirokchi davlatlar orasida
tovarlar harakatiga to‘siq bo‘luvchi bojlar va miqdoriy cheklovlarni bekor Erkin savdo hududi (Free Trade Area):
Bojxona ittifoqi (Customs Union):
Iqtisodiy ittifoq
(Economic
Union): Siyosiy ittifoq
(Political Union): Umumiy bozor
(Common
Market):
Raqamli yoki
funksional
integratsiya
(qo‘shimcha
zamonaviy
shakl):

12bosqich milliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish, bojxona tartib-taomillarini
soddalashtirish, noqonuniy savdo oqimini kamaytirish imkonini beradi.
Bojxona ittifoqi o‘zining murakkabligi bilan ham ajralib turadi: har bir davlat
milliy manfaatlarini saqlab qolgan holda umumiy pozitsiyani himoya qilishi
kerak. Shu sababli maxsus boshqaruv institutlari — Bojxona kengashi, qo‘shma
komissiyalar tashkil qilinadi. Ular siyosiy irodani uyg‘unlashtirish orqali barcha
a’zolar uchun yagona iqtisodiy makonni qo‘llab-quvvatlaydi. Bojxona ittifoqi
integratsiyaning muhim bosqichlaridan biri bo‘lib, umumiy bozorga
tayyorgarlik sifatida xizmat qiladi.
3. Umumiy bozor (Common Market)
Umumiy bozor integratsiyaning uchinchi bosqichi bo‘lib, tovarlar bilan bir
qatorda xizmatlar, kapital va mehnat resurslarining erkin harakatini ham
ta’minlaydi. Bu bosqichda faqatgina bojxona va tariflar emas, balki boshqa
iqtisodiy omillar ham uyg‘unlashtiriladi. Ya’ni, bir mamlakatda ishlab chiqilgan
mahsulot, ko‘rsatilgan xizmat yoki investitsiya ikkinchi davlatda hech qanday
to‘siqlarsiz amalga oshiriladi. Shuningdek, fuqarolar mehnat migratsiyasi orqali
boshqa ishtirokchi davlatda ishlash, yashash huquqiga ega bo‘ladi. Umumiy
bozor yagona ichki iqtisodiy hudud shakllanishiga xizmat qiladi. Yevropa
Ittifoqi bu bosqichga 1993-yilda Maastrixt shartnomasidan so‘ng rasmiy
ravishda o‘tgan. Ushbu bozor Yevropa mamlakatlarida nafaqat iqtisodiy, balki
sotsial integratsiyani ham kuchaytirgan. Umumiy bozorning afzalliklari:
iqtisodiy o‘sish sur’atining ortishi, sanoat kooperatsiyasining kuchayishi,
infratuzilmaning muvofiqlashtirilishi, innovatsiyalar almashinuvining
tezlashuvi. Ammo bu bosqichda yagona bozor muvozanatini saqlab turish oson
emas: ishsizlik muammosi, arzon ishchi kuchi oqimi, ijtimoiy siyosatdagi
farqlar muayyan ziddiyatlarga olib kelishi mumkin. Shu bois umumiy bozor
muvaffaqiyatli ishlashi uchun muvofiqlashtirilgan qonunchilik, intellektual
mulk huquqlari, moliyaviy nazorat tizimi zarur hisoblanadi. Bu bosqichdan
keyin davlatlar ko‘pincha yagona iqtisodiy siyosat olib borishni boshlaydi.

3011) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

7ham integratsiya harakatlari kuchaydi: Janubiy-Sharqiy Osiyoda — ASEAN,
Shimoliy Amerikada — NAFTA, Lotin Amerikasida — MERCOSUR kabi
tashkilotlar paydo bo‘ldi.
1-jadval. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning shakllanishiga ta’sir etuvchi
asosiy omillar
№ Shart-sharoitlar yoki
omillar Izoh
1 Iqtisodiy manfaatlarning
o‘zaro uyg‘unligi Davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro to‘ldiruvchi
iqtisodiy resurslar, tovar va xizmatlar
bozorining mavjudligi.
2 Siyosiy iroda va
barqarorlik Integratsiyaga qo‘shilish siyosiy irodani talab
qiladi, bu esa barqarorlikni mustahkamlaydi.
3 Huquqiy va institutsional
baza Milliy qonunchilikning mosligi, xalqaro
bitimlar, normalar va tashkilotlarning
mavjudligi.
4 Bozor tizimlarining
o‘xshashligi Ishtirokchi davlatlarda bozor mexanizmlarining
va moliyaviy tizimlarning mos kelishi.
5 Tarixiy, madaniy va til
jihatdan yaqinlik Integratsiyani qulaylashtiradi: yagona til, diniy-
madaniy yaqinlik, tarixiy tajriba.
6 Transport va logistika
infrastrukturasi Yaxshi yo‘l tarmoqlari va logistik uzellar savdo
hajmini oshiradi.
7 Ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish darajasi Rivojlanish darajasi yaqin bo‘lgan davlatlar
o‘zaro integratsiyaga tezroq erishadi.
8 Mintaqaviy va global
xavfsizlik Integratsiya xavf-xatarlarni kamaytiradi, bu esa
davlatlar uchun rag‘bat bo‘ladi.
9 Tashqi bosimlar va
inqirozlar Global inqirozlar, sanksiyalar yoki raqobat
integratsiyani tezlashtirish omiliga aylanishi
mumkin.

15“Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi, elektron hukumat, soliq va bank
tizimlarida raqamlashtirish, mintaqaviy elektron tizimlar bilan integratsiyani
boshlab yubordi. Raqamli integratsiya faqat iqtisodiy emas, balki ta’lim,
sog‘liqni saqlash, transport va ekologiya sohalarida ham xalqaro kooperatsiyani
kuchaytiradi. Bu bosqichga o‘tish milliy IT infratuzilmaning rivojlanishi,
texnologik barqarorlik va mutaxassislar tayyorlash tizimining mavjudligini
talab qiladi. Shu sababli, raqamli integratsiya kelajakdagi global raqobatning
asosiy omiliga aylanmoqda.
1.3. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning zarurati va uni belgilovchi
omillar
Bugungi global iqtisodiyotda xalqaro iqtisodiy integratsiya — nafaqat
ixtiyoriy tanlov, balki zarurat sifatida qaralmoqda. Integratsiya zamonaviy
davlatlar uchun tashqi iqtisodiy munosabatlarda muvaffaqiyatli ishtirok etish,
eksport-import salohiyatini oshirish, moliyaviy va texnologik resurslarga kirish
imkonini ta’minlaydi. Dunyoda yuz berayotgan geoiqtisodiy o‘zgarishlar,
proteksionizm siyosatining kuchayishi, savdo urushlari va raqobatning
keskinlashuvi integratsiyaning ahamiyatini yanada oshirmoqda. Shu bois,
aksariyat davlatlar o‘z milliy iqtisodiyotini xalqaro tizimga integratsiyalash
orqali barqarorlikka erishishni maqsad qilmoqda.
Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning zarurati bir necha asosiy omillar bilan
belgilanadi. Eng avvalo, integratsiya milliy bozorning cheklanganligini bartaraf
etadi. Ichki talab past bo‘lgan, yoki sanoat salohiyati yuqori bo‘lgan
mamlakatlar uchun eksport bozorlari hayotiy ahamiyatga ega. Integratsion
birliklar orqali esa yangi bozorlar, kooperatsion aloqalar va sheriklik
munosabatlari shakllanadi. Bundan tashqari, xalqaro integratsiya xorijiy
investitsiyalar oqimini ko‘paytiradi, chunki sarmoyadorlar erkin va barqaror
muhitni afzal ko‘radilar.
Yana bir muhim omil — mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv. Har bir
mamlakat o‘zining raqobat ustunligi mavjud bo‘lgan sohalarda ishlab

18II BOB. XALQARO INTEGRATSIYA JARAYONLARI VA
O‘ZBEKISTONNING ISHTIROKI
2.1. Yevropa Ittifoqi, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi, ASEAN – amaliy
integratsiya namunalar
Bugungi kunda xalqaro iqtisodiy integratsiyaning muvaffaqiyatli amaliy
modellari sifatida Yevropa Ittifoqi (YI), Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YEOII)
va Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari assotsiatsiyasi (ASEAN) ko‘plab tadqiqotlar
markazida turadi. Ushbu tuzilmalar turli tarixiy, siyosiy va iqtisodiy
sharoitlarda vujudga kelgan bo‘lsa-da, ular global va mintaqaviy iqtisodiy
integratsiyaning samarali yo‘nalishlarini namoyon etmoqda. Har bir ittifoq
o‘ziga xos struktura, tamoyillar va boshqaruv tizimiga ega bo‘lib, ular davlatlar
o‘rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va texnologik hamkorlikni kuchaytirishga xizmat
qilmoqda.
1-rasm Yevropa Ittifoqi davlatlari

20davlatlar o‘rtasidagi real iqtisodiy manfaat uyg‘unligiga bog‘liq bo‘lib, hozirda
qishloq xo‘jaligi, transport-logistika, migratsiya va raqamli iqtisodiyot
sohalarida kooperatsion imkoniyatlar kengaymoqda.
ASEAN (Association of Southeast Asian Nations) — Janubi-Sharqiy
Osiyoning 10 davlatini birlashtirgan va 1967-yilda tashkil topgan tashkilot
bo‘lib, iqtisodiy, siyosiy va madaniy hamkorlikni rivojlantirishni maqsad
qilgan. ASEAN integratsiyasi garchi YI yoki YEOII darajasida bo‘lmasa-da,
o‘zining moslashuvchan modeli bilan ajralib turadi. Bu ittifoqda qat’iy
qonunchilik va yagona valuta tizimi yo‘q, biroq a’zolar o‘rtasida iqtisodiy
strategiyalarni muvofiqlashtirish, infratuzilma loyihalarini birgalikda amalga
oshirish va texnologik hamkorlik kuchli yo‘lga qo‘yilgan. ASEAN
mamlakatlari o‘rtasida savdo to‘siqlari kamaytirilgan, erkin savdo bitimlari
tuzilgan, migratsion oqimlar nazorat ostida. Ayni vaqtda ASEAN +3 (Xitoy,
Yaponiya, Janubiy Koreya) formati orqali kengroq mintaqaviy iqtisodiy
integratsiya modeli shakllanmoqda. ASEAN iqtisodiyotlarining muvozanatli
rivojlanishi, aholining raqamli texnologiyalarga moslashuvi va siyosiy
pragmatizm bu tuzilmaning barqarorligini ta’minlamoqda. Shuningdek,
ASEAN “yagona ishlab chiqarish bazasi” strategiyasi orqali butun mintaqani
sanoat markaziga aylantirishga intilmoqda.
Ushbu uchta integratsion modelning tajribasi shuni ko‘rsatadiki, har bir birlik
o‘z tarixiy, iqtisodiy va siyosiy sharoitlariga asoslangan. YI chuqurlashtirilgan
institutsional yondashuv asosida muvaffaqiyatga erishgan bo‘lsa, YEOII
iqtisodiy manfaatlarni umumlashtirishga va sobiq ittifoq mamlakatlarini
birlashtirishga intiladi. ASEAN esa moslashuvchanlik va pragmatik siyosiy
hamkorlik asosida mintaqaviy barqarorlikni saqlashga xizmat qilmoqda.
O‘zbekiston bu tajribalarni tahlil qilish orqali o‘z integratsiya siyosatini aniq
yo‘naltirish, milliy manfaatlar va xavfsizlikni hisobga olgan holda qatnashish
strategiyasini ishlab chiqishi mumkin.

19Yevropa Ittifoqi (YI) — eng rivojlangan va chuqurlashtirilgan integratsion
tuzilmadir. YI 1957-yil Rim shartnomasi asosida Yevropa iqtisodiy
hamjamiyati sifatida boshlangan bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan siyosiy va iqtisodiy
jihatdan chuqur integratsiyalashgan ittifoqqa aylangan. Bugungi kunda YI
tarkibida 27 ta davlat bor va u yagona bozor, yagona valyuta (yevro), yagona
tashqi siyosat, umumiy qonunchilik va mustahkam institutsional tuzilmalarga
ega. YIda erkin tovar, xizmat, kapital va mehnat harakati ta’minlangan bo‘lib,
bu ishlab chiqarish, eksport, innovatsiyalar va ta’lim sohalarida sezilarli
natijalar bergan. YI modeli iqtisodiy integratsiyaning barcha bosqichlarini
qamrab olgan: erkin savdo zonasidan siyosiy ittifoqqacha. YI
muvaffaqiyatining asosiy sabablari — muvofiqlashtirilgan siyosiy iroda,
institutsional mustahkamlik, demokratik boshqaruv tamoyillari va umumiy
qadriyatlar tizimi hisoblanadi. Shuningdek, YIning rivojlanishi mintaqadagi
barqarorlik va ijtimoiy farovonlikni ta’minlagan.
Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YEOII) — 2015-yilda Rossiya, Qozog‘iston,
Belarus tashabbusi bilan tashkil etilgan va hozirda Armaniston hamda
Qirg‘izistonni o‘z ichiga olgan integratsion birlikdir. YEOIIning asosiy maqsadi
— ishtirokchi davlatlar o‘rtasida yagona iqtisodiy makon, bojxona ittifoqi va
umumiy bozor yaratishdir. Ittifoq doirasida yagona bojxona tariflari, texnik
reglamentlar va savdo standartlari qo‘llaniladi. YEOII hududida tovarlar,
xizmatlar, kapital va mehnat resurslari erkin harakatlanadi. Ittifoq Markaziy
Osiyo va Yevroosiyo mintaqasi uchun muhim iqtisodiy va siyosiy platforma
bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekiston YEOII bilan yaqindan hamkorlik olib
bormoqda va kuzatuvchi maqomida ishtirok etmoqda. Mazkur ittifoqda
iqtisodiy salohiyatni birlashtirish, energetika resurslari bo‘yicha integratsiya,
sanoat kooperatsiyasi va infratuzilma loyihalarini amalga oshirish asosiy
yo‘nalishlardandir. YEOIIning o‘ziga xos xususiyati — davlatlar
suverenitetining yuqori darajada saqlanishi va qarorlar ko‘proq siyosiy
murosaga asoslangan holda qabul qilinishidir. Uning muvaffaqiyati ishtirokchi

17xalqaro hamkorlikni chuqurlashtirishga intilmoqda. Bu jarayon, ayniqsa,
raqamli platformalar va to‘lov tizimlari integratsiyasini talab qiladi. Demak,
integratsiya nafaqat klassik savdo munosabatlari, balki axborot-texnologik
muhitni ham qamrab olmoqda.
Xalqaro integratsiyaga olib keluvchi omillar ichida geosiyosiy bosimlar,
sanksiyalar va tashqi iqtisodiy cheklovlar ham alohida o‘rin egallaydi. Ayrim
davlatlar bunday xavf-xatarlarni kamaytirish uchun integratsiyalashgan
tuzilmalar orqali iqtisodiy himoya mexanizmlarini shakllantirishga harakat
qilmoqda. Bu esa milliy iqtisodiy manfaatlarni xalqaro me’yorlar asosida
muhofaza qilish imkonini beradi.
O‘zbekiston uchun xalqaro iqtisodiy integratsiya alohida strategik
ahamiyatga ega. Mamlakatimiz so‘nggi yillarda Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi,
Jahon savdo tashkiloti, Islom taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki kabi
tuzilmalar bilan faol hamkorlik qilmoqda. Bu ham ichki islohotlarning
jadallashuvi, ham tashqi bozorlar bilan integratsiyani kuchaytirishga xizmat
qilmoqda. O‘zbekistonning geografik joylashuvi — transport tuguni va
mintaqaviy markaz sifatida, integratsion siyosatni yanada dolzarb qiladi.

14belgilanadi. Yevropa Ittifoqining hozirgi siyosiy strukturalari (Yevroparlament,
Yevrokomissiya) bu modelga yaqin bo‘lgan tizimlardir. Siyosiy ittifoq davlatlar
o‘rtasidagi ishonch, madaniy yaqinlik, tarixiy tajriba va umumiy g‘oyalar
asosida shakllanadi. U milliy va xalqaro suverenitet o‘rtasidagi muvozanatni
ta’minlashga harakat qiladi. Siyosiy ittifoqda yagona tashqi siyosat yuritiladi,
xalqaro tashkilotlar bilan muzokaralar markazlashgan holda olib boriladi. Bu
esa geosiyosiy ta’sirni kuchaytiradi va davlatlar manfaatlarini yaxlit ifodalash
imkonini beradi. Shu bilan birga, bu bosqichda qarama-qarshiliklar ham yuzaga
chiqishi mumkin, ayniqsa milliy manfaatlar va umumiy qarorlar o‘rtasida
ziddiyatlar paydo bo‘lsa. Shuning uchun siyosiy ittifoq doirasida demokratik
ishtirok, saylovlar, muvozanat mexanizmlari va erkinliklar muhim o‘rin tutadi.
Yagona fuqarolik, umumiy diplomatik korpus, transmilliy qonunchilik tizimi
siyosiy ittifoqni to‘laqonli ishlashiga imkon beradi. Ushbu bosqich,
integratsiyalashgan davlatlar o‘rtasida deyarli federativ tuzilma shakllanishi
bilan yakunlanadi.
6. Zamonaviy bosqich: Raqamli va funksional integratsiya
Zamonaviy global iqtisodiyotda xalqaro integratsiya yangi bosqich —
raqamli va funksional integratsiya bosqichiga kirib bormoqda. Bu bosqich
an’anaviy iqtisodiy birliklardan farqli ravishda, texnologik infratuzilma va
raqamli iqtisodiyotga asoslanadi. Davlatlar orasida elektron savdo, sun’iy
intellekt texnologiyalari, big data (katta ma’lumotlar), blokcheyn, fintech,
raqamli to‘lov tizimlari bo‘yicha yagona platformalar shakllantiriladi. Raqamli
integratsiya Yevropa Ittifoqi, ASEAN, Janubiy Koreya va Xitoy o‘rtasidagi
hamkorliklarda faol tarzda joriy etilmoqda. Bu shakl davlatlarga tezkor axborot
almashinuvi, xavfsizlikni kuchaytirish, kiberxavfsizlikni ta’minlash va soliq
ma’lumotlarini avtomatik boshqarish imkonini beradi. Raqamli hamkorlik
doirasida yagona elektron hujjat aylanishi, bojxona tizimlarini avtomatlashtirish
va masofaviy xizmatlarni kengaytirish integratsiyaning yangi darajasini
namoyon etadi. O‘zbekiston ham bu yo‘nalishda faol qadamlar qo‘ymoqda:

29Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

212.2. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy integratsiyadagi ishtiroki va
istiqbollari
O‘zbekiston Respublikasining xalqaro iqtisodiy integratsiyadagi ishtiroki
so‘nggi yillarda izchil faollashmoqda. 2017-yildan keyingi ochiq tashqi siyosat
O‘zbekistonning mintaqaviy va global miqyosdagi integratsiya jarayonlariga
faol kirib borishini ta’minladi. Bu islohotlar xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorlikni kengaytirish, savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish, bojxona va
soliq tizimlarini muvofiqlashtirishga qaratilgan. Quyida 2020–2024 yillar
oralig‘ida xalqaro integratsiyaga oid asosiy ko‘rsatkichlar yoritiladi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonning tashqi savdo aylanmasi 2020-
yilda 36,3 mlrd AQSh dollarini tashkil qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2023-yilda
56,1 mlrd dollarga yetgan. Ushbu o‘sish sur’ati aynan xalqaro integratsiya
jarayonlariga faol qo‘shilish, erkin savdo shartnomalari, tarif imtiyozlari va
logistika infratuzilmasini rivojlantirish bilan bog‘liq. 2024-yilning yanvar–may
oylarida tashqi savdo aylanmasi 27,5 mlrd dollarni tashkil etdi (Davlat statistika
qo‘mitasi, 2024).
Eksport tarkibida 2020-yilda sanoat mahsulotlari, qishloq xo‘jaligi va
energiya resurslari ustunlik qilgan. 2023-yilga kelib esa **tayyor sanoat
mahsulotlari ulushi 42,3%**gacha o‘sdi. Bu O‘zbekistonning xalqaro ishlab
chiqarish zanjirlariga integratsiyalanayotganini ko‘rsatadi. Jumladan, tekstil
eksporti 2020-yilda 1,9 mlrd dollar bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilda 3,2 mlrd
dollardan oshdi, bu Yevropa Ittifoqi bilan GSP+ tizimi doirasidagi
imtiyozlarning amaliy samarasidir.
Yana bir muhim ko‘rsatkich — chet el investitsiyalari. O‘zbekistonga jalb
qilingan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) hajmi 2020-yilda 2,1
mlrd dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 3,9 mlrd dollarga
yetdi. Bu holat Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki
bilan hamkorlikda amalga oshirilgan infratuzilmaviy va energetik loyihalar
bilan bog‘liq. Ayniqsa, YEOII bilan texnik reglamentlar moslashtirilgani va

6I BOB. XALQARO IQTISODIY INTEGRATSIYA TUSHUNCHASI VA
UNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mazmuni va paydo bo‘lish shart-
sharoitlari
Xalqaro iqtisodiy integratsiya — bu bir necha davlatlarning o‘zaro iqtisodiy
siyosatlarini uyg‘unlashtirish, yagona iqtisodiy makon yaratish va umumiy
iqtisodiy manfaatlarga asoslangan hamkorlikni yo‘lga qo‘yish jarayonidir.
Integratsiya jarayoni, asosan, davlatlar o‘rtasida savdo to‘siqlarini bartaraf etish,
kapital harakatini erkinlashtirish, investitsion muhitni yaxshilash, moliyaviy
tizimlarni uyg‘unlashtirish va mehnat resurslarining erkin harakatini ta’minlash
kabi yo‘nalishlarni qamrab oladi. Bu jarayon global bozorning shakllanishida,
iqtisodiy o‘sishning barqarorligini ta’minlashda va ixtisoslashuv darajasini
chuqurlashtirishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Integratsiyaning mohiyati shundaki, u iqtisodiy taraqqiyotga hamkorlik orqali
erishishni ko‘zlaydi. Har bir ishtirokchi davlat o‘zining kuchli jihatlaridan
foydalanib, umumiy bozor talablarini qondirishda o‘z o‘rnini topadi. Shu tariqa,
ishlab chiqarish samaradorligi oshadi, mahsulot tannarxi pasayadi, texnologik
yangiliklar tezroq tarqaladi va iqtisodiy raqobatbardoshlik kuchayadi.
Integratsiya shuningdek, institutsional islohotlarni rag‘batlantirib, davlatlar
o‘rtasida siyosiy barqarorlikni kuchaytiradi.
Tarixiy jihatdan qaralganda, xalqaro iqtisodiy integratsiya XX asrning
o‘rtalaridan boshlab jadal tus oldi. Xususan, Ikkinchi jahon urushi ortidan
iqtisodiy xarobaga uchragan Yevropa mamlakatlarining o‘zaro iqtisodiy
hamkorlikka intilishi bu jarayonning boshlanishiga zamin yaratdi. 1957-yilda
tuzilgan Rim shartnomasi asosida Yevropa iqtisodiy hamjamiyati tashkil etilib,
keyinchalik bu Yevropa Ittifoqiga aylandi. Shundan so‘ng boshqa mintaqalarda

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv sharoitida
davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar tobora murakkablashib, o‘zaro
integratsiyalashuv zaruratga aylanmoqda. Xalqaro iqtisodiy integratsiya bu
borada muhim vosita bo‘lib, u mamlakatlar o‘rtasida barqaror savdo-iqtisodiy
munosabatlarni shakllantiradi. Jahon iqtisodiyotida raqobat kuchayib
borayotgan bir vaqtda davlatlarning yagona bozor, yagona bojxona ittifoqi,
umumiy iqtisodiy hudud yaratishga intilishi integratsiyaning zarurligini
anglatadi. O‘zbekiston uchun esa bu jarayon rivojlanishning yangi bosqichiga
o‘tish imkoniyatini beradi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonning Jahon savdo
tashkiloti, YEOII, Islom moliya instituti, Yevropa Ittifoqi bilan olib borayotgan
muzokaralari xalqaro integratsiya harakatining amaliy ifodasidir. Integratsiya
orqali mamlakat eksport imkoniyatlarini kengaytirish, xorijiy sarmoyalarni jalb
qilish, texnologiyalar almashinuvi va ishbilarmonlik muhiti rivojiga erishish
mumkin. Shu bois ushbu mavzu bugungi iqtisodiy siyosat va ilmiy izlanishlar
nuqtayi nazaridan dolzarb hisoblanadi. U nafaqat nazariy balki amaliy jihatdan
ham muhim bo‘lib, mamlakat taraqqiyoti istiqbollarini belgilovchi strategik
masalalardan biridir 1
.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xalqaro iqtisodiy
integratsiya mavzusi XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko‘plab
iqtisodchilar e’tiborida bo‘lgan. Jumladan, iqtisodiy integratsiya bosqichlarini
birinchi bo‘lib aniqlagan olimlardan biri — B. Balassa bo‘lib, u erkin savdo
zonasidan to to‘liq siyosiy ittifoqqacha bo‘lgan bosqichlarni nazariy asoslab
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

11qilishdan iborat. Shu orqali mahsulot tannarxi pasayadi, raqobat kuchayadi,
tanlov kengayadi va savdo hajmi ortadi. Biroq bu bosqichda har bir davlat
uchinchi mamlakatlar bilan aloqalarda mustaqil tashqi savdo siyosatini
yuritishda davom etadi. Masalan, davlatlar o‘zaro tovar aylanmasini
erkinlashtirgan bo‘lsa-da, har biri Xitoy, AQSh yoki boshqa davlatlarga
nisbatan har xil boj stavkalarini qo‘llashi mumkin. Bu esa erkin savdo
zonasining asosiy kamchiliklaridan biri — “bojxona aylanma” holatiga olib
keladi: ya’ni, tovarlar eng past tarifli davlat orqali boshqa mamlakatlarga qayta
eksport qilinadi. Erkin savdo hududlarining eng mashhur namunasi NAFTA
(1994–2020 yillarda mavjud bo‘lgan AQSh, Kanada va Meksika o‘rtasidagi
bitim) hisoblanadi. Hozirda uni USMCA (United States–Mexico–Canada
Agreement) almashtirgan bo‘lsa-da, mexanizmi asosan erkin savdoga
asoslangan. Erkin savdo hududi mahsulotlar oqimini rag‘batlantirsa-da,
xizmatlar, kapital va ishchi kuchi erkinligi bu bosqichga kiritilmaydi. U
qanchalik kengaygan sari, keyingi bosqichga — bojxona ittifoqiga o‘tish
ehtiyoji paydo bo‘ladi. Shu sababli erkin savdo zonasi ko‘pincha vaqtinchalik
bosqich sifatida qaraladi.
2. Bojxona ittifoqi (Customs Union)
Bojxona ittifoqi — xalqaro iqtisodiy integratsiyaning keyingi bosqichi bo‘lib,
erkin savdo hududining takomillashtirilgan shaklidir. Bu bosqichda ishtirokchi
davlatlar o‘zaro tovarlar almashinuvida bojlar va cheklovlarni bekor qilgan
holda, uchinchi mamlakatlarga nisbatan yagona tashqi bojxona tarifini joriy
etadilar. Ya’ni, a’zolik doirasida nafaqat ichki erkin savdo muhiti yaratiladi,
balki umumiy tashqi iqtisodiy siyosat shakllantiriladi. Bu esa davlatlar o‘rtasida
strategik va institutsional muvofiqlikni talab qiladi. Bojxona ittifoqining amaliy
misoli — Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YEOII) bo‘lib, unga Rossiya,
Qozog‘iston, Belarus, Armaniston va Qirg‘iziston a’zodir. Ular umumiy tashqi
boj stavkalari, standartlar, texnik reglamentlar va qonunchilikni
uyg‘unlashtirish orqali yagona bojxona hududini tashkil etishgan. Ushbu

9soddalashuvi, investorlar uchun ishonchli kafolatlar tizimi yaratilishi va biznes
yuritish sharoitlarining yaxshilanishiga olib keladi. Xalqaro integratsiyaning
yana bir muhim jihati — iqtisodiy diplomatiya va siyosiy barqarorlikni
mustahkamlashga xizmat qilishidir. Davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro ishonch va
manfaat uyg‘unligi, ko‘p tomonlama muzokaralar orqali turli sohalarda bir-
birini to‘ldiruvchi hamkorlik tizimlari yaratiladi.
Shu boisdan xalqaro iqtisodiy integratsiya zamonaviy iqtisodiy
taraqqiyotning ajralmas bo‘lagi sifatida qaraladi. U jahon iqtisodiyotida yangi
kuch markazlarini vujudga keltiradi va raqobatbardosh iqtisodiy klasterlarning
shakllanishiga xizmat qiladi. Integratsiyaning muvaffaqiyatli bo‘lishi esa
davlatlarning iqtisodiy salohiyati, institutsional tayyorgarligi, ichki siyosiy
barqarorligi va tashqi siyosiy muvozanatga erishishiga bog‘liq. Shu sababli,
xalqaro iqtisodiy integratsiyani chuqur o‘rganish va tahlil qilish, ayniqsa,
O‘zbekiston sharoitida, iqtisodiy siyosatni to‘g‘ri yo‘naltirishda muhim o‘rin
egallaydi.
1.2. Integratsiyaning asosiy shakllari va darajalari
Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning shakllari va darajalari turli bosqichlarda
shakllanadi va ularning har biri o‘ziga xos iqtisodiy, siyosiy va institutsional
xususiyatlarga ega. Integratsiya bosqichlari muttasil evolyutsion tarzda
rivojlanadi — ya’ni dastlab quyi darajadagi hamkorlikdan boshlab, yuqori
darajadagi iqtisodiy va siyosiy birlashuv sari harakat qilinadi. Ilmiy
adabiyotlarda bu bosqichlar odatda besh yoki olti darajada tasniflanadi.
Ularning har biri o‘ziga xos institutsional talablar va iqtisodiy integratsiya
darajasi bilan ajralib turadi.

26· Sanoat mahsulotlari eksportda yetakchi o‘rinda (taxminan 42%),
· · Energetika (gaz, neft) sektori muhim ulushni egallaydi,
· · Tekstil va meva-sabzavot eksporti barqaror darajada,
· · Boshqa tarmoqlar esa qolgan qismini tashkil qiladi.
2.3. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning afzalliklari va ehtimoliy xavflari
Xalqaro iqtisodiy integratsiya — bu davlatlar o‘rtasida iqtisodiy siyosatni
muvofiqlashtirish, bozorlarni birlashtirish va umumiy iqtisodiy makon
shakllantirish orqali o‘zaro manfaatlarga asoslangan hamkorlikni
chuqurlashtirish jarayonidir. U global va mintaqaviy iqtisodiy aloqalarni
rivojlantirishda asosiy vositalardan biri bo‘lib, ko‘plab afzalliklarni taqdim
etadi. Shu bilan birga, bu jarayon muayyan xavf va cheklovlarni ham o‘z ichiga
oladi. Shu bois integratsiyaning afzalliklari va ehtimoliy salbiy oqibatlarini
tahlil qilish dolzarb ilmiy va amaliy masalalardan hisoblanadi.

23Tailand kabi mamlakatlar bilan oziq-ovqat, farmatsevtika va avtomobil ehtiyot
qismlari bo‘yicha savdo hajmi 20% oshgan. Bu O‘zbekistonning Janubiy-
Sharqiy Osiyo bozorlariga kirib borish harakatlarining amaliy ifodasidir.
O‘zbekiston 2022-yil oxirida Jahon savdo tashkilotiga (JST) a’zo bo‘lish
uchun 5-tur muzokaralarni o‘tkazdi. Hozirda tariflar, intellektual mulk, qishloq
xo‘jaligi bo‘yicha majburiyatlar muhokama qilinmoqda. JSTga a’zolik
O‘zbekistonning global savdo tizimida erkin harakatlanishiga, xavfsiz
investitsiyaviy muhit shakllanishiga va tartibga solish me’yorlarining
barqarorlashishiga xizmat qiladi.
2023-yil O‘zbekiston uchun xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan ham faol
integratsiya yili bo‘ldi. Osiyo taraqqiyot banki bilan 800 mln dollarlik ijtimoiy
loyihalar, Jahon banki bilan 1,2 mlrd dollarlik energetika va suv infratuzilmasi,
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki bilan 400 mln dollarlik moliyaviy sektor
islohoti bo‘yicha bitimlar imzolandi.
Xalqaro reyting agentliklari ham O‘zbekistonning integratsiya salohiyatini
e’tirof etmoqda. 2023-yil Fitch Ratings O‘zbekistonning kredit reytingini BB-
dan BB ga ko‘tardi. Moody’s esa “barqaror” prognozini saqlab qoldi. Bularning
barchasi xalqaro ishonch va integratsiyalashgan iqtisodiy siyosat natijasidir.
1-jadval. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy integratsiyadagi asosiy
ko‘rsatkichlari (2020–2024)
№ Ko‘rsatkich nomi 2020-
yil 2021-
yil 2022-
yil 2023-
yil 2024-yil
(yanvar–may)
1 Tashqi savdo aylanmasi
(mlrd. USD) 36,3 42,2 50,0 56,1 27,5
2 Eksport hajmi (mlrd. USD) 15,1 16,6 19,3 23,8 12,6
3 Import hajmi (mlrd. USD) 21,2 25,6 30,7 32,3 14,9
4 To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalar (FDI, mlrd.
USD) 2,1 2,6 3,3 3,9 1,7

5bog‘liq integratsion tendensiyalarni chuqur o‘rganish imkonini ham beradi.
Natijada, nafaqat ilmiy, balki amaliy qarorlar qabul qilish jarayoniga ham hissa
qo‘shadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida
yuzaga kelayotgan integratsion jarayonlar, ularning shakllanishi va rivojlanish
mexanizmlaridir.
Kurs ishi mavzusining predmeti — xalqaro iqtisodiy integratsiyaning
nazariy asoslari, shakllari, zaruriyati va uning O‘zbekiston iqtisodiy
siyosatidagi o‘rni bilan bog‘liq masalalardir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — xalqaro iqtisodiy integratsiyaning
mazmun-mohiyatini, asosiy shakllarini, unga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish
hamda O‘zbekistonning bu jarayondagi ishtiroki va istiqbollarini tahlil
qilishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Kurs ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi:
 xalqaro iqtisodiy integratsiyaning nazariy asoslarini yoritish;
 integratsiyaning shakllari va darajalarini aniqlash;
 integratsiyaga olib keluvchi omillarni tahlil qilish;
 dunyodagi integratsion tuzilmalar — Yevropa Ittifoqi, YEOII, ASEAN
faoliyatini o‘rganish;
 O‘zbekistonning xalqaro integratsiyalardagi ishtirokini baholash;
 integratsiyaning afzalliklari va ehtimoliy xavflarini tahlil qilish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

134. Iqtisodiy ittifoq (Economic Union)
Iqtisodiy ittifoq xalqaro iqtisodiy integratsiyaning eng rivojlangan
shakllaridan biri hisoblanadi. Bu bosqichda davlatlar nafaqat umumiy bozorni
shakllantiradi, balki o‘z iqtisodiy siyosatlarini uyg‘unlashtirib, yagona iqtisodiy
boshqaruv tamoyillarini qo‘llashga o‘tadi. Iqtisodiy ittifoq doirasida fiskal
siyosat (byudjet va soliqlar), monetar siyosat (pul massasi va foiz stavkalari),
valyuta siyosati (umumiy valyuta) va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha
yagona strategiyalar ishlab chiqiladi. A’zolar o‘rtasida iqtisodiy koordinatsiya
kuchli bo‘lib, bu iqtisodiy siyosatni barqarorlashtirish va global iqtisodiy
muhitga yaxlit javob qaytarishni ta’minlaydi. Yevropa Ittifoqining Yevrozonasi
bu modelning yorqin namunasi bo‘lib, u 19 ta davlatni yagona valyuta — yevro
orqali birlashtirgan. Ushbu modelda Yevropa Markaziy banki barcha
davlatlarning pul-kredit siyosatini boshqaradi. Iqtisodiy ittifoqning afzalliklari
— investitsion muhitning barqarorligi, inflyatsiyaning pastligi, iqtisodiy
islohotlarning muvofiqligi va inqirozga qarshi tezkor chora-tadbirlar tizimidir.
Shu bilan birga, bu bosqichda milliy iqtisodiy suverenitetning bir qismi xalqaro
tashkilotlarga o‘tkaziladi, bu esa siyosiy muvozanatni saqlashni taqozo etadi.
Har bir ishtirokchi davlat o‘z manfaatlarini umumiy maqsadlar bilan
uyg‘unlashtirishi lozim. Bunda qat’iy institutsional tizim, umumiy qonunchilik,
nazorat mexanizmlari muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, umumiy
iqtisodiy prognozlar va rejalashtirish mexanizmi ham joriy qilinadi. Iqtisodiy
ittifoq — barqaror va chuqur integratsiyaning asosiy poydevori hisoblanadi.
5. Siyosiy ittifoq (Political Union)
Siyosiy ittifoq — xalqaro integratsiyaning eng yuqori va mukammal
bosqichidir. Bu bosqichda nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy qarorlar ham yagona
organlar orqali qabul qilinadi. Siyosiy ittifoq shakllanganda, ishtirokchi
davlatlar o‘z suverenitetining muayyan qismini transmilliy institutlarga
o‘tkazadi. Yagona parlament, umumiy tashqi siyosat, mudofaa, migratsiya,
soliq va boshqa strategik sohalarda qarorlar umumiy manfaatlar asosida

810 Innovatsion va
texnologik almashinuv
ehtiyoji Ilm-fan, texnologiyalar va ta’lim sohalarida
hamkorlik integratsiyani kuchaytiradi.
Integratsiyaning shakllanishiga olib keluvchi asosiy shart-sharoitlar
quyidagilardan iborat: birinchidan, iqtisodiy manfaatlarning o‘zaro uyg‘unligi;
ikkinchidan, ishtirokchi davlatlar o‘rtasida siyosiy irodaning mavjudligi;
uchinchidan, huquqiy va institutsional bazaning mavjudligi; to‘rtinchidan,
iqtisodiy tuzilmalar va bozor mexanizmlarining bir-biriga mosligi. Bundan
tashqari, umumiy til, madaniyat va tarixiy aloqalar ham integratsiyaning
shakllanishida yordam beruvchi omillar sifatida qaraladi.
Hozirgi global muhitda integratsiyaga olib keluvchi yana bir omil —
iqtisodiy xavfsizlik va barqarorlikka intilishdir. Mamlakatlar xalqaro
integratsion birliklarga qo‘shilish orqali tashqi bozorlarning xavf-xatarlari,
iqtisodiy inqirozlar va sanksiyalar ta’sirini yumshatishga harakat qiladilar. Shu
bilan birga, zamonaviy integratsiya raqamli iqtisodiyot, yashil texnologiyalar,
energetika xavfsizligi va transport logistika tizimlarining uyg‘unlashuvini ham
qamrab olmoqda. Demak, integratsiyaning zamonaviy talqini endilikda faqat
savdo va bojxona to‘siqlari bilan cheklanmay, balki keng qamrovli strategik
hamkorlikni o‘z ichiga oladi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya, ayniqsa, kichik va rivojlanayotgan
mamlakatlar uchun yangi imkoniyatlar eshigini ochadi. Ular integratsion
tuzilmalar orqali yirik bozorlar va investitsion oqimlarga kirish imkoniyatiga
ega bo‘ladilar. Bundan tashqari, texnologik rivojlanish, fan-ta’lim almashinuvi,
mehnat migratsiyasi ham integratsiya doirasida rivojlanadi. O‘zbekiston uchun
ham bu jarayon muhim ahamiyatga ega bo‘lib, davlatimizning YEOII, OIC,
BMT va boshqa xalqaro iqtisodiy tuzilmalar bilan hamkorligi tobora
faollashmoqda.
Integratsiyaga intiluvchi davlatlar o‘zlarining milliy qonunchiligini xalqaro
me’yorlarga moslashtiradi. Bu esa o‘z navbatida huquqiy muhitning

22Osiyo mamlakatlari bilan o‘zaro investitsiya himoyasi bo‘yicha bitimlar bu
jarayonni rag‘batlantirgan.
2023-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekiston 50 dan ortiq davlatlar bilan erkin
savdo yoki tarif imtiyozlari asosida ishlagan. Jumladan, MDH doirasida
imzolangan erkin savdo bitimlari, Eron va Turkiya bilan ikki tomonlama tarif
chegirmalari, Yevropa Ittifoqining GSP+ maqomi orqali 6,200 dan ortiq
mahsulot turiga nol yoki past boj stavkasi tatbiq etilgan. Bu esa eksportchilarga
sezilarli qulaylik yaratdi.
Logistika integratsiyasi bo‘yicha ham ijobiy siljishlar kuzatilmoqda.
O‘zbekiston 2020–2023 yillarda Xitoy–Qirg‘iziston–O‘zbekiston, Trans-
Afg‘on yo‘lagi va Temiryo‘l diplomatiyasi orqali xalqaro tranzit tashuvlar
hajmini 1,5 barobarga oshirdi. Shu bilan birga, 2024-yil boshida “Toshkent
xalqaro savdo markazi” ochilishi logistika infratuzilmasining rivojlanishidan
dalolat beradi.
2021-yildan boshlab O‘zbekiston **Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi
(YEOII)**da kuzatuvchi maqomda ishtirok etmoqda. Shundan so‘ng, 2022-yil
davomida 150 dan ortiq texnik reglament, sanitariya va fitosanitariya
standartlari moslashtirildi. Bu qadam eksport mahsulotlarini YEOII davlatlariga
moslashtirish, sertifikatlash xarajatlarini kamaytirish va yetkazib berish vaqtini
qisqartirish imkonini berdi. 2023-yilda O‘zbekistonning YEOII mamlakatlari
bilan tashqi savdo hajmi 14,2 mlrd dollarni tashkil etdi.
Yevropa Ittifoqi bilan ham integratsiya rivojlanmoqda. 2021-yilda
O‘zbekiston YI tomonidan GSP+ (Generalised Scheme of Preferences Plus)
tizimiga qabul qilindi. Bu esa mahsulotlar eksportida bojxona preferensiyalariga
erishish imkonini berdi. 2022–2023 yillarda YI davlatlariga eksport hajmi 30%
dan ortiq o‘sdi, ayniqsa meva-sabzavot va tekstil mahsulotlari eksporti sezilarli
o‘sish ko‘rsatdi.
ASEAN davlatlari bilan savdo aloqalari hanuz zaif bo‘lsa-da, 2023-yilda
ASEAN + O‘zbekiston ishchi guruhi tashkil qilindi. Malayziya, Indoneziya,

28Lekin, xalqaro integratsiyaning bular bilan birga ehtimoliy xavflari ham
mavjud. Birinchi salbiy oqibat — iqtisodiy suverenitetga ta’sir. Davlatlar
umumiy siyosat doirasida mustaqil qarorlar qabul qilish imkoniyatini cheklashi
mumkin. Ayniqsa, fiskal yoki monetar siyosatda muvofiqlashtirish jarayoni
milliy manfaatlarga zid tushishi mumkin.
Ikkinchi xavf — mahalliy ishlab chiqaruvchilarning zaiflashuvi. Raqobatga
bardosh berolmagan milliy korxonalar chet ellik yirik kompaniyalar bosimida
bozordan siqib chiqarilishi mumkin. Bu esa ishsizlik va sanoat inqiroziga olib
kelishi ehtimolini kuchaytiradi.
Uchinchi xavf — importga haddan tashqari qaramlik. Integratsiya natijasida
ayrim tarmoqlar import bilan to‘ldiriladi va mahalliy ishlab chiqarish
zaiflashadi. Bu esa tashqi ta’minotdagi uzilishlar yoki narx o‘zgarishlariga
bog‘liqlikni oshiradi.
To‘rtinchi salbiy omil — siyosiy bosim xavfi. Yirik a’zo davlatlar
integratsion tashkilotda o‘z siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini kichik davlatlarga
majburan o‘tkazishi mumkin. Bu esa notenglik va ichki siyosiy ziddiyatlarga
olib keladi.Beshinchidan, integratsiya jarayonida byurokratik to‘siqlar,
koordinatsiya muammolari yuzaga keladi. Turli davlatlar o‘rtasida qonunchilik,
soliq, texnik reglamentlar uyg‘unlashtirilmagani sababli integratsiya
sekinlashadi yoki ishonch kamayadi.
Yana bir xavf — milliy madaniyat va qadriyatlar eriydi degan xavotir.
Integratsiya faqat iqtisodiy emas, balki ijtimoiy-axloqiy tizimlarga ham ta’sir
qiladi. Yagona me’yorlar, tashqi axborot oqimi, mehnat migratsiyasi orqali
milliy identitet zaiflashishi mumkin.Shunga qaramay, ehtimoliy xavflar
integratsiyaning o‘zi yomonligini bildirmaydi, balki uni amalga oshirishda
ehtiyotkorlik, bosqichlilik va milliy manfaatlarga tayangan strategiyani talab
etadi. Har bir davlat integratsiyaga qo‘shilayotganda siyosiy iroda, texnik
tayyorgarlik, xalqaro tajriba, ichki islohotlar va ijtimoiy tayyorlikni hisobga
olishi lozim.

16chiqarishni chuqurlashtiradi. Bu esa integratsiya orqali mutanosib ishlab
chiqarish tizimini shakllantiradi, umumiy xarajatlarni kamaytiradi va mahsulot
sifati va raqobatbardoshligini oshiradi. Integratsiya doirasida texnologiyalar
almashinuvi, ilmiy-texnik hamkorlik, kadrlar tayyorlash va tajriba almashish
imkoniyatlari kengayadi.
Integratsiyaning zaruratini belgilovchi yana bir omil — transport va logistika
infratuzilmasining rivojlanishidir. Davlatlar o‘rtasida yo‘l-transport, temiryo‘l,
logistika va bojxona tizimlarining uyg‘unlashuvi iqtisodiy integratsiyani amalda
ta’minlashga yordam beradi. Shu orqali yuk tashish xarajatlari kamayadi,
yetkazib berish muddati qisqaradi va eksport-import operatsiyalari tezlashadi.
Ayniqsa, Markaziy Osiyo mintaqasida integratsiya logistika tarmoqlarini
muvofiqlashtirish orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi.
Valyuta va moliya bozorlarining uyg‘unlashuvi ham integratsiyaning muhim
zaruratlaridan biridir. Turli mamlakatlar o‘z valyutalarining konvertatsiya
qilinishi, moliyaviy barqarorlik va umumiy valyuta zonasiga qo‘shilish orqali
makroiqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashga intiladi. Yagona moliyaviy tizim
inflyatsiyani pasaytirish, moliyaviy oqimlarni nazorat qilish va investitsion
barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Integratsion birliklarda Markaziy
banklararo hamkorlik, bank nazorati, sug‘urta tizimlari o‘zaro
uyg‘unlashtiriladi.
Shuningdek, xalqaro iqtisodiy integratsiya siyosiy barqarorlikni ta’minlashda
ham muhim o‘rin tutadi. Integratsiyalashgan davlatlar o‘rtasida qarama-
qarshiliklar kamayadi, siyosiy dialog va diplomatik aloqalar mustahkamlanadi.
Bunday holatda davlatlar o‘zaro manfaatlarga tayangan siyosiy iqlimda harakat
qilishadi. Bu esa mintaqaviy xavfsizlikka, ekologik muammolarga, migratsiya
jarayonlariga va terrorizmga qarshi kurashishdagi birdamlikni kuchaytiradi.
Raqamli iqtisodiyot va texnologik rivojlanish ham xalqaro integratsiyani
zaruratga aylantirgan. Bugungi kunda davlatlar IT infratuzilmasini
uyg‘unlashtirish, kiberxavfsizlik, elektron hukumat, sun’iy intellekt bo‘yicha

Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, turlari va ob’yektiv asoslari

Купить