Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	474.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Июль 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Xalqaro kapital bozori va uning rivojlanish asoslari kurs ishi

35 Xulosa
Men ushbu kurs ishini bajarish davomida xalqaro kapital bozori va uning
rivojlanish asoslarini chuqur o‘rgandim. Kapital bozori bugungi global
iqtisodiyotda markaziy o‘rin egallayotgan moliyaviy tizimlardan biri bo‘lib,
investitsiyalarni yo‘naltirish, resurslarni samarali taqsimlash va iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, ushbu bozor
orqali moliyaviy vositalarning erkin harakati, moliya institutlari o‘rtasidagi
integratsiya, kapital oqimlarining boshqaruvi xalqaro miqyosda amalga
oshirilmoqda.
Kurs ishining birinchi bobida men xalqaro kapital bozorining nazariy
asoslarini tahlil qilib chiqdim. Uning tuzilmasi, asosiy ishtirokchilari,
funksiyalari hamda kapital oqimini tartibga soluvchi institutsiyalar haqida
batafsil ma’lumot berdim. Shuningdek, kapitalning samarali taqsimoti, narx
aniqligi, tavakkalchilikni boshqarish kabi funksiyalar bozorning barqaror
ishlashini ta’minlashda qanday rol o‘ynashini angladim.
Ikkinchi bobda esa men xalqaro kapital bozorining tarixiy rivojlanish
bosqichlarini, jahon tendensiyalarini va O‘zbekiston misolida ularning aksini
o‘rgandim. Mamlakatimizda 2016-yildan boshlab olib borilayotgan ochiq
iqtisodiy siyosat, IPO jarayonlarini kengaytirish, elektron savdo tizimlarini joriy
etish va davlat aktivlarini xususiylashtirish orqali kapital bozori
liberallashtirilmoqda. O‘zbekiston kapital bozorining rivojlanishi nafaqat
moliyaviy sohadagi raqobatni kuchaytirmoqda, balki xorijiy investitsiyalarni
jalb qilish, xalqaro reytinglarda ishtirok etish va jismoniy shaxslarni moliyaviy
jarayonlarga jalb qilishga ham xizmat qilmoqda.
Shuningdek, men rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar kapital bozori
o‘rtasidagi farqlarni taqqoslab, O‘zbekistonning hozirgi holati va
modernizatsiya yo‘nalishlarini aniqladim. Kapital bozorini yanada
takomillashtirish uchun raqamlashtirish, institutsional investorlar sonini

25Elektron savdo tizimlari – Toshkent fond birjasida “E-IPO” va “E-Auksion”
platformalari ishga tushirildi. Bu vositalar yordamida investorlarga uydan
chiqmasdan aksiyalarni sotib olish imkoniyati yaratildi.
Reyting agentliklari bilan hamkorlik kuchaytirildi. 2019-yildan boshlab
Moody’s, Fitch Ratings va Standard & Poor’s agentliklari bilan muntazam
baholash jarayonlari yo‘lga qo‘yildi. Bu orqali O‘zbekistonning suveren
reytingi va investorlar ko‘zidagi obro‘si oshdi. 2024-yil holatiga ko‘ra, Fitch
agentligi O‘zbekistonni “BB-” darajasida ijobiy prognoz bilan baholagan.
Institutsional investorlar soni ortmoqda. 2020-yilda atigi 3 ta faol investitsiya
kompaniyasi mavjud bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib ularning soni 20 taga
yetdi. Bundan tashqari, pensiya jamg‘armalari va sug‘urta kompaniyalari
kapital bozorida ishtirok etishni boshladi.
Statistik jihatdan, O‘zbekiston kapital bozorida quyidagi o‘sish dinamikasi
kuzatilmoqda:
Ko‘rsatkichlar 2016-
yil 2020-
yil 2023-
yil 2024-yil
(yanvar-may)
Fond bozorining
umumiy hajmi 4,1 trln
so‘m 8,3 trln
so‘m 15,6
trln so‘m 17,2 trln
so‘m
Yillik IPO soni 0 1 6 4
Faol investorlar soni ~5
ming ~20
ming 81 ming 100 ming+
Elektron savdolar
ulushi – 12% 45% 60%+
Bu ma’lumotlar kapital bozorining 2016-yildan beri qanday jadallikda
rivojlanayotganini ochiq ko‘rsatib beradi.
Yashil obligatsiyalar va ijtimoiy investitsiya vositalari bo‘yicha dastlabki
qadamlar tashlandi. 2023-yilda Yevropa Ittifoqi ko‘magida ekologik
barqarorlikka oid loyihalar uchun 100 mln yevroga teng obligatsiyalar

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Xalqaro kapital bozori va uning rivojlanish asoslari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

23II BOB. XALQARO KAPITAL BOZORINING RIVOJLANISHI VA
O‘ZBEKISTON ISTIQBOLLARI
2.1. Xalqaro kapital bozorining rivojlanish bosqichlari va tendensiyalari
Xalqaro kapital bozori bugungi kunda global moliyaviy tizimning eng muhim
bo‘g‘inlaridan biri sifatida iqtisodiy rivojlanish, investitsion faollik, texnologik
ilg‘orlik va resurslardan samarali foydalanishning tayanch omili hisoblanadi.
Kapital bozorining asosiy vazifasi – mablag‘larni tejovchi subyektlardan
(investorlar) ularga ehtiyoji bor subyektlarga (emitentlar) yo‘naltirishdan iborat
bo‘lib, bu jarayonni tartibga solish va muvofiqlashtirish xalqaro institutlar va
milliy regulyatorlar zimmasiga yuklatilgan. Kapital bozori o‘zining
rivojlanishida bir necha bosqichlarni bosib o‘tdi va bu tendensiyalar
O‘zbekiston uchun ham juda muhim saboqlar va amaliy yo‘nalishlar beradi.
O‘zbekiston kapital bozorining rivojlanishiga nazar solar ekanmiz, uning
jahon kapital bozoridagi umumiy evolyutsiya bosqichlariga muvofiq tarzda
shakllanib borayotganini ko‘rish mumkin. Ayni paytda mamlakatimiz bu
yo‘nalishda izchil islohotlar olib borayotgan bo‘lsa-da, hali to‘liq erkin,
raqobatbardosh va likvid kapital bozori tizimi shakllanmagan. Shunga qaramay,
oxirgi yillarda xalqaro kapital bozorining rivojlanish bosqichlari va zamonaviy
tendensiyalari O‘zbekiston tajribasida ham o‘z aksini topmoqda.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki yillarda kapital bozori deyarli
mavjud emas edi. 1990-yillarning o‘rtalarida bir nechta yirik korxonalarni
aksiyadorlashtirish va fond bozorini yaratish bo‘yicha dastlabki qadamlar
tashlandi. Bu davr – kapital bozorining shakllanish bosqichi sifatida e’tirof
etiladi. Xususan, 1994-yilda O‘zbekiston fond birjasi (Toshkent) tashkil etildi
va aksiyalarning birinchi emissiyalari amalga oshirildi. Shu orqali xususiy
mulkchilikni rivojlantirish va sarmoya muhitini yaratishga harakat qilindi.
Keyingi bosqich – institutsional rivojlanish bosqichi bo‘ldi. Bu davrda
Kapital bozorini tartibga solish davlat qo‘mitasi tashkil etildi, “Qimmatli
qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi va birjada ro‘yxatdan o‘tish,

6I BOB. XALQARO KAPITAL BOZORINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Xalqaro kapital bozori tushunchasi va uning tuzilmasi
Xalqaro kapital bozori – bu milliy chegaralardan tashqarida faoliyat
yurituvchi moliyaviy muassasalar, investorlar va boshqa iqtisodiy agentlar
o‘rtasida kapital resurslar almashinuvi uchun xizmat qiluvchi tizimdir. Ushbu
bozor orqali kapital bir mamlakatdan ikkinchisiga oqib o‘tadi va bu oqimlar
investitsiya loyihalarini moliyalashtirish, tashqi savdoni kengaytirish, davlat
qarzini qoplash va texnologik yangilanishni rag‘batlantirishda muhim rol
o‘ynaydi. Kapital bozorining xalqaro shakli esa kapitalning erkin harakati,
moliyaviy instrumentlarning xilma-xilligi va investorlar manfaatlarining global
darajada ta’minlanishini nazarda tutadi.
Xalqaro kapital bozori odatda ikki asosiy segmentdan iborat: xalqaro qarz
bozori va xalqaro aksiyalar bozori. Qarz bozori – bu davlatlar, yirik
korporatsiyalar yoki moliya institutlari tomonidan obligatsiyalar chiqarish va
ularni investorlar orasida sotish orqali mablag‘ jalb etiladigan bozor. Bu
segmentda odatda davlat obligatsiyalari (sovereign bonds), xalqaro
obligatsiyalar (Eurobonds, Foreign bonds), va korporativ obligatsiyalar
muomalada bo‘ladi. Aksiyalar bozori esa kompaniyalarning xalqaro fond
birjalari orqali o‘z ulushlarini taklif qilishi bilan bog‘liq. Xususan, yirik
korporatsiyalar kapitalni jalb qilish uchun IPO (Initial Public Offering) orqali
London, Nyu-York, Tokiodagi birjalarda ro‘yxatdan o‘tadi.
Kapital bozori infratuzilmasi jihatidan murakkab tizimdir. Uning tarkibiga
xalqaro fond birjalari (masalan, NASDAQ, London Stock Exchange),
moliyaviy institutlar (banklar, investitsiya kompaniyalari, sug‘urta firmalari),
reyting agentliklari (Moody’s, Fitch, S&P), auditorlik firmalari va transmilliy
moliyaviy tahlil markazlari kiradi. Ular bozor ishtirokchilariga kerakli
axborotni taqdim etish, moliyaviy vositalarni tartibga solish va xavflarni
boshqarishda muhim rol o‘ynaydi.

16tashkiloti), IMF, BIS, OECD va milliy regulyatorlar – masalan, AQShda SEC
(Securities and Exchange Commission) faoliyat yuritadi.
Regulyatorlarning asosiy vazifasi – bozor shaffofligini ta’minlash,
firibgarlikning oldini olish, moliyaviy hisobotlarning to‘g‘riligini nazorat qilish,
hamda ishtirokchilar o‘rtasidagi munosabatlarda adolatli mezonlarni
belgilashdir. Ular tomonidan qabul qilinadigan qoidalar va standartlar orqali
moliyaviy muhitda ishonch shakllanadi.
O‘zbekistonda ushbu funksiyani Kapital bozorini rivojlantirish agentligi,
Markaziy bank, Moliya vazirligi kabi institutlar amalga oshiradi. So‘nggi
yillarda O‘zbekistonda regulyator faoliyatini takomillashtirish, xalqaro
standartlarga mos qonunchilik bazasini yaratish bo‘yicha qator islohotlar olib
borilmoqda.
Kapital bozorida davlatning faolligi ikki yo‘nalishda namoyon bo‘ladi:
nazorat va qo‘llab-quvvatlash. Nazorat orqali u tartibni saqlaydi, qo‘llab-
quvvatlash orqali esa bozorning infratuzilmasini rivojlantiradi, texnologiyalarni
joriy etadi va xalqaro investorlar uchun qulay muhit yaratadi.
6. Reyting agentliklari
Reyting agentliklari kapital bozorida ishtirok etuvchi subyektlar yoki
ularning moliyaviy vositalarining kredit layoqatliligini baholovchi mustaqil
tashkilotlardir. Ularning asosiy vazifasi – investorlar uchun risk haqida aniqlik
kiritish, ya’ni kimga sarmoya kiritish xavfsizroq ekani bo‘yicha tahliliy
ma’lumotlar taqdim etishdir. Ular orqali moliyaviy vositalarning ishonchliligi
darajalari aniqlanadi va reytinglar ko‘rinishida e’lon qilinadi: masalan, AAA,
BBB, CCC va boshqalar.
Dunyo bo‘yicha eng mashhur reyting agentliklari – Moody’s, Fitch Ratings
va Standard & Poor’s (S&P) hisoblanadi. Ular davlatlar, yirik korporatsiyalar,
banklar, moliyaviy institutlar yoki ularning chiqarayotgan obligatsiyalari uchun
reyting bahosi beradi. Yuqori reyting – investorlar uchun kam xavf va
ishonchlilik belgisi, past reyting esa yuqori xavf va ehtiyotkorlikni bildiradi.

21ishlab chiqib, mamlakatlarga tavsiya beradi. O‘zbekiston ham IOSCOga a’zo
bo‘lib, uning standartlarini bosqichma-bosqich joriy etmoqda.
4. Banklararo Hisob-kitoblar Banki (BIS)
BIS kapital oqimlari xavfsizligini ta’minlash uchun transchegaraviy to‘lovlar
va moliyaviy axborotlar almashinuvi sohasida faoliyat yuritadi. U bank
tizimining barqarorligi va makroprudensial nazorat usullarini ishlab chiqadi.
BIS tavsiyalari moliyaviy islohotlar va risklarni boshqarish tizimi uchun
muhimdir.
5. Reyting agentliklari (Moody’s, Fitch, S&P)
Kapital oqimlarining tartibga solinishida reyting agentliklari orqali amalga
oshiriladigan baholashlar ham muhim ahamiyatga ega. Ular davlat va
kompaniyalar reytingini belgilab, investorlar uchun ishonchli yo‘nalishlar
ko‘rsatib beradi. Yuqori reytingga ega bo‘lgan subyektlar ko‘proq kapital jalb
qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar
6. Mamlakatlar darajasidagi regulyatorlar
Milliy darajada har bir davlat kapital oqimlarini tartibga soluvchi o‘z
institutlariga ega. O‘zbekistonda bu vazifani Kapital bozorini rivojlantirish
agentligi, Markaziy bank, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi va boshqa
moliyaviy regulyatorlar bajaradi. Ular moliyaviy vositalarning chiqarilishi,
ro‘yxatdan o‘tkazilishi, investorlarni himoya qilish va moliyaviy hisobotlar
shaffofligini nazorat qiladi.
Kapital oqimini tartibga solishning zamonaviy mexanizmlari
 KYC – Know Your Customer (Mijozni tanish): bu orqali kapital oqimining
noqonuniy manbalardan kelishining oldi olinadi.
 AML – Anti Money Laundering (Pul yuvishga qarshi kurash): investitsiya
yoki moliyaviy operatsiyalar orqali noqonuniy mablag‘larning yuvilishining
oldini oluvchi mexanizmdir.

5 Kapital oqimlarini tartibga soluvchi institutlar va mexanizmlarni o‘rganish;
 Kapital bozorining jahon miqyosidagi rivojlanish bosqichlari va
tendensiyalarini baholash;
 Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda kapital bozori holatini
solishtirish;
 O‘zbekiston kapital bozorining hozirgi holatini tahlil qilish;
 Bozorni modernizatsiya qilish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

7Xalqaro kapital bozori quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
1. Kapital taqsimoti – erkin bozor sharoitida kapital eng samarali loyihalarga
oqadi
Kapital taqsimoti xalqaro kapital bozorining asosiy funksiyalaridan biridir.
Bozor mexanizmi shundan iboratki, mablag‘lar eng yuqori daromadlilik va eng
past tavakkalchilikka ega bo‘lgan loyihalarga oqadi. Erkin bozor sharoitida
investorlar o‘z mablag‘larini maksimal foyda olish mumkin bo‘lgan
yo‘nalishlarga yo‘naltirishga intiladilar. Bu holatda davlatlar, kompaniyalar
yoki boshqa iqtisodiy subyektlar o‘z investitsiya jozibasini oshirish uchun
raqobatga kirishadilar. Shuning natijasida, samaradorligi yuqori, texnologik
jihatdan ilg‘or va ijtimoiy foydasi yuqori bo‘lgan loyihalar ustuvorlikka ega
bo‘ladi.
Kapital oqimining to‘g‘ri taqsimlanishi nafaqat iqtisodiy samaradorlikni
oshiradi, balki resurslardan oqilona foydalanishga, yangi ish o‘rinlari yaratishga
va infratuzilmani rivojlantirishga zamin yaratadi. Masalan, energetika,
transport, telekommunikatsiya, sog‘liqni saqlash kabi sohalarga yo‘naltirilganKapital taqsimoti
Likvidlik ta’minoti
Narx aniqligi
Tavakkalchilikni boshqarish

26chiqarilishi rejalashtirildi. Bu O‘zbekiston kapital bozorining zamonaviy global
tendensiyalarga moslashayotganini bildiradi.
Moliyaviy savodxonlikni oshirish maqsadida Moliya vazirligi, Kapital bozori
agentligi va fond birjasi hamkorligida o‘nlab seminarlar, ochiq darslar, online
kurslar tashkil etildi. Bu orqali keng jamoatchilik, ayniqsa yoshlar, kapital
bozorining imkoniyatlari bilan tanishtirilmoqda.
Davlat strategiyasida kapital bozoriga urg‘u tobora oshib bormoqda. 2022–
2026-yillarga mo‘ljallangan Taraqqiyot strategiyasida kapital bozorining
YaIMdagi ulushini kamida 3 barobar oshirish belgilab qo‘yilgan. Shuningdek,
2024-yilgi Davlat dasturida fond bozoridagi savdo hajmini 20 trln so‘mga
yetkazish vazifasi qo‘yilgan.
Xalqaro investorlar ishtiroki ham ortmoqda. 2023-yilda O‘zbekiston
qimmatli qog‘ozlariga xorijiy investorlar tomonidan 620 mln dollardan ortiq
sarmoya kiritildi. Bu 2019-yilga nisbatan 7 barobarga ko‘p.

30oshdi. Shuningdek, investorlar soni 160 milliondan ortiq bo‘lib, ulardan yarmi
jismoniy shaxslar hisoblanadi.
Rivojlanayotgan davlatlarda kapital bozorining holati
Rivojlanayotgan mamlakatlar – O‘zbekiston, Hindiston, Indoneziya,
Nigeriya, Braziliya, Qozog‘iston va boshqalarda kapital bozorining rivojlanish
darajasi pastroq bo‘lib, ularning asosiy xususiyati – likvidlikning
cheklanganligi, ishtirokchilarning kamligi va institutsional zaiflikdir. Bu
davlatlarda kapital bozorining ishlashi ko‘p hollarda moliya institutlarining
rivojlanish darajasiga, siyosiy barqarorlikka va valyuta siyosatiga bog‘liq.
O‘zbekistonga oid statistik ma’lumotlarga murojaat qiladigan bo‘lsak, kapital
bozorining YaIMdagi ulushi 2020-yilda 6% atrofida bo‘lgan. Bu ko‘rsatkich
Qozog‘istonda 15%, Hindistonda esa 80% atrofida. 2023-yilga kelib
O‘zbekistonda fond birjasidagi umumiy savdo hajmi 15,6 trln so‘mni tashkil
etgan, bu hamon past ko‘rsatkich hisoblanadi. IPO orqali moliya jalb qiluvchi
kompaniyalar soni esa bor-yo‘g‘i 6 ta bo‘lib, asosan davlatga qarashli yirik
korxonalarni o‘z ichiga oladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun kapital bozorining rivojlanishini
cheklovchi omillar quyidagilardir:
Qonunchilik bazasining zaifligi va tez-tez o‘zgarishi;
Moliyaviy savodxonlikning pastligi;
Yaxshi ishlovchi raqamli savdo infratuzilmasining yo‘qligi;
Reyting va audit tizimining nomukammalligi;
Institutsional investorlar va investitsiya vositachilarining yetarli emasligi.
Biroq, bu mamlakatlar so‘nggi yillarda kapital bozorini isloh qilish va
rivojlantirish bo‘yicha sezilarli qadamlar tashlamoqda. Xususan, O‘zbekiston
kapital bozorini erkinlashtirish, IPO dasturlarini kengaytirish, davlat mulkini
xususiylashtirish va xalqaro investorlar uchun qulay muhit yaratish yo‘lida faol
harakat qilmoqda. 2021–2023-yillarda 100 mingdan ortiq jismoniy shaxs fond

27Barcha bu jarayonlar kapital bozorining liberallashtirilgan, ochiq va shaffof
muhitga o‘tishini ta’minlamoqda. Biroq hali hal etilishi lozim bo‘lgan qator
muammolar mavjud: qonunchilikdagi bo‘shliqlar, ba’zi ishtirokchilarning
pasivligi, jismoniy shaxslar ishtirokining kamligi, texnologik infratuzilmaning
to‘liq ishlamasligi va o‘rta darajadagi korxonalarning IPOga chiqishdan
tortinishi.Shunga qaramay, mavjud dinamika shuni ko‘rsatadiki, 2016–2024-
yillar oralig‘ida O‘zbekiston kapital bozori transformatsiyaning eng faol
bosqichini boshdan kechirdi. Erkinlashtirilgan valyuta siyosati, investorlar bilan
ochiq muloqot, elektron tizimlar va xalqaro standartlarga mos keluvchi
infratuzilma – bularning barchasi mamlakatning global kapital bozoriga
integratsiyasini ta’minlayapti.
Jahon kapital bozoridagi tendensiyalar bugungi kunda O‘zbekiston uchun
ham yo‘l xaritasi bo‘lib xizmat qilmoqda. Avvalo, bu – raqamlashtirish, ya’ni
kapital bozori operatsiyalarini to‘liq raqamli shaklga o‘tkazishdir. O‘zbekiston
fond birjasida “E-Auksion”, “E-IPO” va “E-Listing” tizimlarining joriy etilishi
bu boradagi muhim qadamdir. Bu orqali emitentlar va investorlar o‘rtasidagi
vositachilik soddalashtiriladi, savdo jarayoni tezlashadi va shaffoflik oshadi.

37Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

11moliyalashtirish imkoniga ega bo‘ladi. Bu ularning moliyaviy mustaqilligini
oshiradi va iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi. Xalqaro kapital bozori orqali jalb
etilgan mablag‘lar yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish, infratuzilma
loyihalarini moliyalashtirish va innovatsion faoliyatni rivojlantirishga
yo‘naltiriladi.
Kapital bozorining global miqyosdagi faoliyati turli darajadagi regulyatsiya
talab qiladi. Bu borada Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (IMF), Bank for
International Settlements (BIS), va International Organization of Securities
Commissions (IOSCO) kabi xalqaro institutlar muhim rol o‘ynaydi. Ular orqali
moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, investor huquqlarini himoya qilish, axborot
shaffofligini ta’minlash kabi tamoyillar ilgari suriladi.
Shuningdek, zamonaviy xalqaro kapital bozori texnologik innovatsiyalar
bilan bevosita bog‘liq. Elektron savdo platformalari, algoritmik treyding,
blokcheyn texnologiyalari kapital harakatining tezligi va xavfsizligini
oshirmoqda. Ayniqsa, fintech kompaniyalari bozorda yangi ishtirokchilar
sifatida paydo bo‘lib, an’anaviy moliyaviy vositachilikni o‘zgartirib
yubormoqda.
Xalqaro kapital bozorida ishtirok etish har bir davlat uchun alohida strategik
ahamiyatga ega. Bu ishtirok esa bozorni ochish, ishonchli infratuzilma yaratish,
qonunchilikni xalqaro standartlarga moslashtirish va investorlar huquqini
kafolatlash orqali amalga oshiriladi. Kapital bozoriga muvaffaqiyatli
integratsiyalashgan davlatlar, odatda, yuqori iqtisodiy o‘sish, barqaror moliya
sektori va yuqori darajadagi xorijiy investitsiyalar oqimiga ega bo‘ladilar.

131. Emitentlar (Kapital jalb qiluvchilar)
Emitentlar kapital bozorining asosiy faol ishtirokchilaridan biri bo‘lib, ular
moliyaviy resurslarga ega emas, ammo turli moliyaviy vositalarni chiqarish
orqali investitsiyalarni jalb qiladilar. Emitentlarga davlatlar, yirik kompaniyalar,
banklar va boshqa korporativ tuzilmalar kiradi. Ular aksiyalar, obligatsiyalar,
sertifikatlar, derivativlar kabi moliyaviy instrumentlarni bozorda sotuvga
chiqarishadi. Ushbu harakat orqali ular yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga
tushirish, mavjud faoliyatni kengaytirish yoki qarz majburiyatlarini qoplash
uchun mablag‘ to‘playdilar.
Emitentlar kapitalni jalb qilishda bozor ishonchi, reyting darajasi, huquqiy
barqarorlik va axborot shaffofligiga tayanishadi. Masalan, yuqori reytingga ega
bo‘lgan davlat yoki kompaniya kam foiz stavkasi bilan katta miqdorda
obligatsiya chiqarishi mumkin. Ular tomonidan chiqarilgan moliyaviy vositalar
fond birjalarida savdo qilinadi va bu investorlarga ularni oson xarid qilish
imkonini beradi.
Emitentlar faoliyati qattiq regulyatsiya ostida bo‘ladi. Ular investorlarga
moliyaviy holat, daromad va xavflar to‘g‘risida to‘liq va shaffof axborot taqdim
etishlari shart. Aks holda, bozordagi ishonch susayadi va bu investorlarning
ularga sarmoya kiritishiga to‘sqinlik qiladi. Shu sababli, emitentlar nafaqat
kapital jalb qiluvchilar, balki moliyaviy intizom namoyandalari sifatida ham
faoliyat yuritadilar.
2. Investorlar (Kapital ta’minlovchilar)
Investorlar kapital bozorida mablag‘ni ta’minlovchi asosiy kuchdir. Ular o‘z
kapitallarini daromad olish maqsadida turli moliyaviy vositalarga – aksiyalar,
obligatsiyalar, investitsiya fondlari ulushlariga yo‘naltiradilar. Investorlar ikki
asosiy turga bo‘linadi: jismoniy shaxslar (xususiy investorlar) va yuridik
shaxslar (institutsional investorlar). Ularning bozordagi ishtiroki moliyaviy

10Tavakkalchilik (risk) – bu kapital bozorining ajralmas elementi bo‘lib, har
qanday investitsiya qarorida mavjud. Xalqaro kapital bozori esa investorlar
uchun ushbu xavflarni kamaytirish va nazorat qilish imkonini beruvchi vositalar
bilan to‘liq jihozlangan. Eng asosiy strategiya bu – diversifikatsiya, ya’ni
kapitalni turli geografik hududlar, tarmoqlar, kompaniyalar va moliyaviy
instrumentlar o‘rtasida taqsimlash orqali xavfni kamaytirishdir.
Investorlar bir mamlakatda yuzaga kelgan siyosiy yoki iqtisodiy beqarorlikka
bog‘liq xavfdan qochish uchun investitsiyalarni boshqa bozorlarga
yo‘naltirishlari mumkin. Xuddi shuningdek, bir kompaniya aksiyalari bilan
cheklanmay, turli sohalarga investitsiya qilish orqali tavakkal darajasini
pasaytirishadi. Shuningdek, derivativ instrumentlar – fyucherslar, opsionlar,
svoplar kabi vositalar orqali ham risk boshqaruvi amalga oshiriladi.
Xalqaro kapital bozorida ishlaydigan ko‘plab investorlar va fondlar
professional risk-menejerlar xizmatidan foydalanadilar. Ular bozorni real vaqt
rejimida kuzatib, xavf-xatar holatlarini baholaydilar va zarur qarorlar qabul
qiladilar. Bunda zamonaviy risk-modellar, masalan, Value-at-Risk (VaR),
stress-tahlil va simulyatsiya modellaridan foydalaniladi.
Tavakkalchilikni boshqarish nafaqat investorlar uchun, balki butun bozor
uchun muhimdir. Chunki boshqarilmagan xavf moliyaviy inqirozga olib kelishi
mumkin. Shuning uchun xalqaro miqyosda riskni standartlashtirish, audit qilish
va nazorat qilish tizimlari ishlab chiqilgan. Bu tizimlar bozor ishtirokchilariga
ishonch baxsh etadi va kapital harakatining barqarorligini ta’minlaydi.
Xalqaro kapital bozori faoliyatining o‘ziga xos jihatlaridan biri – u asosan
konvertatsiya qilinadigan valyutalarda (USD, EUR, JPY) amalga oshiriladi. Bu
esa rivojlanayotgan davlatlar uchun valyuta tavakkalchiligini oshiradi. Shuning
uchun ko‘plab davlatlar o‘z investitsiya siyosatida milliy valyutada chiqarilgan
vositalarni rivojlantirishga harakat qilmoqda.
Kapital bozorining muhim afzalligi – u bevosita investitsiyalarni jalb qilish
vositasidir. Xususan, kompaniyalar aksiyalar chiqarish orqali bank kreditsiz

28Yana bir muhim tendensiya – yashil (green) va ijtimoiy obligatsiyalar
chiqarish amaliyotining kengayishidir. Hozirgi kunda ekologik barqarorlikni
ta’minlash maqsadida dunyo miqyosida yashil moliya bozori shakllanmoqda.
O‘zbekiston ham bu jarayonga qo‘shilishni boshlagan. Masalan, 2023-yil iyun
oyida O‘zbekiston davlat obligatsiyalarining bir qismi Yevropa investorlariga
taqdim etildi va muvaffaqiyatli joylashtirildi. Bu – xalqaro kapital bozorida
O‘zbekiston ishtirokining muhim bosqichi hisoblanadi.
Bundan tashqari, institutsional investorlarni jalb qilish tendensiyasi ham
muhim ahamiyatga ega. Mamlakatimizda sug‘urta kompaniyalari, pensiya
jamg‘armalari va investitsiya fondlarining kapital bozoridagi ishtiroki hali sust
bo‘lsa-da, bu yo‘nalishda huquqiy baza takomillashtirilmoqda. Investitsiya
kompaniyalari, aktivlarni boshqaruvchilar, vositachilar soni oshmoqda. Bu esa
bozorning likvidligi va ishtirokchilar sonining ortishiga olib keladi.
Yana bir dolzarb tendensiya – xalqaro reyting agentliklari bilan hamkorlik
qilish va xalqaro standartlarga muvofiqlashishdir. O‘zbekiston hukumati
Moody’s, Fitch, va Standard & Poor’s agentliklari bilan tizimli muloqot olib
bormoqda. Bu esa xalqaro investorlarda ishonch uyg‘otadi va mamlakat
reytingini yaxshilash orqali kapitalni arzonroq jalb qilish imkonini yaratadi.
2024-yilda Fitch agentligi O‘zbekiston suveren reytingini “BB-” darajasida
tasdiqlab, ijobiy prognoz bilan baholadi.
Yuqorida qayd etilgan barcha bosqichlar va tendensiyalar shuni ko‘rsatadiki,
xalqaro kapital bozori dinamik rivojlanayotgan tizim bo‘lib, unga faol
integratsiyalashgan davlatlar katta iqtisodiy yutuqlarga erishmoqda.
O‘zbekiston ham bu yo‘nalishda faol qadamlar tashlamoqda. Biroq mavjud
muammolar – bozordagi past likvidlik, ishtirokchilarning kamligi, moliyaviy
savodxonlikning past darajasi, qonunchilikdagi ba’zi noaniqliklar – kapital
bozorining to‘liq potensialdan foydalanishiga to‘sqinlik qilmoqda.

31bozorida faol ishtirok etgan. Bu esa ijobiy o‘zgarishlar dinamikasidan dalolat
beradi.
Taqqosloviy jihatdan
Ko‘rsatkichlar Rivojlangan
davlatlar Rivojlanayotgan
davlatlar
Bozor hajmi (YaIMga
nisbatan) 100–200% 5–30%
Investorlar soni Yuqori
(millionlab) Past (minglab)
Moliyaviy vositalar xilma-
xilligi Juda keng Cheklangan
Reyting agentliklari
faoliyati Mustaqil va faol Kam yoki tashqi
bog‘liqlik
Savdo infratuzilmasi To‘liq raqamli Qisman raqamli yoki
sust
IPO va obligatsiyalar
bozori Faol va keng
qamrovli Endigina
shakllanmoqda
O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan davlatlar uchun rivojlangan mamlakatlar
tajribasidan o‘rganish nihoyatda muhim. Xususan, tartibga solish
mexanizmlarini takomillashtirish, moliyaviy axborot shaffofligini oshirish,
xalqaro reyting tizimlariga integratsiyalashish, investorlar uchun kafolatlar
tizimini mustahkamlash bu yo‘lda ustuvor yo‘nalish bo‘lishi zarur.

292.2. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarda kapital bozorining
holati
Xalqaro kapital bozori bugungi kunda global iqtisodiy tizimning eng muhim
moliyaviy infratuzilmasi hisoblanadi. U rivojlangan va rivojlanayotgan
davlatlar o‘rtasidagi moliyaviy oqimlarni tartibga solish, resurslarni samarali
taqsimlash, investitsiyalarni jalb qilish va barqaror o‘sishni ta’minlashda asosiy
rolni o‘ynaydi. Biroq ushbu bozorning rivojlanish darajasi va ishlash
mexanizmlari har bir davlat toifasida sezilarli darajada farq qiladi. Ayniqsa,
rivojlangan davlatlarda kapital bozorining chuqur ildiz otgani va yuqori
texnologiyalarga asoslangani holda, rivojlanayotgan mamlakatlarda bu tizim
endigina shakllanib borayotganini kuzatamiz.
Rivojlangan davlatlarda kapital bozorining holati
AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya, Yaponiya, Kanada kabi davlatlar
kapital bozorining rivojlangan infratuzilmasiga ega. Ularning fond birjalari –
masalan, New York Stock Exchange (NYSE), NASDAQ, London Stock
Exchange (LSE) – dunyodagi eng yirik va eng likvid bozorlar hisoblanadi. Bu
birjalarda minglab kompaniyalar aksiyalari muomalada bo‘lib, har kunlik savdo
hajmi milliardlab dollarga yetadi. Rivojlangan mamlakatlarda kapital
bozorining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Moliyaviy vositalarning xilma-xilligi (aksiyalar, obligatsiyalar, derivativlar,
ETF’lar va boshqalar);
Investorlar bazasining kengligi (institutsional investorlar, pensiya
jamg‘armalari, yirik fondlar);
Yagona va raqamlashtirilgan savdo maydonchalari;
Mustaqil reyting agentliklari, auditorlik kompaniyalari va axborot
xizmatlarining faol ishtiroki;
Qonuniylik, shaffoflik va investorlarni yuqori darajada himoya qilish.
Misol uchun, AQSh kapital bozori YaIMning 170–180 foiziga teng hajmda.
2023-yil yakunida NYSEda umumiy kapitalizatsiya 25 trillion AQSh dollaridan

17Reyting agentliklarining kapital bozoridagi roli juda muhim: ular narx
shakllanishiga, likvidlikka va investorlarning qarorlariga bevosita ta’sir qiladi.
Shuningdek, ularning baholari davlat siyosati, fiskal barqarorlik, inflyatsiya
darajasi va tashqi qarz holatiga qarab aniqlanadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar, shu jumladan O‘zbekiston ham xalqaro
reytingni yaxshilash orqali kapital bozoridagi ishtirokini mustahkamlashga
intilmoqda. Bu esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmini oshiradi va
kapital oqimlarining ko‘payishiga xizmat qiladi.
7. Investitsiya fondlari va portfel menejerlari
Investitsiya fondlari – bu investorlarning mablag‘larini birlashtirib,
professional asosda boshqariladigan institutsional ishtirokchilardir. Ular ko‘plab
aktivlarga – aksiyalar, obligatsiyalar, valyutalar, ko‘chmas mulk va boshqa
moliyaviy vositalarga sarmoya kiritadi. Ushbu fondlar orqali xususiy investorlar
o‘z kapitallarini diversifikatsiya qiladi, ya’ni bir aktivga emas, balki turli
sohalarga sarmoya kiritadi. Bu esa xavflarni kamaytiradi.
Investitsiya fondlari ikki asosiy turga bo‘linadi: ochiq (ochiq fondlarda
investitsiya qilish istalgan vaqtda mumkin) va yopiq (ma’lum muddatga
yopilgan, keyinchalik qayta ochilishi mumkin). Ko‘pchilik hollarda ular portfel
menejerlari tomonidan boshqariladi. Portfel menejeri – bu investorlar nomidan
aktivlarni tanlaydigan, tahlil qiladigan va ularning rentabelligini oshirishga
intiluvchi mutaxassisdir.
Ular bozorni real vaqt rejimida kuzatib boradilar, turli iqtisodiy
ko‘rsatkichlar, korporativ hisobotlar, siyosiy yangiliklar asosida investitsion
strategiya ishlab chiqadilar. Kapital bozorida muvaffaqiyatli bo‘lish uchun bu
mutaxassislar zamonaviy moliyaviy texnologiyalardan, risk-modellardan, tahlil
dasturlaridan foydalanadilar.
Ular nafaqat daromadlilikni oshirishga, balki investorlarga xavfsiz muhit
yaratishga ham xizmat qiladi. Bugungi kunda global kapital bozorining katta

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi globallashuv sharoitida
kapitalning xalqaro miqyosda erkin harakatlanishi jahon iqtisodiyotining asosiy
xususiyatlaridan biriga aylandi. Bunday sharoitda xalqaro kapital bozori
mamlakatlar o‘rtasida investitsion resurslarni taqsimlashda asosiy vosita bo‘lib
xizmat qilmoqda. U nafaqat moliyaviy kapital aylanishi, balki texnologiyalar,
tajriba va bilimlar almashinuvi uchun ham muhim maydon hisoblanadi.
Ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlar uchun xorijiy investitsiyalarni jalb qilish
orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va
infratuzilmani rivojlantirish imkonini beradi. O‘zbekiston ham oxirgi yillarda
xalqaro moliya institutlari va investorlar bilan faol hamkorlik qilishga kirishdi.
Kapital bozorining modernizatsiyasi, yangi islohotlar, IPO dasturlari va fond
bozorini rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar buni tasdiqlaydi. Shu sababli,
xalqaro kapital bozorini o‘rganish nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ham
egadir 1
.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xalqaro kapital bozori
sohasida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar xorijiy hamda mahalliy mualliflar
tomonidan yetarli darajada yoritilgan. Masalan, M. Friedman, J. Stiglitz, P.
Krugman kabi olimlar kapital oqimlarining global iqtisodiyotga ta’sirini tahlil
qilganlar. Xalqaro moliyaviy institutlar – XVJ, Jahon banki, OECD kabi
tashkilotlar doimiy statistik hisobotlar, bozor tahlillari orqali bu boradagi
muammolarni ochib bermoqda. Mahalliy olimlardan A. Jo‘raev, N. Asqarov, S.
Haydarovlarning ishlari xalqaro moliya va investitsiya siyosati mavzularini
qamrab olgan. Shunga qaramay, aynan O‘zbekiston kapital bozorining xalqaro
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

3811) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

8investitsiyalar bevosita ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi. Ayni vaqtda, xalqaro
kapital bozori orqali eng yaxshi shartlarni taklif qilgan mamlakat yoki
kompaniyalar xorijiy investitsiyalarni jalb etishda ustunlikka ega bo‘ladi.
Kapital taqsimotining samarali ishlashi uchun axborot shaffofligi, investorlar
huquqlarining himoyasi, kredit reyting tizimlarining mavjudligi va barqaror
regulyativ muhit zarurdir. Agar bu omillar sust bo‘lsa, kapital noto‘g‘ri
loyihalarga oqib, samarasiz sohalarda konsentratsiyalanishi mumkin. Shuning
uchun rivojlanayotgan mamlakatlar o‘z moliyaviy bozorlarini isloh qilib, xorijiy
investorlar uchun qulay sharoit yaratishga intilmoqdalar. Ular uchun xalqaro
kapital bozoridagi samarali taqsimot iqtisodiy taraqqiyotning muhim garovidir.
2. Likvidlik ta’minoti – investorlar istalgan vaqtda aktivlarini naqdga
aylantira oladilar
Likvidlik — moliyaviy aktivlarning tezda va minimal yo‘qotishlar bilan naqd
pulga aylantirilish imkonidir. Xalqaro kapital bozori investorlar uchun yuqori
darajada likvid bo‘lgan muhit yaratadi, ya’ni ular o‘z aktivlarini zarur holatlarda
tez va oson sotib yuborishlari mumkin. Ayniqsa, fond birjalari, brokerlik
tizimlari va elektron savdo platformalari investorlarning savdo imkoniyatlarini
kengaytirib, bozorning likvidligini oshiradi.
Likvidlik bozor ishtirokchilari uchun muhim omil hisoblanadi, chunki har
qanday aktivning bozordagi naqdga aylantirish imkoniyati – bu uning qiymatini
va ishonchliligini belgilaydi. Masalan, yirik korporatsiyalarning aksiyalari yoki
davlat obligatsiyalari yuqori likvidlikka ega, chunki ularga talab doimiy mavjud
bo‘ladi. Bu esa investorlar uchun xavfni kamaytiradi va ishonchni
oshiradi.Shuningdek, likvidlik yangi investorlar kirishini rag‘batlantiradi. Agar
bozor likvid bo‘lsa, investorlar unga kirmasdan avval aktivlarini istalgan vaqtda
naqdga aylantira olishlariga ishonch hosil qiladilar. Bu bozorning
ommaviyligini, aylanish hajmini va narx stabilligini ta’minlaydi. Xalqaro
miqyosda bu jihatlar, ayniqsa, chet el investorlari uchun muhimdir. Chunki ular

24emissiya, prospekt tayyorlash kabi huquqiy mexanizmlar shakllantirildi. Shu
bilan birga, investorlar huquqini himoya qilish, moliyaviy hisobotlarning
xalqaro standartlarga muvofiqligini ta’minlash borasida ham chora-tadbirlar
ko‘rildi.
O‘zbekiston kapital bozorining 2016-yildan keyingi rivojlanish bosqichi:
liberallashtirish va xalqaro integratsiya
2016-yildan boshlab O‘zbekiston kapital bozorida tub burilish davri
boshlandi. Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida olib borilayotgan ochiq
iqtisodiy siyosat kapital bozorini isloh qilishning muhim bosqichini boshlab
berdi. Avvallari faqat nominal mavjud bo‘lgan fond birjasi, cheklangan
emissiyalar va ishtirokchilarning sust faolligi bilan ajralib turgan kapital bozori
asta-sekin global talablarga moslashishga kirishdi.
O‘zbekiston iqtisodiyotida xorijiy investorlarning ishonchini oshirish, davlat
mulkini xususiylashtirish, korxonalarni aksiyadorlashtirish va IPO
mexanizmlarini joriy etish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi.
Kapital bozorini jonlantirish bu islohotlar ichida markaziy o‘ringa ega bo‘ldi.
Ayniqsa, 2021-yilda tasdiqlangan “Kapital bozorini rivojlantirish strategiyasi –
2025” hujjati sohani tizimli rivojlantirish, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va
infratuzilmani modernizatsiya qilish uchun aniq yo‘l xaritasini taqdim etdi.
Bu strategiya asosida quyidagi muhim islohotlar bosqichma-bosqich amalga
oshirilmoqda:
IPO (Initial Public Offering) mexanizmining joriy etilishi. Davlat ulushi
bo‘lgan korxonalarni ommaviy savdoga chiqarish orqali nafaqat shaffoflik
oshdi, balki jismoniy va yuridik shaxslar uchun kapital bozoriga kirish
imkoniyati kengaydi. 2022–2023-yillarda “Qo‘qonspirt”, “O‘zbekgeofizika”,
“Farg‘ona neftni qayta ishlash zavodi” kabi yirik korxonalar aksiyalari birjada
sotuvga chiqarildi.

20Avvalo, kapital oqimlarini tartibga solishning uch asosiy mexanizmi
mavjud:
Huquqiy-me’yoriy mexanizm – bu moliyaviy vositalarni chiqarish, ularni
muomalaga kiritish, sotish va sotib olishni tartibga soluvchi qonunchilik
asosidir.
Institutsional mexanizm – bu bevosita moliyaviy tartibni nazorat qiluvchi
tashkilotlar va regulyatorlar faoliyatini qamrab oladi.
Bozor intizomi va axborot shaffofligi mexanizmi – bu orqali kapital
oqimlariga bo‘lgan ishonch, narx aniqligi va moliyaviy xatti-harakatlarning
adolatli yo‘nalishi ta’minlanadi.
Kapital harakatlarini tartibga solishda eng yirik xalqaro institutlar
quyidagilardan iborat:
1. Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (IMF)
IMF davlatlarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash, valyuta siyosatini
muvofiqlashtirish va kapital harakatlaridagi muvozanatni saqlashda muhim rol
o‘ynaydi. Ushbu tashkilot a’zolari o‘rtasida kapital harakatlarini cheklovsiz
amalga oshirish prinsipini ilgari suradi, lekin moliyaviy inqiroz davrida kapital
oqimini vaqtincha tartibga solish bo‘yicha tavsiyalar ham beradi
2. Jahon banki (World Bank)
Jahon banki bevosita kapital harakati bilan shug‘ullanmasa-da, u
rivojlanayotgan mamlakatlarga investitsiya jalb qilishda, kapital bozorini
rivojlantirishda va moliyaviy infratuzilmani yaxshilashda kredit va texnik
ko‘mak ko‘rsatadi. U kapital oqimlarining barqaror va shaffof yo‘nalishlarini
targ‘ib qiladi.
3. Qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha xalqaro tashkilot – IOSCO
IOSCO (International Organization of Securities Commissions) butun dunyo
bo‘yicha kapital bozori ishtirokchilari uchun yagona regulyatsion tamoyillar va
standartlar ishlab chiqadi. U moliyaviy shaffoflik, adolatli savdo, investorlarni
himoya qilish, manipulyatsiyalarning oldini olish bo‘yicha normativ hujjatlar

19tartibga solinadi. Ayniqsa, xalqaro kapital harakatlarining barqarorligi,
investorlarning manfaatlarini himoyalash, moliyaviy ishonchlilikni ta’minlash
va bozor manipulyatsiyalarining oldini olish ushbu tartibga solish tizimining
asosiy vazifalaridandir.
Kapital oqimlarini tartibga soluvchi asosiy institutlar va mexanizmlar
(jadval shaklida)
№ Tashkilot/Institutsiya
nomi Darajasi Asosiy funksiyasi
1 Xalqaro Valyuta
Jamg‘armasi (IMF) Xalqaro Valyuta siyosatini
muvofiqlashtirish, kapital
oqimiga vaqtincha cheklovlar
tavsiyasi
2 Jahon banki Xalqaro Investitsiya muhiti va kapital
bozorlarini rivojlantirishda
moliyaviy ko‘mak
3 IOSCO (Qimmatli
qog‘ozlar bo‘yicha
tashkilot) Xalqaro Bozor standartlari, shaffoflik
va investorlarni himoya qilish
4 BIS (Banklararo Hisob-
kitoblar Banki) Xalqaro Moliyaviy barqarorlik va xavf
nazorat usullarini ishlab
chiqish
5 Moody’s, S&P, Fitch
(Reyting agentliklari) Xalqaro-
xususiy Davlat va kompaniyalar
reytingini belgilash,
investorlar uchun yo‘nalish
berish
6 O‘zbekiston Kapital
bozorini rivojlantirish
agentligi Milliy Mahalliy bozorni nazorat
qilish, huquqiy me’yorlarni
joriy etish
7 O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy banki Milliy Valyuta nazorati, kapital
harakatini tartibga solish
8 Moliya vazirligi Milliy Moliya siyosatini yuritish,
emitentlar nazorati
9 KYC (Know Your
Customer) tizimi Global
(regulyativ) Investorlardan axborot
to‘plash, noqonuniy kapital
harakati oldini olish
10 AML (Anti Money
Laundering) choralari Global
(regulyativ) Pul yuvishga qarshi kurash,
xavfli kapital oqimining
cheklanishi

121.2. Kapital bozori ishtirokchilari va ularning funksiyalari
Xalqaro kapital bozori murakkab va ko‘p qatlamli tizim bo‘lib, unda turli
ishtirokchilar o‘z funksiyalarini bajaradi. Ushbu ishtirokchilar bozordagi kapital
oqimini tashkil qiladi, vositachilik qiladi, investitsiya muhitini shakllantiradi
hamda risklarni boshqarish va kapital resurslarini taqsimlashga xizmat qiladi.
Kapital bozorining muvaffaqiyatli faoliyati bu ishtirokchilarning o‘zaro
hamkorligi va vazifalarini samarali bajarishiga bog‘liq. Ularning har biri
o‘zining maxsus roli, vazifasi, strategiyasi va ta’sir doirasiga ega.
Kapital bozorining asosiy ishtirokchilari quyidagilardan iborat:
1. Emitentlar (Kapital jalb qiluvchilar)
2. Investorlar (Kapital ta’minlovchilar)
3. Fond birjalari (savdo maydonlari)
4. Moliyaviy vositachilar (broker va
dilerlar)
5. Regulyator organlar va davlat
agentliklari

33Ammo 2017-yildan keyingi davrda, xususan Prezident Shavkat Mirziyoyev
tomonidan olib borilayotgan ochiq iqtisodiy siyosat doirasida kapital bozorini
rivojlantirish ustuvor yo‘nalish sifatida belgilandi. 2021-yilda “Kapital bozorini
rivojlantirish strategiyasi – 2025” qabul qilindi. Ushbu strategiyada kapital
bozorining hajmini oshirish, ishtirokchilar sonini kengaytirish, elektron savdo
tizimini joriy qilish va institutsional muhitni yaxshilash maqsad qilingan.
Bugungi kunga kelib, O‘zbekiston kapital bozorining rivojlanish holatiga oid
asosiy ko‘rsatkichlar quyidagicha:
Fond bozorining umumiy hajmi 2016-yilda 4,1 trln so‘m bo‘lgan bo‘lsa,
2023-yil oxiriga kelib bu ko‘rsatkich 15,6 trln so‘mga yetdi. 2024-yilning
yanvar–may oylarida bu ko‘rsatkich 17,2 trln so‘mni tashkil qildi.
Investorlar soni: 2020-yilda 20 ming atrofida bo‘lgan investorlar soni 2023-
yilda 100 ming nafardan oshdi. Bu o‘sishda elektron savdo tizimlari va mobil
ilovalar katta rol o‘ynadi.
IPO’lar soni: 2018–2020-yillarda IPO yo‘li bilan faqat 1–2 ta korxona kapital
jalb qilgan bo‘lsa, 2022–2023-yillarda bu ko‘rsatkich 6 ta korxonagacha oshdi.
“Qo‘qonspirt”, “Farg‘ona NQIZ”, “O‘zmetkombinat” kabi yirik davlat
korxonalari aksiyalarini birjada sotishni boshladi.Elektron savdo platformalari
orqali bajarilgan bitimlar ulushi 2020-yildagi 12 foizdan 2024-yilda 60 foizga
yetdi. Bu bozorning raqamlashtirilayotganidan dalolat beradi.Shuningdek,
O‘zbekiston kapital bozorini modernizatsiya qilish bo‘yicha quyidagi
yo‘nalishlar ajratib ko‘rsatilmoqda:
1. Elektron savdo tizimini kengaytirish Toshkent fond birjasida “E-IPO”, “E-
Trade” kabi platformalar joriy etildi. Bu investorlar uchun masofaviy savdo
imkonini yaratdi. Kelgusida “Mobil birja” ilovalari orqali mikroinvestorlarni
jalb qilish rejalashtirilgan.
2. Davlat mulkini xususiylashtirish orqali bozorni chuqurlashtirish
Davlat ulushiga ega bo‘lgan yirik korxonalarning aksiyalarini bosqichma-
bosqich birjada joylashtirish orqali bozor kapitalizatsiyasi kengaytirilmoqda.

36oshirish, moliyaviy savodxonlikni kuchaytirish va xalqaro standartlarga mos
yondashuvlarni joriy etish lozimligi haqida xulosalarga keldim.
Umuman olganda, ushbu kurs ishi orqali men xalqaro kapital bozori tizimini
nazariy va amaliy jihatdan chuqur o‘rgandim. O‘zbekiston kapital bozorining
rivojlanish sur’atlari quvonarli bo‘lib, uni yanada modernizatsiya qilish
bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish men uchun muhim ilmiy-amaliy tajriba
bo‘ldi. Ishonchim komilki, kapital bozorining rivojlanishi mamlakatimizning
iqtisodiy barqarorligi va investitsiyaviy jozibadorligini mustahkamlashda hal
qiluvchi rol o‘ynaydi.

15moliyaviy vositalarning shaffofligi – bu muhim me’zonlardir. Yaxshi ishlangan
birja tizimi kapitalning samarali aylanishi va mamlakatning investitsiyaviy
reytingini oshirishda muhim vositaga aylanishi mumkin.
4. Moliyaviy vositachilar (broker va dilerlar)
Moliyaviy vositachilar kapital bozorining texnik va operatsion faolligini
ta’minlaydigan muhim ishtirokchilardir. Ular savdo jarayonida investor va
emitentlar o‘rtasida aloqani o‘rnatib, moliyaviy vositalarning harakatlanishini
tashkil qiladi. Brokerlar – mijoz nomidan savdo amaliyotlarini bajaruvchi
agentlar bo‘lib, ular belgilangan komissiya evaziga xizmat ko‘rsatadilar.
Dilerlar esa o‘z nomidan savdo qiladi, ya’ni ular o‘z mablag‘i hisobidan
moliyaviy vositalarni sotib olib yoki sotib, foyda ko‘rishni maqsad qiladi.
Ularning vazifasi nafaqat savdo bajarish, balki bozor ishtirokchilariga
maslahat berish, moliyaviy tahlil qilish, portfel boshqaruvi va hatto mijozlar
uchun investitsiya strategiyasini ishlab chiqishni ham o‘z ichiga oladi.
Zamonaviy vositachilar onlayn platformalar orqali ishlaydi, bu esa
transaksiyalarni tezlashtiradi va narx shaffofligini oshiradi.
Brokerlar va dilerlar faoliyatining shaffofligi va qonuniyligi muhim
ahamiyatga ega. Shuning uchun ular odatda maxsus litsenziya asosida faoliyat
yuritadi va regulyatorlar nazoratida bo‘ladi. Ularning faoliyati – bozorning
likvidligi, adolatli narx shakllanishi va xavflarning kamayishiga xizmat qiladi.
Shu jihatdan moliyaviy vositachilar kapital bozorida muvozanat va tartibni
ta’minlaydigan ustunlardan biridir.
5. Regulyator organlar va davlat agentliklari
Kapital bozorining tartibga solinishi – uning barqarorligi va ishonchliligi
uchun zaruriy shartdir. Bu funksiyani amalga oshiruvchi asosiy ishtirokchilar
bu – regulyator organlar va davlat agentliklaridir. Ular bozor qonunchiligini
ishlab chiqadi, moliyaviy vositalar bilan operatsiyalarni nazorat qiladi va
investorlar huquqlarini himoya qiladi. Xalqaro darajada bu rolda eng
mashhurlari: IOSCO (Qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha komissiyalar xalqaro

22 Valyuta nazorati: ayrim mamlakatlar kapital oqimini tartibga solish uchun
cheklovlar joriy etgan. Masalan, xorijiy investitsiyalarga kvotalar yoki
soliqlar qo‘yiladi.
 Kapital hisobining erkinligi: rivojlangan davlatlar, odatda, kapital hisobini
erkinlashtirgan bo‘ladi, lekin ba’zida inqiroz xavfi kuchayganda
vaqtinchalik cheklovlar qo‘yiladi.
Kapital oqimini tartibga solish bo‘yicha xalqaro bitimlar ham mavjud.
Masalan, OECD Code of Liberalisation of Capital Movements, IMF Articles of
Agreement, Basel me’yorlari, EU Capital Requirements Directive kabi hujjatlar
global tartibda moliyaviy intizomni ta’minlaydi.
Bundan tashqari, kapital oqimlarining tartibga solinishi bevosita axborot
shaffofligi va moliyaviy hisobotlar standartlariga bog‘liq. IFRS (International
Financial Reporting Standards) va GAAP (Generally Accepted Accounting
Principles) kabi xalqaro standartlar kapital bozoridagi barcha ishtirokchilarning
moliyaviy ma’lumotlarini solishtirish va tahlil qilish imkonini beradi.
Kapital harakatining nazorat qilinmasligi bozor manipulyatsiyasi, moliyaviy
piramida va investitsion firibgarlik kabi holatlarga olib kelishi mumkin. Shu
bois, kapital oqimlarini nazorat qilish va tartibga solish mexanizmlarining
mavjudligi iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlovchi vosita hisoblanadi.

18qismi aynan investitsiya fondlari orqali boshqariladi. Ular xalqaro sarmoya
oqimini shakllantiruvchi kuch sifatida tan olinadi.
8. Axborot xizmatlari va tahlil markazlari
Axborot xizmatlari kapital bozorining ishonchli ishlashi uchun zarur
elementlardan biridir. Investorlar, brokerlar, fondlar, regulyatorlar – barchasi
qaror qabul qilishdan oldin aniq, tezkor va tahliliy axborotga muhtoj. Bu
ehtiyojni qondirish uchun maxsus axborot agentliklari, tahlil markazlari,
iqtisodiy nashrlar faoliyat olib boradi.
Dunyo miqyosida Bloomberg, Reuters, Yahoo Finance, CNBC, The
Economist kabi manbalar real vaqt rejimida bozor narxlari, aksiyalar harakati,
siyosiy yangiliklar, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, korporativ tahlillar bilan
bozorni ta’minlaydi. Ular foydalanuvchilarga vizual grafiklar, moliyaviy
modellash, prognozlar, ekspert izohlari orqali qaror qabul qilishda yordam
beradi.
Axborotning tezkorligi va aniqligi kapital bozoridagi eng muhim
ustunliklardan biridir. Masalan, bitta salbiy yangilik bir necha daqiqada global
fond birjalaridagi narxlarni keskin o‘zgartirib yuborishi mumkin. Shu bois,
ishtirokchilarning harakati ko‘p jihatdan axborot oqimiga bog‘liq.
Axborot xizmatlari shuningdek, investorlarni firibgarlik, manipulyatsiya va
yolg‘on reklamalardan ogohlantiradi. Ular ko‘pincha regulyatorlar bilan
hamkorlikda ishlaydi, shaffoflikni ta’minlash va xavflarni aniqlashda yordam
beradi. Bu bozorni sog‘lomlashtirishga, ishonchni oshirishga va sarmoya
hajmini kengaytirishga xizmat qiladi.
1.3. Kapital oqimlarini tartibga soluvchi mexanizmlar va institutsiyalar
Kapital bozori xalqaro miqyosda samarali ishlashi uchun uni
muvofiqlashtiruvchi va nazorat qiluvchi mexanizmlar mavjud bo‘lishi zarur.
Kapital oqimlari bir mamlakatdan boshqasiga erkin ravishda oqib o‘tadi, ammo
bu jarayon tartibsiz, xavfli va beqaror holga kelib qolmasligi uchun global va
milliy darajadagi institutlar, shuningdek huquqiy-normalar tizimi orqali qat’iy

4tizim bilan integratsiyasi, uning ichki muammolari va modernizatsiya yo‘llari
bo‘yicha chuqur tadqiqotlar yetarli emas. Shu bois, mazkur kurs ishi mavjud
ilmiy bo‘shliqni to‘ldirishga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Xalqaro kapital
bozori bugungi kunda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, investitsion muhitni
yaxshilash va raqobatbardosh bozor mexanizmlarini shakllantirishda muhim
nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Uning nazariy jihatlari – kapital oqimlari,
moliyaviy institutlar va investitsiya siyosati bilan bog‘liq ilmiy tushunchalarni
shakllantirishga xizmat qiladi. Xalqaro tajribalarni o‘rganish orqali O‘zbekiston
kapital bozorini tahlil qilish, islohotlar samaradorligini baholash mumkin.
Amaliy tomoni esa ushbu bozorni takomillashtirish, xorijiy investitsiyalarni jalb
qilish, fond bozorini faollashtirish, IPO tizimini joriy etish kabi dolzarb
masalalarga yechimlar taklif qilish imkonini beradi. Kurs ishida nazariy
qarashlar bilan bir qatorda statistik ma’lumotlar va real tajriba tahliliga
asoslangan holda amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi. Bu esa davlat siyosatida
moliya sektorini modernizatsiya qilishda qo‘llanilishi mumkin.
Kurs ishi mavzusining obyekti xalqaro kapital bozori tizimi, uning
ishtirokchilari va iqtisodiy munosabatlardagi o‘rni hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti xalqaro kapital bozorining shakllanishi,
faoliyat yuritish mexanizmlari, ishtirokchilari va O‘zbekiston kapital bozorining
rivojlanishiga oid iqtisodiy munosabatlardir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – xalqaro kapital bozorining nazariy
asoslarini ochib berish, uning jahon iqtisodiyotidagi o‘rnini aniqlash va
O‘zbekiston kapital bozorining holati hamda rivojlanish yo‘nalishlarini tahlil
qilishdir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Xalqaro kapital bozori tushunchasi va tuzilmasini yoritish;
 Kapital bozorining asosiy ishtirokchilari va ularning funksiyalarini tahlil
qilish;

2Mavzu: Xalqaro kapital bozori va uning rivojlanish asoslari
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
I BOB. XALQARO KAPITAL BOZORINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Xalqaro kapital bozori tushunchasi va uning tuzilmasi ……………….……..
1.2. Kapital bozori ishtirokchilari va ularning funksiyalari ……………………...
1.3. Kapital oqimlarini tartibga soluvchi mexanizmlar va institutsiyalar ……….
II BOB. XALQARO KAPITAL BOZORINING RIVOJLANISHI VA
O‘ZBEKISTON ISTIQBOLLARI
2.1. Xalqaro kapital bozorining rivojlanish bosqichlari va tendensiyalari ……….
2.2. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarda kapital bozorining holati ………
2.3. O‘zbekiston kapital bozorining rivojlanish holati va uni modernizatsiya
qilish
yo‘nalishlari ………………………………………………………………...
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………...

322.3. O‘zbekiston kapital bozorining rivojlanish holati va uni
modernizatsiya qilish yo‘nalishlari
O‘zbekiston Respublikasining moliyaviy sektori tarkibida kapital bozori
muhim o‘rin tutadi. So‘nggi yillarda olib borilayotgan islohotlar jarayonida
kapital bozorining ishtiroki, infratuzilmasi va institutsional mexanizmlari
bosqichma-bosqich takomillashmoqda. Ushbu yo‘nalishda davlat siyosati ham
ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, xorijiy sarmoyani jalb qilish va
tadbirkorlik muhitini yaxshilashga qaratilgan.
Kapital bozori O‘zbekistonda mustaqillik yillarida tashkil etilgan bo‘lib,
1994-yilda Toshkent fond birjasi faoliyat boshlagan. Ammo uzoq yillar
davomida uning faoliyati cheklangan, ishtirokchilari kam va investitsion faollik
sust edi. 2016-yilga qadar O‘zbekistonda kapital bozori YaIMning 5 foizidan
ham kamrog‘ini tashkil etar, aksiyadorlik jamiyatlari soni ko‘p bo‘lsa-da, ular
fond birjalarida faol emas edi. Korporativ boshqaruvning zaifligi, axborot
shaffofligining yo‘qligi, moliyaviy savodxonlikning pastligi bu tizimning to‘liq
ishlashiga to‘sqinlik qilardi.

9uzoq muddatli risklarga borishdan ko‘ra, tezkor aylanuvchi va likvid aktivlarga
afzallik beradilar.
Xulosa qilib aytganda, xalqaro kapital bozorining likvidlik funksiyasi
investorlar uchun zarur xavfsizlik zaxirasini ta’minlab, moliyaviy barqarorlikni
mustahkamlashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
3. Narx aniqligi – bozorda erkin talab va taklif orqali moliyaviy vositalarning
adolatli narxlari shakllanadi
Narx aniqligi xalqaro kapital bozorining barqarorligi va shaffofligining
mezonidir. Moliyaviy bozorlar orqali kapital vositalarining real qiymatini
aniqlash erkin talab va taklif asosida amalga oshiriladi. Bu jarayonda minglab
investorlar, brokerlar va moliyaviy institutlar ishtirok etib, doimiy ravishda
narxni shakllantiradi. Har bir yangilik, iqtisodiy ko‘rsatkich yoki siyosiy
o‘zgarish investorlar xatti-harakatiga ta’sir qiladi va natijada narxlar real va
o‘zgaruvchan muhitda shakllanadi.
Narx aniqligi bozorda noaniqlikni kamaytiradi. Agar investorlar moliyaviy
vosita qiymati haqidagi axborotga erkin ega bo‘lsalar, ular asosli qaror qabul
qiladilar. Bu esa bozorni manipulyatsiyalardan himoya qilishda muhim rol
o‘ynaydi. Ayniqsa, xalqaro kapital bozorida faoliyat yuritayotgan reyting
agentliklari, mustaqil tahlilchilar va ommaviy axborot vositalari narx
shakllanishining adolatli bo‘lishiga hissa qo‘shadilar.
Shu bilan birga, narx aniqligi bozordagi resurslarning to‘g‘ri taqsimlanishini
ta’minlaydi. Samarasiz yoki xatarga boy loyihalar investorlar tomonidan kam
moliyalashtiriladi, aksincha, ishonchli va daromadli loyihalar ko‘proq e’tiborni
tortadi. Bunday muvozanat kapital oqimining tabiiy va adolatli yo‘nalishlarda
shakllanishiga sabab bo‘ladi. Xalqaro kapital bozorining bu funksiyasi ayniqsa
moliyaviy barqarorlik va investitsiyaviy raqobatni mustahkamlashda muhim
hisoblanadi.
4. Tavakkalchilikni boshqarish – diversifikatsiya va moliyaviy instrumentlar
orqali tavakkal nazorat qilinadi

342023–2024-yillarda “Uzbekistan Airways”, “UzAuto Motors” kabi
kompaniyalar IPOga tayyorlanmoqda.
3. Moliyaviy savodxonlikni oshirish Oliy ta’lim muassasalari, investorlar,
tadbirkorlar va keng jamoatchilik uchun seminar, treninglar, video kurslar
tashkil etilmoqda. Moliya vazirligi, Kapital bozor agentligi va fond birjasi bu
borada ko‘plab tashabbuslarni yo‘lga qo‘ygan.
4. Institutsional investorlar sonini oshirish Sug‘urta kompaniyalari, pensiya
fondlari, aktivlarni boshqaruvchi tashkilotlar kapital bozorida ishtirok eta
boshladi. Yangi investitsiya kompaniyalari ro‘yxatga olinmoqda. 2020-yilda
atigi 3 ta bo‘lgan fondlar soni 2024-yil boshida 20 dan oshdi.
5. Xalqaro reyting tizimlariga integratsiya
Moody’s, Fitch Ratings va S&P agentliklari tomonidan berilayotgan
reytinglar orqali O‘zbekiston kapital bozori xalqaro miqyosda tan olinmoqda.
Fitch reytingi 2024-yil holatiga ko‘ra “BB-” darajasida.
6. Yashil va ijtimoiy obligatsiyalarni joriy etish
2023-yilda Yevropa Ittifoqi va BMT ko‘magida “yashil moliyalashtirish”
bo‘yicha loyihalar boshlandi. Bu ekologik barqarorlikka xizmat qiluvchi
obligatsiyalar chiqarish orqali kapitalni ijtimoiy loyihalarga yo‘naltirishni
ko‘zda tutadi.
7. Normativ-huquqiy bazani takomillashtirish“Qimmatli qog‘ozlar
to‘g‘risida”gi qonunga o‘zgartishlar kiritilib, investorlarga imtiyozlar
berilmoqda. Emitentlar uchun moliyaviy hisobot standartlari xalqaro IFRS
asosida joriy etilmoqda.Yuqoridagi yo‘nalishlar asosida amalga oshirilayotgan
islohotlar, statistik o‘sishlar va institutlar faolligi kapital bozorining
O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanishidagi rolini tobora oshirmoqda. Biroq hali hal
etilishi lozim bo‘lgan muammolar mavjud: kichik va o‘rta biznesning bozorda
kam ishtiroki, jismoniy shaxslar orasida ishtirok darajasining pastligi, texnik
infratuzilmadagi ayrim uzilishlar va investitsiya muhitining to‘liq ishonchli
emasligi.

14oqimlarni shakllantiradi va kapital resurslarining samarali taqsimlanishiga
xizmat qiladi.
Xalqaro miqyosda institutsional investorlar, masalan, pensiya jamg‘armalari,
sug‘urta kompaniyalari, aktivlarni boshqaruvchi fondlar yirik rol o‘ynaydi. Ular
milliardlab dollarlik sarmoyalarni boshqaradilar va uzoq muddatli investitsiya
strategiyalarini yuritadilar. Bu esa bozorning barqarorligi va uzluksiz kapital
harakati uchun muhim ahamiyatga ega.
Investorlar o‘z qarorlarini bozor holati, moliyaviy ko‘rsatkichlar, siyosiy
barqarorlik va reyting agentliklari tahliliga asoslanib qabul qiladilar. Ularning
yondashuvi tavakkalchilik darajasiga bog‘liq bo‘ladi: konservativ investorlar
past xavfli vositalarni tanlasa, agressiv investorlar yuqori daromadli, lekin
xavfli instrumentlarga sarmoya kiritadilar. Kapital bozorining sog‘lom ishlashi
investorlarning ishonchiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqdir.
3. Fond birjalari (savdo maydonchalari)
Fond birjalari kapital bozorining yuragi hisoblanadi. Bu yerda moliyaviy
vositalarning erkin savdosi amalga oshiriladi. Birjalar – bu emitent va
investorlar o‘rtasida vositachilik qiluvchi institutsional tuzilmalar bo‘lib,
ularning asosiy vazifasi moliyaviy vositalar savdosining adolatli, shaffof va
likvid muhitda tashkil etilishidir. Yirik fond birjalar sirasiga NYSE (New York
Stock Exchange), LSE (London Stock Exchange), va TSE (Tokyo Stock
Exchange) kiradi.
Fond birjalari bozor narxlarini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ular
orqali narxlar talab va taklif asosida aniqlanadi. Bu jarayonda minglab
ishtirokchilar real vaqt rejimida ishtirok etadilar. Har bir narx o‘ziga xos bozor
signali bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, birjalar axborot tarqatish,
kompaniyalarni ro‘yxatdan o‘tkazish (listing), audit nazorati kabi funksiyalarni
ham bajaradi.
Fond birjalari o‘z faoliyatini qat’iy tartibga soluvchi qonun va qoidalar
asosida olib boradi. Investorlar uchun xavfsizlik kafolatlari, savdo qoidalari va

Xalqaro kapital bozori va uning rivojlanish asoslari

Купить