• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 719.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 16 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida O‘zbekistonning o‘rni

3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi zamon iqtisodiyoti xalqaro hamkorlikka asoslangan murakkab va dinamik tizimga aylangan. Har bir mamlakat o‘zining ichki imkoniyatlari bilan cheklanib qolmay, tashqi bozorga chiqishga, xorijiy sarmoyalarni jalb etishga, xalqaro tashkilotlar bilan integratsiyalashishga intilmoqda. Ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlar uchun xalqaro iqtisodiy munosabatlar iqtisodiy o‘sish, barqarorlik va modernizatsiyaning asosiy manbai sifatida qaraladi. O‘zbekiston Respublikasi ham mustaqillik yillaridan buyon jahon iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich kirib borib, ochiq va pragmatik tashqi iqtisodiy siyosat olib bormoqda. Xalqaro savdo, investitsiyalar oqimi, moliyaviy hamkorlik va texnologik integratsiya kabi omillar O‘zbekistonning iqtisodiy hayotida muhim o‘rin tutmoqda. Davlat rahbariyati tomonidan ishlab chiqilgan strategik dasturlar, ayniqsa “Harakatlar strategiyasi”, “Yangi O‘zbekiston” konsepsiyasi va boshqa islohotlar mamlakatimizning xalqaro maydondagi o‘rnini mustahkamlashga xizmat qilmoqda. Shu sababli, xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida O‘zbekistonning tutgan o‘rnini o‘rganish, uni ilmiy jihatdan tahlil qilish, mavjud imkoniyat va muammolarni aniqlash hozirgi davrda nihoyatda dolzarb hisoblanadi. Bu mavzu nafaqat nazariy jihatdan muhim, balki amaliy siyosiy va iqtisodiy qarorlar qabul qilishda ham asos bo‘la oladi. Aynan shu jihatlar kurs ishimning dolzarbligini belgilaydi 1 . Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida jahon miqyosida katta ilmiy meros shakllangan. Klassik 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 173 Umumiy bozor Tovarlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchi erkin harakat qiladi Mehnat migratsiyasi va investitsiyalar erkinligi Yevropa Ittifoqi (bosqich sifatida) 4 Iqtisodiy ittifoq Umumiy iqtisodiy siyosat, makroiqtisodiy strategiyalar muvofiqlashtiriladi Soliq, pul-kredit siyosati uyg‘unlashtiriladi Yevro hududi (EU davlatlari, evro valyutasi) 5 To‘liq integratsiya Siyosiy va iqtisodiy suverenitet birlashadi Yagona parlament, hukumat, qonunlar (To‘liq amalga oshmagan, Yevropa Ittifoqi yaqinlashmoqda) II BOB. O‘ZBEKISTONNING XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLARDA TUTGAN O‘RNI VA ISTIQBOLLARI 2.1. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy aloqalarini shakllantirish bosqichlari O‘zbekiston Respublikasi o‘zining xalqaro iqtisodiy aloqalarini mustaqillik e’lon qilingan 1991-yildan boshlab bosqichma-bosqich shakllantirib bordi. Bu jarayon mamlakatning geosiyosiy mavqei, iqtisodiy imkoniyatlari va xalqaro tashkilotlar bilan munosabatlar tizimiga chuqur integratsiyalashuv istagiga asoslandi. O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatini olib borishda boshlanganidan beri uchta asosiy tarixiy bosqichni bosib o‘tdi: mustaqillikdan keyingi ilk shakllanish davri (1991–2000), transformatsiya va islohotlar davri (2001–2016), ochiqlik va integratsiya davri (2017-yildan hozirgacha). 1-bosqich: Ilk shakllanish davri (1991–2000) Bu davr O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi bilan boshlanib, milliy iqtisodiyotning xalqaro maydonga chiqishi uchun huquqiy, institutsional va tashkiliy asoslar yaratilgan davr bo‘ldi. Respublikada milliy valyuta – so‘m joriy qilindi, mustaqil tashqi savdo siyosati ishlab chiqildi va hukumat xorijiy davlatlar bilan savdo-iqtisodiy bitimlar tuzishga kirishdi. O‘zbekiston 1992-yilda BMTga, 1994-yilda Jahon banki va Xalqaro valyuta 18jamg‘armasiga a’zo bo‘ldi. 1996-yilda esa Toshkent xalqaro investitsiya forumi tashkil qilindi. Bu bosqichda mamlakatda eksport-import jarayonlari asosan davlat tomonidan tartibga solinar, bojxona tariflari yuqori bo‘lib, iqtisodiyot proteksionistik tamoyillar asosida yuritilar edi. Asosiy savdo sheriklari Rossiya, Qozog‘iston, Ukraina, Xitoy kabi yaqin mintaqaviy mamlakatlar edi. Biroq bu davrda iqtisodiy aloqalar cheklangan, sarmoya jalb qilish imkoniyatlari zaif bo‘lgan. Kapital harakati qat’iy nazorat ostida edi, valyuta konvertatsiyasi erkin emas edi. 2-bosqich: Transformatsiya va islohotlar davri (2001–2016) Ikkinchi bosqich O‘zbekistonning iqtisodiy suverenitetini mustahkamlash, tashqi savdoni liberallashtirish va sarmoyaviy muhitni yaxshilashga qaratilgan bosqich bo‘ldi. Mamlakatda iqtisodiyotni modernizatsiya qilish dasturlari amalga oshirila boshlandi. Birinchi navbatda, eksportni rag‘batlantirish, importni almashtirish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarga imtiyozlar yaratish siyosati olib borildi. 2003-yilda O‘zbekiston Osiyo Taraqqiyot Banki va Islom Taraqqiyot Banki bilan faol hamkorlikni boshladi. Chet el investitsiyalarini himoya qilishga qaratilgan qonunchilik takomillashtirildi. Bu bosqichda davlat tomonidan erkin iqtisodiy zonalar (EIF) tashkil etildi: “Navoi”, “Angren” va “Jizzax” zonalari xorijiy investorlar uchun qulay imkoniyatlar yaratdi. Sanoat klasterlari shakllana boshladi. Xorijiy sheriklar soni kengaydi, shuningdek, Janubiy Koreya, Yaponiya, Turkiya va Yevropa davlatlari bilan iqtisodiy hamkorlik yo‘lga qo‘yildi. Biroq bu bosqichda ayrim muammolar – valyuta konvertatsiyasining cheklanganligi, bank tizimining kuchsizligi va byurokratik to‘siqlar mavjud bo‘lgan. 3-bosqich: Ochiqlik va integratsiya davri (2017–hozirgacha) 2017-yildan boshlab O‘zbekiston tashqi siyosatda faol ochiqlik yo‘lini tanladi. Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida olib borilayotgan “Yangi O‘zbekiston” siyosati doirasida xalqaro iqtisodiy aloqalar tubdan isloh qilindi. 22Shu bilan birga, 2023 yilda savdo aylanmasi umumiy hajmi 62,6 milliard AQSH dollarini tashkil etdi, bu 2022 yilga nisbatan qariyb 24 foizga yuqori. 2024 yilning birinchi yarmi uchun e’lon qilingan ma’lumotlarga ko‘ra, umumiy tashqi savdo aylanmasi 31,8 milliard dollarga yetdi. Eksport 12,9 milliard dollarni tashkil qilgan bo‘lsa, import 18,8 milliard dollar bo‘lgan. Bu ko‘rsatkichlar shuni anglatadiki, 2024 yil davomida ham savdo balansi salbiy bo‘lishi mumkin. Biroq eksportning doimiy o‘sish sur’ati mamlakatning xalqaro bozorga chiqishdagi imkoniyatlarini kengaytirmoqda. O‘zbekistonning asosiy savdo sheriklari ichida Rossiya, Xitoy, Qozog‘iston, Turkiya va Janubiy Koreya yetakchilik qilmoqda. 2023 yilda Rossiyaga eksport hajmi 3 milliard dollar atrofida bo‘lgan, Xitoyga esa 2,5 milliard dollar eksport amalga oshirilgan. Shuningdek, O‘zbekiston tovarlarini Afg‘oniston, Birlashgan Arab Amirliklari, Germaniya va boshqa Yevropa davlatlariga ham eksport qilmoqda. Eksport tarkibida xizmatlar ham muhim rol o‘ynamoqda. 2023 yilda xizmatlar eksporti 3,6 milliard dollarni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkichlar O‘zbekiston xizmatlar sektorining eksportbozori raqobatbardoshligidan dalolat beradi. Turizm, transport va axborot texnologiyalari xizmatlari eksporti eng faol rivojlanayotgan yo‘nalishlar hisoblanadi. Import tarkibida esa mashina va uskunalar taxminan 31 foiz ulushga ega bo‘lgan. Elektr jihozlari, avtomobil sanoati uchun ehtiyot qismlar, tibbiy uskunalar kabi mahsulotlar xorijdan faol olib kirilmoqda. Kimyo sanoati mahsulotlari ham yillik importda sezilarli o‘rin egallab, o‘sish sur’atini saqlab qolgan. Yaqin muddatda bu mahsulotlarning mahalliylashtirilishi import hajmini kamaytirishga xizmat qiladi. Investitsiyalar sohasi ham iqtisodiy o‘sish uchun muhim ustunliklardan biridir. 2022 yilda O‘zbekistonga jalb qilingan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi 2,66 milliard AQSH dollarini tashkil etdi. 2023 yilda ushbu ko‘rsatkich 2,16 milliard dollarga qisqargan bo‘lsa-da, baribir oldingi 2Mavzu : Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida O‘zbekistonning o‘rni MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. I BOB. XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLAR TIZIMINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tushunchasi va tarkibiy qismlari …………. 1.2. Xalqaro savdo, investitsiya va moliyaviy munosabatlar – asosiy yo‘nalishlar …………………………………………………………………….… 1.3. Jahon iqtisodiy tizimidagi o‘zaro integratsiya va hamkorlik tamoyillari ……. II BOB. O‘ZBEKISTONNING XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLARDA TUTGAN O‘RNI VA ISTIQBOLLARI 2.1. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy aloqalarini shakllantirish bosqichlari ….... 2.2. Savdo, investitsiya va tashqi iqtisodiy siyosatdagi asosiy hamkorlar ……. …. 2.3. O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi o‘rni va kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishlari ……………………………………………………………………… Xulosa …………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………... 6I BOB. XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLAR TIZIMINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tushunchasi va tarkibiy qismlari Zamonaviy dunyoda iqtisodiyot milliy chegaralar bilan cheklanmaydi. Har bir davlat o‘z iqtisodiy salohiyatini to‘laqonli amalga oshirish uchun xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida faol ishtirok etishga intiladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar – bu dunyo mamlakatlari o‘rtasida vujudga keladigan savdo, moliya, investitsiya, xizmat ko‘rsatish, texnologik almashinuv, mehnat resurslari harakati kabi aloqalarning kompleks yig‘indisidir. Bu munosabatlar davlatlar, transmilliy kompaniyalar, xalqaro tashkilotlar, moliyaviy institutlar va boshqa xo‘jalik sub’yektlari o‘rtasida yuzaga keladi. Ularning shakllanishi, rivojlanishi va o‘zgarishi ko‘plab omillarga bog‘liq: texnologik taraqqiyot, siyosiy barqarorlik, infratuzilma rivoji, milliy qonunchilik, xalqaro huquqiy bitimlar va hokazo. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy xususiyatlaridan biri – bu munosabatlarning ikkilamchi (bilateral) va ko‘p tomonlama (multilateral) shakllarda tashkil etilishidir. Bilateral munosabatlar ikki davlat o‘rtasida amalga oshiriladigan savdo, investitsiya yoki moliyaviy aloqalarni anglatadi. Misol uchun, O‘zbekiston va Turkiya o‘rtasida imzolangan to‘g‘ridan-to‘g‘ri savdo bitimi yoki O‘zbekiston bilan Rossiya o‘rtasida amalga oshirilayotgan sarmoya loyihalari aynan bilateral (ikki tomonlama) iqtisodiy hamkorlik shaklidir. Bu munosabatlar bevosita ikki tomonning manfaatiga xizmat qiladi va ular ko‘pincha o‘zaro siyosiy ishonchga asoslanadi. Boshqa tomondan, multilateral munosabatlar esa bir necha davlatlar o‘rtasida yoki xalqaro iqtisodiy tashkilotlar orqali tashkil etiladi. Bunga Jahon savdo tashkiloti (JST), Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ), Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki kabi yirik tashkilotlar misol bo‘la oladi. Ular o‘z a’zolari 31Raqamli iqtisodiyot ham O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi o‘rnini belgilovchi yo‘nalishlardan biridir. So‘nggi yillarda elektron to‘lov tizimlari, raqamli xizmatlar, startap ekotizimlar, sun’iy intellekt va elektron hukumat platformalari rivojlanmoqda. Bu esa mamlakatning global texnologik iqtisodiy maydonga chiqishiga yo‘l ochmoqda. 2022–2024 yillar davomida “Digital Uzbekistan–2030” strategiyasi doirasida AKT sektori 20 foizdan ortiq o‘sish ko‘rsatdi. Kelajakda O‘zbekistonning rivojlanish yo‘nalishlari bir nechta ustuvor strategiyalar asosida shakllanishi kutilmoqda. Birinchi yo‘nalish – eksportni diversifikatsiyalash va chuqurlashtirish. Bu yo‘lda yuqori qayta ishlangan mahsulotlar – avtomobil qismlari, farmatsevtika, elektrotexnika, qadoqlangan oziq-ovqatlar ishlab chiqarish va eksport qilish rejalashtirilmoqda. Shu bilan birga, GSP+ maqomidan foydalanib, Yevropa bozoriga kirish yanada faollasadi. Ikkinchi yo‘nalish – investitsion muhitni yanada erkinlashtirish. Investorlar uchun huquqiy kafolatlar kuchaytirilmoqda, davlat-xususiy sheriklik mexanizmlari kengaymoqda. Maxsus iqtisodiy zonalar va texnoparklar orqali investorlar uchun soddalashtirilgan tartiblar va soliq imtiyozlari joriy qilinmoqda. Shu bilan birga, investitsiyalarning ekologik va ijtimoiy barqarorlik talablariga muvofiqligini ta’minlashga ham e’tibor kuchaymoqda. Uchinchi yo‘nalish – energetika va yashil iqtisodiyotni rivojlantirish. 2025 yilga qadar mamlakatda qayta tiklanuvchi energiya manbalarining umumiy elektr ishlab chiqarishdagi ulushini 25 foizga yetkazish maqsad qilingan. Quyosh va shamol elektr stansiyalari, bioenergetika, energiya tejovchi texnologiyalar orqali O‘zbekiston yashil iqtisodiy transformatsiyaga qadam qo‘ymoqda. Bu yo‘nalish global ekologik kun tartibiga uyg‘un bo‘lib, xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlikda amalga oshirilmoqda. To‘rtinchi yo‘nalish – xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni chuqurlashtirish. O‘zbekiston Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish muzokaralarini faol davom ettirmoqda. Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, 25O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlaridagi muhim yo‘nalishlardan biri bu mamlakatning barqaror va strategik asosda tuzilgan tashqi iqtisodiy hamkorlik tarmog‘idir. Mustaqillik yillaridan buyon tashqi savdo va investitsiya oqimlarida yetakchi o‘rin egallovchi davlatlar va tashkilotlar bilan aloqalar shakllanib, ular hozirgi kunda O‘zbekistonning tashqi siyosiy kursida muhim o‘rin tutmoqda. Savdo-sotiq, investitsiya va iqtisodiy diplomatiya yo‘nalishlarida bir nechta asosiy hamkorlar ajralib turadi. Ushbu bo‘limda aynan shu davlatlar va mintaqalar bilan hamkorlik aloqalari, hajmi va istiqbollari yoritiladi. 1. Rossiya Federatsiyasi – an’anaviy va strategik hamkor O‘zbekistonning eng yirik savdo sheriklaridan biri bu Rossiya hisoblanadi. 2023 yilda Rossiyaga bo‘lgan eksport hajmi qariyb 3 milliard AQSH dollarini, import esa 6 milliard dollarni tashkil etdi. Rossiyadan asosan energetika uskunalari, avtomobil qismlari, gaz va neft mahsulotlari olib kelinmoqda. Eksportda esa O‘zbekiston meva-sabzavotlar, to‘qimachilik va oziq-ovqat mahsulotlarini yetkazib bermoqda. Rossiya bilan hamkorlik nafaqat savdoda, balki investitsiya va transport- logistika sohasida ham chuqurlashmoqda. Misol uchun, “Rosatom” bilan yadro energetikasi bo‘yicha, “Gazprom” va “Lukoyl” bilan gaz qazib olish loyihalarida qo‘shma faoliyat yo‘lga qo‘yilgan. Shuningdek, Rossiya bilan mehnat migratsiyasi va pul o‘tkazmalari sohasida ham barqaror aloqalar mavjud. 2. Xitoy Xalq Respublikasi – texnologik va infratuzilmaviy sherik Xitoy O‘zbekistonning ikkinchi yirik savdo hamkori bo‘lib, 2023 yilda ikki davlat o‘rtasidagi savdo aylanmasi 9 milliard dollardan oshdi. Importda Xitoy mahsulotlari yetakchi o‘rin egallaydi – bu yerda asosan sanoat uskunalari, elektrotexnika, tayyor buyumlar kiradi. Eksportda esa O‘zbekiston Xitoyga qimmatbaho metallar, rangli metallar va to‘qimachilik mahsulotlarini yetkazib bermoqda. 12O‘zbekiston uchun xorijiy investitsiyalarni jalb qilish milliy iqtisodiy strategiyaning ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. So‘nggi yillarda energetika, farmatsevtika, avtomobilsozlik, to‘qimachilik va logistika sohalarida yirik xorijiy sarmoyalar kiritilmoqda. Xitoy, Rossiya, Turkiya, Janubiy Koreya, BAA kabi mamlakatlar O‘zbekiston iqtisodiyotida faol investor sifatida ishtirok etmoqda. Uchinchi muhim yo‘nalish – bu xalqaro moliyaviy munosabatlar. Bu yo‘nalish davlatlar o‘rtasidagi valyuta harakati, xalqaro kreditlar, qarzlar, moliyaviy yordamlar, valyuta kursi boshqaruvi, xalqaro to‘lovlar tizimi bilan bog‘liq. Ushbu munosabatlar orqali moliyaviy resurslar bir mamlakatdan boshqasiga ko‘chadi va bu iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi. Xalqaro moliyaviy munosabatlar Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ), Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB), Osiyo taraqqiyot banki (OTB) kabi tashkilotlar orqali tartibga solinadi. Moliyaviy hamkorlik ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlar uchun katta ahamiyatga ega. Ular moliyaviy yetishmovchilikni to‘ldirish, infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish, iqtisodiy islohotlarni qo‘llab-quvvatlashda xalqaro moliyaviy institutlarga tayangan holda faoliyat yuritadi. O‘zbekiston ham ushbu tashkilotlar bilan ko‘plab loyihalar doirasida hamkorlik qilmoqda. Masalan, 3611) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 242.2. Savdo, investitsiya va tashqi iqtisodiy siyosatdagi asosiy hamkorlar 9munosabatlarning muhim qismlaridan biri hisoblanadi. Ayni paytda millionlab insonlar boshqa davlatlarga ishlash yoki bilim olish maqsadida ko‘chib o‘tmoqda. Bu esa valyuta yuborish oqimlari, xorijiy ishchi kuchi ulushi va ijtimoiy himoya tizimlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Yana bir e’tiborga molik yo‘nalish – xalqaro texnologik va ilmiy-texnik hamkorlik, bu orqali davlatlar o‘zaro innovatsion g‘oyalarni almashadi, qo‘shma korxonalar tashkil etadi va texnologik rivojlanishni tezlashtiradi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tarkibiy tuzilmasiga ko‘ra, institutsional va operatsion darajalarda o‘rganiladi. Institutsional daraja davlatlar, xalqaro tashkilotlar, transmilliy kompaniyalar, banklar kabi yirik ishtirokchilarni qamrab oladi. Operatsion darajada esa, amaliy iqtisodiy aloqalar, ya’ni tovarlar yetkazib berish, xizmatlar ko‘rsatish, sarmoya yo‘naltirish, savdo bitimlari tuzish kabi faoliyatlar yotadi. Ikkala daraja o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, xalqaro iqtisodiy tizimning barqaror faoliyat yuritishini ta’minlaydi.Shuningdek, xalqaro iqtisodiy munosabatlar milliy iqtisodiyotlarga ko‘plab ta’sir ko‘rsatadi. Ulardan biri – iqtisodiy o‘sish sur’atlarining jadallashuvi, eksport bozorlarining kengayishi, ishlab chiqarish hajmining ortishi va yangi ish o‘rinlarining yaratilishidir. Boshqa tomondan esa, bu jarayonlar ba’zida chet elga haddan tashqari qaramlik, valyuta kursining tebranishi yoki import tovarlar ustunligi kabi salbiy oqibatlarga ham olib kelishi 10mumkin. Shu bois, har bir davlat o‘zining xalqaro iqtisodiy munosabatlarini strategik boshqarishi lozim. 1.2. Xalqaro savdo, investitsiya va moliyaviy munosabatlar – asosiy yo‘nalishlar Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimining markaziy yo‘nalishlari orasida savdo, investitsiya va moliyaviy aloqalar alohida o‘rin egallaydi. Ushbu yo‘nalishlar har bir davlat uchun iqtisodiy rivojlanishning tashqi manbalari bo‘lib, ularning samarali boshqaruvi milliy iqtisodiyot barqarorligi va o‘sish sur’atlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu bo‘limda mazkur uch asosiy yo‘nalish har tomonlama tahlil qilinadi. Eng qadimiy va keng qamrovli yo‘nalishlardan biri – xalqaro savdo hisoblanadi. Savdo aloqalari orqali davlatlar o‘zlarida ortiqcha bo‘lgan tovarlarni boshqa mamlakatlarga sotadi (eksport), o‘zida yetarli bo‘lmagan tovarlarni esa chetdan olib kiradi (import). Bu almashuv xalqaro mehnat taqsimoti asosida shakllanadi. Xalqaro savdo iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi, ishlab chiqarish hajmini kengaytiradi, iste’molchilarga turli tovar va 32Islom taraqqiyot banki bilan qo‘shma loyihalar orqali iqtisodiy islohotlar moliyaviy qo‘llab-quvvatlanmoqda. Bu esa islohotlarning barqarorligini ta’minlashda muhim omil hisoblanadi. Beshinchi yo‘nalish – inson kapitaliga sarmoya kiritish. Mehnat resurslari sifati, yoshlarning iqtisodiy bilimlari, raqamli kompetensiyalari va kasbiy malakasini oshirish O‘zbekistonning global raqobatbardoshligini belgilovchi asosiy omildir. Bu borada ta’lim sohasini isloh qilish, oliy o‘quv yurtlari sonini oshirish, xorijiy universitetlar filiallarini ochish, zamonaviy kasb-hunar markazlarini tashkil etish ishlari olib borilmoqda. 15Hamkorlik tamoyillari esa davlatlar o‘rtasida teng huquqli, manfaatdorlik asosidagi iqtisodiy aloqalarni tashkil etishni nazarda tutadi. Bu tamoyillar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: o‘zaro manfaatdorlik, tenglik, ochiqlik va shaffoflik, suverenitetga hurmat, bosqichma-bosqich yaqinlashuv, ixtiyoriylik va o‘zaro majburiyatlarni bajarish. Ushbu tamoyillar davlatlar o‘rtasidagi hamkorlikni adolatli, barqaror va uzoq muddatli asosda olib borishga xizmat qiladi. Integratsiya jarayonlari nafaqat rivojlangan davlatlar o‘rtasida, balki rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rtasida ham keng ko‘lamda ro‘y bermoqda. Masalan, ASEAN, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YeOII), MERKOSUR, Afrika ittifoqi kabi mintaqaviy iqtisodiy tashkilotlar doirasida savdo va investitsiya aloqalari mustahkamlanmoqda. Bu birlashmalar o‘z a’zolari uchun tarif va notarif to‘siqlarni bartaraf etish, sarmoya harakatini yengillashtirish, infratuzilmani birgalikda rivojlantirish kabi imkoniyatlar yaratadi. Integratsiyaning eng asosiy maqsadi – mintaqaviy barqarorlikni ta’minlash va jahon iqtisodiyotida yanada faol ishtirok etishdir.Shuningdek, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar – Jahon savdo tashkiloti (JST), Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ), Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki (OTB) kabi institutlar global iqtisodiy integratsiyani rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu tashkilotlar orqali davlatlar o‘rtasida bitimlar tuziladi, texnik yordamlar ko‘rsatiladi, moliyaviy barqarorlik kafolatlanadi. Masalan, JST a’zolari uchun umumiy savdo qoidalarini ishlab chiqib, savdoda teng sharoit yaratishga harakat qiladi. Integratsiya va hamkorlikning zamonaviy bosqichlarida raqamli iqtisodiyot, yashil iqtisodiyot, energiya xavfsizligi va ekologik barqarorlik ham alohida o‘rin egallamoqda. Yirik iqtisodiy bloklar, masalan Yevropa Ittifoqi, iqlim o‘zgarishiga qarshi kurash, uglerod neytrallik siyosati, raqamli transformatsiya bo‘yicha umumiy strategiyalar ishlab chiqmoqda. Bu esa integratsiyani nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va ekologik maqsadlarga yo‘naltirilgan holga keltirmoqda. 19Birinchi navbatda, valyuta konvertatsiyasi erkinlashtirildi, tashqi savdo rejimi soddalashtirildi, sarmoyadorlar uchun soliq imtiyozlari kengaytirildi, raqamli bojxona tizimi joriy etildi. O‘zbekiston JSTga a’zo bo‘lish yo‘lida muzokaralarni faollashtirdi. Jahon banki, XVJ, YTTB bilan hamkorlik chuqurlashdi. Davlat-xususiy sheriklik asosida yirik infratuzilma loyihalari amalga oshirila boshlandi. Misol uchun, Xitoy bilan “Bir makon – bir yo‘l” loyihasi doirasida transport-logistika infratuzilmasi rivojlanmoqda, Turkiya bilan sog‘liqni saqlash va sanoat sohalarida qo‘shma korxonalar ochilmoqda, Rossiya bilan energetika va qishloq xo‘jaligida investitsiyalar jalb qilinmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda o‘z ishtirokini kuchaytirdi. Masalan, SHHT va MDH doirasida iqtisodiy hamkorlik dasturlari, YeOII bilan kuzatuvchi maqomida ishtirok etish, IHT bilan texnologik kooperatsiya strategiyalari – bularning barchasi xalqaro iqtisodiy aloqalarning faol bosqichini ifodalaydi. Bu davrda eksport geografiyasi ham kengaydi – O‘zbekiston mahsulotlari Rossiya, Qozog‘iston, Xitoy bilan birga BAA, Afg‘oniston, Turkiya, Yevropa bozorlariga ham kirib bormoqda. Ushbu bosqichlar O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda asta- sekinlik bilan va tizimli yondashuv asosida o‘z o‘rnini topib borayotganini ko‘rsatadi. Har bir bosqichda muayyan yutuqlar bilan birga muammolar ham bo‘lgan. Biroq bugungi kunda mamlakatimiz global iqtisodiy tizimga integratsiyalashish, xalqaro bozorga raqobatbardosh mahsulotlar chiqarish, innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirish yo‘lida yangi bosqichga qadam qo‘ymoqda. 2021 yilda O‘zbekistonning tashqi savdo aylanmasi sezilarli o‘sishga erishdi. Jahon savdo ma’lumotlariga ko‘ra, 2021 yilda eksport qiymati taxminan 16,48 milliard AQSH dollariga yetgan, bu 2020 yilga nisbatan 13,17 % o‘sishni anglatadi Shu davrda import esa 27,96 milliard AQSH dollarni tashkil etdi 28esa kredit va texnik yordam dasturlari orqali O‘zbekiston iqtisodiyotini qo‘llab- quvvatlamoqda. 33 Xulosa Men ushbu kurs ishida O‘zbekiston Respublikasining jahon iqtisodiy munosabatlar tizimidagi o‘rnini har tomonlama tahlil qilishga harakat qildim. O‘rganishlarim davomida shuni angladimki, xalqaro iqtisodiy munosabatlar bugungi globallashgan dunyoda har bir davlat uchun nafaqat iqtisodiy taraqqiyotning, balki geosiyosiy barqarorlikning ham muhim asosi hisoblanadi. Ayniqsa, O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan davlatlar uchun xalqaro savdo, xorijiy investitsiyalar va moliyaviy hamkorlik strategik ustuvorlik kasb etadi. Kurs ishining birinchi bobida xalqaro iqtisodiy munosabatlarning nazariy asoslari, tarkibiy qismlari va integratsion tamoyillarini o‘rgandim. Savdo, investitsiya va moliyaviy munosabatlar global iqtisodiy aloqalarning negizini tashkil etishini, ularning samarali yo‘lga qo‘yilishi orqali har bir davlat o‘z iqtisodiy salohiyatini to‘laqonli amalga oshirishi mumkinligini tahlil qildim. Shuningdek, iqtisodiy integratsiya darajalari, multilateral hamkorlik mexanizmlari va xalqaro tashkilotlar roli haqida fikr yuritdim. Ikkinchi bobda esa O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy aloqalarini bosqichma- bosqich shakllantirish jarayoni, asosiy savdo va investitsion hamkorlari, tashqi siyosiy strategiyalari hamda xalqaro iqtisodiyotdagi o‘rni ustida to‘xtaldim. Statistika tahlillaridan kelib chiqib aytish mumkinki, O‘zbekiston 2022–2024 yillar davomida eksport-import hajmini keskin oshirdi, yangi savdo sheriklari bilan aloqalar o‘rnatdi va xorijiy investitsiyalar oqimini jalb qilish borasida muhim natijalarga erishdi. Mamlakat JSTga a’zo bo‘lish yo‘lida faol muzokaralar olib bormoqda, raqamli iqtisodiyot va yashil energetikani rivojlantirish orqali o‘z o‘rnini mustahkamlab bormoqda. Kurs ishim davomida xalqaro iqtisodiy hamkorlikda Rossiya, Xitoy, Qozog‘iston, Turkiya, Yevropa Ittifoqi davlatlari, Janubiy Koreya va BAA kabi mamlakatlarning O‘zbekiston uchun muhim strategik sheriklar ekanligini angladim. Shuningdek, kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishlari sifatida eksportni diversifikatsiyalash, investitsion muhitni liberallashtirish, transport-logistika 5munosabatlarini yanada rivojlantirishda foydali bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, iqtisodiy sohadagi talaba, mutaxassis va tadqiqotchilar uchun bu ish qo‘llanma sifatida xizmat qiladi. Shu sababli, kurs ishi nafaqat nazariy bilimlarni chuqurlashtiradi, balki amaliy iqtisodiy qarorlar uchun asos yaratadi. Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasining xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimidagi faoliyati va ishtirok shakllaridir. Kurs ishi mavzusining predmeti – O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda tutgan o‘rni, asosiy savdo va investitsiya sheriklari, tashqi iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlari va rivojlanish tendensiyalaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – xalqaro iqtisodiy munosabatlarning nazariy asoslarini o‘rganish hamda O‘zbekiston Respublikasining ushbu tizimdagi o‘rnini tahlil qilish, muammolar va istiqbollarni aniqlashdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mazmuni va tarkibiy qismlarini o‘rganish;  Asosiy yo‘nalishlar – savdo, investitsiya va moliyaviy aloqalarni tahlil qilish;  Jahon iqtisodiy tizimida integratsiya va hamkorlik tamoyillarini yoritish;  O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy aloqalarini shakllantirish bosqichlarini o‘rganish;  Mamlakatning asosiy tashqi savdo va investitsion sheriklarini aniqlash;  O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi o‘rnini baholash;  Kelajakdagi istiqbolli yo‘nalishlar bo‘yicha takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 8Mazkur munosabatlarning murakkabligini chuqurroq tushunish uchun ularni asosiy tarkibiy qismlariga ajratib o‘rganish lozim. Birinchi va eng muhim tarkibiy qism – xalqaro savdo munosabatlari. Bu yo‘nalishda davlatlar tovar va xizmatlarni o‘zaro eksport-import qilish orqali tashqi savdo balansi, valyuta kurslari, bojxona soliq siyosatiga ta’sir ko‘rsatadilar. Ikkinchi muhim tarkibiy qism – xalqaro investitsiyalar, ya’ni bir davlat yoki sub’yekt tomonidan boshqa davlat iqtisodiyotiga kapital kiritilishi. Bunga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) va portfel investitsiyalari kiradi. Uchinchi qism – xalqaro moliyaviy munosabatlar bo‘lib, bu sohada davlatlar o‘rtasida valyuta harakati, qarzlar, kreditlar, sug‘urta va bank tizimi faoliyati ko‘zda tutiladi.Bundan tashqari, mehnat resurslari va migratsiya jarayonlari ham xalqaro iqtisodiyXalqaro savdo munosabatlari Xalqaro investitsiya munosabatlari Xalqaro moliyaviy munosabatlar Mehnat migratsiyasi va ishchi kuchi harakati Texnologik va ilmiy-texnik hamkorlik Transmilliy kompaniyalar faoliyati Xalqaro xizmatlar bozori Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar bilan hamkorlik 23yillarga nisbatan yuqori bo‘lib qolmoqda. Bu kamayish sabablari orasida global iqtisodiy muhitdagi beqarorlik, mintaqaviy siyosiy xavflar va tashqi investorlar ehtiyotkorligi kiradi. 2024 yilga kelib, FDI hajmi biroz tiklana boshladi. Qayd etilishicha, ushbu yilda umumiy investitsiyalar hajmi 11,9 milliard dollar atrofida bo‘lgan, bu ko‘rsatkich ichki va tashqi manbalar hisobiga to‘ldirilgan. Ayniqsa, davlat- xususiy sheriklik asosidagi loyihalar, energetika sektori va transport-logistika yo‘nalishlarida jalb qilingan investitsiyalar o‘sish dinamikasiga ega. Investitsiyalar bilan bir qatorda, mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) ham o‘sishda davom etmoqda. 2023 yilda YaIM hajmi taxminan 89 milliard AQSH dollariga teng bo‘ldi. 2024 yilda esa bu ko‘rsatkich 95 milliard dollardan oshishi kutilmoqda. O‘sish sur’ati 2023 yilda 6 foizni tashkil etgan. Bu iqtisodiy o‘sish, asosan, sanoat, xizmatlar sohasi va qishloq xo‘jaligida erishilgan natijalar bilan bog‘liq. Demografik ko‘rsatkichlarga qaraganda, O‘zbekiston aholisi 2022 yilda 35,6 million kishi bo‘lgan bo‘lsa, 2023 yilda 36,8 millionga yetgan. Aholi sonining o‘sishi ichki iste’mol bozorini kengaytirish va ishchi kuchi salohiyatini oshirishga xizmat qilmoqda. Shu sababli, xalqaro iqtisodiy aloqalarning shakllanishida demografik o‘zgarishlar ham muhim rol o‘ynaydi. 7uchun umumiy iqtisodiy qoidalar, moliyaviy mexanizmlar va hamkorlik dasturlarini ishlab chiqadi. Multilateral munosabatlar barqaror xalqaro iqtisodiy muhitni yaratish, savdo to‘siqlarini kamaytirish, moliyaviy yordam ko‘rsatish va global integratsiyani kuchaytirishga xizmat qiladi. Zamonaviy xalqaro iqtisodiy munosabatlar faqat tovar va xizmatlar almashinuvi bilan cheklanib qolmaydi. Bugungi kunda ushbu munosabatlar ko‘lami ancha kengaygan bo‘lib, intellektual mulk huquqlari, ya’ni patentlar, mualliflik huquqlari, sanoat dizaynlariga oid kelishuvlar ham alohida e’tiborda turibdi. Bu jihat texnologik taraqqiyotga turtki bo‘lib, rivojlangan mamlakatlar bilan rivojlanayotgan davlatlar o‘rtasidagi bilim va innovatsiya almashinuvini jadallashtiradi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy tarkibiy qismlari: 21Investitsiya yo‘nalishida ham jiddiy o‘zgarishlar kuzatilgan. 2022 yilda O‘zbekistonga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) 2,66 milliard AQSH dollar bo‘lgan, bu rekord ko‘rsatkich sifatida qayd etilgan . 2023 yilda bu ko‘rsatkich 2,18 milliardga kamayib, o‘sish davri izchil bo‘lmaganini ko‘rsatadi, ammo bu 2019–2021 yillarga nisbatan yuqorigi darajadir . Investitsiyalar yalpi ichki mahsulotga (YaIM) nisbatan ham ko‘rsatilgan — 2024 yil sentyabr holatiga ko‘ra, FDI YaIMning 1,9 % ini tashkil etgan, avvalgi chorakda bu raqam 3,3 % edi . 2022 yilda o‘rtacha aholining soni ham o‘sib, 35,65 million kishiga yetgan; 2021 yilda bu ko‘rsatkich 34,915 million edi, demak yil davomida ~0,7 million kishi o‘sish kuzatilgan Invexi . Yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmidan kelib chiqqan savdo koeffitsienti ham ma’lum. 2022 yilda eksport xizmatlari YaIMga nisbatan 27,27 %, import xizmatlari esa 44,31 % ni tashkil etadi Qo‘shimcha jihatdan, tashqi savdo ishtirokida qatnashgan sub’yektlar soni 2022 yilda 31,5 ming tashkil qilishini qayd etish mumkin O‘zbekiston Respublikasi so‘nggi yillarda xalqaro iqtisodiy munosabatlarini jadal rivojlantirib, tashqi savdo va investitsiyalar sohasida sezilarli yutuqlarga erishdi. 2022 yilda O‘zbekiston eksport hajmini 21,9 milliard AQSH dollariga yetkazdi, bu esa avvalgi yilga nisbatan 33 foizlik o‘sishni ko‘rsatdi. Shu yili import hajmi ham o‘sib, 35,6 milliard dollarga yaqinlashdi. Savdo balansidagi salbiy farq — ya’ni eksportdan import ustunligi — 13,7 milliard dollardan ortiqni tashkil etdi. 2023 yilda eksport yana o‘sib, 24,1 milliard dollarga yetdi. Bu yilgi eksportdagi asosiy tovarlar tarkibini qimmatbaho metallar, paxta tolasidan tayyor mahsulotlar, rangli metallar va xizmatlar tashkil etdi. Shu yili import esa 38,1 milliard dollarga yetdi. Asosiy import mahsulotlariga mashina va uskunalar, neft va gaz mahsulotlari, kimyoviy mahsulotlar va oziq-ovqat kiradi. 275. Janubiy Koreya – innovatsion texnologiyalar va ta’lim sohasidagi sherik Janubiy Koreya bilan aloqalar nafaqat iqtisodiy, balki texnologik, ilmiy va inson kapitali rivoji nuqtai nazaridan ham ahamiyatli. Savdo aylanmasi hajmi yillik hisobda 2 milliard dollardan oshib bormoqda. Koreya texnikasi, avtomobillari, mobil texnologiyalari va sog‘liqni saqlash uskunalari O‘zbekiston bozorida yuqori talabga ega. Koreya investitsiyalari orqali O‘zbekistonda ko‘plab zamonaviy loyihalar amalga oshirilmoqda. Xususan, Angren, Sirdaryo va Navoiy hududlarida Koreya texnologiyalari asosida yirik sanoat obyektlari bunyod etilmoqda. Shuningdek, Inha universitetining Toshkentdagi filiali, KOICA dasturlari orqali inson kapitali rivojlanmoqda. 6. Yevropa Ittifoqi – eksport bozorini diversifikatsiya qiluvchi hamkor Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik so‘nggi yillarda yangi bosqichga o‘tdi. O‘zbekiston 2021 yilda Yevropa Ittifoqining GSP+ tizimiga qo‘shildi. Bu esa O‘zbekiston mahsulotlarining Yevropa bozorlariga bojxona imtiyozlari bilan kirishiga zamin yaratdi. Ayniqsa, to‘qimachilik, charm-poyabzal, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksportida bu yondashuv katta rol o‘ynadi. Yevropa davlatlari bilan O‘zbekiston asosan texnologiya, energetika, ekologiya, ta’lim va moliya yo‘nalishlarida hamkorlik qiladi. Germaniya, Fransiya, Niderlandiya, Italiya O‘zbekistonga eng ko‘p sarmoya kiritayotgan davlatlar qatoridan o‘rin olgan. 7. Birlashgan Arab Amirliklari (BAA), Hindiston, Yaponiya – yangi strategik yo‘nalishlar O‘zbekiston tashqi siyosatida yangi iqtisodiy yo‘nalishlar sifatida BAA, Hindiston va Yaponiya bilan ham aloqalarni faollashtirmoqda. BAA O‘zbekistonga yirik investitsiyalar kiritayotgan davlatlardan biri bo‘lib, energiya, qurilish va bank sektori asosiy yo‘nalishlardir. Hindiston bilan farmatsevtika, AKT va ta’lim sohalarida hamkorlik kuchaymoqda. Yaponiya 16Jahon iqtisodiy integratsiyasining asosiy ustunliklari quyidagilardir:  Ichki bozorlarning kengayishi va eksport salohiyatining oshishi;  Cheklovlar va to‘siqlarning kamayishi, tartibga solishning muvofiqlashtirilishi;  Kapital, tovar, xizmat va mehnat erkin harakati;  Kichik va o‘rta korxonalar uchun raqobatbardosh bozor muhitining kengayishi  Barqaror valyuta siyosati va moliyaviy tizimning uyg‘unligi. Ammo integratsiyaning ba’zi ehtimoliy xavflari ham mavjud: kuchli davlatlar tomonidan ustunlik qilish, milliy suverenitetga cheklovlar qo‘yilishi, iqtisodiy asimmetriya, rivojlanish darajasidagi tafovutlar, moliyaviy yoki siyosiy inqirozlarning butun hududga tarqalish xavfi. Shu sababli har bir mamlakat integratsiyaga kirishda o‘z milliy manfaatlarini chuqur hisobga olishi zarur.O‘zbekiston ham jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuv yo‘lida faol qadamlar qo‘ymoqda. Xususan, YeOII bilan hamkorlik, JSTga a’zo bo‘lish bo‘yicha muzokaralar, MDH, IHT, SHHT doirasidagi iqtisodiy dasturlarda ishtirok etish O‘zbekistonning iqtisodiy o‘sishi va ochiqligini ta’minlaydi. Bundan tashqari, O‘zbekiston mintaqaviy integratsiyani mustahkamlash orqali transport va energetika yo‘llarini kengaytirmoqda, savdo logistikasi va infratuzilmasini rivojlantirishga e’tibor qaratmoqda. Jahon iqtisodiy integratsiya bosqichlari va tamoyillari № Integratsiya darajasi Mazmuni Amal qilish shakli / xususiyatlari Misollar 1 Erkin savdo hududi Tovarlar bo‘yicha bojxona to‘siqlari bekor qilinadi Har bir davlat o‘zining mustaqil boj siyosatini yuritadi NAFTA (AQSH, Kanada, Meksika) 2 Bojxona ittifoqi Ichki savdoda to‘siqlar yo‘q, tashqi savdo bo‘yicha yagona siyosat Yagona tashqi bojxona tarifi joriy qilinadi Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YeOII) 34infratuzilmasini modernizatsiya qilish, raqamli texnologiyalarni joriy etish va inson kapitaliga sarmoya kiritish kabi ustuvor maqsadlar belgilab olinganini ta’kidlash mumkin. Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston jahon iqtisodiy tizimining faol va barqaror ishtirokchisiga aylanib bormoqda. Men ushbu kurs ishim orqali nafaqat nazariy bilimlarimni, balki amaliy tahlil qilish ko‘nikmalarimni ham mustahkamlashga erishdim. Ishonamanki, O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi faoliyati yanada chuqurlashadi va mamlakatimiz xalqaro hamjamiyatda o‘zining munosib o‘rniga ega bo‘ladi. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu :Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida O‘zbekistonning o‘rni Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 292.3. O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi o‘rni va kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishlari Bugungi globallashuv sharoitida O‘zbekiston Respublikasi jahon iqtisodiy tizimiga izchil ravishda integratsiyalashmoqda. Mamlakatning geografik joylashuvi, resurs salohiyati, mehnat bozori va tashqi siyosiy yo‘nalishlaridagi ochiqlik strategiyasi O‘zbekistonni Markaziy Osiyodagi muhim iqtisodiy markazga aylantirib bormoqda. Ayni paytda O‘zbekiston eksport-import munosabatlarida faol ishtirokchi, strategik tranzit hudud, investitsiyaviy jihatdan jozibador va rivojlanayotgan davlat sifatida tan olinmoqda. 35Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 13OTB bilan yo‘l infratuzilmasini yaxshilash, Jahon banki bilan qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish, XVJ bilan moliyaviy barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha yirik dasturlar amalga oshirilmoqda. Xalqaro moliyaviy munosabatlar milliy valyutaning barqarorligi va ishonchliligiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Valyuta kurslarining keskin o‘zgarishi import va eksport narxlariga, inflyatsiya darajasiga va tashqi qarz hajmiga bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli davlatlar valyuta intervensiyasi, zaxira siyosati, monetar choralar orqali xalqaro moliyaviy munosabatlarni boshqarishga harakat qiladi. Xalqaro savdo, investitsiya va moliyaviy munosabatlarning solishtirma jadvali № Yo‘nalish nomi Ta’rifi Asosiy ishtirokchilar Foydasi (mamlakatla r uchun) Risk omillari 1 Xalqaro savdo Tovar va xizmatlarnin g davlatlar o‘rtasida eksport- importi Davlatlar, xususiy firmalar Bozor kengayishi, daromad o‘sishi, resurslar samaradorligi Bojxona to‘siqlari, kurs tebranishi, tashqi siyosat 2 Xalqaro investitsiyalar Kapitalning bir davlatdan boshqasiga uzoq muddatli kiritilishi Investorlаr, davlat agentliklari Ish o‘rinlari yaratilishi, texnologiyalar kirib kelishi Siyosiy xavflar, qonunchilikda gi o‘zgarishlar 3 Moliyaviy munosabatlar Valyuta, kredit, qarz XVJ, Jahon banki, XMK, Kredit olish, barqarorlikni Valyuta kursi beqarorligi, 20Natijada, 2021 yilda savdo saldosi taxminan –9,79 milliard AQSH dollar, ya’ni salbiy bo‘ldi 2022 yilda savdo ko‘rsatkichlari yanada yaxshilandi. Eksport hajmi 21,92 milliard AQSH dollarga chiqib, 2021 yilga nisbatan 33,03 % o‘sishni ko‘rsatdi . Bu davrda import qiymati 35,62 milliard AQSH dollarni tashkil etdi, bu esa 27,4 % (+7,66 milliard) o‘sishni anglatgan Bunday dinamikada 2022 yilda ham salbiy savdo balans saqlanib qoldi. Savdo aylanmasi umumiy hajmi haqida ham qiziqarli ma’lumot mavjud. Masalan, bir ma’lumotga ko‘ra, 2022 yilda savdo aylanmasi (eksport + import) bo‘yicha taxminan 50 milliard dollar (19,3 + 30,7) ko‘rsatilgan, importning o‘sishi 20,4 %, eksportning o‘sishi esa **15,9 %**ga teng bo‘lgan 2 . Eksport va import faoliyati tarkibi haqida ham batafsil ma’lumotlar mavjud — 2022 yil yanvar-noyabr davri ichida eksport 13,84 milliard AQSH dollari, import esa 27,58 milliard AQSH dollarni tashkil etgan Invexi . Eksportdagi asosiy tovarlar: meva-sabzavotlar (1,03 milliard), to‘qimachilik (2,90 milliard, eksportdagi 16,7 %), shuningdek xizmatlar eksporti **3,62 milliard (20,8 %)**ni tashkil etgan Invexi . Import tarkibida esa eng katta ulush mashinalar va transport uskunalari — 31 %, sanoat tovarlari — 19 %, va **kimyoviy mahsulotlar — 13,8 %**ni tashkil etgan Tovar va xizmatlar eksporti hajmining millatlarga bo‘linishi ham ochiqlangan — MDH mamlakatlariga eksport **41,1 %**ni tashkil etgan Invexi . Savdo sheriklar soni ham sezilarli — 2022 yilda eksport sheriklari 115, import sheriklari 148 mamlakatni o‘z ichiga olgan . Import qilinayotgan mahsulotlar soni esa 3,932, eksport qilinadigan mahsulotlar soni esa 2,565 ga teng WITS . 2 Statistika Agentligi+4Invexi+4Invexi+4 Invexi+3Tashqi Savdo Boshqarmasi+3Gazeta.uz+3 26Xitoy O‘zbekiston iqtisodiyotiga yirik investitsiya kiritayotgan davlatlardan biridir. “Bir makon – bir yo‘l” tashabbusi doirasida yirik transport va infratuzilma loyihalari, xususan, Toshkent-Andijon yo‘nalishida temiryo‘l loyihalari, sanoat zonalari, energetika tarmoqlari modernizatsiyasi amalga oshirilmoqda. Xitoy banklari orqali taqdim etilayotgan imtiyozli kreditlar va texnik yordamlar ham o‘zaro hamkorlikni mustahkamlamoqda. 3. Qozog‘iston – mintaqaviy va tranzit sherik Qozog‘iston O‘zbekistonning geografik va iqtisodiy jihatdan eng yaqin hamkorlaridan biridir. 2023 yilda O‘zbekiston va Qozog‘iston o‘rtasidagi savdo aylanmasi 5 milliard dollarga yaqinlashdi. Eksportda to‘qimachilik, oziq-ovqat va qurilish materiallari ustun bo‘lsa, importda esa neft mahsulotlari, metall buyumlar, g‘alla, avtomobil texnikasi ustunlik qiladi. Qozog‘iston O‘zbekiston uchun ham Sharqqa, ham G‘arbga olib boruvchi muhim tranzit hudud hisoblanadi. Shu bois ikki davlat transport va logistika tizimlarida ham integratsiyalashish yo‘lida faol harakat qilmoqda. “Markaziy Osiyo” energetik tizimi, “O‘zbekiston – Qozog‘iston – Rossiya” yuk tashish yo‘nalishlari bu sohadagi muhim loyihalardir. 4. Turkiya – sarmoya va sanoatdagi barqaror sherik So‘nggi yillarda Turkiya bilan iqtisodiy hamkorlik sezilarli darajada faollashdi. 2023 yilda ikki davlat o‘rtasidagi savdo aylanmasi 3 milliard dollardan ortiqni tashkil etdi. Turkiya asosan tayyor kiyim-kechak, maishiy texnika va oziq-ovqat mahsulotlarini eksport qilsa, O‘zbekiston Turkiyaga paxta mahsulotlari, polipropilen, sabzavotlar va qimmatbaho metallarni eksport qilmoqda. Turkiyadan O‘zbekistonga to‘g‘ridan-to‘g‘ri sarmoyalar kirib kelishi tobora ortib bormoqda. Jumladan, “Aksa Enerji”, “Cengiz Holding”, “Eczacıbaşı” kabi yirik kompaniyalar energiya, farmatsevtika va sanoat sohalarida faoliyat yuritmoqda. O‘zbekistonda Turkiya kapitali ishtirokidagi 2000 dan ortiq korxona mavjud bo‘lib, ular ko‘plab ish o‘rinlari yaratmoqda. 4iqtisodchilar – Adam Smit, David Rikardo, Karl Marksdan tortib zamonaviy iqtisodchilar – Pol Krugman, Jeffrey Sachs kabi olimlar ushbu yo‘nalishda fundamental nazariyalar yaratganlar. Xususan, xalqaro savdoning ustunlik nazariyasi, investitsiya oqimlari nazariyasi, moliyaviy integratsiya modellari kabi tushunchalar akademik maydonda keng yoritilgan. O‘zbekistonda ham bu mavzu bo‘yicha qator monografiyalar, ilmiy maqolalar va dissertatsiyalar yaratilgan. O‘zbekiston Milliy universiteti, Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti olimlari tomonidan xalqaro iqtisodiy aloqalarning nazariy va amaliy jihatlari o‘rganilgan. Ammo ko‘pgina tadqiqotlarda xalqaro iqtisodiy tizimda O‘zbekistonning aniq o‘rni, real sheriklik aloqalari, investitsion salohiyati va istiqbollari chuqur yoritilmagan. Shu sababli ushbu kurs ishi orqali mavjud bo‘shliqlarni to‘ldirish, zamonaviy yondashuvlar asosida O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi faoliyatini tahlil qilish dolzarb hisoblanadi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasini aniqlash ilmiy asosda yondashuv tanlashga va tahlilning ob’yektivligini ta’minlashga yordam beradi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati, eng avvalo, xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimining asosiy tushunchalari, yo‘nalishlari va tamoyillarini chuqur ilmiy tahlil qilishda namoyon bo‘ladi. U xalqaro savdo, investitsiya siyosati, tashqi iqtisodiy aloqalar va global integratsiya kabi muhim sohalarda mavjud bo‘lgan nazariy yondashuvlarni tizimlashtirish imkonini beradi. Shu bilan birga, O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy tizimga qo‘shilishi jarayonini tushuntirishda mavjud nazariyalarning qanchalik mos tushishini baholash imkonini beradi. Amaliy ahamiyat esa, bevosita O‘zbekiston Respublikasining xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi real o‘rnini, mavjud imkoniyat va muammolarni aniqlash, ularga nisbatan takliflar ishlab chiqishda ko‘rinadi. Kurs ishida keltirilgan tahlillar va tavsiyalar O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy siyosatini takomillashtirish, yangi investitsion yo‘nalishlarni belgilash va eksport-import 14va xalqaro moliyaviy oqimlar bilan bog‘liq soha markaziy banklar ta’minlash, investitsion reyting tashqi qarz ortishi Umuman olganda, xalqaro savdo, investitsiya va moliyaviy munosabatlar bir- biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular milliy iqtisodiyotlarning tashqi muhitga integratsiyalashuvi va raqobatbardoshligini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Bu yo‘nalishlar orqali davlatlar o‘z ichki imkoniyatlarini kengaytiradi, zamonaviy texnologiyalarni jalb etadi, xorijiy tajribani o‘zlashtiradi va global iqtisodiy tizimda o‘z o‘rnini mustahkamlaydi. 1.3. Jahon iqtisodiy tizimidagi o‘zaro integratsiya va hamkorlik tamoyillari Jahon iqtisodiy tizimi bugungi kunda o‘zaro bog‘liq, murakkab va ko‘p darajali tuzilmaga ega bo‘lib, uning asosiy harakatlantiruvchi kuchlaridan biri bu iqtisodiy integratsiya va hamkorlikdir. Integratsiya jarayoni bir yoki bir nechta davlatlar o‘rtasida iqtisodiy, savdo, moliyaviy va siyosiy sohalarda bosqichma-bosqich yaqinlashuv va uyg‘unlikka erishishni anglatadi. Bu esa nafaqat iqtisodiy samaradorlikni oshirish, balki umumiy barqarorlik, tinchlik va rivojlanish uchun muhim poydevor yaratadi. Iqtisodiy integratsiya asosan quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: erkin savdo hududi, bojxona ittifoqi, umumiy bozor, iqtisodiy ittifoq va to‘liq integratsiyalashgan siyosiy-iqtisodiy birlashmalar. Har bir bosqich o‘zining chuqurlik darajasi va ishtirokchi davlatlar o‘rtasidagi majburiyatlari bilan ajralib turadi. Masalan, Yevropa Ittifoqi eng chuqur integratsiyalashgan hudud bo‘lib, unda yagona bozor, yagona valyuta (evro), yagona siyosiy institutlar mavjud. Bu esa a’zolarga raqobatbardoshlikni oshirish, ichki to‘siqlarni bartaraf etish va tashqi siyosatni uyg‘unlashtirish imkonini beradi. 37 11xizmatlarga kirish imkonini yaratadi. Ayniqsa, ochiq iqtisodiyot modelini tanlagan davlatlar uchun xalqaro savdo asosiy iqtisodiy “drayver”ga aylangan. Xalqaro savdo ko‘p jihatdan komparativ ustunliklar nazariyasiga asoslanadi. Bu nazariyaga ko‘ra, har bir davlat o‘zida eng samarali ishlab chiqariladigan mahsulotni eksport qiladi va boshqa mahsulotlarni import qiladi. Shu orqali resurslar optimal taqsimlanadi. Tashqi savdo munosabatlari bojxona tariflari, kvotalar, eksport-import ruxsatnomalari, erkin savdo bitimlari orqali tartibga solinadi. JST (Jahon savdo tashkiloti) bu borada xalqaro miqyosda teng raqobat muhitini yaratishga harakat qilmoqda. Xalqaro savdoning zamonaviy shakllari ham takomillashmoqda. Elektron savdo, onlayn eksport platformalari, logistika tizimlarining raqamlashtirilishi savdo jarayonini tez, shaffof va xavfsiz qilishga xizmat qilmoqda. Bu esa, ayniqsa, o‘z tovarlarini chet el bozorlariga chiqarmoqchi bo‘lgan O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan mamlakatlar uchun katta imkoniyatdir. Keyingi muhim yo‘nalish – bu xalqaro investitsiya munosabatlari. Investitsiya deganda bir davlat yoki kompaniya tomonidan boshqa mamlakatga uzoq muddatli kapital kiritilishi tushuniladi. Xalqaro investitsiyalar ikki turga bo‘linadi: to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) va portfel investitsiyalari. FDI – bu ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, infratuzilma, energetika, qishloq xo‘jaligi kabi sohalarda investor tomonidan bevosita ob’yektlar qurish, korxona ochish va menejmentda ishtirok etish orqali amalga oshiriladi. Portfel investitsiyalari esa asosan moliyaviy aktivlar – aksiyalar, obligatsiyalar sotib olish orqali bajariladi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar rivojlanayotgan davlatlar uchun texnologiya, boshqaruv tajribasi, zamonaviy uskunalar va yangi ish o‘rinlarini olib keluvchi muhim vositadir. Investor mamlakat esa yuqori daromad, yangi bozorlar va siyosiy ta’sir imkoniyatiga ega bo‘ladi. Xalqaro investitsiya munosabatlarida siyosiy barqarorlik, qonun ustuvorligi, soliq imtiyozlari va erkin iqtisodiy zonalar muhim rol o‘ynaydi. 30O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi o‘rnini baholashda bir nechta ko‘rsatkichlar muhim hisoblanadi. 2023 yilda mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hajmi 89 milliard AQSH dollariga yetdi. Prognozlarga ko‘ra, 2024 yilda bu ko‘rsatkich 95 milliard dollarni tashkil etadi. Iqtisodiy o‘sish sur’atlari esa 2023 yilda 6 foizni, 2024 yilda esa 5,6 foizni tashkil qilishi kutilmoqda. Bu raqamlar O‘zbekistonni dunyoning o‘sib borayotgan iqtisodiyotlaridan biri sifatida namoyon etadi. Tashqi savdo aloqalari jadal rivojlanmoqda. 2023 yilda O‘zbekistonning tashqi savdo aylanmasi 62,6 milliard AQSH dollarini tashkil etdi, bu 2022 yilga nisbatan qariyb 24 foizga ko‘pdir. Eksport hajmi 24,1 milliard dollarga, import esa 38,1 milliard dollarga yetdi. Bunday ko‘rsatkichlar savdo faolligining oshganini va global bozorlar bilan aloqalarning kengayganini anglatadi. Eksport geografiyasi kengayib, Rossiya, Xitoy, Qozog‘iston, Turkiya bilan bir qatorda BAA, Hindiston, Yevropa Ittifoqi davlatlari ham muhim sheriklarga aylangan. Investitsiya sohasida ham O‘zbekiston xalqaro iqtisodiyotning faol ishtirokchisiga aylanib bormoqda. 2022 yilda mamlakatga kirib kelgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) hajmi 2,66 milliard dollar bo‘lgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 2,16 milliard dollarni tashkil etdi. 2024 yilda esa umumiy investitsiya hajmi 11,9 milliard dollardan oshgan. Bu esa O‘zbekistonning global sarmoya bozorida e’tiborga loyiq mamlakatga aylanayotganini ko‘rsatadi. Shuningdek, O‘zbekiston jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashishda transport-logistika sohasini strategik yo‘nalish sifatida tanlagan. “Xitoy– Qirg‘iziston–O‘zbekiston” temiryo‘l loyihasi, “Toshkent–Andijon” avtomobil yo‘li rekonstruksiyasi, “Markaziy Osiyo–Janubiy Osiyo” transport yo‘nalishlari orqali mamlakat o‘zini mintaqaviy tranzit markaz sifatida namoyon etmoqda. Bu orqali O‘zbekiston Yevroosiyo logistik zanjirining muhim bo‘g‘iniga aylanmoqda.

Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida O‘zbekistonning o‘rni

Купить