Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida O‘zbekistonning o‘rni - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	719.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

53 Sotish

Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida O‘zbekistonning o‘rni

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu :Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida O‘zbekistonning o‘rni
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu : Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida O‘zbekistonning o‘rni
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
I BOB. XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLAR TIZIMINING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tushunchasi va tarkibiy qismlari ………….
1.2. Xalqaro savdo, investitsiya va moliyaviy munosabatlar – asosiy
yo‘nalishlar …………………………………………………………………….…
1.3. Jahon iqtisodiy tizimidagi o‘zaro integratsiya va hamkorlik
tamoyillari …….
II BOB. O‘ZBEKISTONNING XALQARO IQTISODIY
MUNOSABATLARDA TUTGAN O‘RNI VA ISTIQBOLLARI
2.1. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy aloqalarini shakllantirish
bosqichlari …....
2.2. Savdo, investitsiya va tashqi iqtisodiy siyosatdagi asosiy hamkorlar …….
….
2.3. O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi o‘rni va kelajakdagi rivojlanish
yo‘nalishlari ………………………………………………………………………
Xulosa ……………………………………………………………………………
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………...

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi zamon iqtisodiyoti xalqaro
hamkorlikka asoslangan murakkab va dinamik tizimga aylangan. Har bir
mamlakat o‘zining ichki imkoniyatlari bilan cheklanib qolmay, tashqi bozorga
chiqishga, xorijiy sarmoyalarni jalb etishga, xalqaro tashkilotlar bilan
integratsiyalashishga intilmoqda. Ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlar uchun
xalqaro iqtisodiy munosabatlar iqtisodiy o‘sish, barqarorlik va
modernizatsiyaning asosiy manbai sifatida qaraladi. O‘zbekiston Respublikasi
ham mustaqillik yillaridan buyon jahon iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich kirib
borib, ochiq va pragmatik tashqi iqtisodiy siyosat olib bormoqda. Xalqaro
savdo, investitsiyalar oqimi, moliyaviy hamkorlik va texnologik integratsiya
kabi omillar O‘zbekistonning iqtisodiy hayotida muhim o‘rin tutmoqda. Davlat
rahbariyati tomonidan ishlab chiqilgan strategik dasturlar, ayniqsa “Harakatlar
strategiyasi”, “Yangi O‘zbekiston” konsepsiyasi va boshqa islohotlar
mamlakatimizning xalqaro maydondagi o‘rnini mustahkamlashga xizmat
qilmoqda. Shu sababli, xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida
O‘zbekistonning tutgan o‘rnini o‘rganish, uni ilmiy jihatdan tahlil qilish,
mavjud imkoniyat va muammolarni aniqlash hozirgi davrda nihoyatda dolzarb
hisoblanadi. Bu mavzu nafaqat nazariy jihatdan muhim, balki amaliy siyosiy va
iqtisodiy qarorlar qabul qilishda ham asos bo‘la oladi. Aynan shu jihatlar kurs
ishimning dolzarbligini belgilaydi 1
.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xalqaro iqtisodiy
munosabatlar sohasida jahon miqyosida katta ilmiy meros shakllangan. Klassik
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

4iqtisodchilar – Adam Smit, David Rikardo, Karl Marksdan tortib zamonaviy
iqtisodchilar – Pol Krugman, Jeffrey Sachs kabi olimlar ushbu yo‘nalishda
fundamental nazariyalar yaratganlar. Xususan, xalqaro savdoning ustunlik
nazariyasi, investitsiya oqimlari nazariyasi, moliyaviy integratsiya modellari
kabi tushunchalar akademik maydonda keng yoritilgan. O‘zbekistonda ham bu
mavzu bo‘yicha qator monografiyalar, ilmiy maqolalar va dissertatsiyalar
yaratilgan. O‘zbekiston Milliy universiteti, Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya
universiteti, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti olimlari tomonidan xalqaro
iqtisodiy aloqalarning nazariy va amaliy jihatlari o‘rganilgan. Ammo ko‘pgina
tadqiqotlarda xalqaro iqtisodiy tizimda O‘zbekistonning aniq o‘rni, real
sheriklik aloqalari, investitsion salohiyati va istiqbollari chuqur yoritilmagan.
Shu sababli ushbu kurs ishi orqali mavjud bo‘shliqlarni to‘ldirish, zamonaviy
yondashuvlar asosida O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi
faoliyatini tahlil qilish dolzarb hisoblanadi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasini
aniqlash ilmiy asosda yondashuv tanlashga va tahlilning ob’yektivligini
ta’minlashga yordam beradi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining
nazariy ahamiyati, eng avvalo, xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimining asosiy
tushunchalari, yo‘nalishlari va tamoyillarini chuqur ilmiy tahlil qilishda
namoyon bo‘ladi. U xalqaro savdo, investitsiya siyosati, tashqi iqtisodiy
aloqalar va global integratsiya kabi muhim sohalarda mavjud bo‘lgan nazariy
yondashuvlarni tizimlashtirish imkonini beradi. Shu bilan birga,
O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy tizimga qo‘shilishi jarayonini tushuntirishda
mavjud nazariyalarning qanchalik mos tushishini baholash imkonini beradi.
Amaliy ahamiyat esa, bevosita O‘zbekiston Respublikasining xalqaro iqtisodiy
munosabatlardagi real o‘rnini, mavjud imkoniyat va muammolarni aniqlash,
ularga nisbatan takliflar ishlab chiqishda ko‘rinadi. Kurs ishida keltirilgan
tahlillar va tavsiyalar O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy siyosatini
takomillashtirish, yangi investitsion yo‘nalishlarni belgilash va eksport-import

5munosabatlarini yanada rivojlantirishda foydali bo‘lishi mumkin. Ayniqsa,
iqtisodiy sohadagi talaba, mutaxassis va tadqiqotchilar uchun bu ish qo‘llanma
sifatida xizmat qiladi. Shu sababli, kurs ishi nafaqat nazariy bilimlarni
chuqurlashtiradi, balki amaliy iqtisodiy qarorlar uchun asos yaratadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasining xalqaro
iqtisodiy munosabatlar tizimidagi faoliyati va ishtirok shakllaridir.
Kurs ishi mavzusining predmeti – O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy
munosabatlarda tutgan o‘rni, asosiy savdo va investitsiya sheriklari, tashqi
iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlari va rivojlanish tendensiyalaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – xalqaro iqtisodiy munosabatlarning
nazariy asoslarini o‘rganish hamda O‘zbekiston Respublikasining ushbu
tizimdagi o‘rnini tahlil qilish, muammolar va istiqbollarni aniqlashdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mazmuni va tarkibiy qismlarini
o‘rganish;
 Asosiy yo‘nalishlar – savdo, investitsiya va moliyaviy aloqalarni tahlil
qilish;
 Jahon iqtisodiy tizimida integratsiya va hamkorlik tamoyillarini yoritish;
 O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy aloqalarini shakllantirish bosqichlarini
o‘rganish;
 Mamlakatning asosiy tashqi savdo va investitsion sheriklarini aniqlash;
 O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi o‘rnini baholash;
 Kelajakdagi istiqbolli yo‘nalishlar bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLAR TIZIMINING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tushunchasi va tarkibiy qismlari
Zamonaviy dunyoda iqtisodiyot milliy chegaralar bilan cheklanmaydi. Har
bir davlat o‘z iqtisodiy salohiyatini to‘laqonli amalga oshirish uchun xalqaro
iqtisodiy munosabatlar tizimida faol ishtirok etishga intiladi. Xalqaro iqtisodiy
munosabatlar – bu dunyo mamlakatlari o‘rtasida vujudga keladigan savdo,
moliya, investitsiya, xizmat ko‘rsatish, texnologik almashinuv, mehnat
resurslari harakati kabi aloqalarning kompleks yig‘indisidir. Bu munosabatlar
davlatlar, transmilliy kompaniyalar, xalqaro tashkilotlar, moliyaviy institutlar
va boshqa xo‘jalik sub’yektlari o‘rtasida yuzaga keladi. Ularning shakllanishi,
rivojlanishi va o‘zgarishi ko‘plab omillarga bog‘liq: texnologik taraqqiyot,
siyosiy barqarorlik, infratuzilma rivoji, milliy qonunchilik, xalqaro huquqiy
bitimlar va hokazo.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy xususiyatlaridan biri – bu
munosabatlarning ikkilamchi (bilateral) va ko‘p tomonlama (multilateral)
shakllarda tashkil etilishidir. Bilateral munosabatlar ikki davlat o‘rtasida amalga
oshiriladigan savdo, investitsiya yoki moliyaviy aloqalarni anglatadi. Misol
uchun, O‘zbekiston va Turkiya o‘rtasida imzolangan to‘g‘ridan-to‘g‘ri savdo
bitimi yoki O‘zbekiston bilan Rossiya o‘rtasida amalga oshirilayotgan sarmoya
loyihalari aynan bilateral (ikki tomonlama) iqtisodiy hamkorlik shaklidir. Bu
munosabatlar bevosita ikki tomonning manfaatiga xizmat qiladi va ular
ko‘pincha o‘zaro siyosiy ishonchga asoslanadi.
Boshqa tomondan, multilateral munosabatlar esa bir necha davlatlar o‘rtasida
yoki xalqaro iqtisodiy tashkilotlar orqali tashkil etiladi. Bunga Jahon savdo
tashkiloti (JST), Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ), Jahon banki, Osiyo
taraqqiyot banki kabi yirik tashkilotlar misol bo‘la oladi. Ular o‘z a’zolari

7uchun umumiy iqtisodiy qoidalar, moliyaviy mexanizmlar va hamkorlik
dasturlarini ishlab chiqadi. Multilateral munosabatlar barqaror xalqaro iqtisodiy
muhitni yaratish, savdo to‘siqlarini kamaytirish, moliyaviy yordam ko‘rsatish
va global integratsiyani kuchaytirishga xizmat qiladi.
Zamonaviy xalqaro iqtisodiy munosabatlar faqat tovar va xizmatlar
almashinuvi bilan cheklanib qolmaydi. Bugungi kunda ushbu munosabatlar
ko‘lami ancha kengaygan bo‘lib, intellektual mulk huquqlari, ya’ni patentlar,
mualliflik huquqlari, sanoat dizaynlariga oid kelishuvlar ham alohida e’tiborda
turibdi. Bu jihat texnologik taraqqiyotga turtki bo‘lib, rivojlangan mamlakatlar
bilan rivojlanayotgan davlatlar o‘rtasidagi bilim va innovatsiya almashinuvini
jadallashtiradi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy tarkibiy qismlari:

8Mazkur munosabatlarning murakkabligini chuqurroq tushunish uchun ularni
asosiy tarkibiy qismlariga ajratib o‘rganish lozim. Birinchi va eng muhim
tarkibiy qism – xalqaro savdo munosabatlari. Bu yo‘nalishda davlatlar tovar va
xizmatlarni o‘zaro eksport-import qilish orqali tashqi savdo balansi, valyuta
kurslari, bojxona soliq siyosatiga ta’sir ko‘rsatadilar. Ikkinchi muhim tarkibiy
qism – xalqaro investitsiyalar, ya’ni bir davlat yoki sub’yekt tomonidan boshqa
davlat iqtisodiyotiga kapital kiritilishi. Bunga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalar (FDI) va portfel investitsiyalari kiradi. Uchinchi qism – xalqaro
moliyaviy munosabatlar bo‘lib, bu sohada davlatlar o‘rtasida valyuta harakati,
qarzlar, kreditlar, sug‘urta va bank tizimi faoliyati ko‘zda tutiladi.Bundan
tashqari, mehnat resurslari va migratsiya jarayonlari ham xalqaro iqtisodiyXalqaro savdo
munosabatlari
Xalqaro
investitsiya
munosabatlari
Xalqaro moliyaviy
munosabatlar
Mehnat
migratsiyasi va
ishchi kuchi
harakati
Texnologik va
ilmiy-texnik
hamkorlik
Transmilliy
kompaniyalar
faoliyati
Xalqaro xizmatlar
bozori
Xalqaro iqtisodiy
tashkilotlar bilan
hamkorlik

9munosabatlarning muhim qismlaridan biri hisoblanadi. Ayni paytda millionlab
insonlar boshqa davlatlarga ishlash yoki bilim olish maqsadida ko‘chib
o‘tmoqda. Bu esa valyuta yuborish oqimlari, xorijiy ishchi kuchi ulushi va
ijtimoiy himoya tizimlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Yana bir e’tiborga molik
yo‘nalish – xalqaro texnologik va ilmiy-texnik hamkorlik, bu orqali davlatlar
o‘zaro innovatsion g‘oyalarni almashadi, qo‘shma korxonalar tashkil etadi va
texnologik rivojlanishni tezlashtiradi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tarkibiy tuzilmasiga ko‘ra, institutsional va
operatsion darajalarda o‘rganiladi. Institutsional daraja davlatlar, xalqaro
tashkilotlar, transmilliy kompaniyalar, banklar kabi yirik ishtirokchilarni
qamrab oladi. Operatsion darajada esa, amaliy iqtisodiy aloqalar, ya’ni tovarlar
yetkazib berish, xizmatlar ko‘rsatish, sarmoya yo‘naltirish, savdo bitimlari
tuzish kabi faoliyatlar yotadi. Ikkala daraja o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib,
xalqaro iqtisodiy tizimning barqaror faoliyat yuritishini
ta’minlaydi.Shuningdek, xalqaro iqtisodiy munosabatlar milliy iqtisodiyotlarga
ko‘plab ta’sir ko‘rsatadi. Ulardan biri – iqtisodiy o‘sish sur’atlarining
jadallashuvi, eksport bozorlarining kengayishi, ishlab chiqarish hajmining
ortishi va yangi ish o‘rinlarining yaratilishidir. Boshqa tomondan esa, bu
jarayonlar ba’zida chet elga haddan tashqari qaramlik, valyuta kursining
tebranishi yoki import tovarlar ustunligi kabi salbiy oqibatlarga ham olib kelishi

10mumkin. Shu bois, har bir davlat o‘zining xalqaro iqtisodiy munosabatlarini
strategik boshqarishi lozim.
1.2. Xalqaro savdo, investitsiya va moliyaviy munosabatlar – asosiy
yo‘nalishlar
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimining markaziy yo‘nalishlari orasida
savdo, investitsiya va moliyaviy aloqalar alohida o‘rin egallaydi. Ushbu
yo‘nalishlar har bir davlat uchun iqtisodiy rivojlanishning tashqi manbalari
bo‘lib, ularning samarali boshqaruvi milliy iqtisodiyot barqarorligi va o‘sish
sur’atlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu bo‘limda mazkur uch asosiy
yo‘nalish har tomonlama tahlil qilinadi.
Eng qadimiy va keng qamrovli yo‘nalishlardan biri – xalqaro savdo
hisoblanadi. Savdo aloqalari orqali davlatlar o‘zlarida ortiqcha bo‘lgan
tovarlarni boshqa mamlakatlarga sotadi (eksport), o‘zida yetarli bo‘lmagan
tovarlarni esa chetdan olib kiradi (import). Bu almashuv xalqaro mehnat
taqsimoti asosida shakllanadi. Xalqaro savdo iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi,
ishlab chiqarish hajmini kengaytiradi, iste’molchilarga turli tovar va

11xizmatlarga kirish imkonini yaratadi. Ayniqsa, ochiq iqtisodiyot modelini
tanlagan davlatlar uchun xalqaro savdo asosiy iqtisodiy “drayver”ga aylangan.
Xalqaro savdo ko‘p jihatdan komparativ ustunliklar nazariyasiga asoslanadi.
Bu nazariyaga ko‘ra, har bir davlat o‘zida eng samarali ishlab chiqariladigan
mahsulotni eksport qiladi va boshqa mahsulotlarni import qiladi. Shu orqali
resurslar optimal taqsimlanadi. Tashqi savdo munosabatlari bojxona tariflari,
kvotalar, eksport-import ruxsatnomalari, erkin savdo bitimlari orqali tartibga
solinadi. JST (Jahon savdo tashkiloti) bu borada xalqaro miqyosda teng raqobat
muhitini yaratishga harakat qilmoqda.
Xalqaro savdoning zamonaviy shakllari ham takomillashmoqda. Elektron
savdo, onlayn eksport platformalari, logistika tizimlarining raqamlashtirilishi
savdo jarayonini tez, shaffof va xavfsiz qilishga xizmat qilmoqda. Bu esa,
ayniqsa, o‘z tovarlarini chet el bozorlariga chiqarmoqchi bo‘lgan O‘zbekiston
kabi rivojlanayotgan mamlakatlar uchun katta imkoniyatdir.
Keyingi muhim yo‘nalish – bu xalqaro investitsiya munosabatlari.
Investitsiya deganda bir davlat yoki kompaniya tomonidan boshqa mamlakatga
uzoq muddatli kapital kiritilishi tushuniladi. Xalqaro investitsiyalar ikki turga
bo‘linadi: to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) va portfel
investitsiyalari. FDI – bu ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, infratuzilma,
energetika, qishloq xo‘jaligi kabi sohalarda investor tomonidan bevosita
ob’yektlar qurish, korxona ochish va menejmentda ishtirok etish orqali amalga
oshiriladi. Portfel investitsiyalari esa asosan moliyaviy aktivlar – aksiyalar,
obligatsiyalar sotib olish orqali bajariladi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar rivojlanayotgan davlatlar uchun
texnologiya, boshqaruv tajribasi, zamonaviy uskunalar va yangi ish o‘rinlarini
olib keluvchi muhim vositadir. Investor mamlakat esa yuqori daromad, yangi
bozorlar va siyosiy ta’sir imkoniyatiga ega bo‘ladi. Xalqaro investitsiya
munosabatlarida siyosiy barqarorlik, qonun ustuvorligi, soliq imtiyozlari va
erkin iqtisodiy zonalar muhim rol o‘ynaydi.

12O‘zbekiston uchun xorijiy investitsiyalarni jalb qilish milliy iqtisodiy
strategiyaning ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. So‘nggi yillarda energetika,
farmatsevtika, avtomobilsozlik, to‘qimachilik va logistika sohalarida yirik
xorijiy sarmoyalar kiritilmoqda. Xitoy, Rossiya, Turkiya, Janubiy Koreya, BAA
kabi mamlakatlar O‘zbekiston iqtisodiyotida faol investor sifatida ishtirok
etmoqda.
Uchinchi muhim yo‘nalish – bu xalqaro moliyaviy munosabatlar. Bu
yo‘nalish davlatlar o‘rtasidagi valyuta harakati, xalqaro kreditlar, qarzlar,
moliyaviy yordamlar, valyuta kursi boshqaruvi, xalqaro to‘lovlar tizimi bilan
bog‘liq. Ushbu munosabatlar orqali moliyaviy resurslar bir mamlakatdan
boshqasiga ko‘chadi va bu iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi. Xalqaro
moliyaviy munosabatlar Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ), Jahon banki,
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB), Osiyo taraqqiyot banki (OTB)
kabi tashkilotlar orqali tartibga solinadi.
Moliyaviy hamkorlik ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlar uchun katta
ahamiyatga ega. Ular moliyaviy yetishmovchilikni to‘ldirish, infratuzilma
loyihalarini moliyalashtirish, iqtisodiy islohotlarni qo‘llab-quvvatlashda xalqaro
moliyaviy institutlarga tayangan holda faoliyat yuritadi. O‘zbekiston ham ushbu
tashkilotlar bilan ko‘plab loyihalar doirasida hamkorlik qilmoqda. Masalan,

13OTB bilan yo‘l infratuzilmasini yaxshilash, Jahon banki bilan qishloq
xo‘jaligini modernizatsiya qilish, XVJ bilan moliyaviy barqarorlikni ta’minlash
bo‘yicha yirik dasturlar amalga oshirilmoqda.
Xalqaro moliyaviy munosabatlar milliy valyutaning barqarorligi va
ishonchliligiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Valyuta kurslarining keskin
o‘zgarishi import va eksport narxlariga, inflyatsiya darajasiga va tashqi qarz
hajmiga bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli davlatlar valyuta intervensiyasi,
zaxira siyosati, monetar choralar orqali xalqaro moliyaviy munosabatlarni
boshqarishga harakat qiladi.
Xalqaro savdo, investitsiya va moliyaviy munosabatlarning solishtirma
jadvali
№ Yo‘nalish
nomi Ta’rifi Asosiy
ishtirokchilar Foydasi
(mamlakatla
r uchun) Risk omillari
1 Xalqaro
savdo Tovar va
xizmatlarnin
g davlatlar
o‘rtasida
eksport-
importi Davlatlar,
xususiy
firmalar Bozor
kengayishi,
daromad
o‘sishi,
resurslar
samaradorligi Bojxona
to‘siqlari, kurs
tebranishi,
tashqi siyosat
2 Xalqaro
investitsiyalar Kapitalning
bir davlatdan
boshqasiga
uzoq
muddatli
kiritilishi Investorlаr,
davlat
agentliklari Ish o‘rinlari
yaratilishi,
texnologiyalar
kirib kelishi Siyosiy
xavflar,
qonunchilikda
gi o‘zgarishlar
3 Moliyaviy
munosabatlar Valyuta,
kredit, qarz XVJ, Jahon
banki, XMK, Kredit olish,
barqarorlikni Valyuta kursi
beqarorligi,

14va xalqaro
moliyaviy
oqimlar bilan
bog‘liq soha markaziy
banklar ta’minlash,
investitsion
reyting tashqi qarz
ortishi
Umuman olganda, xalqaro savdo, investitsiya va moliyaviy munosabatlar bir-
biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular milliy iqtisodiyotlarning tashqi
muhitga integratsiyalashuvi va raqobatbardoshligini ta’minlashda hal qiluvchi
ahamiyat kasb etadi. Bu yo‘nalishlar orqali davlatlar o‘z ichki imkoniyatlarini
kengaytiradi, zamonaviy texnologiyalarni jalb etadi, xorijiy tajribani
o‘zlashtiradi va global iqtisodiy tizimda o‘z o‘rnini mustahkamlaydi.
1.3. Jahon iqtisodiy tizimidagi o‘zaro integratsiya va hamkorlik
tamoyillari
Jahon iqtisodiy tizimi bugungi kunda o‘zaro bog‘liq, murakkab va ko‘p
darajali tuzilmaga ega bo‘lib, uning asosiy harakatlantiruvchi kuchlaridan biri
bu iqtisodiy integratsiya va hamkorlikdir. Integratsiya jarayoni bir yoki bir
nechta davlatlar o‘rtasida iqtisodiy, savdo, moliyaviy va siyosiy sohalarda
bosqichma-bosqich yaqinlashuv va uyg‘unlikka erishishni anglatadi. Bu esa
nafaqat iqtisodiy samaradorlikni oshirish, balki umumiy barqarorlik, tinchlik va
rivojlanish uchun muhim poydevor yaratadi.
Iqtisodiy integratsiya asosan quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: erkin
savdo hududi, bojxona ittifoqi, umumiy bozor, iqtisodiy ittifoq va to‘liq
integratsiyalashgan siyosiy-iqtisodiy birlashmalar. Har bir bosqich o‘zining
chuqurlik darajasi va ishtirokchi davlatlar o‘rtasidagi majburiyatlari bilan
ajralib turadi. Masalan, Yevropa Ittifoqi eng chuqur integratsiyalashgan hudud
bo‘lib, unda yagona bozor, yagona valyuta (evro), yagona siyosiy institutlar
mavjud. Bu esa a’zolarga raqobatbardoshlikni oshirish, ichki to‘siqlarni bartaraf
etish va tashqi siyosatni uyg‘unlashtirish imkonini beradi.

15Hamkorlik tamoyillari esa davlatlar o‘rtasida teng huquqli, manfaatdorlik
asosidagi iqtisodiy aloqalarni tashkil etishni nazarda tutadi. Bu tamoyillar
quyidagilarni o‘z ichiga oladi: o‘zaro manfaatdorlik, tenglik, ochiqlik va
shaffoflik, suverenitetga hurmat, bosqichma-bosqich yaqinlashuv, ixtiyoriylik
va o‘zaro majburiyatlarni bajarish. Ushbu tamoyillar davlatlar o‘rtasidagi
hamkorlikni adolatli, barqaror va uzoq muddatli asosda olib borishga xizmat
qiladi.
Integratsiya jarayonlari nafaqat rivojlangan davlatlar o‘rtasida, balki
rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rtasida ham keng ko‘lamda ro‘y bermoqda.
Masalan, ASEAN, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YeOII), MERKOSUR, Afrika
ittifoqi kabi mintaqaviy iqtisodiy tashkilotlar doirasida savdo va investitsiya
aloqalari mustahkamlanmoqda. Bu birlashmalar o‘z a’zolari uchun tarif va
notarif to‘siqlarni bartaraf etish, sarmoya harakatini yengillashtirish,
infratuzilmani birgalikda rivojlantirish kabi imkoniyatlar yaratadi.
Integratsiyaning eng asosiy maqsadi – mintaqaviy barqarorlikni ta’minlash va
jahon iqtisodiyotida yanada faol ishtirok etishdir.Shuningdek, xalqaro iqtisodiy
tashkilotlar – Jahon savdo tashkiloti (JST), Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ),
Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki (OTB) kabi institutlar global iqtisodiy
integratsiyani rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu tashkilotlar orqali davlatlar
o‘rtasida bitimlar tuziladi, texnik yordamlar ko‘rsatiladi, moliyaviy barqarorlik
kafolatlanadi. Masalan, JST a’zolari uchun umumiy savdo qoidalarini ishlab
chiqib, savdoda teng sharoit yaratishga harakat qiladi.
Integratsiya va hamkorlikning zamonaviy bosqichlarida raqamli iqtisodiyot,
yashil iqtisodiyot, energiya xavfsizligi va ekologik barqarorlik ham alohida
o‘rin egallamoqda. Yirik iqtisodiy bloklar, masalan Yevropa Ittifoqi, iqlim
o‘zgarishiga qarshi kurash, uglerod neytrallik siyosati, raqamli transformatsiya
bo‘yicha umumiy strategiyalar ishlab chiqmoqda. Bu esa integratsiyani nafaqat
iqtisodiy, balki ijtimoiy va ekologik maqsadlarga yo‘naltirilgan holga
keltirmoqda.

16Jahon iqtisodiy integratsiyasining asosiy ustunliklari quyidagilardir:
 Ichki bozorlarning kengayishi va eksport salohiyatining oshishi;
 Cheklovlar va to‘siqlarning kamayishi, tartibga solishning
muvofiqlashtirilishi;
 Kapital, tovar, xizmat va mehnat erkin harakati;
 Kichik va o‘rta korxonalar uchun raqobatbardosh bozor muhitining
kengayishi
 Barqaror valyuta siyosati va moliyaviy tizimning uyg‘unligi.
Ammo integratsiyaning ba’zi ehtimoliy xavflari ham mavjud: kuchli
davlatlar tomonidan ustunlik qilish, milliy suverenitetga cheklovlar qo‘yilishi,
iqtisodiy asimmetriya, rivojlanish darajasidagi tafovutlar, moliyaviy yoki
siyosiy inqirozlarning butun hududga tarqalish xavfi. Shu sababli har bir
mamlakat integratsiyaga kirishda o‘z milliy manfaatlarini chuqur hisobga olishi
zarur.O‘zbekiston ham jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuv yo‘lida faol
qadamlar qo‘ymoqda. Xususan, YeOII bilan hamkorlik, JSTga a’zo bo‘lish
bo‘yicha muzokaralar, MDH, IHT, SHHT doirasidagi iqtisodiy dasturlarda
ishtirok etish O‘zbekistonning iqtisodiy o‘sishi va ochiqligini ta’minlaydi.
Bundan tashqari, O‘zbekiston mintaqaviy integratsiyani mustahkamlash orqali
transport va energetika yo‘llarini kengaytirmoqda, savdo logistikasi va
infratuzilmasini rivojlantirishga e’tibor qaratmoqda.
Jahon iqtisodiy integratsiya bosqichlari va tamoyillari
№ Integratsiya
darajasi Mazmuni Amal qilish
shakli /
xususiyatlari Misollar
1 Erkin
savdo
hududi Tovarlar bo‘yicha
bojxona to‘siqlari
bekor qilinadi Har bir davlat
o‘zining mustaqil
boj siyosatini
yuritadi NAFTA (AQSH,
Kanada, Meksika)
2 Bojxona
ittifoqi Ichki savdoda
to‘siqlar yo‘q, tashqi
savdo bo‘yicha
yagona siyosat Yagona tashqi
bojxona tarifi joriy
qilinadi Yevroosiyo
iqtisodiy ittifoqi
(YeOII)

173 Umumiy
bozor Tovarlar, xizmatlar,
kapital va ishchi
kuchi erkin harakat
qiladi Mehnat migratsiyasi
va investitsiyalar
erkinligi Yevropa Ittifoqi
(bosqich sifatida)
4 Iqtisodiy
ittifoq Umumiy iqtisodiy
siyosat,
makroiqtisodiy
strategiyalar
muvofiqlashtiriladi Soliq, pul-kredit
siyosati
uyg‘unlashtiriladi Yevro hududi (EU
davlatlari, evro
valyutasi)
5 To‘liq
integratsiya Siyosiy va iqtisodiy
suverenitet
birlashadi Yagona parlament,
hukumat, qonunlar (To‘liq amalga
oshmagan,
Yevropa Ittifoqi
yaqinlashmoqda)
II BOB. O‘ZBEKISTONNING XALQARO IQTISODIY
MUNOSABATLARDA TUTGAN O‘RNI VA ISTIQBOLLARI
2.1. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy aloqalarini shakllantirish
bosqichlari
O‘zbekiston Respublikasi o‘zining xalqaro iqtisodiy aloqalarini mustaqillik
e’lon qilingan 1991-yildan boshlab bosqichma-bosqich shakllantirib bordi. Bu
jarayon mamlakatning geosiyosiy mavqei, iqtisodiy imkoniyatlari va xalqaro
tashkilotlar bilan munosabatlar tizimiga chuqur integratsiyalashuv istagiga
asoslandi. O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatini olib borishda boshlanganidan
beri uchta asosiy tarixiy bosqichni bosib o‘tdi: mustaqillikdan keyingi ilk
shakllanish davri (1991–2000), transformatsiya va islohotlar davri (2001–2016),
ochiqlik va integratsiya davri (2017-yildan hozirgacha).
1-bosqich: Ilk shakllanish davri (1991–2000)
Bu davr O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi bilan
boshlanib, milliy iqtisodiyotning xalqaro maydonga chiqishi uchun huquqiy,
institutsional va tashkiliy asoslar yaratilgan davr bo‘ldi. Respublikada milliy
valyuta – so‘m joriy qilindi, mustaqil tashqi savdo siyosati ishlab chiqildi va
hukumat xorijiy davlatlar bilan savdo-iqtisodiy bitimlar tuzishga kirishdi.
O‘zbekiston 1992-yilda BMTga, 1994-yilda Jahon banki va Xalqaro valyuta

18jamg‘armasiga a’zo bo‘ldi. 1996-yilda esa Toshkent xalqaro investitsiya forumi
tashkil qilindi.
Bu bosqichda mamlakatda eksport-import jarayonlari asosan davlat
tomonidan tartibga solinar, bojxona tariflari yuqori bo‘lib, iqtisodiyot
proteksionistik tamoyillar asosida yuritilar edi. Asosiy savdo sheriklari Rossiya,
Qozog‘iston, Ukraina, Xitoy kabi yaqin mintaqaviy mamlakatlar edi. Biroq bu
davrda iqtisodiy aloqalar cheklangan, sarmoya jalb qilish imkoniyatlari zaif
bo‘lgan. Kapital harakati qat’iy nazorat ostida edi, valyuta konvertatsiyasi erkin
emas edi.
2-bosqich: Transformatsiya va islohotlar davri (2001–2016)
Ikkinchi bosqich O‘zbekistonning iqtisodiy suverenitetini mustahkamlash,
tashqi savdoni liberallashtirish va sarmoyaviy muhitni yaxshilashga qaratilgan
bosqich bo‘ldi. Mamlakatda iqtisodiyotni modernizatsiya qilish dasturlari
amalga oshirila boshlandi. Birinchi navbatda, eksportni rag‘batlantirish,
importni almashtirish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarga imtiyozlar yaratish
siyosati olib borildi. 2003-yilda O‘zbekiston Osiyo Taraqqiyot Banki va Islom
Taraqqiyot Banki bilan faol hamkorlikni boshladi. Chet el investitsiyalarini
himoya qilishga qaratilgan qonunchilik takomillashtirildi.
Bu bosqichda davlat tomonidan erkin iqtisodiy zonalar (EIF) tashkil etildi:
“Navoi”, “Angren” va “Jizzax” zonalari xorijiy investorlar uchun qulay
imkoniyatlar yaratdi. Sanoat klasterlari shakllana boshladi. Xorijiy sheriklar
soni kengaydi, shuningdek, Janubiy Koreya, Yaponiya, Turkiya va Yevropa
davlatlari bilan iqtisodiy hamkorlik yo‘lga qo‘yildi. Biroq bu bosqichda ayrim
muammolar – valyuta konvertatsiyasining cheklanganligi, bank tizimining
kuchsizligi va byurokratik to‘siqlar mavjud bo‘lgan.
3-bosqich: Ochiqlik va integratsiya davri (2017–hozirgacha)
2017-yildan boshlab O‘zbekiston tashqi siyosatda faol ochiqlik yo‘lini
tanladi. Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida olib borilayotgan “Yangi
O‘zbekiston” siyosati doirasida xalqaro iqtisodiy aloqalar tubdan isloh qilindi.

19Birinchi navbatda, valyuta konvertatsiyasi erkinlashtirildi, tashqi savdo rejimi
soddalashtirildi, sarmoyadorlar uchun soliq imtiyozlari kengaytirildi, raqamli
bojxona tizimi joriy etildi.
O‘zbekiston JSTga a’zo bo‘lish yo‘lida muzokaralarni faollashtirdi. Jahon
banki, XVJ, YTTB bilan hamkorlik chuqurlashdi. Davlat-xususiy sheriklik
asosida yirik infratuzilma loyihalari amalga oshirila boshlandi. Misol uchun,
Xitoy bilan “Bir makon – bir yo‘l” loyihasi doirasida transport-logistika
infratuzilmasi rivojlanmoqda, Turkiya bilan sog‘liqni saqlash va sanoat
sohalarida qo‘shma korxonalar ochilmoqda, Rossiya bilan energetika va qishloq
xo‘jaligida investitsiyalar jalb qilinmoqda.
Shuningdek, O‘zbekiston xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda o‘z ishtirokini
kuchaytirdi. Masalan, SHHT va MDH doirasida iqtisodiy hamkorlik dasturlari,
YeOII bilan kuzatuvchi maqomida ishtirok etish, IHT bilan texnologik
kooperatsiya strategiyalari – bularning barchasi xalqaro iqtisodiy aloqalarning
faol bosqichini ifodalaydi. Bu davrda eksport geografiyasi ham kengaydi –
O‘zbekiston mahsulotlari Rossiya, Qozog‘iston, Xitoy bilan birga BAA,
Afg‘oniston, Turkiya, Yevropa bozorlariga ham kirib bormoqda.
Ushbu bosqichlar O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda asta-
sekinlik bilan va tizimli yondashuv asosida o‘z o‘rnini topib borayotganini
ko‘rsatadi. Har bir bosqichda muayyan yutuqlar bilan birga muammolar ham
bo‘lgan. Biroq bugungi kunda mamlakatimiz global iqtisodiy tizimga
integratsiyalashish, xalqaro bozorga raqobatbardosh mahsulotlar chiqarish,
innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirish yo‘lida yangi bosqichga qadam
qo‘ymoqda.
2021 yilda O‘zbekistonning tashqi savdo aylanmasi sezilarli o‘sishga erishdi.
Jahon savdo ma’lumotlariga ko‘ra, 2021 yilda eksport qiymati taxminan 16,48
milliard AQSH dollariga yetgan, bu 2020 yilga nisbatan 13,17 % o‘sishni
anglatadi Shu davrda import esa 27,96 milliard AQSH dollarni tashkil etdi

20Natijada, 2021 yilda savdo saldosi taxminan –9,79 milliard AQSH dollar, ya’ni
salbiy bo‘ldi
2022 yilda savdo ko‘rsatkichlari yanada yaxshilandi. Eksport hajmi 21,92
milliard AQSH dollarga chiqib, 2021 yilga nisbatan 33,03 % o‘sishni ko‘rsatdi .
Bu davrda import qiymati 35,62 milliard AQSH dollarni tashkil etdi, bu esa
27,4
% (+7,66 milliard) o‘sishni anglatgan Bunday dinamikada 2022 yilda ham
salbiy savdo balans saqlanib qoldi.
Savdo aylanmasi umumiy hajmi haqida ham qiziqarli ma’lumot mavjud.
Masalan, bir ma’lumotga ko‘ra, 2022 yilda savdo aylanmasi (eksport + import)
bo‘yicha taxminan 50 milliard dollar (19,3 + 30,7) ko‘rsatilgan, importning
o‘sishi 20,4
%, eksportning o‘sishi esa **15,9 %**ga teng bo‘lgan 2
.
Eksport va import faoliyati tarkibi haqida ham batafsil ma’lumotlar mavjud
— 2022 yil yanvar-noyabr davri ichida eksport 13,84 milliard AQSH dollari,
import esa 27,58 milliard AQSH dollarni tashkil etgan Invexi . Eksportdagi
asosiy tovarlar: meva-sabzavotlar (1,03 milliard), to‘qimachilik (2,90 milliard,
eksportdagi 16,7
%), shuningdek xizmatlar eksporti **3,62 milliard
(20,8
%)**ni tashkil etgan Invexi .
Import tarkibida esa eng katta ulush mashinalar va transport uskunalari —
31
%, sanoat tovarlari — 19 %, va **kimyoviy mahsulotlar — 13,8 %**ni
tashkil etgan
Tovar va xizmatlar eksporti hajmining millatlarga bo‘linishi ham
ochiqlangan — MDH mamlakatlariga eksport **41,1
%**ni tashkil etgan
Invexi .
Savdo sheriklar soni ham sezilarli — 2022 yilda eksport sheriklari 115,
import sheriklari 148 mamlakatni o‘z ichiga olgan . Import qilinayotgan
mahsulotlar soni esa 3,932, eksport qilinadigan mahsulotlar soni esa 2,565 ga
teng WITS .
2
Statistika Agentligi+4Invexi+4Invexi+4 Invexi+3Tashqi Savdo
Boshqarmasi+3Gazeta.uz+3

21Investitsiya yo‘nalishida ham jiddiy o‘zgarishlar kuzatilgan. 2022 yilda
O‘zbekistonga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) 2,66 milliard
AQSH dollar bo‘lgan, bu rekord ko‘rsatkich sifatida qayd etilgan . 2023 yilda
bu ko‘rsatkich 2,18 milliardga kamayib, o‘sish davri izchil bo‘lmaganini
ko‘rsatadi, ammo bu 2019–2021 yillarga nisbatan yuqorigi darajadir .
Investitsiyalar yalpi ichki mahsulotga (YaIM) nisbatan ham ko‘rsatilgan —
2024 yil sentyabr holatiga ko‘ra, FDI YaIMning 1,9 % ini tashkil etgan, avvalgi
chorakda bu raqam 3,3
% edi .
2022 yilda o‘rtacha aholining soni ham o‘sib, 35,65 million kishiga yetgan;
2021 yilda bu ko‘rsatkich 34,915 million edi, demak yil davomida ~0,7 million
kishi o‘sish kuzatilgan Invexi .
Yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmidan kelib chiqqan savdo koeffitsienti ham
ma’lum. 2022 yilda eksport xizmatlari YaIMga nisbatan 27,27
%, import
xizmatlari esa 44,31
% ni tashkil etadi
Qo‘shimcha jihatdan, tashqi savdo ishtirokida qatnashgan sub’yektlar soni
2022 yilda 31,5 ming tashkil qilishini qayd etish mumkin
O‘zbekiston Respublikasi so‘nggi yillarda xalqaro iqtisodiy munosabatlarini
jadal rivojlantirib, tashqi savdo va investitsiyalar sohasida sezilarli yutuqlarga
erishdi. 2022 yilda O‘zbekiston eksport hajmini 21,9 milliard AQSH dollariga
yetkazdi, bu esa avvalgi yilga nisbatan 33 foizlik o‘sishni ko‘rsatdi. Shu yili
import hajmi ham o‘sib, 35,6 milliard dollarga yaqinlashdi. Savdo balansidagi
salbiy farq — ya’ni eksportdan import ustunligi — 13,7 milliard dollardan
ortiqni tashkil etdi.
2023 yilda eksport yana o‘sib, 24,1 milliard dollarga yetdi. Bu yilgi
eksportdagi asosiy tovarlar tarkibini qimmatbaho metallar, paxta tolasidan
tayyor mahsulotlar, rangli metallar va xizmatlar tashkil etdi. Shu yili import esa
38,1 milliard dollarga yetdi. Asosiy import mahsulotlariga mashina va
uskunalar, neft va gaz mahsulotlari, kimyoviy mahsulotlar va oziq-ovqat kiradi.

22Shu bilan birga, 2023 yilda savdo aylanmasi umumiy hajmi 62,6 milliard
AQSH dollarini tashkil etdi, bu 2022 yilga nisbatan qariyb 24 foizga yuqori.
2024 yilning birinchi yarmi uchun e’lon qilingan ma’lumotlarga ko‘ra,
umumiy tashqi savdo aylanmasi 31,8 milliard dollarga yetdi. Eksport 12,9
milliard dollarni tashkil qilgan bo‘lsa, import 18,8 milliard dollar bo‘lgan. Bu
ko‘rsatkichlar shuni anglatadiki, 2024 yil davomida ham savdo balansi salbiy
bo‘lishi mumkin. Biroq eksportning doimiy o‘sish sur’ati mamlakatning xalqaro
bozorga chiqishdagi imkoniyatlarini kengaytirmoqda.
O‘zbekistonning asosiy savdo sheriklari ichida Rossiya, Xitoy, Qozog‘iston,
Turkiya va Janubiy Koreya yetakchilik qilmoqda. 2023 yilda Rossiyaga eksport
hajmi 3 milliard dollar atrofida bo‘lgan, Xitoyga esa 2,5 milliard dollar eksport
amalga oshirilgan. Shuningdek, O‘zbekiston tovarlarini Afg‘oniston, Birlashgan
Arab Amirliklari, Germaniya va boshqa Yevropa davlatlariga ham eksport
qilmoqda.
Eksport tarkibida xizmatlar ham muhim rol o‘ynamoqda. 2023 yilda
xizmatlar eksporti 3,6 milliard dollarni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkichlar
O‘zbekiston xizmatlar sektorining eksportbozori raqobatbardoshligidan dalolat
beradi. Turizm, transport va axborot texnologiyalari xizmatlari eksporti eng faol
rivojlanayotgan yo‘nalishlar hisoblanadi.
Import tarkibida esa mashina va uskunalar taxminan 31 foiz ulushga ega
bo‘lgan. Elektr jihozlari, avtomobil sanoati uchun ehtiyot qismlar, tibbiy
uskunalar kabi mahsulotlar xorijdan faol olib kirilmoqda. Kimyo sanoati
mahsulotlari ham yillik importda sezilarli o‘rin egallab, o‘sish sur’atini saqlab
qolgan. Yaqin muddatda bu mahsulotlarning mahalliylashtirilishi import
hajmini kamaytirishga xizmat qiladi.
Investitsiyalar sohasi ham iqtisodiy o‘sish uchun muhim ustunliklardan
biridir. 2022 yilda O‘zbekistonga jalb qilingan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalar hajmi 2,66 milliard AQSH dollarini tashkil etdi. 2023 yilda
ushbu ko‘rsatkich 2,16 milliard dollarga qisqargan bo‘lsa-da, baribir oldingi

23yillarga nisbatan yuqori bo‘lib qolmoqda. Bu kamayish sabablari orasida global
iqtisodiy muhitdagi beqarorlik, mintaqaviy siyosiy xavflar va tashqi investorlar
ehtiyotkorligi kiradi.
2024 yilga kelib, FDI hajmi biroz tiklana boshladi. Qayd etilishicha, ushbu
yilda umumiy investitsiyalar hajmi 11,9 milliard dollar atrofida bo‘lgan, bu
ko‘rsatkich ichki va tashqi manbalar hisobiga to‘ldirilgan. Ayniqsa, davlat-
xususiy sheriklik asosidagi loyihalar, energetika sektori va transport-logistika
yo‘nalishlarida jalb qilingan investitsiyalar o‘sish dinamikasiga ega.
Investitsiyalar bilan bir qatorda, mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (YaIM)
ham o‘sishda davom etmoqda. 2023 yilda YaIM hajmi taxminan 89 milliard
AQSH dollariga teng bo‘ldi. 2024 yilda esa bu ko‘rsatkich 95 milliard dollardan
oshishi kutilmoqda. O‘sish sur’ati 2023 yilda 6 foizni tashkil etgan. Bu iqtisodiy
o‘sish, asosan, sanoat, xizmatlar sohasi va qishloq xo‘jaligida erishilgan
natijalar bilan bog‘liq.
Demografik ko‘rsatkichlarga qaraganda, O‘zbekiston aholisi 2022 yilda 35,6
million kishi bo‘lgan bo‘lsa, 2023 yilda 36,8 millionga yetgan. Aholi sonining
o‘sishi ichki iste’mol bozorini kengaytirish va ishchi kuchi salohiyatini
oshirishga xizmat qilmoqda. Shu sababli, xalqaro iqtisodiy aloqalarning
shakllanishida demografik o‘zgarishlar ham muhim rol o‘ynaydi.

242.2. Savdo, investitsiya va tashqi iqtisodiy siyosatdagi asosiy hamkorlar

25O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlaridagi muhim yo‘nalishlardan
biri bu mamlakatning barqaror va strategik asosda tuzilgan tashqi iqtisodiy
hamkorlik tarmog‘idir. Mustaqillik yillaridan buyon tashqi savdo va investitsiya
oqimlarida yetakchi o‘rin egallovchi davlatlar va tashkilotlar bilan aloqalar
shakllanib, ular hozirgi kunda O‘zbekistonning tashqi siyosiy kursida muhim
o‘rin tutmoqda. Savdo-sotiq, investitsiya va iqtisodiy diplomatiya
yo‘nalishlarida bir nechta asosiy hamkorlar ajralib turadi. Ushbu bo‘limda
aynan shu davlatlar va mintaqalar bilan hamkorlik aloqalari, hajmi va
istiqbollari yoritiladi.
1. Rossiya Federatsiyasi – an’anaviy va strategik hamkor
O‘zbekistonning eng yirik savdo sheriklaridan biri bu Rossiya hisoblanadi.
2023 yilda Rossiyaga bo‘lgan eksport hajmi qariyb 3 milliard AQSH dollarini,
import esa 6 milliard dollarni tashkil etdi. Rossiyadan asosan energetika
uskunalari, avtomobil qismlari, gaz va neft mahsulotlari olib kelinmoqda.
Eksportda esa O‘zbekiston meva-sabzavotlar, to‘qimachilik va oziq-ovqat
mahsulotlarini yetkazib bermoqda.
Rossiya bilan hamkorlik nafaqat savdoda, balki investitsiya va transport-
logistika sohasida ham chuqurlashmoqda. Misol uchun, “Rosatom” bilan yadro
energetikasi bo‘yicha, “Gazprom” va “Lukoyl” bilan gaz qazib olish
loyihalarida qo‘shma faoliyat yo‘lga qo‘yilgan. Shuningdek, Rossiya bilan
mehnat migratsiyasi va pul o‘tkazmalari sohasida ham barqaror aloqalar
mavjud.
2. Xitoy Xalq Respublikasi – texnologik va infratuzilmaviy sherik
Xitoy O‘zbekistonning ikkinchi yirik savdo hamkori bo‘lib, 2023 yilda ikki
davlat o‘rtasidagi savdo aylanmasi 9 milliard dollardan oshdi. Importda Xitoy
mahsulotlari yetakchi o‘rin egallaydi – bu yerda asosan sanoat uskunalari,
elektrotexnika, tayyor buyumlar kiradi. Eksportda esa O‘zbekiston Xitoyga
qimmatbaho metallar, rangli metallar va to‘qimachilik mahsulotlarini yetkazib
bermoqda.

26Xitoy O‘zbekiston iqtisodiyotiga yirik investitsiya kiritayotgan davlatlardan
biridir. “Bir makon – bir yo‘l” tashabbusi doirasida yirik transport va
infratuzilma loyihalari, xususan, Toshkent-Andijon yo‘nalishida temiryo‘l
loyihalari, sanoat zonalari, energetika tarmoqlari modernizatsiyasi amalga
oshirilmoqda. Xitoy banklari orqali taqdim etilayotgan imtiyozli kreditlar va
texnik yordamlar ham o‘zaro hamkorlikni mustahkamlamoqda.
3. Qozog‘iston – mintaqaviy va tranzit sherik
Qozog‘iston O‘zbekistonning geografik va iqtisodiy jihatdan eng yaqin
hamkorlaridan biridir. 2023 yilda O‘zbekiston va Qozog‘iston o‘rtasidagi savdo
aylanmasi 5 milliard dollarga yaqinlashdi. Eksportda to‘qimachilik, oziq-ovqat
va qurilish materiallari ustun bo‘lsa, importda esa neft mahsulotlari, metall
buyumlar, g‘alla, avtomobil texnikasi ustunlik qiladi.
Qozog‘iston O‘zbekiston uchun ham Sharqqa, ham G‘arbga olib boruvchi
muhim tranzit hudud hisoblanadi. Shu bois ikki davlat transport va logistika
tizimlarida ham integratsiyalashish yo‘lida faol harakat qilmoqda. “Markaziy
Osiyo” energetik tizimi, “O‘zbekiston – Qozog‘iston – Rossiya” yuk tashish
yo‘nalishlari bu sohadagi muhim loyihalardir.
4. Turkiya – sarmoya va sanoatdagi barqaror sherik
So‘nggi yillarda Turkiya bilan iqtisodiy hamkorlik sezilarli darajada
faollashdi. 2023 yilda ikki davlat o‘rtasidagi savdo aylanmasi 3 milliard
dollardan ortiqni tashkil etdi. Turkiya asosan tayyor kiyim-kechak, maishiy
texnika va oziq-ovqat mahsulotlarini eksport qilsa, O‘zbekiston Turkiyaga
paxta mahsulotlari, polipropilen, sabzavotlar va qimmatbaho metallarni eksport
qilmoqda.
Turkiyadan O‘zbekistonga to‘g‘ridan-to‘g‘ri sarmoyalar kirib kelishi tobora
ortib bormoqda. Jumladan, “Aksa Enerji”, “Cengiz Holding”, “Eczacıbaşı” kabi
yirik kompaniyalar energiya, farmatsevtika va sanoat sohalarida faoliyat
yuritmoqda. O‘zbekistonda Turkiya kapitali ishtirokidagi 2000 dan ortiq
korxona mavjud bo‘lib, ular ko‘plab ish o‘rinlari yaratmoqda.

275. Janubiy Koreya – innovatsion texnologiyalar va ta’lim sohasidagi sherik
Janubiy Koreya bilan aloqalar nafaqat iqtisodiy, balki texnologik, ilmiy va
inson kapitali rivoji nuqtai nazaridan ham ahamiyatli. Savdo aylanmasi hajmi
yillik hisobda 2 milliard dollardan oshib bormoqda. Koreya texnikasi,
avtomobillari, mobil texnologiyalari va sog‘liqni saqlash uskunalari
O‘zbekiston bozorida yuqori talabga ega.
Koreya investitsiyalari orqali O‘zbekistonda ko‘plab zamonaviy loyihalar
amalga oshirilmoqda. Xususan, Angren, Sirdaryo va Navoiy hududlarida
Koreya texnologiyalari asosida yirik sanoat obyektlari bunyod etilmoqda.
Shuningdek, Inha universitetining Toshkentdagi filiali, KOICA dasturlari orqali
inson kapitali rivojlanmoqda.
6. Yevropa Ittifoqi – eksport bozorini diversifikatsiya qiluvchi hamkor
Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik so‘nggi yillarda yangi bosqichga o‘tdi.
O‘zbekiston 2021 yilda Yevropa Ittifoqining GSP+ tizimiga qo‘shildi. Bu esa
O‘zbekiston mahsulotlarining Yevropa bozorlariga bojxona imtiyozlari bilan
kirishiga zamin yaratdi. Ayniqsa, to‘qimachilik, charm-poyabzal, qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari eksportida bu yondashuv katta rol o‘ynadi.
Yevropa davlatlari bilan O‘zbekiston asosan texnologiya, energetika,
ekologiya, ta’lim va moliya yo‘nalishlarida hamkorlik qiladi. Germaniya,
Fransiya, Niderlandiya, Italiya O‘zbekistonga eng ko‘p sarmoya kiritayotgan
davlatlar qatoridan o‘rin olgan.
7. Birlashgan Arab Amirliklari (BAA), Hindiston, Yaponiya – yangi strategik
yo‘nalishlar
O‘zbekiston tashqi siyosatida yangi iqtisodiy yo‘nalishlar sifatida BAA,
Hindiston va Yaponiya bilan ham aloqalarni faollashtirmoqda. BAA
O‘zbekistonga yirik investitsiyalar kiritayotgan davlatlardan biri bo‘lib,
energiya, qurilish va bank sektori asosiy yo‘nalishlardir. Hindiston bilan
farmatsevtika, AKT va ta’lim sohalarida hamkorlik kuchaymoqda. Yaponiya

28esa kredit va texnik yordam dasturlari orqali O‘zbekiston iqtisodiyotini qo‘llab-
quvvatlamoqda.

292.3. O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi o‘rni va kelajakdagi
rivojlanish yo‘nalishlari
Bugungi globallashuv sharoitida O‘zbekiston Respublikasi jahon iqtisodiy
tizimiga izchil ravishda integratsiyalashmoqda. Mamlakatning geografik
joylashuvi, resurs salohiyati, mehnat bozori va tashqi siyosiy yo‘nalishlaridagi
ochiqlik strategiyasi O‘zbekistonni Markaziy Osiyodagi muhim iqtisodiy
markazga aylantirib bormoqda. Ayni paytda O‘zbekiston eksport-import
munosabatlarida faol ishtirokchi, strategik tranzit hudud, investitsiyaviy
jihatdan jozibador va rivojlanayotgan davlat sifatida tan olinmoqda.

30O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi o‘rnini baholashda bir nechta
ko‘rsatkichlar muhim hisoblanadi. 2023 yilda mamlakatning yalpi ichki
mahsuloti (YaIM) hajmi 89 milliard AQSH dollariga yetdi. Prognozlarga ko‘ra,
2024 yilda bu ko‘rsatkich 95 milliard dollarni tashkil etadi. Iqtisodiy o‘sish
sur’atlari esa 2023 yilda 6 foizni, 2024 yilda esa 5,6 foizni tashkil qilishi
kutilmoqda. Bu raqamlar O‘zbekistonni dunyoning o‘sib borayotgan
iqtisodiyotlaridan biri sifatida namoyon etadi.
Tashqi savdo aloqalari jadal rivojlanmoqda. 2023 yilda O‘zbekistonning
tashqi savdo aylanmasi 62,6 milliard AQSH dollarini tashkil etdi, bu 2022 yilga
nisbatan qariyb 24 foizga ko‘pdir. Eksport hajmi 24,1 milliard dollarga, import
esa 38,1 milliard dollarga yetdi. Bunday ko‘rsatkichlar savdo faolligining
oshganini va global bozorlar bilan aloqalarning kengayganini anglatadi. Eksport
geografiyasi kengayib, Rossiya, Xitoy, Qozog‘iston, Turkiya bilan bir qatorda
BAA, Hindiston, Yevropa Ittifoqi davlatlari ham muhim sheriklarga aylangan.
Investitsiya sohasida ham O‘zbekiston xalqaro iqtisodiyotning faol
ishtirokchisiga aylanib bormoqda. 2022 yilda mamlakatga kirib kelgan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (FDI) hajmi 2,66 milliard dollar bo‘lgan
bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 2,16 milliard dollarni tashkil etdi. 2024 yilda
esa umumiy investitsiya hajmi 11,9 milliard dollardan oshgan. Bu esa
O‘zbekistonning global sarmoya bozorida e’tiborga loyiq mamlakatga
aylanayotganini ko‘rsatadi.
Shuningdek, O‘zbekiston jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashishda
transport-logistika sohasini strategik yo‘nalish sifatida tanlagan. “Xitoy–
Qirg‘iziston–O‘zbekiston” temiryo‘l loyihasi, “Toshkent–Andijon” avtomobil
yo‘li rekonstruksiyasi, “Markaziy Osiyo–Janubiy Osiyo” transport yo‘nalishlari
orqali mamlakat o‘zini mintaqaviy tranzit markaz sifatida namoyon etmoqda.
Bu orqali O‘zbekiston Yevroosiyo logistik zanjirining muhim bo‘g‘iniga
aylanmoqda.

31Raqamli iqtisodiyot ham O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi o‘rnini
belgilovchi yo‘nalishlardan biridir. So‘nggi yillarda elektron to‘lov tizimlari,
raqamli xizmatlar, startap ekotizimlar, sun’iy intellekt va elektron hukumat
platformalari rivojlanmoqda. Bu esa mamlakatning global texnologik iqtisodiy
maydonga chiqishiga yo‘l ochmoqda. 2022–2024 yillar davomida “Digital
Uzbekistan–2030” strategiyasi doirasida AKT sektori 20 foizdan ortiq o‘sish
ko‘rsatdi.
Kelajakda O‘zbekistonning rivojlanish yo‘nalishlari bir nechta ustuvor
strategiyalar asosida shakllanishi kutilmoqda. Birinchi yo‘nalish – eksportni
diversifikatsiyalash va chuqurlashtirish. Bu yo‘lda yuqori qayta ishlangan
mahsulotlar – avtomobil qismlari, farmatsevtika, elektrotexnika, qadoqlangan
oziq-ovqatlar ishlab chiqarish va eksport qilish rejalashtirilmoqda. Shu bilan
birga, GSP+ maqomidan foydalanib, Yevropa bozoriga kirish yanada faollasadi.
Ikkinchi yo‘nalish – investitsion muhitni yanada erkinlashtirish. Investorlar
uchun huquqiy kafolatlar kuchaytirilmoqda, davlat-xususiy sheriklik
mexanizmlari kengaymoqda. Maxsus iqtisodiy zonalar va texnoparklar orqali
investorlar uchun soddalashtirilgan tartiblar va soliq imtiyozlari joriy
qilinmoqda. Shu bilan birga, investitsiyalarning ekologik va ijtimoiy barqarorlik
talablariga muvofiqligini ta’minlashga ham e’tibor kuchaymoqda.
Uchinchi yo‘nalish – energetika va yashil iqtisodiyotni rivojlantirish. 2025
yilga qadar mamlakatda qayta tiklanuvchi energiya manbalarining umumiy
elektr ishlab chiqarishdagi ulushini 25 foizga yetkazish maqsad qilingan.
Quyosh va shamol elektr stansiyalari, bioenergetika, energiya tejovchi
texnologiyalar orqali O‘zbekiston yashil iqtisodiy transformatsiyaga qadam
qo‘ymoqda. Bu yo‘nalish global ekologik kun tartibiga uyg‘un bo‘lib, xalqaro
moliyaviy institutlar bilan hamkorlikda amalga oshirilmoqda.
To‘rtinchi yo‘nalish – xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni chuqurlashtirish.
O‘zbekiston Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish muzokaralarini faol davom
ettirmoqda. Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki,

32Islom taraqqiyot banki bilan qo‘shma loyihalar orqali iqtisodiy islohotlar
moliyaviy qo‘llab-quvvatlanmoqda. Bu esa islohotlarning barqarorligini
ta’minlashda muhim omil hisoblanadi.
Beshinchi yo‘nalish – inson kapitaliga sarmoya kiritish. Mehnat resurslari
sifati, yoshlarning iqtisodiy bilimlari, raqamli kompetensiyalari va kasbiy
malakasini oshirish O‘zbekistonning global raqobatbardoshligini belgilovchi
asosiy omildir. Bu borada ta’lim sohasini isloh qilish, oliy o‘quv yurtlari sonini
oshirish, xorijiy universitetlar filiallarini ochish, zamonaviy kasb-hunar
markazlarini tashkil etish ishlari olib borilmoqda.

33 Xulosa
Men ushbu kurs ishida O‘zbekiston Respublikasining jahon iqtisodiy
munosabatlar tizimidagi o‘rnini har tomonlama tahlil qilishga harakat qildim.
O‘rganishlarim davomida shuni angladimki, xalqaro iqtisodiy munosabatlar
bugungi globallashgan dunyoda har bir davlat uchun nafaqat iqtisodiy
taraqqiyotning, balki geosiyosiy barqarorlikning ham muhim asosi hisoblanadi.
Ayniqsa, O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan davlatlar uchun xalqaro savdo,
xorijiy investitsiyalar va moliyaviy hamkorlik strategik ustuvorlik kasb etadi.
Kurs ishining birinchi bobida xalqaro iqtisodiy munosabatlarning nazariy
asoslari, tarkibiy qismlari va integratsion tamoyillarini o‘rgandim. Savdo,
investitsiya va moliyaviy munosabatlar global iqtisodiy aloqalarning negizini
tashkil etishini, ularning samarali yo‘lga qo‘yilishi orqali har bir davlat o‘z
iqtisodiy salohiyatini to‘laqonli amalga oshirishi mumkinligini tahlil qildim.
Shuningdek, iqtisodiy integratsiya darajalari, multilateral hamkorlik
mexanizmlari va xalqaro tashkilotlar roli haqida fikr yuritdim.
Ikkinchi bobda esa O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy aloqalarini bosqichma-
bosqich shakllantirish jarayoni, asosiy savdo va investitsion hamkorlari, tashqi
siyosiy strategiyalari hamda xalqaro iqtisodiyotdagi o‘rni ustida to‘xtaldim.
Statistika tahlillaridan kelib chiqib aytish mumkinki, O‘zbekiston 2022–2024
yillar davomida eksport-import hajmini keskin oshirdi, yangi savdo sheriklari
bilan aloqalar o‘rnatdi va xorijiy investitsiyalar oqimini jalb qilish borasida
muhim natijalarga erishdi. Mamlakat JSTga a’zo bo‘lish yo‘lida faol
muzokaralar olib bormoqda, raqamli iqtisodiyot va yashil energetikani
rivojlantirish orqali o‘z o‘rnini mustahkamlab bormoqda.
Kurs ishim davomida xalqaro iqtisodiy hamkorlikda Rossiya, Xitoy,
Qozog‘iston, Turkiya, Yevropa Ittifoqi davlatlari, Janubiy Koreya va BAA kabi
mamlakatlarning O‘zbekiston uchun muhim strategik sheriklar ekanligini
angladim. Shuningdek, kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishlari sifatida eksportni
diversifikatsiyalash, investitsion muhitni liberallashtirish, transport-logistika

34infratuzilmasini modernizatsiya qilish, raqamli texnologiyalarni joriy etish va
inson kapitaliga sarmoya kiritish kabi ustuvor maqsadlar belgilab olinganini
ta’kidlash mumkin.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston jahon iqtisodiy tizimining faol va
barqaror ishtirokchisiga aylanib bormoqda. Men ushbu kurs ishim orqali
nafaqat nazariy bilimlarimni, balki amaliy tahlil qilish ko‘nikmalarimni ham
mustahkamlashga erishdim. Ishonamanki, O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy
maydondagi faoliyati yanada chuqurlashadi va mamlakatimiz xalqaro
hamjamiyatda o‘zining munosib o‘rniga ega bo‘ladi.

35Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3611) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida O‘zbekistonning o‘rni

Sotib olish